მნათობი № 7-8, 2003 წ.

 

გიორგი ქავთარაძე

 

იბერიის სამეფოს ”არსებობის არსი” ძველი საისტორიო წყაროების მიხედვით

 

 

სახელმწიფოთა წარმოქმნისა და მათი შემდგომი განვითარების კვლევა, მსოფლიო ისტორიის ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი საკითხია. განსაკუთრებული აქტუალურობა მან დღეს შეიძინა - მთელი რიგი ძველი ქვეყნების დაკარგული სახელმწიფოებრიობის აღდგენისა და ახალი სახელმწიფოების აღმოცენების ეპოქაში. საქართველოშიც სახელმწიფოებრიობის წარმოქმნა-ჩამოყალიბების საკითხები ისტორიკოსთა ფართო ინტერესის საგანია. საქართველო მიჩნეულია ერთადერთ ქვეყნად ქრისტიანულ სამყაროში, რომლის სოციალურ-პოლიტიკური და კულტურული განვითარება უწყვეტად შეიძლება ჩაითვალოს კლასიკური ხანებიდან დაწყებული XIX საუკუნის დასაწყისში რუსეთის მიერ მისი ანექსიის ხანამდე.[1]

სახელმწიფოსა და მისი ინსტიტუციონალური სტრუქტურების ჩამოყალიბების პროცესი დროის ვრცელ მონაკვეთს მოიცავს ადრეული ბრინჯაოს ხანიდან (ძვ.წთ. IV ათასწლეულის მესოპოტამია-ეგვიპტე) თანამედროვეობამდე. შესაბამისად ამისა, გარდაუვალი ხდება სახელმწიფოებრიობის წარმოქმნის პროცესისათვის დამახასიათებელი

 

ცალკეული ქრონოლოგიური დონეებისათვის განსხვავებული მეთოდოლოგიური მიდგომის არსებობა.

მართალია, ქართული სახელმწიფოებრიობა ელინისტურ ხანაში იბერიის (ქართლის) სამეფოს აღმოცენებიდან იღებს სათავეს, მაგრამ ქართველური წარმომავლობის ტომებს არ არის გამორიცხული რომ სხვა სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნების ჩამოყალიბებაშიც მიეღოთ მონაწილეობა. მათ შორის უპირველეს ყოვლისა უნდა ვიგულისხმოთ ძველი ბერძნული წყაროების კოლხიდა (ურარტული ლურსმული წარწერების კოლხა) და ასურულ-ურარტული წყაროების დაიაენე/დიაუხი. ბუნებრივია, რომ განსხვავებული

მეთოდოლოგიური საფუძვლებია გამოსაყენებელი, ერთის მხრივ, ადრეულკოლხური და დიაოხური, ხოლო, მეორეს მხრივ, იბერიული სახელმწიფოებრიობის კვლევისას; ვინაიდან ეს სახელმწიფოები არა მხოლოდ განსხვავებულ ეპოქალურ სტადიებს განეკუთვნებიან, არამედ განსხვავებული სოციალურ-ეკონომიკური, კულტურული და პოლიტიკური მოდელების წარმომადგენლები არიან.

კლასიკური ეპოქის ახალი სახელმწიფოების - იბერიის, ალბანეთისა და კოლხეთ-ეგრისის (ლაზიკის) - პოლიტიკური ისტორია განპირობებული იყო ამიერკავკასიის გეოგრაფიული მდებარეობით დიდი კავკასიონის მთაგრეხილის სამხრეთით და შესაბამისად მათი როლით ამ მთაგრეხილის სტრატეგიული ფუნქციის მქონე ზეკარების კონტროლის საქმეში. ამ სახელმწიფოთა "არსებობის არსი" (raison d'être) იყო οίκουμένη-ს, ანუ საერთო ინტერესების მქონე ხმელთაშუაზღვისპირეთულ-ახლოაღმოსავლური ცივილიზირებული სამყაროს, დაცვა ჩრდილოეთის მომთაბარე ტომებისაგან. თუმცა არსებობდა აშკარა სხვაობა იბერიის, და რამდენადმე ლაზიკის, დასავლურ (საბერძნეთი, რომისა და ბიზანტიის იმპერიები), და ალბანეთის აღმოსავლურ (ირანი, პართია), პოლიტიკურ ორიენტაციებს შორის.

კაცობრიობისათვის კავკასიონის მდებარეობის უაღრესად დიდი მნიშვნელობა ხატოვნად გამოთქვა ჯერ კიდევ პირველ საუკუნეში პლინიუს უფროსმა (Plinius Magnus), რომ კავკასიის კარი სამყაროს ორ ნაწილად განყოფს (n.h. VI, 30). თვით სამყაროს კონცეფცია ყოველთვის საჭიროებდა და დღესაც საჭიროებს მის დაყოფას სხვადასხვა რაოდენობის შემადგენელ ნაწილებად. როჯერ ბექონი (XIII ს.) სამყაროს ორ ნაწილად ჰყოფდა: ბარბაროსთა საუფლოდ და მოაზროვნე ადამიანის სამკვიდროდ (Opus majus I, 301).

     ვ. ე. დ. ალენისა და პ. მურატოვის განცხადებით, დიდი კავკასიონის მთაგრეხილი, მსოფლიოს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი წყალგამყოფი სისტემა, მძლავრი წინაღობა იყო ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნებში ევრაზიელი ნომადების შეღწევისათვის.[2] საკმარისია ითქვას, რომ თვით უძლეველი პომპეუსი მიზანშეუწონლად მიიჩნევდა სახმელეთო გზით - კავკასიონის მთაგრეხილის გადაკვეთითა და იმიერკავკასიის მტრულად განწყობილი მოსახლეობის გავლით - პონტოს მეფის, მითრიდატე ევპატორის დადევნებას, ამ უკანასკნელის დამარცხებისა და თავისი წარმატებული კავკასიური კამპანიის შემდეგ ხანებში.[3]

     წინარე-ელინისტური, ელინისტური და პოსტ-ელინისტური ამიერკავკასიის ისტორიაში ჩრდილოეთის მომთაბარე მოსახლეობის - კიმერიელების, სკვითების, სარმატების, ალანების, ჰუნების, ბოლღარების, ხაზარების, ოსების და სხვ. - შემოსევების სისტემატურმა ხასიათმა და ამასთანავე, ანატოლიურ-მედიტერანული და ირანულ-მესოპოტამური ძალების მუდმივმა ურთიერთწინააღმდეგობამ, ჩანს არნოლდ თოინბისეული სტიმულის მეორე მოდელის - უწყვეტი, გარეგანი ზეწოლის სტიმულის - ფორმა მიიღო.[4] ხალხები, ქვეყნები და ქალაქები, რომლებიც განიცდიან ასეთ ზეწოლას, პოლიტიკური გეოგრაფიის ტერმინოლოგიით განეკუთვნებიან სხვადასხვა "ცივილიზაციებს" შორის მდებარე სასაზღვრო ზონებს.

სასაზღვრო ზონის ფუნქცია, საქართველოსა, და საზოგადოდ მთელი კავკასიისათვის, ნაკარნახევი იყო არა იმდენად ზემოჩამოთვლილი ევრაზიული წარმომავლობის ტომების ზეწოლით, რამდენადაც თვით აღნიშნული რეგიონის მდებარეობის თავისებურებებით. კავკასიის მდებარეობის საშუალედო ხასიათი მკაფიოდ არის ასახული ძველ ქართულ და სომხურ მატიანეებში.

  1. ძველი ქართული მატიანეების ავთენტურობის საკითხი

 

ქართული წერილობითი წყაროების ძველი კორპუსის ისტორიული ფასეულობა, რომელიც წარმოადგენდა საქართველოს ოფიციალურ corpus historicum-ს ანუ ქართულ სამეფო ანალებს და ცნობილი იყო ქართლის ცხოვრების სახელით,[5]  ინტენსიურად შეისწავლებოდა მეცნიერთა მიერ მეცხრამეტე საუკუნის შუა ხანებიდან და შეხედულებათა დიდი დაპირისპირება გამოიწვია.[6]

ეს კორპუსი შედგება ცამეტი განსხვავებული ტექსტისაგან, რომლებიც დაწერილია მეცხრე და მეთოთხმეტე საუკუნეებს შორის.[7] ქართლის ცხოვრების კანონიზირებული ტექსტი დადგენილი იყო მეთვრამეტე საუკუნის დამდეგს ქართლის მეფის, ვახტანგ VI-გან დანიშნული კომისიის მიერ.[8]

მეცნიერთა შორის ფართოდ გავრცელებული შეხედულების მიხედვით, ადრეული შუასაუკუნეების ქართული და სომხური მატიანეების შინაარსის განხილვისას რამდენადმე რთულია იმის გარჩევა თუ სად არის მემატიანეების ფანტაზიის ნაყოფი და სად ისტორიული რეალობის ანარეკლი. საკმაო სიზუსტით ასახული ისტორიული ფაქტები მათში ხშირად გადახლართულია მითიურ წარმოდგენებთან, თუმცა, ისიც უნდა ითქვას, რომ მკვლევრებმა გამოავლინეს მთელი რიგი დამთხვევები ისტორიულ წყაროებთან, მათ შორის კლასიკური ხანის ავტორების თხზულებებში. უახლესმა არქეოლოგიურმა ძიებებმა აგრეთვე დაადასტურეს მათი სანდოობა. ამიტომ ქართლის ცხოვრებას ჩვეულებრივ მიიჩნევენ მატიანედ, რომელიც თუმცა აღძრავს ისტორიკოსისათვის მრავალ, იდუმალებით მოცულ კითხვას, მაგრამ ამავე დროს წარმოადგენს მათვისვე უმნიშვნელოვანეს, მრავლისმეტყველ წყაროს.[9]

      ქართლის ცხოვრების ყველაზე ადრეული მანუსკრიპტები, რომლებმაც კი მოაღწია ჩვენს ხანამდე, ანა და მარიამ დედოფლების ხელნაწერებია და განეკუთვნებიან, შესაბამისად, ანასეული - მეთხუთმეტე (1479 და 1495 შორის), ხოლო მარიამისეული - მეჩვიდმეტე (1638 და 1645 შორის) საუკუნეებს.[10] ე.წ. ჭალაშვილისეული ნუსხის ძველი ნაწილი მეთექვსმეტე საუკუნის მეორე ნახევრით თარიღდება. აღსანიშნავია, რომ ქართლის ცხოვრების სომხური თარგმანი (ორიგინალის შემოკლებული ვარიანტი),[11] კლასიკურ სომხურ ენაზე უცნობი სასულიერო პირის მიერ უკვე მეთორმეტე საუკუნეებში ნათარგმნი, რომელშიც ზოგიერთი ახალი, სპეციფიკურად სომხური, მასალა იყო ჩართული, ცნობილია მეცამეტე საუკუნის მანუსკრიპტით.[12] სომხური ვერსია უეჭველად უნდა დათარიღდეს 1125 წლიდან 1270 წლამდე - ანუ უკანასკნელ მოვლენამდე, რომელიც მოხსენიებულია მის ტექსტში (გასათვალისწინებელია ისიც, რომ სომხური ადაპტაციის ავტორი იჩემებს პირად ნაცნობობას საქართველოს დიდ მეფესთან დავით IV, აღმაშენებელთან, რომელიც გარდაიცვალა 1125 წელს) და მისი ტექსტიდან ვარდან არეველცის მიერ პირდაპირ ციტირებამდე. ამავე დროს, შინაგანი მონაცემები მიგვანიშნებენ, რომ სავარაუდოდ იგი ნათარგმნი უნდა იყოს მეთორმეტე საუკუნის პირველ ნახევარში. ყველაზე ადრეული სომეხი ისტორიკოსი, რომელიც იცნობს ქართლის ცხოვრებას არის მხითარ ანელი, რომლის ისტორიაც 1187 წლამდე გრძელდება.[13]

