Omgaan met gevoelens
Het (leren) omgaan met gevoelens schiet bij heel wat mensen tekort. In onze productie-maatschappij worden mensen in essentie opgevoed om te leren produceren en braaf te consumeren. Vandaar de eenzijdige nadruk in de opvoeding en het onderwijs op het mentale, het intellectuele want dit is industrieel gezien van groot belang. Gevoelens zijn hindernissen voor de mentale ontwikkeling. Het valt trouwens op dat de beroepen waarin men veel geld verdient vaak een enorme mentale ontwikkeling vragen, bvb. architect, informaticus, advocaat, notaris, ingenieur, enz. In de sociale sector verdient men heel wat minder.
De materialistische samenleving legt ook teveel nadruk op het lichamelijke, op de lagere gevoelens zoals behoefte aan eten, drinken, kleding, comfort, seks, enz. en ze speelt hier economisch op in. Alles draait immers om de heilige koe van de economie en het geld. Als morgen het geld wordt afgeschaft, stort het hele circus in elkaar. Hogere gevoelens zijn storend voor het productieproces of brengen geen winst op en daarom worden ze liefst onderdrukt of genegeerd.
Maar dit kan niet, want de mens bestaat niet alleen uit gedachten en consumptiebehoeftes. Bij veel mensen raakt het gevoelsleven dan ook verstoord omdat ze niet goed hebben geleerd ermee om te gaan.
Gevoelens betrekken ons persoonlijk bij wat er in ons leven gebeurt. Het zijn signalen die ons iets vertellen over de houding tegenover iets en die ons uitnodigen tot handelen.
Er zijn lagere gevoelens zoals honger, dorst, behoefte aan slaap, verzadiging, behoefte aan rust, aan sex, enz. Voorbeelden van hogere gevoelens zijn vriendschap, genegenheid, liefde, behoefte aan cultuur, rechtvaardigheid, gezelschap, enz.
Gevoelens kunnen ook ingedeeld worden in positieve of aangename gevoelens zoals humor, genot, vrijheid, voldoening, gewaardeerd worden, sympathie, enz. en negatieve of onaangename zoals eenzaamheid, wrok, verbittering, ontgoocheling, angst, verdriet, enz.
Het gemoed is ‘de innerlijke wereld
waarin wij onze hogere gevoelens ervaren maar ook beleven. Het gaat hier om onze geestelijke gevoelens,
onze neigingen en stemmingen. (…) Het gemoed is de zetel van ons gevoelsleven. De gemoedstoestand zegt iets over onze
stemming.’ [1]
Emoties ontstaan meestal als gevolg van een ongewone gebeurtenis en kunnen omschreven worden als ‘intense gevoelens die ontstaan bij een plotselinge, versnelde gemoedsbeweging’ [2]. Positieve emoties zijn bvb. ontroering, intens geluk, vreugde, uitbundigheid. Als negatieve emotie kennen we bvb. gekwetstheid, kwaadheid, jaloezie, haat, enz.
Ik wijs ook op het volgende:
‘Niet de situatie is
verantwoordelijk voor de sterkte en de inhoud van de emotie maar wel onze
persoonlijkheid. Iemand met een sterke
persoonlijkheid gaat anders om met emoties dan iemand met een zwakke
persoonlijkheid. Ook het temperament en
de constitutie spelen hierbij een rol.’ [3]
Positieve of aangename gevoelens wijzen op een evenwicht. Iemand verkeert dan in een goede stemming of gemoedstoestand (homeostase). Negatieve of onaangename gevoelens wijzen erop dat er iets uit evenwicht, niet in orde is op fysiek, psychisch, sociaal, materieel vlak en ze brengen ons de boodschap dat er iets moet gebeuren om dat te verhelpen en om terug te keren naar die oorspronkelijke stemming. Het lichaam ervaart deze onaangename gevoelens als een stressfactor en het stressmechanisme treedt in gang dat ons moeten helpen om deze situatie het hoofd te bieden en daarna tot een herstel te komen van de homeostase.
