PARANG
PINAGTIYAP ng pagkakataon, umakyat nang hapong iyon sa temporaryong kampo ang binatilyong kuryer. Bukod sa hatid na
mensahe—malinis ang patag, pwede silang bumaba anumang oras---ay may bitbit na
dumalagang manok ang kuryer. Paabot ng isang pamilyang minsa’y napagpalipasan nila ng magdamag.
“Soli mo,” sabi ni Ka Mentong na siyang lider ng iskwad. “Mas kelangan nila kamo
‘yan.”
“Aba’y
‘wag ho,” sabi ng binatilyo.
“Magdaramdam ho’ng mga ‘yon, kabilin-bilinang ipilit ko senyo.”
Matagal
nang wala ang kuryer ay pigil-pigil pa rin ni Ka Andoy
ang dumalaga, parang di-alam ang gagawin gayong siya ang nakatoka sa
kusina. Nakatingin sa
di-kumikilos na dumalaga ang iba pang myembro ng iskwad.
“Pa’ no
‘to?” tanong ni Ka Andoy na para bang nagsasangguni sa mga kasama ng isang napakahalagang bagay.
Parang hindi siya narinig ng mga kasama; bigla’y naging abala ang
mga ito. Muling tinunghayan ni Ka Mentong ang sulat na hatid ng kuryer na ilang
beses naman niyang binasa; sinimulang kalikutin ni Ka Penggoy ang balbas;
nilinis-linis naman nina Ka Berong at Ka Boboy ang sandatang mga armalayt;
kinalas naman ni Ka Miray ang pugong na buhok at sinuklay-suklay ng mga daliri,
bagay na dating di naman
niya ginagawa sa harap ng mga kasama.
Umingit
ang kubong kasudlong ng habong na ‘kinalalagyan
nila. Sumungaw ang ulo ni Ka Jerry sa bukas na pinto at nagsimulang magpuputak,
magwawala ang dumalagang manok.
“Sagatok…!”
bulalas ni Ka Jerry, mapipigilan sa huling sandali ang
paghakbang sanang palabas. “Akina, Ka Andoy, ako’ng bahala d’yan. Tinola King—ako ‘yan, baka
nakakalimutan n’yo.”
Parang
humihingi ng permisong binalingan ni Ka Andoy ang mga
kasama. Tumango si Ka
Mentong at lumakad papasok ng kubo si Ka Andoy. Nagtumindi ang pagputak at
pag-ak-ak ng dumalagang manok at walang-kibong nagkatinginan ang magkakasama.
Mayamaya’y lumabas ng kubo si Ka Andoy, punas-punas ng kaprasong
basahan ang kabuuang talim ng isang hunting knife. Kinuskos pagkatapos ang nagtalsik na dugo sa braso’t mukha’t kupasing maong na dyaket, mariin
at paulit-ulit na kinuskos, naiinis, parang nagpuputok-ang-butseng kung paano.
“Tuloy
na natin,” pagkuwa’y sabi ni Ka Mentong. “Sandali lang naman siguro ‘to.”
Itinuloy
nga ng magkakasama ang pulong na na-reses nang
dumating ang kuryer. Sa
totoo’y buntot na lang ang nalalabi pa sa pulong na iyong tumatagal na ng
dalawang araw at isang magdamag. Tapos
na ang pinakalaman ng pag-uusap—ang pagrepaso sa kaso ni Ka Jerry at sa
iginawad na hatol ng nakatataas na yunit, pati na ang teknikalidad sa
pagpapatupad ng desisyon sa lalong madaling panahon—at maayos ang naging takbo
ng talakayan, bagaman kinailangang busisiing mabuti ang lahat ng napag-usapan,
ilabas ang lahat ng maari pang nakatagong reserbasyon sa isip at emosyon ng
magkakaharap, gaya ng nga paulit-ulit na paalala ng kagawad ng nakatataas na
yunit na nauupo sa bahaging iyong ng pulong (umalis din kanginang
magmamadaling-araw). Pinaharap pati si Ka Jerry sa
isang parte ng pulong at inulit nito ang pag-amin sa naunang pormal na pagdinig
ng kaso, ang maluwag na pagtanggap sa parusang ipinataw sa nagawang
pagkakasala. Ngayon nga’y patapos na ang pormal na pag-uusap na maaari sanang nakapagligtas
kay Ka Jerry. Huling
pagkakataon, dahil bukas bago sumikat ang araw ay mismong sila ang magpapatupad
ng hatol.