ქართლის ცხოვრების ზემოაღნიშნული, ყველაზე ადრეული სომხური მანუსკრიპტი თარიღდება 1279 და 1311 წწ. შორის.[14] ვინაიდან არცერთი ქართული ხელნაწერი ქართლის ცხოვრებისა არ თარიღდება მეთხუთმეტე საუკუნეზე ადრეული ხანით, სომხურ ვერსიას საგანგებო მნიშვნელობა ენიჭება მისი პირველადი შინაარსისა და ადრეული წარმომავლობის სამტკიცებლად.[15] ს. რეპის დაკვირვებით, სომხური თარგმანი, რომელიც ქართული ისტორიული ტრადიციის საკმაოდ თანმიმდევრულ გადმოცემას წარმოადგენს, ქართლის ცხოვრების საწყისი ნაწილის სტრუქტურის შუასაუკუნებრივ წარმომავლობას ნათელს ჰფენს.[16]

ს. რეპისავე შენიშვნით, ქართლის ცხოვრების სომხური ადაპტაციის შექმნა, რასაც ადგილი მეთორმეტე საუკუნის პირველ ნახევარში უნდა ჰქონოდა, გამოწვეული უნდა ყოფილიყო მეთერთმეტე-მეთორმეტე საუკუნეების ეპოქალური პოლიტიკური სიტუაციით, როდესაც საქართველო აღმოცენდა უზარმაზარი იმპერიის სახით, რომელმაც მოიცვა სომხეთის უმეტესი ნაწილი, ჩრდილოეთ კავკასია, ჩრდილოეთ ირანისა და აღმოსავლეთ ანატოლიის ოლქები.[17]

     ქართლის ცხოვრების პირველ ნაწილს: ცხოვრება ქართველთა მეფეთა და პირველთაგანთა მამათა და ნათესავთას, ანუ შემოკლებით: მეფეთა ცხოვრებას, მიაკუთვნებენ მეთერთმეტე საუკუნის სასულიერო პირს, ლეონტი მროველს, რუისის მთავარეპისკოპოსს; თუმცა არსებობს იმის ნიშნები, რომ სინამდვილეში ლეონტი მროველმა მხოლოდ შეკრიბა და გადააწერინა ძველი ტექსტები.[18] ს. რეპის მიხედვით, ნაწარმოების შინაგანი კრიტერიუმები - რომლებიც დაბეჯითებით მიგვანიშნებენ ცხოვრება მეფეთას შექმნის მიახლოებულ თარიღზე, 800 წელზე - და, ამავე დროს, ლეონტი მროველის მოღვაწეობის ხანის მეთერთმეტე საუკუნით განსაზღვრა - გვაიძულებს უარვყოთ მისი თავდაპირველი ავტორობის ვარაუდი. იგი, როგორც რუისის მთავარეპისკოპოსი, შესაძლოა თავმჯდომარეობდა ტექსტის ხელახალ გამოცემას, მონაწილეობდა მის ქარგაში ცალკეული ბიბლიური ელემენტების შეტანისას ანდა იძლეოდა ტექსტის გამოცემის უფლებას.[19] ზოგიერთი მკვლევრის აზრით, ლეონტი მროველი მართლაც არის ქართლის ცხოვრების საწყისი ნაწილის ავტორი და სინამდვილეში იგი ცხოვრობდა არა მეთერთმეტე საუკუნეში, არამედ მერვეში, ხოლო 1066 წლის წარწერა, რომელიც მიეწერება ამავე სახელის სხვა პიროვნებას, უნდა აიხსნას რამდენიმე ეპისკოპოსის სახელთა ჰომონომიით, რომელთაც სხვადასხვა დროს ეკავათ ერთიდაიგივე ეპარქია.[20]

     ქართლის ცხოვრების მეოთხე წიგნი, წამება წმიდისა და დიდებულისა არჩილისი, თავის დასკვნით ნაწილში მოგვითხრობს: "წიგნი ესე ქართველთა ცხოვრებისა ვიდრე ვახტანგისამდე აღიწერებოდა ჟამითი-ჟამად. ხოლო ვახტანგ მეფისა ვიდრე აქამომდე აღწერა ჯუანშერ ჯუანშერიანმან, ძმისწულის ქმარმან წმიდისა არჩილისმან (I, 248)".[21] ეს კი მოწმობს, რომ ტექსტი მიკუთვნებული ლეონტი მროველისადმი არ განეკუთვნება ერთიდაიმავე ავტორს. წამება არჩილისის იმავე ნაწილში მინიშნება გვაქვს იმაზეც, რომ დამატებები კეთდებოდა ხოლმე უფრო ადრე არსებულ ტექსტებზე: "მიერითგან შემდგომი მომავალთა ნათესავთა აღწერონ ვითარცა იხილონ... (I, 248)". ქართლის ცხოვრების სომხური თარგმანი საზოგადოდ არ იცნობს ლეონტი მროველს. ქართლის ცხოვრება ცნობილი იყო სომხურ ენაზე, როგორც მხოლოდ ქართველთა ისტორია (Patmut'iwn Vrac'), თუმცა ა. ტიროიანმა 1884 წლის ე.წ. "ვენეციური გამოცემის" რედაქტორმა და გამომცემელმა მთელი ტექსტი მიაწერა ჯუანშერ ჯუანშერიანს, არჩილ I-ის თანამედროვეს, ანუ მერვე საუკუნის მეორე ნახევრის მემატიანეს, რომელიც სინამდვილეში მხოლოდ ქართლის ცხოვრების ერთ-ერთი ნაწილის ავტორი იყო.[22] სომხური თარგმნის ცნობით, ქართველმა ისტორიკოსმა ჯუანშერმა   იპოვა ქართული მატიანე, რომელიც მხოლოდ ქართლის მეფის, ვახტანგ გორგასლის ხანამდე (მეხუთე საუკუნე) იყო დაწერილი, ხოლო მომდევნო ხანის მოვლენების შესახებ ცნობები თვით ჯუანშერის მიერ იყო დამატებული (104).[23] ნინოს ცხოვრების მეტაფრასული რედაქციის ავტორი, დავით აღმაშენებლის სულიერი მოძღვარი, არსენ ბერი (იყალთოელი), ქართლის ცხოვრებას იცნობს მხოლოდ ჰამბავი მეფეთას სახელით, ანუ სახელწოდებით, რომლითაც შემდგომში ცნობილი იყო მხოლოდ მისი პირველი ნაწილი - მეფეთა ცხოვრება. ეს ფაქტი, ს. რეპის მიხედვით, ცხადყოფს, რომ არსენ ბერის წყაროს ფაქტიურად ქართლის ცხოვრების წინარე-ბაგრატიდული ტექსტი წარმოადგენდა.[24]

     მეფეთა ცხოვრება შედგება სამი მთავარი ნაწილისაგან: 1. ქართლის ისტორიის უძველესი პერიოდის აღწერა ალექსანდრე მაკედონელის ხანამდე, ამ ნაწილზე შეიმჩნევა საღმრთო წერილის ზეგავლენა, განსაკუთრებით, დაბადების Tabula Popularum-თან ადგილობრივი ეპონიმური გენეალოგიის დაკავშირების მცდელობისას;[25] 2. ალექსანდრე დიდის კავკასიაში ლეგენდარული ლაშქრობის ამბავი და საკუთრივ მეფეთა მატიანე; 3. წმიდა ნინოს მიერ ქართლის მოქცევა. მეორე და მესამე ნაწილი ეჭვს გარეშე უკავშირდება მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ტექსტს. წმიდა ნინოს მიერ ქართლის მოქცევას მეშვიდე საუკუნის მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს მოკლე ტექსტის ჰაგიოგრაფიულ შელამაზებად მიიჩნევენ, რომელიც მხოლოდ მეთერთმეტე საუკუნეში იყო დართული მეფეთა ცხოვრებაზე.[26]

        ქართლის ცხოვრების შუასაუკუნეების ხანის ტექსტები, ს. რეპის მიხედვით, შეიძლება დაიყოს ორ ჯგუფად, წინა-ბაგრატიდულად და ბაგრატიდულად, რომლებიც ქართული ისტორიოგრაფიის განვითარების განსხვავებულ ეპოქებს წარმოადგენენ.[27] მისი აზრით, შინაგანი მონაცემები მეფეთა ცხოვრებისა (რომელიც სინამდვილეში აღწევს მირიან მეფის მიერ ქრისტიანობის აღიარების ხანამდე) და ცხოვრება და მოქალაქობა ვახტანგ გორგასლისა საშუალებას იძლევიან მათი შეთხზვის დათარიღებას მიახლოებით 795 და 813 წწ. შორის მდებარე ინტერვალით, ხოლო უხეშად 800 წ. შეიძლება იყოს განსაზღვრული.[28] საქართველოში ადგილობრივი ისტორიოგრაფიის აღმოცენებას, ს. რეპი უკავშირებს უმეფობის, ანუ, უკეთ, სამეფოთა შორის არსებულ ხანას (interregnum-ს), რომელიც დაახლ. 580-888 წწ. მოიცავდა. იგი ამ მოვლენას განიხილავს მეზობელი ქვეყნების ისტორიოგრაფიულ შემოქმედებაში მიმდინარე თანადროული და ანალოგიური ტენდენციების ფონზე და მიიჩნევს მას სამეფო ძალაუფლების აღორძინების მოთხოვნის მანიფესტაციად - ადგილობრივი მემატიანეები ხოტბას ასხამდნენ სამეფო გვირგვინს და იღწვოდნენ მისი დაუყონებლივი აღდგენისათვის.[29]

მეფეთა ცხოვრების მიერ გამოვლენილი, ადვილად შესამჩნევი არმენოფილური ტენდენციები, მეტად ძნელი წარმოსადგენი იქნებოდა რომ გამოხატულიყო მერვე საუკუნის პირველი მეოთხედის ანუ სომხურ-ქართული რელიგიური ურთიერთობების არნახული გამწვავების მომდევნო ხანაში. ეს ურთიერთობები უკვე რამდენადმე დაძაბული იყო ადრეული მეშვიდე საუკუნიდან, როდესაც ქართველებმა საბოლოოდ მიიღეს მართლმადიდებლობა; როგორც ჩანს, სომხურ მონოფიზიტურ ეკლესიაზე მზარდი სპარსული ზეგავლენის საწინააღმდეგოდ.[30] არმენოფილური ტენდენციების არსებობა კიდევ უფრო წარმოუდგენელი იქნებოდა ქართული პოლიტიკური წარმონაქმნების უცილობელი პოლიტიკური ჰეგემონიის ხანაში - მეათე-მეთერთმეტე საუკუნეებში.[31] მეფეთა ცხოვრების ტექსტში ჯერ კიდევ ტერმინ ეგრისის გამოყენების ფაქტი, ნაცვლად ტერმინ აფხაზეთისა, რომელიც მერვე საუკუნის დასაწყისიდან უკვე გამოიყენებოდა დასავლეთ საქართველოს აღსანიშნავად, უნდა მიუთითებდეს ადრეულ მერვე საუკუნეზე, როგორც ამ ტექსტის ყველაზე ადრეული ნაწილების უგვიანეს შესაძლო თარიღზე.[32] ისიც უნდა იყოს მიღებული მხედველობაში, რომ მეფეთა ცხოვრებაში არაფერი ჩანს უშუალოდ ნასესხები ადრეული მერვე საუკუნით სავარაუდოდ დათარიღებული მოვსეს ხორენაცის სომეხთა ისტორიის ტექსტიდან, თუმცა ამ ორ თხზულებას შორის მრავალრიცხოვანი დამთხვევების არსებობა ყოველგვარ ეჭვს გარეშეა. ეს ფაქტი აიხსნება ხოლმე ორივე შემთხვევაში ერთიდაიგივე ზეპირი თუ წერილობითი სომხური წყაროების შესაძლო გამოყენებით.[33]

სკეპტიციზმი ქართლის ცხოვრების მიმართ მნიშვნელოვნად შეიცვალა მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ორი პალიმფსესტის, შატბერდისა და ჭელიშის ხელნაწერების, 1888 წ. და 1903 წ., პოვნის შემდეგ, რომლებიც, შესაბამისად, გვიან მეათე (973 წ.) და მეთოთხმეტე-მეთხუთმეტე საუკუნეებს განეკუთვნებიან.