We kunnen onszelf echter bevrijden van verstarde, geconditioneerde denk- en gedragspatronen en de onaangename gevoelens die erbij horen.
Ik vergelijk het met een dubbele cassetterecorder. We zijn gewoon te luisteren naar de geluiden uit de cassette die ons geschonken werd door de productiemaatschappij in de vorm van onze ouders, leerkrachten, reclame en media. Daar dit bij velen leidt tot klachten als stress, depressie, verslavingen, enz. kan het voor deze mensen nuttig zijn om deze cassette stop te zetten en een nieuwe cassette op te zetten waarop ze opnemen wat ze zelf kiezen. Of met andere woorden: zichzelf hervormen en een ander geluid te laten horen dan de eeuwige afgezaagde cassette die zichzelf blijft herhalen. Hiervoor is creativiteit de drijvende kracht, die verandering, openheid, spontaniteit, verwondering, speelsheid, originaliteit, intuïtie, vernieuwing, soepelheid, geluk en meer controle over het eigen leven brengt en de plaats inneemt van passieve aanpassing, na-apen, willoosheid, slaaf zijn van onze gevoelens, kortzichtigheid, aanpassing, uitdoving, kritiekloos consumptiegedrag, afstomping, verstarring, verkramping en ongeluk.
Er zijn echter ook gegronde of vermeende hinderpalen die dit hervormingsproces afremmen of blokkeren, zoals
Al deze hinderpalen kunnen een weerstand tegen verandering oproepen of in stand houden.
Vaak zorgt een praktische oplossing voor een probleem ervoor dat negatieve gevoelens positief beïnvloed kunnen worden.
Ergert iemand zich omdat de keukentafel vol papieren ligt en hij niet aan het klaarmaken van een maaltijd kan beginnen, kan deze ergernis verholpen worden door de tafel op te ruimen of door buitenshuis te gaan eten. De laatste oplossing is echter een tijdelijke oplossing.
Zijn deze papieren van de zoon die aan de keukentafel studeert, dan kan de man vragen of hij misschien in zijn eigen kamer wil gaan studeren. Blijkt de zoon geen bureau te hebben in zijn kamer, dan kan de vader er één kopen en zo de situatie verhelpen. De aanvankelijke ergernis werd door een verandering van de praktische situatie verholpen en omgezet in een positief gevoel, want iedereen heeft nu ruimte om datgene te doen dat hij wil doen.
Sommige praktische oplossingen vergen heel wat meer inspanning en geduld. Als er lawaaihinder is in de straat door sluikverkeer, dan zullen de omwonenden een petitie moeten organiseren en naar de lokale overheid stappen met de vraag om iets aan de situatie te verhelpen. We weten allemaal dat oplossingen die van de overheid moeten komen vaak lang aanslepen en intussen blijft de ergernis en de stressfactor voortduren…
Het beschrijven van alle mogelijke soorten problemen en oplossingen in deze cultuur lijkt een hele studie op zich, maar wie creatief is ingesteld, komt al een heel eind verder.
Als we honger hebben, dan gaan we eten en zetten zo een onaangenaam gevoel om in een positief gevoel. Als we ons verdrietig voelen omdat iemand is overleden of gekwetst omdat iemand ons heeft beledigd, is het al wat moeilijker om dit om te zetten in een positief gevoel…
In dit geval kan het nuttig zijn om de overtuigingen of visie die we hebben op onszelf, op anderen of op bepaalde feiten of gebeurtenissen in het leven kritisch onder de loep te nemen en eventueel bij te stellen.
Op basis van eigen ervaring en lectuur van de cursus Creativiteit van Jan Dries, van het boek Algemene didactiek van prof. De Block, van de Rationeel-Emotieve Therapie van Albert Ellis en van de Script As methode van Ria Matheussen, ben ik tot een werkmodel gekomen.