Malayo
pa ang takipsilim at isiningit na ng iskwad ang
pag-uusap hinggil sa gagawin nilang pagbaba sa kapatagan kinabukasan. Muling binasa ni Ka Mentong ang sulat na
hatid ng kuryer sa mga kasama: walang mga kaaway na nagrerekorida sa eryang
sadya nila, natutuwa’t nagpapasalamat ang masa dahil sa pagtaas ng hatian ng
ani pabor sa mga magsasaka na ngayo’y sinisimulang ipairal ng mayamang may-ari
ng lupa sa “pakiusap” ng mga Pulang mandirigma, ibinalitang sa sariling
inisyatiba ng masa’y lumayas sa baryo at kanugnog ng mga sityo ang tatlong
kilabot na pusakal na mga magnanakaw ng baka’t kalabaw. Nagkatinginan ang magkakasama, parang iisa
ang naiisip: ang sorpresang ipasasalubong sa mga
tagabaryo. Isa pang pagpapatunay nay iisang salita kaming sinumpaang
paglilingkuran kayo sa abot ng aming magagawa, anuman ang maging kabayaran
nito…At itinuloy nila ang pag-uusap, ilang beses na binalik-balikan ang
Kapipinid lang nila ng pulong nang sumungaw, lumutang, nanuot ang
aroma ng tinolang nagmumula sa kubo. Sagad-ngiting nakasungaw sa pinto si Ka
Jerry, sinasabi sa parang laging-nakasigaw na boses na nakahanda na ang hapag,
dumulog na sila’t
baka lumamig pa ang umaasong sabaw.
Nagrerebolusyon ang sikmura ng magkakasama pero walang sinumang
gumalaw para sugurin ang kubo.
Nagsungit ang panahon nang gabing iyon, sa
simula’y malakas parang ibinubuhos ang ulan na pamaya’t maya’y sinasabayan ng humuhugong
humahaplit na bangin ng dumadagundong na kulog at matalisik, nakakabulag na
kidlat. Namaluktot lalo sina Ka Berong, Ka Penggoy, at Ka Andoy at Ka Boboy,
siksikan sa tabi-tabing pagkakahiga sa lapag ng habong
nalalatagan ng mga sako’t kung anu-anong tuyong dahon, sikwatang agawan sa
makapal na blangket na tumatakip sa giniginaw na mga katawan. Sanda-sandaling nagigitla, napapataas-ulo si
Ka Miray sa pagkakaupong paharap sa kubo. Palakad-lakad naman si Ka Mentong, di
hinihiwalayan ng tingin ang bukana ng dalisdis na patugpa sa kabundukang
kinalalagyan nila Ayos naman ang larawang pumupuno sa paligid ay likha ng
mabait at kaibigang kalikasan, di ng mga demonyong taong kahit sa anumang sandali’y maaaring
sumulpot na lang, kahit sa nagsusungit na panahong gaya nito. Kaya ingat din, ingat,
pamalagiang bukas ang mata, isip, tainga, pakiramdam. Mahirap
nang masingitan, totoo o multo man ang mga ito.
Mayamaya’y humupa ang ulan, nanamlay ang hangin,
naglaho ang kulog at kidlat. Nagsindi ng sigarilyo si Ka Mentong, tila
nahahalinang pinakinggan ang tiktik tiktik na tunog ng
patak ng ulan, musikang tunog na nanunukso, nanghihikayat sa isip at damdamin
sa kung-saang waglit at malayo nang lugar at panahon. At nagbangon pagkatapos ang hunihan ng mga
kuliglig, pumapas mula kung saan ang mga pakpak ng
kung-anong dambuhalang ibon, sumingasing humishis ang wari’y napukaw na
ulupong. Pagkuwa’y bumalot ang paikpik
na katahimikan sa paligid;
ilang sandaling parang dibdib na tinigilan ng tibok ang kabuuan
ng bundok. Parang naaalimpungatang
napakislot si Ka Mentong at nakita niyang nagbangon na
rin ang mga kasama, tulad niya’y tila namamalikmatang nakatingin sa nakabalabal
na dilim, tulad niya’y parang hinihigop ng namamayaning katahimikan. Kay-lalim,
kay-tagal na katahimikan…Hanggang sa parang naulinigan nila ang isang malalim
na buntunghiningang hinugot mula sa pinaka-dibdib ng kabundukan, hanggang sa maramdaman nilang
parang nagluluwag, natitinag ang lupang kinalalagyan.