      როგორც ცნობილია, მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ტექსტი ჩართულია ქართლის ცხოვრებაში, მაგრამ, ამავე დროს, ამ უკანასკნელში შემონახული ვერსია განსხვავდება, როგორც შატბერდის, ასევე ჭელიშის რედაქციებისაგან, რაც უნდა მოწმობდეს კიდევ უფრო არქაული რედაქციის არსებობაზე. ქართლის ცხოვრების მეფეთა სია თითქმის იდენტურია მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ში გამოყენებული სიისა და ბუნებრივია ღებულობს უცხოურ წერილობით წყაროებში ასახულ თანადროულ მოვლენათა შესახებ არსებულ მონაცემებში ასეთსავე დადასტურებას (იხ. ქვემოთ).  გარდა ამისა, ზოგიერთ დეტალს, წარმოდგენილს მხოლოდ ქართლის ცხოვრებაში, პარალელები ეძებნება ტაციტუსის, კასიუს დიოს და სხვათა ტექსტებში. [34]

      ორი ახალი ნუსხა მოქცევაÎ ქართლისაÎ-სა აღმოჩნდა უკანასკნელ ხანებში სინას მთაზე მდებარე წმ. კატერინას მონასტერში, მეცხრე-მეათე საუკუნეებით დათარიღებულ ასზე მეტ სხვა ქართულ ხელნაწერთან ერთად. პირველი მათგანი დაუთარიღებელია, თუმცა პალეოგრაფიული მონაცემებით უეჭველია, რომ იგი შატბერდულ კრებულზე უფრო ადრეული უნდა იყოს. მეორე ხელნაწერის ტექსტი თითქმის იწყება იქ სადაც წყდება პირველი; ვინაიდან ამ ეკზემპლიარის მონასტრისათვის შემწირველი არის ვინმე იოანე, რომელმაც მეცხრე საუკუნის მიწურულს შესწირა სრულიად სხვა ხელნაწერი წმიდა საბას მონასტერს, აღნიშნული ეკზემპლიარი უნდა დათარიღდეს არაუგვიანეს მეათე საუკუნის საწყისი ხანისა. ორივე ეს ხელნაწერი წაკითხვის ბევრად უფრო კარგ შესაძლებლობას იძლევა, ვიდრე შატბერდისა და ჭელიშის ნუსხები. აღნიშნული გარემოებანი, სინას მთაზე მოპოვებული ტექსტების მკვლევარს ზ. ალექსიძეს აფიქრებინებს, რომ მათი სახით საქმე გვაქვს მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს იმ პროტორედაქციასთან, რომელიც უნდა გამოეყენებინა ლეონტი მროველს ქართლის ცხოვრებაში და რომლისგანაც უნდა მომდინარეობდეს, როგორც შატბერდული, ისე ჭელიშური რედაქცია.[35]

მართალია სწავლულნი მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს შექმნას ათარიღებენ განსხვავებულად, მეოთხედან მეცხრე საუკუნემდე, მაგრამ მათი უმეტესობა უპირატესობას მაინც მეშვიდე[36] ან მეცხრე საუკუნეებს ანიჭებს. მოქცევაÎ ქართლისაÎ შედგება ორი ნაწილისაგან: ქრონიკისაგან, რომელშიც აღწერილია ქართლის ისტორია დასაბამიდან მეშვიდე საუკუნის შუა ხანებამდე (663 წ.), სტეფანოზ II ერისმთავრის მმართველობის, ანუ ბიზანტიის იმპერატორის ირაკლის კავკასიაში ლაშქრობის, ხანამდე და წმ. ნინოს ცხოვრებისაგან. დამატება შეიცავს მმართველთა და კათალიკოსთა სიას მეშვიდე საუკუნის მეორე ნახევრიდან მეცხრე-მეათე საუკუნეების მიჯნამდე და დაწერილია ძალზე სქემატურად და მშრალი ენით. ქრონიკის პირველი ნაწილი - მირიან მეფის გარდაცვალებამდე ხანის მომცველი - ერთიანი და თანმიმდევრულია, მისი ენა მდიდარია მოკლე გამონათქვამებითა და ლაკონური სხარტი წინადადებებით; იგი ამჟღავნებს კავშირს სამხედრო სფეროსთან. ისტორიული მოვლენები, ერისმთავართა და კათალიკოსთა ცხოვრება და ქმედებანი დაწერილია ერთი ამოსუნთქვით, ნათლად და ცოცხლად. სტილის ეს სისხარტე და სიმარტივე ზოგჯერ განიხილება აღწერილ მოვლენებთან ამ ნაწილის ქრონოლოგიური სიახლოვის ნიშნად და შესაბამისად მეხუთე საუკუნით მისი დათარიღების მოწმობად.[37]

     ის გარემოება, რომ მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ძირითად ტექსტს ქვეყნის ისტორიის თხრობა მხოლოდ მეშვიდე საუკუნის პირველი ნახევრის დასასრულამდე მიჰყავს, ხოლო იმ პიროვნებათა სია (ერისმთავართა და კათალიკოსთა), რომლებიც ცხოვრობდნენ აღნიშნული ხანიდან მეცხრე საუკუნემდე მხოლოდ დამატებაშია მოცემული, ქრონიკის დაწერას მეშვიდე საუკუნის შუა ხანებით უნდა განსაზღვრავდეს, ხოლო რედაქტირების თარიღს - მეცხრე-ადრეული მეათე საუკუნით.[38] მეათე საუკუნის დასაწყისისათვის მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ოთხი, ერთმანეთისაგან განსხვავებული, რედაქციის არსებობა არა მხოლოდ საქართველოს ფარგლებში, არამედ მისგან საკმაოდ დაშორებულ მხარეებში (სინას მთაზე), საშუალებას აძლევს ზ. ალექსიძეს მხარი დაუჭიროს შეხედულებას, რომლის მიხედვითაც  ამ თხზულების არქეტიპის შექმნა მეცხრე საუკუნესთან შედარებით ბევრად უფრო სიღრმეში უნდა მიდიოდეს; ამასთანავე ქრონიკასა და წმ. ნინოს ცხოვრებას იგი განიხილავს ორი სხვადასხვა ავტორის დამოუკიდებელ ნაწარმოებად, რომლებიც შატბერდული კრებულის შედგენამდელ ხანებში, შესაძლოა მეცხრე საუკუნეში, თემატურად დაუკავშირდნენ ერთმანეთს.[39] მიუხედავად იმ გარემოებისა, რომ მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს შედგენის თარიღად ძირითადად მეცხრე საუკუნეა მიჩნეული, მისი წყაროების ასაკი ადრეულ მეშვიდე საუკუნემდე უნდა ჩადიოდეს, ამაზე კერძოდ მიგვითითებს ტექსტის ხანმეტობა, პრეფიქსთა და ზმნათა შორის კავშირების ინტერპოლაციის ფაქტი და წინა-არაბული ხანის ლექსიკის გამოყენება.[40]

      ჯერ კიდევ მეათე საუკუნის მეორე ნახევრის შატბერდული ნუსხის დამატებაში გვხვდება მითითება მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ძველ ასაკზე, კერძოდ, რომ თითქოს ეს წიგნი ნაპოვნი იყო მისი შექმნიდან მრავალი წლის გასვლის შემდეგ.[41] რა თქმა უნდა დიდი სიფრთხილე გვმართებს ამ ინფორმაციის სანდოობის მიმართ. პ. ინგოროყვას მიხედვით, მეოთხე საუკუნეს განეკუთვნება გაქრისტიანებული ებრაელი სასულიერო ავტორის, აბიათარ მცხეთელის თხზულება: ცხორება და მოქცევა ქართლისა და მოთხრობა ნათესავობისა, და თუ რომელნი რომელთა ტომთანი ვართ, ანუ თუ ვითარ მოვიქეცით და მივიღეთ სჯული ქრისტეანობისა, რომელიც დაკარგულად ითვლება.[42] თუმცა, ჩვენთვის ცნობილია, რომ ჯერჯერობით რამდენადმე სარწმუნო მოწმობები ქართული სამწერლობო ენის არსებობის შესახებ მხოლოდ მეხუთე საუკუნემდე აღწევს. იაკობ ცურტაველის წმ. შუშანიკის მარტვილობა და სახარების თარგმანები, ისევე როგორც ეპიგრაფიკული მონაცემები, განეკუთვნებიან ამ საუკუნეს.[43] შენიშნულია, რომ ქართველებმა ისტორიოგრაფიული ტრადიცია სომხებისაგან განსხვავებული გზით განავითარეს - ჰაგიოგრაფია გახდა მათთვის ყველაზე პოპულარული ჟანრი.[44] უფრო მეტიც, ხშირად ქართული ისტორიოგრაფია ადგილობრივი ჰაგიოგრაფიიდან წარმოქმილად განიხილება.[45]

მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ქრონიკის მეფეთა სია მეტად მოკლეა და ქრონოლოგიურად არასრულყოფილი, თუმცა იგი მხარდაჭერას პოულობს უცხოური წყაროების მონაცემებში. მკვლევართა დაკვირვებით, იქ წარმოდგენილი ოცდაჩვიდმეტი მეფიდან თექვსმეტი, რომელთა ზეობის წლები ექცევა ძვ. წთ. მეოთხედან ახ. წთ. მეექვსე საუკუნემდე, ცნობილნი არიან ტაციტუსის, აპიანეს, კასიუს დიოს, ამიანუს მარცელინუსის, ელიუს სპარტანიუსის, პროკოპი კესარიელის (დაახლ. 500-562 წწ.) თხზულებებიდან, წმ. პეტრე იბერიელის ცხოვრების სირიული ტექსტიდან, აგრეთვე ახ. წთ. მეხუთე საუკუნის ეპიგრაფიკული მონაცემებიდან. როგორც ჩანს, ამ მეფეთა სახელები, მათთან დაკავშირებულ ზოგიერთ მოვლენებთან ერთად, საოცარი სიზუსტით თაობიდან თაობაში გადაეცემებოდა. ამასთანავე, ქართველთა გადმოსახლების ამბავი მათი პირველსაცხოვრისიდან  და მათივე სამეფოს აღმოცენების ამბავი, ისევე როგორც საქართველოს ისტორიული გეოგრაფიის შესახებ შემონახული თანადროული ცნობები მიჩნეულია უძველესი ადგილობრივი ისტორიული წყაროებიდან და ტრადიციებიდან ნასესხებად.[46] ს. რეპი არ გამორიცხავს თვით საქართველოს ადრეული ისტორიის ამჟამად დაკარგული ადგილობრივი წერილობითი წყაროების თავის დროზე არსებობის შესაძლებლობას.[47] სავსებით სწორედ იყო ამას წინათ მის მიერ შენიშნული, რომ უძველესი ქართული ისტორიული მემკვიდრეობის გამოყენების მცდელობისა და კლასიკური ხანის მონაცემებთან მათი შეპირისპირების გარეშე, საქართველოს ისტორიაგრაფიაში მოღვაწე ზოგიერთი მეცნიერის არგუმენტაცია საგრძნობლად უფასურდება.[48]