Om tot een goed inzicht te komen in situaties, gevoelens, overtuigingen e.d. is het makkelijker om dit in een rustige omgeving te doen, in stilte, zonder gestoord te worden. Wat in je opkomt kun je op papier zetten of er een schriftje voor gebruiken.
Omdat ik deze tekst aan meerdere patiënten heb meegegeven, is ze in de “jij”-persoonsvorm gezet. Ik onderscheid een achttal fasen.
1. Een
situatie, een feit of gebeurtenis is op zich neutraal d.w.z. niet goed of
slecht. Het gebeurt gewoon.
2.
Deze situatie geeft je echter een gevoel bvb. ontgoocheling,
ergernis, irritatie, kwaadheid, enz.
Ook met gevoelens is er niets mis, ze zijn niet goed of slecht, ze mogen
beleefd worden, horen bij het leven.
Bepaalde gevoelens kunnen wel onaangenaam zijn en signaleren dat er iets
niet in orde is. Sommige mensen hebben
moeite om te weten wat ze juist voelen, ze voelen iets onaangenaams maar kunnen
dit gevoel niet benoemen. Een lijst met
gevoelens raadplegen of erover praten met anderen kan hierbij wat helpen. Het is belangrijk om het gevoel dat men
ergens bij heeft te kunnen benoemen.
Tracht niet weg te vluchten van dit gevoel in een sigaret of door
alcohol of door de radio op te zetten, laat het gewoon in alle rust toe zonder
angst. Gevoelens zijn OK.
3. Nu komt het erop aan na te gaan waar dit gevoel nu juist vandaan komt, wat heeft het uitgelokt? Als je dit weet, kun je dieper in jezelf gaan kijken waar dit vandaan zou kunnen komen; heb je al gelijkaardige situaties meegemaakt? Kun je je herinneren wanneer het de eerste keer was?
Als de betrokken emotie te heftig is, is het moeilijk om dit te doen, omdat de hevigheid het denken verhindert. Dit is niet erg, in dit geval, laat je de emotie gewoon toe om beleefd te worden in alle hevigheid en wacht je tot je wat kalmer bent geworden. Een goed hulpmiddel, aangeraden door Ria Matheussen, is tekenen en kleuren op een blad papier om gevoelens uit te drukken of te ontdekken. Op dit of een ander blad kan je schrijven wat in je opkomt aan gedachten, zinnen, herinneringen, …
Andere
hulpmiddelen zijn een wandeling, een douche nemen, erover praten met iemand,
een kalmerende kruidenthee, de Bach Rescue-remedie, enz.
4.
Tracht na te gaan welke ideeën, opvattingen, regels, normen,
waarden, overtuigingen of ooit gemaakte conclusies achter deze gevoelens of
emoties zitten. Waar komen ze vandaan,
zijn ze van jezelf of heeft iemand je ze aangeleerd, je ouders, een leerkracht,
een vriend, een artikel in een tijdschrift, een programma op TV,…? Besef je dat dit gevoel samenhangt,
voortkomt uit deze overtuiging? Dit is
de stap van het inzicht.
5.
Besef dat je niet verplicht bent deze overtuiging de rest van
je leven te hebben, misschien is ze aangeleerd of misschien ben je er zelf toe
gekomen. Je bent echter vrij om te
kiezen of je al dan niet deze overtuiging wil aanhouden: je mag die overtuiging
laten vallen of veranderen. Denk na of
je een andere benadering van de situatie of gebeurtenis kunt vinden die meer
geschikt is dan degene die je nu gebruikt en die je minder ergernis, ontgoocheling,
verdriet, angst enz. geeft. Je zoekt
dus een alternatief.
6.
Vergeef je zelf dat je deze inadequate overtuiging, opvatting,
visie had en dat deze jou en anderen zoveel ergernis heeft bezorgd. Vergeef je ouders, je leerkracht, je baas of
wie dan ook die je deze opvatting heeft aangeleerd of opgedrongen. Vergeef jezelf dat je er toen geen verweer
tegen had omdat je nog te jong was of te onervaren of omdat je dacht dat die
persoon het beste met je voor had uit onwetendheid, onverschilligheid, machtswellust,
onmacht, of om wat voor reden dan ook.