Nagkatinginan ang magkakasama, nagkapaan wari ng iisang
nadarama at itinurok uli ang mga mata sa makapal na
panginorin. Sa mga pagkakataong gaya
niyong parang niyayanig ang lupa’y iisa ang tutok ng kanilang isip: ang
armadong pakikibaka at iba pang anyo ng legal at ekstra-legal na pakikibaka na
inilulunsad ng sambayanang Pilipino, digmang bayang sa nalalapit na panaho’y
magpapaluhod sa nagsasamantalang naghaharing uri paghaharap ng brutal na lakas
laban sa likas na tapang at pagkamalikhain, kadakilaan, ibayong sakripisyo sa
panig ng mga inaaping sektor. Si Ka Anto, gayong sabog ang kalahati ng katawan
sa tadtad ng armalayt ay nagawang iligtas ang nakoping mga kasamahan sa isang
engkwentro; si Ka Francis na kahit talamak na ang kanser sa baga’y tuloy pa rin
ang pagkilos sa baseng masa; si Ka Pedra na gayong tumanggap na lahat ng klase
ng karahasan at kalupitan sa kamay ng mga berdugong-kaaway ay wala sinumang
ipinahamak o naibigay na anumang impormasyong sukat ikatagibang ng kinikilusang
erya; ang mga mamamayan ng Sta. Barbara—ay, ang magigiting na mga babae’t
lalaki’t basta’t matanda ng nayong iyon!—na nagtayo ng barikada—malalaking
tipak ng bato, tinibang puno ng saging, punong niyog—sa kahabaan ng
daanang-baryo para di makapasok ang mga sasakyang pandigma ng batalyong sundalo
sa malawakang operasyon nito sa erya; ang laksa-laksang masang Pilipinong lagi
at laging bukas-palad sa paghahandog ng anumang makakayanang tulong—pagkain,
damit, tulugan, pera, impormasyon. Ang ganitong mga isipin ang nagbibigay sa
iskwad sa tatlo o lima o sampung taon—sa kaso ni Ka Mentong—na nilang pagiging
Pulang mandirigma ng inspirasyon at sigla para ipagpatuloy ang gawain, igpawan
ang lahat ng balakid at pader, lupigin ang lahat ng likas na mga kahinaang
akala nila’y nalupig na nila pero kamukatmukat na lang ay mumulagat gugulantang
sa kanila. Tulad
ngayon. Tulad ngayon. Nakakadismaya, nakakainis, nakagagalit ang
mga sandaling
Umingit ang kubo’t sumungaw sa
pinto si Ka Jerry, bitbit ng isang kamay ang makoto at ang isang pares na boots
sa kabila. Tumigil ng
paghakbang palabas, parang hinihingi ang pahintulot ng mga kasama. Tumayo si Ka Penggoy, dinampot ang latang
initan ng kape’t tinungo ang kubo; naupo sa inalisan
niyang puwesto si Ka Jerry.
“Anong oras na Ka Miray?” basag ni Ka Jerry sa nakalukob na katahimikan.
“Alas tres,” sabi ni Ka Miray, di-inaalis ang tingin sa
relo sa kamay.
Nagkatingin uli ang magkakasama, minsan pa’y tila
nagkapaan ng iisang nadarama…Pu… Anak ng… Putragis putragis
kasi, bakit bakit? Nag-uunahan, bumababa ang mga tanong pero narendahan nila ang
sarili. Napag-usapan na naman kasi, tapos na.
Mismong galing kay Ka Jerry ang mga datos: lihim na
napalapit ang loob sa isang dalagang ang pamilya’y ilang beses nilang nabasehan
sa kapatagan, niligawan—at ginalaw.
Putragis putragis, ang linaw ng batas natin sa
pakikipagrelasyon. Ang pangunahing mga alituntunin sa
pakikipag-ugnayan sa masa: huwag kukuha ng anuman sa masang di binabayaran,
huwag gagalawin ga-hibla man ng balahibo ng masa…Isa ka pa namang Pulang
mandirigma! May asawa ka, at ano kung burgis man
siya’t nag-AS kang di kayo nagkakaintindihan? Ang bulok na
sistema’y binabago natin kasabay ng pagtatakwil ng mga basura sa sarili
natin. Ano kung
umuulan nang gabing iyon at nasumpungan ninyong dalawa ang mga sariling
nag-iisa, naglalagkit na parang malapot na tsampurado ang mga damdamin? na kung bakit
sinumpong na lang bigla si Pedro? Putragis, lahat tayo’y may alagang Pedro, may
lagnatin ding Maria! Bakit…? Biglang kati? Di-nasupil na silakbo? O simpleng manipestasyon ng madilim na bahagi ng sariling di-nagawang panaigan? Lintek, may
Pulang mandirigma bang dalawahan ang mukha? Pero kung
anuman, paano natin ipapaliwanag ang lahat nang ito? Masa ang sinaktan mo, at sa
panahon pa namang nasa yugto tayo ng konsolidasyon sa lugar na iyon… Uuhh… Sarap mong kutusan, batukan. Okay ka naman kasi, e. Sa ideolohiya, pulitika, organisasyon, akala nami’y di ka
pahuhuli sa iba. Pero ngayo’y eto nga… Nasa amin ang bigat, alam mo? Intindido mo
‘kamo, tanggap. Pero naiintindihan mo nga ba?