      ქართლის ცხოვრებაში მოთავსებული მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს საწყისი ნაწილი, რომელიც შეიცავს ამბავს ალექსანდრე დიდის ქართლში ლაშქრობისა და პირველი აღმოსავლურქართული სახელმწიფოს ჩასახვის შესახებ, განსხვავდება მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ტექსტიდან იქვე მოთავსებულ ყველა სხვა ნაწილისაგან დიდი სახეცვლილებით. ამის გამო ქართლის ცხოვრების აღნიშნული სიუჟეტი, ძალზე განსხვავებული მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ოთხივე არსებული ნუსხისაგან, შეიძლება მიჩნეული იქნას ამ თხზულების სრულიად განსხვავებულ ვერსიად ან საკუთრივ ლეონტი მროველის კომპილაციად, რომელმაც მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ტექსტთან ერთად, სავარაუდოდ გამოიყენა სხვა ჩვენთვის ჯერ კიდევ უცნობი მონაცემები. თუმცა, ყოველ შემთხვევაში, ქართლის ცხოვრების პირველი ნაწილის, მეფეთა ცხოვრების, და მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ქრონიკის შესაბამისი სიუჟეტების მსგავსება იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ ორივე ამ თხზულების პარალელური შესწავლის შედეგად მეფეთა ცხოვრების ტექსტის ავთენტურობის საკითხი, აღარ უნდა იყოს მიჩნეული თანამედროვე კვლევის საგნად. ორივე ეს ნაწარმოები ავლენს არა მხოლოდ ხალხური შემოქმედების კვალს, არამედ, აგრეთვე, განმეორებითი ლიტერატურული რედაქტირების ანაბეჭდს.[49]

     ამ ორ მატიანეს შორის არსებულ თანხვდენების მრავალ მომენტთა შორის, განსაკუთრებული მნიშვნელობა უნდა მიენიჭოს ინფორმაციას ალექსანდრე მაკედონელის შესახებ, რომლის სახელსაც ამავე მატიანეთა ცნობით მიეწერება აღმოსავლეთქართული (ქართლის) სამეფოს წარმოქმნა.

 

 

2.  აპოკრიფული ალექსანდრე დიდი და ქართლის სამეფოს წარმოქმნა

 

მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს მიხედვით, ალექსანდრე დიდმა ქართლში მობრძანებისას მასთან ხლებული აზო მცხეთაში მეფედ დაადგინა. შატბერდული კრებულით: "...ესე აზოÎ წარვიდა არიან-ქართლად, მამისა თÕსისა და წარმოიყვანა რვაÎ სახლი [პ. ინგოროყვას კონიუქტურით: "ათასი სახლი მდაბიოÎ უფლისაÎ"][50] და ათნი სახლნი მამამძუძეთანი, და დაჯდა ძუელ მცხეთას და თანა-ყვანდეს კერპნი ღმრთად - გაცი და გა, და ესე იყო პირველი მეფÇ მცხეთას შინა აზოÎ, ძÇ არიან-ქართველთა მეფისაÎ..."(320)[51] მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს მეორე ნაწილის - წმ. ნინოს ცხოვრების - თანახმად, კერპები გაცი და გა ქართველთა ღვთაებები იყვნენ არიან-ქართლში. არსენი ბერი ამ მოვლენას შემდეგნაირად განმარტავს:  "ჩუენ ქართველნი შვილნი ვართ მათ არიან-ქართლით გამოსრულთანი, და ენაÎ მათი უწყით, და ყოველნი მეფენი ქართლისანი ამათ მეფეთა შვილის-შვილნი არიან."[52]

არავინ იცის დაბეჯითებით, თუ რა იგულისხმებოდა მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს არიან-ქართლში  და სად მდებარეობდა იგი[53], ვინაიდან ეს მატიანე არ იძლევა არავითარ ახსნას ამ საკითხთან დაკავშირებით. თუმცა, იმის გამო, რომ მეფეთა ცხოვრების მიხედვით, ქართლის ახალმა მმართველმა, მეფე ფარნავაზმა, აზონის (შდრ. მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს აზო) დამარცხების შემდეგ გაილაშქრა ბერძნების მომიჯნავე მხარეებზე, პონტოს მოსაზღვრე რეგიონებისა და კლარჯეთის დასაპყრობად (I, 23)[54], მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს არიან-ქართლი, ფართოდ გავრცელებული აზრის თანახმად, უნდა მდებარეობდეს თანამედროვე საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთით, თანამედროვე თურქეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში.[55] ამ ვარაუდს მეტი საფუძველი ეძლევა ქართლის სამეფო კარის ღვთაებათა ანატოლიური ხასიათის გათვალისწინებით.[56] აღსანიშნავია, რომ რაიმე სხვა ინფორმაცია, დასავლურ თუ სამხრეთ-დასავლურ ქართველური პოლიტიკური ორგანიზაციების მიერ ახ. წთ. მეექვსე საუკუნემდე ქართლის დაქვემდებარების თაობაზე, წერილობითი წყაროების მონაცემების მიხედვით არ მოიპოვება, გარდა ქართული მატიანეების აზო/აზონის ამბის საკმაოდ ბუნდოვანი მინიშნებებისა.

გ. მელიქიშვილის განმარტებით, ქართული მატიანეების ეს ცნობა ნათელს ხდის იმ აქტიურ როლს, რომელსაც ლეონტი მროველის თანახმად ფარნავაზის სამეფო (ქართლი) ასრულებდა საბერძნეთსა და ასურეთს (ანუ პონტოსა და სელევკიდების სამეფოებს) შორის არსებულ ურთიერთობებში; ამ გარემოებას იგი მიიჩნევს ძვ.წ. III ს. სამხრეთ-დასავლეთის მიმართულებით ქართველთა ტერიტორიებს შორს განფენის მოწმობად.[57] კლასიკური ხანის ავტორების ინფორმაციები, სელევკოს I-ის პროექტის, შავი და კასპიის ზღვების შემაერთებელი არხის გაყვანისა (Plin., n. h. VI, 12, 31) და პატროკლეს ძვ. წთ. 283/282 წწ. კასპიური ექსპედიციის შესახებ (Strabo 2, 1, 2-7; Plin., n. h. II, 67, 167-168; VI, 21, 58), კ. თუმანოვის აზრით, ასაბუთებენ ქართულ ტრადიციას, ადრეულ იბერიულ სახელმწიფოზე სელევკიდების სიუზერენობის თაობაზე.[58] ს. რეპიც ხაზს უსვამს კავშირს ქართული სამწერლობო ტრადიციის მონაცემებსა და ალექსანდრე მაკედონელის მემკვიდრეების, სელევკიდების, მისწრაფებას შორის, ხელში ჩაეგდოთ სტრატეგიული სავაჭრო გზა, რომელიც  კავკასიაზე იყო გადაჭიმული და შავ ზღვასთან მთავრდებოდა.[59]

      მეფეთა ცხოვრების მიხედვით, ალექსანდრე დიდთან ხლებული პირისა და მისი თანამებრძოლის სახელია აზონი და მოქცევაÎ ქართლისაÎ-საგან განსხვავებით, იგი ალექსანდრეს მიერ დადგენილი იყო პატრიკად,[60] და არა მეფედ: "დაიპყრა ალექსანდრე ყოველი ქართლი... და დაუტევა მათ ზედა პატრიკად სახელით აზონ, ძე იარედოსისი, ნათესავი მისი ქუეყანით მაკედონით, და მისცა ასი ათასი კაცი ქუეყანით ჰრომით, რომელსა ჰქÕან ფროტათოს. ესე ფროტათოსელნი იყვნეს კაცნი ძლიერნი და მâნენი, და ეკირთებოდეს ქუეყანასა ჰრომისასა. და მოიყვანნა ქართლად, მისცა აზონს პატრიკსა. და დაუტევა ქართლს ერისთავად აზონ, და მის თანა სპანი იგი, მპყრობელად ქართლისა (I, 18)". ამ ტექსტის მეთორმეტე საუკუნის სომხური თარგმანის მიხედვით, "ალექსანდრემ ქვეყანაში (ქართლში) პატრიცად, რაც ნიშნავს 'უფროსს', დააყენა ვინმე მაკედონელი სახელად აზონ და ჩააბარა მას ასი ათასი ჯარისკაცი, რომლებიც წარმოადგენდნენ დამცველ რაზმს (p'rotitosik), ძალზე მხნე და მამაც მებრძოლებს. ისინი მანამდე ძალზე ჩაგრავდნენ ბერძნებს მათსავე ქვეყანაში და ამიტომ ალექსანდრემ იქაურობას გაარიდა ეს მეომრები და აზონს ჩააბარა. აზონმა მათგან მეთაურები დანიშნა ქართველთა ქვეყნის მთელს გაყოლებაზე." (20)[61]

     მეფეთა ცხოვრების ეს ინფორმაცია ეჭვს გარეშე აღებულია მოქცევაÎ ქართლისაÎ-დან, სადაც, პირველისაგან განსხვავებით, ალექსანდრეს თანამებრძოლის სახელი აზოა და არა აზონი და მას თან ახლავს არა რომაელი ჯარისკაცები, არამედ თანამემამულეები, რომლებიც მას წინარესაცხოვრისიდან, არიან-ქართლიდან მოჰყვებიან და თან მოაქვთ მცხეთაში თავიანთი ძველი კერპები, გაცი და გა (320).[62]

      სომეხთა ისტორიის ავტორის, მოვსეს ხორენაცის სიტყვებით: სომეხთა მეფემ, ვალარშაკმა, "...კავკასიის მთის მოპირდაპირე მხარეს, ჩრდილოეთის განმგებლად დაადგინა დიდი და ძლევამოსილი გვარი, რომლის უფალთ გუგარელთა პიტიახშები დაერქვათ. ისინი იყვნენ შთამომავალნი დარეჰის ნახარარის მიჰრდატისა, რომელიც წამოიყვანა ალექსანდრემ და მთავრად დაუსვა ნაბუქოდონოსორის მიერ ტყვედ მოყვანილ [ი]ვერიელთა მოდგმას. ამის შესახებ აბიდენოსი ამბობს: 'ძლევამოსილმა ნაბუქოდონოსორმა, რომელიც ჰერაკლეზე უფრო ღონიერი იყო, შეჰყარა ჯარი და მიაღწია ლიბიელთა, აგრეთვე [ი]ვერიელთა ქვეყნებს, შემუსრა და დაიმორჩილა ისინი, მათი ერთი ნაწილი წამოასხა იქედან და პონტოს ზღვის მარჯვენა მხარეს დაასახლა'. [ი]ვერია ქვეყნიერების დასავლეთ საზღვარზე მდებარეობს" (II ,8).[63]  ინფორმაცია ბაბილონის მეფის, ნაბუქოდონოსრო II-ის მიერ, ძვ. წთ. VI ს. დასაწყისში, ლიბიიდან (აფრიკა) და იბერიიდან (იბერიის ნახევარკუნძული) მოსახლეობის გადმოსახლების შესახებ, ჯერ კიდევ კლასიკურ ხანაში მიეწერებოდა მეგასთენეს (ძვ. წწ. 304-297/293 წწ., ისტორიკოსს, სელევკოს I-ის მუდმივ წარმომადგენელს ინდოეთში)[64] (Euseb., Praep. Evang., IX, 41, I; Chron., I; შდრ. Josephus, Con. Apion., I; Strabo 15, 1, 6).[65] ამრიგად, შეიძლება ითქვას, რომ მინიშნება იბერიის (ქართლის) სამეფოს არსებობის ადრეულ ეტაპზე მის სავარაუდო კავშირის შესახებ ჩრდილოაღმოსავლეთანატოლიურ, პონტოს მხარესთან თავისი ასახვა ჰპოვა აგრეთვე მოვსეს ხორენაცის სომეხთა ისტორიაში.