Je hoeft niet perfect te zijn en anderen zijn het ook niet. Je mag fouten maken en anderen mogen dat
ook. Voel je niet schuldig. Het enige wat we kunnen doen is leren en
proberen onszelf te verbeteren.
7.
Wees dankbaar dat je dit hebt ingezien, dat je deze les hebt
mogen leren. Wees de andere(n) dankbaar
dat ze je de mogelijkheid hebben gegeven deze les te leren en dat je een stap
vooruit kunt zetten in het leven.
8. Laat de inadequate overtuiging, opvatting, visie, vooroordeel die je zoveel ellende bezorgt los en spreek jezelf de nieuwe gedachte in en stel je het positieve gevoel die hierbij hoort voor en hoe je deze nieuwe visie of benadering van de feiten in de werkelijkheid gaat omzetten. Je gaat jezelf dus heropvoeden, herprogrammeren, dingen opnemen op de nieuwe cassette. Ria Matheussen stelt voor te verbranden wat je hebt opgeschreven, getekend of gekleurd (met de nodige voorzorgen) om dit definitief uit de wereld te helpen. Schrijf de nieuwe gedachte in een mooie kleur op een steekkaart die je in je portefeuille of jaszak steekt of op je bureau of naast je bed legt, kijk er regelmatig naar, prent ze in je hoofd.
Het zal regelmatig gebeuren dat je toch nog op de oude manier reageert op iets, dit is niet erg, dit is de macht van de gewoonte. Neem het jezelf niet kwalijk, vergeef het jezelf, en probeer het opnieuw, je weet nu dat je een andere manier hebt ontdekt om iets te benaderen, aan te pakken, op te lossen. Leren gaat met vallen en opstaan. Door meerdere keren iets toe te passen, zal het steeds makkelijker lukken en op termijn zal het zo geïntegreerd zijn in je persoonlijkheid dat het vanzelf lukt zonder er bij na te denken of er moeite voor te doen. Herinner je nog hoe je leerde fietsen of typen? Zie je hoe vlot en makkelijk het nu gaat?
Op deze manier krijg je de kans beetje bij beetje steeds meer oude programmeringen los te laten, je vrijer te voelen, minder slaaf van je gevoelens en almaar dichter bij jezelf te komen, jezelf te ontdekken, jezelf te accepteren, jezelf graag te zien, jezelf beter te begrijpen. Zo zul je ook anderen beter begrijpen, accepteren, je beter in hen kunnen inleven, beter rekening kunnen houden met hun gevoelens en hun anders zijn.
Ik geef enkele voorbeelden van inadequate overtuigingen:
Anderen zijn belangrijker dan ik
De anderen moeten veranderen
De ander moet van mij houden
Niemand luistert naar mij
Ik ben minderwaard dan een ander
Ik hou niet van gelukkig zijn, dat is voor mij niet weggelegd
De buitenwereld is slecht
Alle politici zijn leugenaars
Ik ben klein, dik en lelijk
Wat gaan anderen daarvan denken?
Werken is zalig
Ik ben pas iets waard als ik bekwaam en succesvol ben
Het is altijd de schuld van een ander
Het verleden van een mens bepaalt zijn gedrag en dat zal zo zijn voor de rest van zijn leven
Wie veel geld heeft, mag de wet overtreden
Ik ben slachtoffer
Ik heb te weinig ervaring
Ik maak altijd de verkeerde keuzes
Ik ben te braaf
Ik heb geen geduld
Ik heb geen geluk
Ik voel me schuldig als ik niet werk
Het leven zit vol problemen
Ik heb een slecht karakter
Ik mag geen fouten maken
Ik moet alles doen wat mijn baas zegt
Ik hou niet van mensen
Ontspanning is tijdverlies
Tijd is geld
Moeten
Anderen kunnen het beter
Enkele voorbeelden van meer adequate overtuigingen (positieve affirmaties) die bvb. als (auto)suggestie kunnen dienen.