Nagbalik si Ka Penggoy sa habong,
bitbit ang umaasong lutuan ng kape.
Kanya-kanya silang timpla sa sartin, sa plastik
na tasa, sa pinutol na bote. Abala si Ka
Jerry sa paglalabas ng mga gamit sa makoto at aabutan
siya ng kape ng Ka Andoy. Inabot ni Ka Jerry ang pares ng boots kay Ka Andoy.
“Ano ‘to?” tanong ni Ka Andoy.
“Pwede pa ‘tong suot ko, a.”
“Sino’ng lolokohin mo, e parati tayong magkasama
sa lakaran.” At tumawa si Ka Jerry, ang
dating matunog na tawang kaipala’y di na nila
malilimot dito. “Mas malalaki pa sa mga
mata ang butas sa magkabilang swelas n’yan..,.”
Tumalikod si Ka Andoy, parang may itinatagong kung ano. Nilapitan ni Ka Jerry si
Ka Mentong, iniabot ang isang itim na dyaket; kay Ka Berong ang Pershing cap;
kay Ka Penggoy ang maong na pantalon; kay Ka Miray ang sweater na
yaring-Baguio. Ibinukod ang iba pang laman ng makoto, dalawang t-shirt, tatlong
bara ng sabong panlaba; isa’t kalahating kaha ng
sigarilyo, dalawang pareha ng gomang tsinelas na di pa gamit.
“Bigay n’yo sa kanila pagbaba n’yo,” sabi ni Ka Jerry. “Kahit alam kong hindi
makababawas kahit konti sa kasalanang nagawa ko.”
Minsa pa’y nawalan ng kibo ang magkakasama, iisang-taong
nakatingin sa ngayo’y unti-unti nang numinipis na
panginorin.
Tiningnan ni Ka Mentong ang relo,
tinanguan pagkatapos si Ka Miray. Tumayo si Ka Miray, dumantay ang kamay sa kalibre .45 na nakasukbit sa tagiliran. Napatingala sa kanya
si Ka Jerry, at sa nahahawing dilim ay natutop nila ang pag-aalala—at takot—na
gumuhit sa mukha nito. Pero pagkuwa’y
matatag na tumayo si Ka Jerry, isa-isang nilapitan at
niyakap ang magkakasama. Pagkatapos ay
nagpatiuna si Ka Miray na lumabas ng habong.
Tiim-bagang na sinundan sila ng tingin ng magkakasama.
Paikpik na paikpik ang namamayaning katahimikan, katahimikang sinambulat
na lang isang putok na ikinagitla ng magkakasama, ikinagulat ng buong paligid.
Pagkatapos ay ang paglatag uli ng mas malalim, mas
mahabang katahimikan.
Ewan nila kung sino ang nauna, pero binasag na lang ang katahimikan ng
hagulhulan. Hagulhol ni Ka Boboy, si Ka Berong, si Ka
Penggoy, si Ka Pandoy. Hagulhol si Ka Mentong kahit
nakatalikod. Hagulhol na tatakbong pabalik sa habong si Ka Miray (siya ba ang una
o huli?).
Pumulandit, bumulwak, lumatag ang liwanag at ganap na
nahawi ang panginorin, nagkahugis at natambad ang matataas, malalabay na
punongkahoy, ang matatalim naglalakihang mga tipak na batong nakataliba sa
bundok, naghuhumindig na tila di-ininda man lang ang haplit ng nagsungit na
panahon kagabi.
At maya-maya pa, sa pagtindi ng
araw ay iniluwal ng sinapupunan ng kabundukan ang iskuwad,
matatag-ang-mga-hakbang na namaybay palusong, wasiwas ang mga armas sa mga
babae’t lalaking kumakaway na sumasalubong sa kanila…