     ამავე თხზულების სხვა ფრაგმენტში მოვსეს ხორენაცი გვამცნობს, რომ მეფე არტაშესმა, არშაკის ძემ და ვალარშაკის შვილიშვილმა თავისი და არტაშამა "მიათხოვა ვინმე მიჰრდატს, ქართველთა დიდ პიტიახშს; იგი ნაშიერი იყო დარეჰის ნახარარის მიჰრდატისა, რომელიც, როგორც ზემოთ ითქვა, ალექსანდრემ [ი]ვერიელთა ქვეყნიდან [მოყვანილი] ტყვეების ხელისუფლად დაადგინა. [სომეხთა მეფემ] მიჰრდატს მიანდო ჩრდილოეთის მთებისა და პონტოს ზღვის განმგებლობა" (II, 11).[66] სავსებით ცხადია, რომ არტაშესი (ბერძნული წყაროების არტაქსიასი) არტაშეს I-ია (ძვ. წთ. 189-161 წწ.), ხოლო მიჰრდატი - მითრიდატე VI, ევპატორი (ძვ. წთ. 111-63 წწ.), სომეხთა დიდი მეფის ტიგრან II-ის (ძვ. წთ. 95-55 წწ.) სიმამრი. გ. მელიქიშვილი ამ მიჰრდატს პონტოს სამეფოს მითრიდატიდთა დინასტიის წარმომადგენლად მიიჩნევს, რომელიც ამასთანავე შესაძლებელი ჩანს ქართული წყაროების აზო/აზონთან იყოს იდენტიფიცირებული.[67] გასათვალისწინებელია, რომ მითრიდატე VI, ევპატორი, ხელს უწყობდა ხოლმე ალექსანდრე დიდთან მისი პიროვნების შედარებას.[68] ამავე დროს მითრიდატე VI, პონტოს სხვა მითრიდატიდების დარად, იჩემებდა დარიოსის, აქემენიდთა ირანის დიდი მეფის, ერთ-ერთი სატრაპის ჩამომავლობას.[69]

     ქართული და სომხური მატიანეების ზემოაღნიშნული მონაცემების შუქზე, ქართულ ისტორიოგრაფიაში მკვიდრად აქვს ფესვები გადგმული აზრს, რომ იბერიის (ქართლის) სამეფოს წარმოქმნა დაკავშირებული უნდა იყოს მცირე აზიის ელინისტური ხანის სახელმწიფოების ან სამხრეთქართული სატომო კავშირების ექსპანსიასთან.[70]

      მიუხედავად იმისა, რომ სომეხთა ისტორია, ქართული მატიანეების მსგავსად, იბერიის სამეფოს წარმოქმნას ალექსანდრე დიდის სახელს მიაწერს, სავსებით ცხადია, რომ ალექსანდრეს არასოდეს გაულაშქრებია კავკასიისაკენ. ქართული და სომხური მატიანეების ეს ცნობები ეტყობა ნასესხებია ფსევდო-კალისთენეს პოპულარული თხზულებიდან, ალექსანდრეს რომანიდან (Historia Alexandri Magni), რომელიც ადრეულ შუასაუკუნეებს (სავარაუდოდ ახ. წთ. IV ს.) განეკუთვნება და დაკავშირებული ჩანს ფართოდ გავრცელებულ შეხედულებასთან, რომელიც კავკასიონის, იგივე კასპიური, კარიბჭის (იხ. ქვემოთ)[71] გამაგრებას ალექსანდრეს მიაწერს.[72] კავკასიონის მთავარი ქედის ცენტრალური უღელტეხილი ხშირად მოიხსენება კლასიკური ხანის მწერლობაში, როგორც ალექსანდრეს სვეტები თუ ალექსანდრეს ბურჯი (Cl. Ptol., V,III,16; Euseb. Hier., Epist., 77,8).

      ამავე დროს, რაღაც მოვლენას ეტყობა მართლა უნდა ჰქონოდა ადგილი ძვ. წთ. გვიან IV-ადრე III სს. იბერიაში. ჯერჯერობით შეუძლებელია იმის გარკვევა თუ ვის ან რას უნდა გამოეწვია იგი, თუმცა პლინიუსი და იულიუს სოლინუსი იუწყებიან მაკედონელთა გაბატონებას იბერიაში.[73] მოიპოვება აგრეთვე სრულიად სხვა სახის მონაცემებიც, არქეოლოგიური გათხრების შედეგად, კლასიკური ხანის შიდა ქართლში განლაგებულ ძეგლებზე - სამადლო I, ხოვლე გორა III (ძვ. წთ. IV ს. ფენა), უფლისციხე, ურბნისი - აღმოჩნდა კატაპულტისათვის გამოსაყენებელი ქვის ბირთვები.[74] ვინაიდან, მხოლოდ მაკედონური არმია იყო აღჭურვილი ანალოგიური მექანიზმებით, გ. ლორთქიფანიძის აზრით, ალექსანდრე მაკედონელის ან მისი უახლოესი მემკვიდრეების ლაშქრობას უნდა ჰქონოდა ადგილი აღმოსავლეთ საქართველოს ცენტრალურ ნაწილში.[75]

     მაგრამ სტრაბონის (დაახლ. ძვ. წთ. 63 - ახ. წთ. 19 წწ.) იმ ცნობის შეპირისპირებით, რომ ალექსანდრე დიდმა მენონი გაგზავნა ჯარისკაცებითურთ სისპირიტისში, კაბალის მახლობლად, სადაც ოქროს საბადოებია (11, 14, 9), მისავე მეორე ცნობასთან, რომლის თანახმადაც, აღმოსავლეთის იბერები ცნობილი არიან იმავე სახელით, რომლითაც დასავლეთის იბერები, ორივე ამ მხარეში ოქროს მაღაროების არსებობის გამო (11, 2, 19), ცხადი ხდება, რომ საქმე უნდა ეხებოდეს არა იბერთა ცენტრალურამიერკავკასიულ ნაწილს, არამედ მათივე ქვეყნის უკიდურეს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილს, სპერს (თანამედროვე თურქული ისპირი). საყურადღებოა, რომ სპერის უშუალოდ აღმოსავლეთით, თორთომის მახლობლად მდებარე მეათე საუკუნის ხახულის ტაძრის გარე კედელზე, მეთოთხმეტე საუკუნით დათარიღებული, ცად ამაღლებული წარმართი მეფის (ალექსანდრე მაკედონელის) გამოსახულებაა ამოკვეთილი. ალექსანდრესადმი თაყვანისცემა იმდენად ძლიერი იყო საქართველოში, რომ ყველაზე უფრო სახელგანთქმულ ქართველ მეფეს, დავით IV, აღმაშენებელს, ქართული მატიანეები მეორე ანდა ახალ ალექსანდრეს უწოდებენ.

     ადგილობრივ მმართველთა სურვილი, დაეკავშირებინათ საკუთარი მიზნები ალექსანდრე დიდის ინტერესებთან და გამოეყენებინათ მისი ძალაუფლება მათი რეალიზაციისათვის ასახულია, ახ. წთ. მეორე საუკუნის რომაელი მწერლისა და პოლიტიკოსის, ფლავიუს არიანეს, თხზულებაში, ალექსანდრეს ლაშქრობა. მისი ინფორმაციით, ძვ. წთ. 329-328 წწ. შუააზიელი "ხორაზმიელების" მეფე ფარასმანესი ეახლა ალექსანდრეს შუა აზიაშივე მდებარე მდინარე ოქსის (თანამედროვე ამუ დარია) სანაპიროსთან და მოახსენა, რომ იგი ცხოვრობდა კოლხებისა და ამაძონელების მეზობლად და მზად იყო მას დახმარებოდა თუ კი ალექსანდრე გადაწყვეტდა იმ ტომების დამორჩილებას, რომლებიც სახლობდნენ პონტოს ევქსინოსამდე (ანუ შავ ზღვამდე) გადაჭიმულ მხარეში (XV, IV, 14, 15).

     როგორც მე სხვა ადგილას შევეცადე მეჩვენებინა, ეს ინფორმაცია დაკავშირებული უნდა იყოს ქართული და სომხური მატიანეების იმ ცნობებთან, რომლებიც იბერიის მმართველის ალექსანდრე დიდზე დამოკიდებულებას ეხებიან.[76] თუ ერთის მხრივ, არიანეს მიერ მოხსენიებული ხორაზმიელთა მეფე ფარასმანესი, ალექსანდრეს დახმარებას ელოდებოდა თავისი მეზობლების - კოლხებისა და ამაძონელების - წინააღმდეგ, მეორეს მხრივ, ქართული და სომხური მატიანეების ცნობით, ალექსანდრე დიდმა ქართლში მოსვლის შემდეგ თავისი თანამებრძოლი დაადგინა ამ ქვეყნის მმართველად. ვინაიდან, მეფეთა ცხოვრების ტექსტის ფარნავაზმა აზონის (მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს აზო) დამარცხების შემდეგ გაილაშქრა სამხრეთ-დასავლეთის მიმართულებით, აღმოსავლეთ ანატოლიის სიღრმეში, ხოლო სომეხთა ისტორიის მიჰრდატ/მითრიდატეში, როგორც ჩანს,  პონტოს სამეფოს მითრიდატიდების დინასტიის წარმომადგენელია ნაგულისხმევი,  მე ვფიქრობდი, რომ სწორედ ამ რეგიონში - ანატოლიის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილში - უნდა ყოფილიყო საძებარი, არა მხოლოდ ქართული მატიანეების არიან-ქართლი, არამედ აგრეთვე ფარასმანესის - კოლხთა და ამაძონელთა მოწინააღმდეგის - ქვეყანა, რომლის სახელწოდებაც სავარაუდოდ აღრეული იყო შუააზიური ქვეყნის - ხორეზმის - სახელწოდებასთან.

განსახილველ საკითხთან დაკავშირებით, ყურადღება მივაქციე სტრაბონის ცნობას, რომ სომხებმა თავისი ქვეყანა განადიდეს იბერიელთაგან გოგარენეს გარდა პარიადრის მთიანეთისა და ხორძენეს ჩამოჭრით (11, 14, 5).[77] შესაბამისად, მე შესაძლებლად მივიჩნიე, მეფიქრა, რომ ფლავიუს არიანეს ალექსანდრეს ლაშქრობის ტექსტში ხორაზმიელთა მეფის, ფარასმანესის, სახელის ქვეშ იბერიელთა მხარის, ხორძენეს, მმართველი უნდა ყოფილიყო ნავარაუდევი; ასეთ შემთხვევაში, არიანეს ინფორმაცია და მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ცნობა არიან-ქართლის მეფის ძის აზოს შესახებ, რომელიც ალექსანდრე დიდის დახმარებით გამეფდა მცხეთაში, ერთიდაიმავე მოვლენის გამოძახილი უნდა ყოფილიყო.