Ik ben eerlijk en oprecht
Ik kan, ik wil, ik mag
Ik ben verantwoordelijk voor mijn eigen geluk
Ik ben dankbaar voor alles wat er op mijn pad komt
Ik mag er zijn
Ik wil er zijn
Ik ben er graag
Ik mag fouten maken
Ik ben tevreden
Ik luister naar mijn intuïtie
Ontspannen is OK
Lekker luieren
Ik geloof in mezelf
Ik voel me goed ook als ik mijn zin niet krijg
Mijn haar is vettig en ik voel me prettig
Ik maak mijn eigen keuzes
Ik heb goeie kwaliteiten
Joepie, ik ben anders dan de anderen
Ik gebruik mijn talenten
Ik hou van mezelf
Ik ben het waard
In iedere mens is iets moois te ontdekken
Ik kijk uit naar de dag van morgen
Gevoelens zijn OK
Ik accepteer je zoals je bent
Ik zie je graag ook al ben ik het niet met je eens
Ik zie er elke dag beter uit
Ik voel mij elke dag beter
Dank voor deze mooie dag
Ik zie de kansen die mij geboden worden
Mijn dikke benen passen mooi bij de rest
Mijn eigenwaarde hangt niet af van het succes van wat ik doe
Als ik me vergis geef ik dat graag toe
In dit verband citeer ik Albert Ellis:
‘In de praktijk is gebleken
dat een cliënt die lijdt aan angst, inzichzelfgekeerdheid, geremdheid en
neerslachtigheid, zichzelf meestal zeer geringschat en zichzelf waardeloos,
onbeholpen of slecht vindt. Zolang hij
dit beeld van zichzelf heeft, lijkt het bijna onmogelijk hem erg veel steun te
geven bij zijn emotionele problemen (hoewel het soms tijdelijke verlichting
brengt als men hem op diverse manieren wat afleidt). Volgens de rationeel-emotieve benadering van de psychotherapie
zijn er twee belangrijke methoden om de cliënt ertoe te brengen dat hij
zichzelf gemakkelijker accepteert. (…)
De onelegante benadering is om hem te doen geloven dat hij als persoon ‘goed’
of ‘de moeite waard’ is, niet omdat hij wat dan ook goed doet of omdat hij door
anderen gewaardeerd wordt, maar gewoon omdat hij bestaat. De elegantere benadering is om het individu
te laten zien dat het niet nodig is dat hij zijn waarde op wat voor manier dan
ook vaststelt, dat hij gewoon het feit dat hij leeft kan accepteren, dat het
beter is dat hij met plezier leeft dan dat hij sterft of ellendig leeft, en dat
hij meer kan genieten van zijn leven als hij slechts zijn persoonlijke
hoedanigheden, kenmerken en verrichtingen meet en waardeert, in plaats van
overbodige pogingen te doen om zijn zogenaamde zelf te evalueren. Zodra de cliënt geleerd heeft volkomen
tolerant te staan tegenover alle mensen inclusief zichzelf, en hij niet langer
geneigd is hen rapportcijfers te geven, heeft hij een filosofische oplossing
voor het probleem van de persoonlijke waarde en kan hij zichzelf echt
accepteren in plaats van evalueren. Hij
zal zichzelf dan als een goed noch als een slecht mens beschouwen, maar als een
persoon met prettige en minder prettige persoonlijke eigenschappen. Hij zal zijn menselijkheid waarlijk
accepteren en niet langer van wie dan ook supermenselijkheid eisen.’ [4]
Bronnen:
Dries, J., Creativiteit, Arinus, Genk, 2000
Ellis, A., Humanistische psychotherapie, Van Loghum Slaterus, Deventer, 1979 (ISBN 90600151500)