     ჩვენ შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ, რომ ძვ. წთ. გვიან IV - ადრე III სს. მოვლენები გარკვეულად უკავშირდებოდა იმ პროცესებს, რომლებმაც გამოიწვიეს იბერიის სამეფოს წარმოქმნა. ეს ცხადი ხდება საქართველოს ადრეული ისტორიის მთელი კონტექსტიდან; ქართული და სომხური მატიანეების მონაცემები ამ გარემოების ანარეკლია. კ. თუმანოვის განმარტებით, შეუძლებელია შეუმჩნეველი დაგვრჩეს მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ცნობათა არსებითი ავთენტურობა და შესაბამისად მისი წყაროების სარწმუნოობა და სიძველე; განსაკუთრებით თუ გავითვალისწინებთ, ალექსანდრე დიდის მიერ აქემენიდთა იმპერიის დაპყრობასა და pax achaemenia-ს pax macedonica-თი შეცვლის ფაქტიურ კავშირს ქართველების შემდგომ დამოუკიდებლობასა და მათი მონარქიის დაფუძნებასთან, რამაც სათავე დაუდო მათ ისტორიულ მახსოვრობასა და ერის უწყვეტ ორგანულ სოციალურ-პოლიტიკურ და კულტურულ განვითარებას.[78]

მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს აზოს პიროვნების მორგების საჭიროებამ მეფეთა ცხოვრების კონცეპციასთან - ქართველთა ავტოქტონობისა და მათი პირველი, ადგილობრივი, მეფის ფარნავაზის შესახებ - აიძულა ამ უკანასკნელის ავტორი (თუ რედაქტორი) შეეცვალა აზო, "მაკედონელი" აზონით, ხოლო აზოს თანამემამულეები არიან-ქართლიდან, აზონის თანმხლები "რომაელი ჯარისკაცებით" - ფროტათოსელებით (შდრ. I, 18). გ. მელიქიშვილის აზრით, ციკლები აზოსა (=მიჰრდატს, მოვსეს ხორენაცის სომეხთა ისტორიიდან) და ფარნავაზის შესახებ, შესაძლოა ადრე ერთმანეთის დამოუკიდებლად არსებობდნენ ანდა იქნებ სულაც, იბერიის სამეფოს წარმოქმნის შესახებ არსებული, ერთიდაიმავე ამბის ვარიანტებს წარმოადგენდნენ, რომლებიც მეფეთა ცხოვრების ავტორმა გვიანდელ ლიტერატურულ ვერსიაში გააერთიანა.[79] მაგრამ თუ ამბავი, აზონის მიერ წამოყვანილი  ასი ათასი (?! - გ.ქ.) რომაელი ჯარისკაცის შესახებ, რომელთა ნაწილიც შემდგომში ადგილობრივ მოსახლეობაში იყო ასიმილირებული (I, 25), მთლიანად გამოგონილი იყო მემატიანის მიერ და დამატებული მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს სიუჟეტზე ქართველთა პირველი მეფის, აზოს შესახებ, როგორც ეს უკვე ადრე იყო ნავარაუდევი,[80] რა მიზეზის გამო იყვნენ ისინი წოდებულნი ქართლის ცხოვრებაში "ფროტათოსელებად"? (I, 18), რაც შესაძლოა ფროტათოს ხალხს ნიშნავდეს. დანამდვილებით ხომ არავინ იცის ეს ტერმინი, "ფროტათოსელნი", რას ნიშნავს, ან სად იყო "ფროტათოს ხალხის" სამშობლო? (იხ., აგრეთვე, ქვემოთ).

ი. გაგოშიძის შეხედულებით, ტერმინი "ფროტათოსელნი" შესაძლოა მომდინარეობდეს ბერძნული πρότακτος-იდან, რაც ნიშნავდა დაწინაურებულს, წინა ხაზზე მდგომს, მაგრამ ქართლის ცხოვრების ავტორმა იგი მნიშვნელობის გაგების გარეშე გამოიყენა.[81] უკანასკნელ ხანებში, ნავარაუდევი იყო ისიც, რომ ტერმინი "ფროტათოსელნი"  შესაძლოა მომდინარეობდეს მოწინავე რაზმის აღმნიშვნელი ბერძნული სიტყვიდან: πρό-,τασις πρό-τασσω, რომელიც გამოყენებული იყო ალექსანდრე დიდის დროინდელი სამხედრო კორპუსის აღმნიშვნელად.[82]

ვფიქრობთ, ტერმინ "ფროტათოსელნის" ახსნა ბერძნული სიტყვის  πρότασις ,πρότασσω-ის მეშვეობით, უფრო სარწმუნო გახდებოდა, თუ მხედველობაში მივიღებთ ამავე ბერძნული სიტყვის ატიკურ ფორმას: πρόταττω, უფრო ახლო მდგომს ქართულ ტერმინთან - "ფროტათოს". როგორც ცნობილია, ატიკური დიალექტი გამოყენებული იყო მაკედონელთა მიერ, ჯერ კიდევ ალექსანდრეს მამის ფილიპე II-ის ხანაში და ფართოდ გავრცელდა მთელს ელინისტურ სამყაროში ალექსანდრეს არმიის ექსპანსიასთან ერთად. ვინაიდან, ეს სიტყვა, ატიკურ დიალექტზე ნიშნავს "ადგილს ან სადარაჯოს წინა ხაზზე", "დგომას ვინმეს წინ მისი დაცვის მიზნით, წინ აფარებას",[83] იგი თვით იბერიის სამეფოსა და საზოგადოდ მთელი ამიერკავკასიური არეალის ისტორიულ დანიშნულებას  გამოხატავს. კავკასიის ჭიშკრისა ანუ ალექსანდრეს სვეტების უშუალოდ სამხრეთით მდებარეობა და, ამასთანავე, ერთიანი ელინისტური სამყაროსადმი კუთვნილება, განაპირობებდა იბერიის სამეფოს მიერ, მის გადაღმა მდებარე ხმელთაშუაზღვისპირეთულ-წინააზიურ οίκουμένη-ს, საზიარო ინტერესების მქონე ცივილიზებული სამყაროს, ჩრდილოეთის მხრიდან მოსალოდნელი საფრთხის, მომთაბარე ტომების  შემოსევებისაგან დამცველის ფუნქციის აღებას.

მიუხედავად იმისა, რომ ქართლის ცხოვრებისეულ ტერმინს "ფროტათოსელები", ამჟამად მიაკუთვნებენ მაკედონელთა არმიის ნავარაუდევ ექსპანსიას (იხ. ზემოთ), კარგად არის ცნობილი, რომ თავად ალექსანდრეს არასოდეს ულაშქრია კავკასიისაკენ. ამიტომ, საფიქრებელია, რომ ალექსანდრე დიდის სახელის კავშირი ქართულ სახელმწიფოებრიობასთან უნდა მიუნიშნებდეს მხოლოდ და მხოლოდ ამ სახელმწიფოს raison d'être-ზე (არსებობის არსზე), კერძოდ, მის დანიშნულებაზე, ყოფილიყო ცივილიზებული სამყაროს ფორპოსტი, ამ უკანასკნელის ბრძოლაში გოგისა და მაგოგის საუფლოსთან, რომელსაც კავკასიონის მთავარი ქედის გადაღმა, ჰიპერბორეელთა უდაბნოში ედო ბინა.[84]

      აღნიშნულ საკითხთან დაკავშირებით, ყურადღება უნდა შევაჩეროთ მეფეთა ცხოვრების განცხადებაზე (I, 17), რომ ალექსანდრე დიდმა ქართლში შემოსვლისას: "...მოსრნა ყოველნი იგი ნათესავნი  აღრეულნი ქართლს მყოფნი, და უცხონი იგი ნათესავნი მოსრნა და დაატყუევნა... და დაუტევნა ნათესავნი ქართლოსიანნი". მანვე უბოძა ქართველებს მმართველი და მისცა იდეოლოგიური საფუძველი - ყველა სახელმწიფოსათვის აუცილებელი კომპონენტი, - მზის, მთვარისა და ხუთი ვარსკვლავის თაყვანისცემა და სამყაროს შემოქმედი უხილავი ღმერთის სამსახური (I, 18).[85] საინტერესოა, რომ დღესაც, საქართველოს სახელმწიფო გერბზე გვხვება დიდი მეფის ლეგენდარული ხატების მიერ ბოძებული მზის, მთვარისა და ხუთი ვარსკვლავის გამოსახულება, ხოლო თეთრი გიორგის ცხენის ფლოქვებთან, წმ. გიორგის ხატის ურჩხულის ნაცვლად, ძევს კავკასიონის მთები - ქვეყნის წინაშე მდგარი ბუნებრივი გამოწვევის სიმბოლო (არნოლდ თოინბისეული - Challenge-ი), სიმბოლო მისი ბედის კავშირისა დედამიწის გეოგრაფიული და პოლიტიკური დაყოფის ერთ-ერთ უმთავრეს ნიშანსვეტთან.

 

3.  კავკასიონის უღელტეხილების მნიშვნელობა ამიერკავკასიის ადრეული ისტორიისათვის

 

ქართულ მატიანეეში ხატოვნად არის აღწერილი ალექსანდრე დიდის ქართლში შემოჭრის ამბავი; მას აქ უნახავს საზარელი ბარბაროსები, მდ. მტკვრისა და მისი ჩრდილოეთი შენაკადების (კავკასიონის მთავარი ქედის სამხრეთი კალთებიდან ჩამავალი) გაყოლებით მოსახლე, ხალხი, რომელთაც ქართველები "ბუნ-თურქებსა" და "ყივჩაღებს" უწოდებდა. ალექსანდრე გაოცებული დარჩენილა, ვინაიდან არცერთი სხვა ხალხი არ იქცეოდა მათსავით უგვანად. მემატიანეების განცხადებით, მათ არ ყოფნით სიტყვები მათი ქმედებების აღსაწერად. თუმცა მათ ჰქონიათ კარგად გამაგრებული ქალაქები და ყოფილან უშიშარი მეომრები.

ბუნ-თურქებში, რომელთა სახელი ჩვეულებრივ ახსნილია ხოლმე, როგორც, "თავდაპირველი, ფუნდამენტური თურქები", ანდა, როგორც "ჰუნ-თურქები" და რომელთაც ვითომდა ალექსანდრე შეეჩეხა კავკასიაში ლაშქრობისას, უნდა იგულისხმებოდნენ კავკასიის გადმოლახვის შედეგად იმიერკავკასიიდან შემოჭრილი ჩრდილოური წარმომავლობის ტომები. ეს გარემოება რამდენადმე დასტურდება მეფეთა ცხოვრების ცნობითაც, კერძოდ, რომ ალექსანდრეს ჯარის მიერ სარკინეს ციხე-სიმაგრეში გარშემორტყმულნი, ისინი კლდეში არსებული ხვრელით დაუსხლტნენ მას და თავშესაფარი კავკასიონის მთებში ჰპოვეს (I, 18).[86] არსენი ბერის განმარტებით, ის რეგიონი სადაც ბუნ-თურქები ქართლის მიტოვების შემდეგ გადასახლდნენ, მდებარეობდა ოვსეთს (ოსთა ანუ ალანთა ქვეყანა)[87] იქით და წარმოადგენდა წყლით მდიდარ ვრცელ მხარეს, სადაც უფრო გვიან ყივჩაღთა ძლიერი მოდგმა ბინადრობდა. უეჭველია, რომ არსენ იყალთოელს სამხრეთ რუსეთის სტეპები ჰქონდა მხედველობაში.

ვინაიდან, მხოლოდ მეფეთა ცხოვრების იმ ნაწილში, სადაც საუბარია კავკასიაში ალექსანდრეს ლაშქრობაზე, არიან ბუნ-თურქები მოხსენიებულნი, ხოლო ამავე ტექსტში უფრო ადრეულ და გვიანდელ ჩრდილოელ მომთაბარეებზე საუბრისას ძირითადად ხაზართა სახელი იჩენს თავს (I, 11-13, 27, 63, 65-66), ეს გარემოება დამატებით საბუთს უნდა წარმოადგენდეს მეფეთა ცხოვრების სწორედ ამ ნაწილის მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ტექსტიდან თუ არა, რომელიღაც ჩვენთვის ჯერაც უცნობი მესამე წყაროდან ორივე ამ მატიანეში სესხების სავარაუდებლად.

მეფეთა ცხოვრებაში ალექსანდრეს წინადროინდელი მოვლენების აღწერისას ხაზარების მოხსენიება, ცხადია მოწმობს, რომ ეს ეთნონიმი აქ პირობითი მნიშვნელობით არის ნახმარი, იმიერკავკასიაში მოსახლე მომთაბარე ტომების აღსანიშნავად. მაგალითად, მეფეთა ცხოვრების ცნობით, ნაბუქოდონოსორის მიერ იერუსალიმის აღებამდე, ხაზარებს თურმე ჩრდილოეთ კავკასიაზე ულაშქრიათ: "მას ჟამსა შინა განძლიერდეს ხაზარნი და დაუწყეს ბრძოლად ნათესავთა ლეკისათა და კავკასიოსთა... და ითხოვეს შუელა ხაზართა ზედა. ხოლო შეკრბეს ყოველნი ნათესავნი თარგამოსიანნი, და გარდავლეს მთა კავკასია. და მოტყუენეს ყოველნი საზღვარნი ხაზარეთისანი, და აღაშენნეს ქალაქნი პირსა ხაზარეთისასა, და წარმოვიდეს. ამისსა შემდგომად ხაზართა იჩინეს მეფე, და დაემორჩილნეს ყოველნი ხაზარნი მეფესა მას ჩინებულსა მათსა. და წარმოიძღუანეს იგი და გამოვლეს ზღÕს-კარები, რომელსა აწ ჰქÕან დარუბანდი. ვერ წინააღუდგეს თარგამოსიანნი, რამეთუ იყო სიმრავლე ურიცხÕ ხაზართა, წარტყუენეს ქუეყანა თარგამოსიანთა, და შემუსრნეს ყოველნი ქალაქნი არარატისანი და მასისისანი და ჩრდილოსანი...(I, 11-12)".

იმიერკავკასიაში, ხაზარეთის შესასვლელთან სიმაგრეთა აგების შესახებ არსებული ცნობები, ეტყობა ამიერკავკასიის მოსახლეობის პერმანენტული სურვილის გამოხატულებაა, თავის ხელში მოექცია კავკასიონის უღელტეხილები გადაღმა (ჩრდილოეთის) მხრიდანაც. ქართული მატიანეების ინფორმაციით, ქართველი მეფეები ჩრდილოთ კავკასიაში ლაშქრობისას დარიალის (სპარსული დარ-ი-ალანი, ალანთა კარი) ხეობას იყენებდნენ. ცხოვრება ვახტანგ გორგასლისა იუწყება, რომ: "წარვიდა ვახტანგ და დადგა თიანეთს. და მუნ მიერთნეს ყოველნი მეფენი კავკასიანნი ორმოცდაათი ათასი მâედარი. და წარემართა სახელსა ზედა ღმრთისასა, განვლო კარები დარიალანისა. შესლვასა მისსა ოვსეთად იყო ვახტანგ წლისა თექუსმეტისა. მაშინ მეფეთა ოვსეთისათა შეკრიბნეს სპანი მათნი და მოირთეს ძალი ხაზარეთით, და მოეგებნეს მდინარესა ზედა, რომელი განვლის დარიალანსა და ჩავლის ველსა ოვსეთისასა (I, 151)". დავით აღმაშენებლის ხანასთან დაკავშირებით, ცხოვრება მეფეთ მეფისა დავითისი გვამცნობს, დავით მეფის მიერ კავკასიონზე გამავალი ყველა უღელტეხილის მისი კონტროლისადმი დაქვემდებარების თაობაზე; ეს განსაკუთრებით საშური ხდებოდა დავითის ლაშქრისათვის ჩრდილოეთიდან მეომართა გადმოყვანის უზრუნველსაყოფად. მატიანის ტექსტის მიხედვით, ისინი (მეფე დავითი და გიორგი ჭყონდიდელი): "შევიდეს ოვსეთს და მოეგებნეს მეფენი ოვსეთისანი და ყოველნი მთავარნი მათნი, და ვითარცა მონანი დადგეს წინაშე მისსა. და აღიხუნეს მძევლნი ორთაგანვე, ოვსთა და ყივჩაყთა, და ესრეთ ადვილად შეაერთნა ორნივე ნათესავნი. და ყო შორის მათსა სიყუარული და მშÕდობა ვითარცა ძმათა. და აღიხუნა ციხენი დარიალასა და ყოველთა კართა ოვსეთისათა და კავკასიისა მთისათანი. და შექმნა გზა მშÕდობისა ყივჩაღთათÕს, და გამოიყვანა სიმრავლე ფრიად დიდი (I, 336)''.

მეფეთა ცხოვრების ტექსტი, შემოსეულ ხაზართა მიმართ წინააღმდეგობის გაწევას სპარსელთა სარდალს, არდამს, მიაწერს: "მოვიდა ქართლად და შემუსრნა ყოველნი ქალაქნი და ციხენი ქართლისანი. და მოსრა ყოველი რაოდენი ხაზარი პოვა ქართლსა შინა (I, 13)". ეს მოვლენა ეხება ალექსანდრე დიდის ბუნ-თურქებთან ბრძოლის ხანაზე ადრეულ ეპოქას და, როგორც უკვე ითქვა, მიჩნეული უნდა იყოს შედარებით უფრო გვიანდელ დანამატად.  

მეფეთა ცხოვრება, ჩრდილოეთიდან ამიერკავკასიაში შემოსაჭრელ ორ გზაზე ამახვილებს ყურადღებას და, ამასთანავე, მიგვანიშნებს ამ ტექსტის შექმნის მოახლოებულ ხანაზე, ჩრდილოელი მოლაშქრეების ხაზარებად მოხსენიებით: "და ისწავეს ხაზართა ორნივე ესე გზანი, რომელ არს ზღÕს-კარები დარუბანდი და არაგÕს-კარები, რომელ არს დარიალა (I, 14)".[88]

სომეხთა ისტორიის ავტორი მოვსეს ხორენაციც, მოიხსენიებს ჩრდილოელ ტომებს მისი ეპოქის რეალობიდან გამომდინარე ხაზარებად და ბასილიკებად, რომელთაც დარუბანდის კარის (ჭორას კარი, დერბენდი) გავლით გადმოსულებმა დალაშქრეს მტკვრის მარჯვენა სანაპირო: "...ვალარშის დროს შეიკრიბნენ ჩრდილოელთა ბრბოები, ვგულისხმობ ხაზარებსა და ბასილებს და გადმოლახეს ჭორას კარები. მათი წინამძღვარი და მეფე იყო ვინმე ვნასეპ სურჰაპი; მათ გადმოლახეს მდინარე მტკვარი". თავდაპირველად ვალარშმა, სომეხთა მეფემ, გაიმარჯვა, "მერმე დიდხანს სდია მტერს და განვლო ჭორას ხეობა. იქ მტრებმა კვლავ ერთად მოიყარეს თავი" და ვალარშიც მომდევნო ბრძოლაში იქნა მოკლული. მისმა შვილმა, ხოსროვმა, "შეჰყარა სომეხთა ჯარი და გადააირა დიდი მთა, რათა შური ეძია მამის მკვლელებზე. [ხოსროვმა] მახვილითა და შუბით შემუსრა იქაური ძლიერი ტომები და ყოველი ასი გამოსადეგი [ადამიანიდან] ერთი მძევლად წამოიყვანა. თავისი ხელისუფლების [დამყარების] ნიშნად მან [იმ მხარეში] სვეტი აღმართა ბერძნული წარწერით. ამით ისიც აჩვენა, რომ იგი რომაელებს ემორჩილებოდა." (II, 65).[89]

ეს ინფორმაცია დაკავშირებული ჩანს, აგათანგელოსის, სავარაუდოდ გვიანი მეხუთე საუკუნის ავტორის, სომეხთა ისტორიის მონაცემებთან (§ 19), ჩრდილოური წარმომავლობის მოსახლეობის ამიერკავკასიაში შემოსვლის შესახებ, ორთავე, დარიალისა და დერბენდის კარის (ჭორას ციხე-სიმაგრე) გამოყენებით, თუმცაღა, ამჯერად, სომეხთა მეფის მიპატიჟების შედეგად: "სომეხთა მეფემ ხოსრომ დაიწყო ძალების მოგროვება და ჯარის შეკრება. მან მოიხმო ალბანელთა და ქართველთა ჯარები, გააღო ალანთა და ჭორთა კარიბჭეები და გადმოიყვანა ჰუნთა ძალები, რათა შეეტია სპარსელთა სამფლობელოებისათვის და შეჭრილიყო ასორესტანში, ქტესიფონის კარამდე". ჩრდილოელთა ასეთი ძალის შეტევის შესაძლო მნიშვნელობა, ცხადი ხდება შემდეგი სიტყვებიდან: "მან [ხოსრომ]  უდაბნოდა და ნანგრევებად აქცია მთელი ქვეყანა, მჭიდროდ დასახლებული ქალაქები და აყვავებული დაბები. გააჩანაგა და გაძარცვა ყოველივე. იგი შეეცადა ამოეძირკვა, დაენგრია, გაენადგურებინა და დაენარცხებინა ერთხელ და სამუდამოდ სპარსთა სამეფო; მისი მიზანი იყო მოესპო სპარსელთა ყოველი ნამოქმედარი".[90]

     ეს ამბავი აირეკლა ქართლის ცხოვრებაშიც: "ხოლო სომხითს მეფე იქმნა კოსარო. და ამან კოსარო მეფემან უწყო ბრძოლად ქასრე მეფესა სპარსთასა, და შეწეოდა მას ასფაგურ, მეფე ქართველთა, და ამან ასფაგურ განუხუნის კარნი კავკასიანთანი და გამოიყვანნის ოვსნი, ლეკნი და ხაზარნი, და მივიდის კოსარო მეფისა თანა სომეხთასა ბრძოლად სპარსთა. და პირველსავე შესვლასა სპარსეთად ეწყო ქასრე, მეფე სპარსთა და აოტეს იგი და მოსრეს სპა მისი. და მიერითგან ვერღარა წინააღუდგა ამათ მეფე იგი სპარსთა, და განამრავლეს შესვლა სპარსეთად და ტყუენვა სპარსეთისა... ვითარ იოტეს სომეხთა და ქართველთა და ჩრდილოსა ნათესავთა მეფე სპარსთა, და განამრავლეს შესვლა სპარსეთს და ოâრება სპარსეთის; და ვერღარა ოდეს წინააღუდგა მეფე სპარსთა (I, 59-60)".

სომეხთა, ისევე როგორც ქართველთა, მიმართება ჩრდილოელებისადმი ამბივალენტური იყო. თუ, ერთის მხრივ, აუცილებელი იყო კავკასიონის უღელტეხილების დაცვა მათი შემოსევებისაგან, მეორეს მხრივ, დიდი იყო ცდუნება მათი ძალის გამოყენებისა უფრო სამხრეთით მდებარე ძლიერი მტრის წინააღმდეგ. მოვსეს ხორენაცის მიხედვით: "თრდატ მეფე სომხეთის მთელი ლაშქრით დაეშვა გარგარელთა ველზე; იქ იგი შეეჩეხა და ბრძოლა გაუმართა ჩრდილოელებს... თრდატი გამოუდგა მათ და ჰუნთა ქვეყნამდე მისდია... ჩვეულებისამებრ, თრდატმა მძევლები წამოიყვანა მტრის ქვეყნიდან და უკან გამობრუნდა. ამის შემდეგ მან მიიმხრო ყოველი ჩრდილოელი, გადმოიყვანა იქედან დიდძალი ჯარი, შეჰყარა მთელი თავისი ლაშქარიც და გაეშურა სპარსთა ქვეყნისაკენ შაპუჰ არტაშირის ძის წინააღმდეგ..." (II, 85).[91] მეფეთა ცხოვრებაში შემავალი წმ. ნინოს მიერ ქართლის მოქცევის დასკვნითი ნაწილის თანახმად, ქართლის მეფის, ვარაზ-ბაქარის, დროს: "...გამოგზავნა სპარსთა მეფემან ერისთავი სპითა დიდითა სომეხთა და ქართველთა ხარკისა დადებად. მაშინ სომეხთა მოგზავნეს ვარაზ-ბაქარისსა მოციქული და რქუეს, რათა შეკრბენ და მოირთონ ძალი ბერძენთაგან, და განახუნენ კარნი კავკასიანთანი, და გამოიყვანნეს ოვსნი და ლეკნი, და წინააღუდგენ სპარსთა. და წარჩინებულნი თÕსნიცა ეტყოდეს წინააღდგომასა სპარსთასა (I, 136)". ანტისპარსული სომხურ-ქართული გაერთიანებული წინააღმდეგობის იდეის არსებობა, ასე ხშირად გამოვლენილი ძველ სომხურ და ქართულ მატიანეებში, ადვილად გასაგები ხდება იმ გარემოების გათვალისწინებით, რომ ამიერკავკასიის ორივე ეს ქვეყანა მრავალი მიმართებით ერთ სოციალურ ორგანიზმს წარმოადგენდა.[92]

თუმცა, ჩვეულებრივ, ქართველ, სომეხ და სპარსელ მონარქთა ინტერესები თანხვდებოდა დერბენდის კარიბჭის დაცვის საკითხში - ჩრდილოეთიდან მომდგარი მტრის შემოღწევის საწინააღმდეგო ზომების მიღებისას. მეფეთა ცხოვრება გვამცნობს, რომ მეფე მირიანი, მომავალში პირველი ქართველი ქრისტიანი მეფე, იყო ყველაზე უფრო თანმიმდევრული გამტარებელი ასეთი პოლიტიკისა. მან "...იწყო ბრძოლად ხაზართა, და მარადის ჰბრძოდის: ოდესმე გააგდიან მირიანს ლეკნი და მათ გამოიყვანიან რა ხაზარნი თანაშემწედ მათდა, მიეგების მათ წინა მირიან ჰერეთს ანუ მოვაკანს და მუნ ეწეÕს მათ; და ოდესმე დურძუკთა და დიდოთა მოირთნიან და გამოიყვანიან ხაზარნი, მაშინ ეწყÕს და ვეროდეს სძლეს ხაზართა, და ყოვლადვე მირიან სძლის. და ესრეთ მრავალგზის გადაიâადა წყობა ხაზართა.  და უფროსი ლაშქრობა მისი იყვის დარუბანდს. რამეთუ მოვიდიან ხაზარნი და მოადგიან დარუბანდს, რათამცა წარიღეს და განაღეს კარები ფართო, და მუნით იწყეს გასლვად სპარსთა ზედა. ხოლო ოდეს მოვიდიან ხაზარნი დარუბანდს, მაშინ წარვიდის მირიან შუელად დარუბანდისა: ოდესმე უომრად მიჰრიდიან ხაზართა მათ მირიანს, და ოდესმე ბრძოლითა აოტნის (I, 66)". მირიან მეფის მიერ წარმოებული ბრძოლის არსი განსაკუთრებული სიცხადით არის გადმოცემული მემატიანის მიერ მისადმი მიწერილ სიტყვებში, რომ: "მუნ ყოველნი დღენი ჩემნი დამიყოფიან ბრძოლასა შინა ხაზართასა, და მრავალგზის სისხლითა ჩემითა დამიცავს სპარსეთი ხაზართაგან" (I, 67).

ცხოვრება ვახტანგ გორგასლისა ნათელჰყოფს, დარიალის გარდა, აგრეთვე დერბენდის კარიბჭის დიდ მნიშვნელობაზე ჩრდილოეთის მხრიდან ქართლის თავდაცვის საჭიროებისას: "მაშინ ვითარ იქმნა ვახტანგ წლისა ათისა, გარდამოვიდეს ოვსნი სპანი ურიცხუნი და მოტყუენეს ქართლი თავითგან მტკურისათ ვიდრე ხუნანამდე, და მოაოâრნეს ველნი არამედ ციხე-ქალაქნი დაურჩეს, თÕნიერ კასპისა... და განვლეს კარები დარუბანდისა, რამეთუ თÕთ გზა სცეს დარუბანდელთა, და შევიდეს ოვსეთს გამარჯუებულნი (I, 145-146)". მოვსეს ხორენაცი ასევე იუწყება, რომ შაჰმა: "შაპუჰმა, ორმიზდის ძემ, ჩვენი მეფის, ტირანის მიმართ დიდი სიყვარული გამოამჟღავნა, დაეხმარა მას, დაიფარა ჩრდილოელ ტომთა შემოტევისაგან, რომლებიც გაერთიანდნენ, გადმოლახეს ჭორას ვიწრობი და ოთხი წლის მანძილზე ალვანეთში დაიბანაკეს." (III, 12) [93]

      ხორენაცისავე ინფორმაციით, რომელიც ბევრად უფრო ადრეულ ხანებს ეძღვნება, ვალარშაკის ძის "არშაკის დროს საშინელი არეულობა მოხდა დიდი მთის, კავკასიის მიდამოებში, ბულღართა მხარეში. ბევრი მათგანი აიყარა და ჩვენს ქვეყანას მოაშურა. ისინი დიდხანს მკვიდრობდნენ კოლის [სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს მხარე, კოლა, თანამედროვე თურქულ ქალაქ გიოლესთან, ქ. ყარსის დასავლეთით - გ. ქ.] ქვემოთ, ნოყიერ მიწებზე, პურით მდიდარ ადგილებში" (II, 9).[94] როგორც ჩანს, ქართული მატიანეების ბუნ-თურქები და სომხურის - ბულღარები, ჩრდილოური წარმომავლობის ერთი და იგივე ტომი უნდა ყოფილიყო. მათი ერთმანეთთან გაიგივება კიდევ უფრო სავარაუდო გახდებოდა, თუ მხედველობაში მივიღებდით ხორენაცის ტექსტის მონათხრობს "ველურ, მოსულ ტომზე ", რომელიც წინ უსწრებს სიუჟეტს ბულღარების შესახებ, და რომელთა დახასიათებაც მოგვაგონებს ბუნ-თურქთა ზოგიერთ თვისებას და ამ უკანასკნელთა განსახლების არეალს - ცენტრალურ ამიერკავკასიას. ამ ცნობის მიხედვით, ვალარშაკმა, ზემოხსენებული არშაკის მამამ: "...მოუხმო ველურ, მოსულ ტომს; იგი ბინადრობდა ჩრდილოეთის ველზე და კავკასიის დიდი მთის ფერდობზე, ჭალებსა და გრძელ, ღრმა ხევებში, რომელნიც მთის სამხრეთ კალთებიდან დიდი ველის თავამდე ჩადიოდნენ. [ვალარშაკმა] უბრძანა მათ, მოეშალათ ავაზაკობა და კაცთა ღალატი, დამორჩილებოდნენ ხელმწიფის ბრძანებებს, გადაეხადათ ხარკი..." (II, 6).[95]

უეჭველია, რომ მოვსეს ხორენაცს ამ შემთხვევაშიც ისევ ის ბულღარები ჰყავს მხედველობაში. იგი ამ პარაგრაფში (II, 6) ზემო ბასიანს (ტერიტორია არეზისა და მტკვრის ზემო დინებებს შორის) ლტოლვილი ბულღარის, ვღენდურ ვუნდაის ახალშენად მიიჩნევს; სახელწოდება ვანანდი (ყარსის სანახები) მას ამ უკანასკნელის სახელის მიხედვით უნდა დარქმეოდა.

     როგორც ვხედავთ, მოვსეს ხორენაცი რამდენჯერმე მოიხსენიებს კავკასიის ჩრდილოეთით მდებარე მხარეების ბარბაროსულ მოსახლეობასა და მათ შემოსევებს ქედის სამხრეთითა და კერძოთ სომხეთის მიმართულებით. ამდენად, ვფიქრობთ, რომ მისივე ნაწარმოების სხვა, ზემოთ უკვე ციტირებულ ფრაგმენტში (II, 8, 11), რომელიც ეხებოდა სომხეთის მეფის მიერ ჩრდილოეთის მთების გამგებლობის ჩაბარებას ქართლის მმართველის, მითრიდატესადმი, ასახულია იბერიის სამეფოს ერთ-ერთი ძირითადი ფუნქცია, დაეცვა "ჩრდილოეთის მთებზე" (ანუ კავკასიონზე) არსებული გადასასვლელები ჩრდილოეთის მხრიდან ბარბაროსი ტომების შემოღწევისაგან.

ორი სამყაროს, ცენტრალური ევრაზიისა (ანუ შიდა აზიის) და მისი პერიფერიის, შორის არსებულ საკონტაქტო ზონაში განლაგებული საქართველო და მთლიანად კავკასია ღია იყო ზეგავლენისათვის, რომელსაც ქმნიდა ჰუმანური გარემო, მუდმივი გარეგანი ზეწოლის სახით. აქ მდებარე კავკასიის კარიბჭე (Porta Caucasi, დარიალი, იგივე კასპიის კარიბჭე), პლინიუს უფროსის სიტყვებით, სამყაროს ორ ნაწილად ჰყოფდა (იხ. ზემოთ). იგი კუმანიის ციხესთან (გაიგივებულია ჯვრის უღელტეხილის სამხრეთ კალთაზე მდებარე ქუმლისციხესთან) ერთად, გზას უკეტავდა კავკასიონის გადაღმა მყოფ უთვალავ ტომებს (n. h. VI, 30).

     ზემოთ უკვე ითქვა, რომ რომის იმპერიის რღვევის ხანაში ალექსანდრე მაკედონელის სახელმა იტვირთა ჩრდილოეთის მომთაბარე ტომებთან ბრძოლის წინამძღოლის ფუნქცია - როგორც კი ცივილიზებული სამყარო ბარბაროსთა შემოსევის პირისპირ აღმოჩნდა, კვლავ გაცოცხლდა ძველი ლეგენდა ალექსანდრე დიდის მიერ, ბარბაროსთა წინააღმდეგ მოწყობილი რკინის კარის შესახებ. ამდენად, სავსებით დასაშვებია, რომ ქართული მატიანეების ბუნ-თურქებში, რომელთაც წააწყდა ქართლში ალექსანდრე, ნაგულისხმევი ყოფილიყო ჩრდილოეთის მომთაბარე, მეჯოგე მოსახლეობა, აქ კავკასიის კარიბჭის გადმოლახვით შემოღწეული ანუ იმ ადგილიდან, სადაც, მათი განდევნის შემდეგ, რკინის კარი აუგია თითქოს დიდ მეფეს. თუმცა ისიც სათქმელია, რომ პლინიუსის ცნობით, კავკასიის კარის ხის მორებზე რკინის ფურცლები ყოფილა გადაკრული (n.h. VI, 30).

აღსანიშნავია, რომ რკინის კარის ცნება, როგორც წესი, უკავშირდება ტოპონიმს - კასპიის კარი, რომელიც სხვადასხვა ისტორიულ ეპოქებში კასპიის ზღვის მახლობლად მდებარე სხვადასხვა გადასასვლელს უკავშირებოდა. თუ ეს ტერმინი - კასპიის კარი, და მასთან ერთად რკინის კარის ცნება, - თავდაპირველად დასავლეთ ირანში, სიდარის ხეობაში (ფირუზ-კუხი) მდებარე უღელტეხილს უკავშირდებოდა,[96] სადაც ალექსანდრეს ლაშქარსაც გაუვლია, ახ.  წთ. პირველ საუკუნეში იგი უკვე დარიალს (კავკასიის კარს) აღნიშნავდა, ხოლო უფრო გვიან ეს სახელწოდება დაუმკვიდრდა კასპიის ზღვის დასავლეთ ნაპირზე მდებარე დარუბანდის კარს (დერბენდს).[97]

ამასთანავე, გასათვალისწინებელია, ის გარემოებაც, რომ დერბენდის კარის გამოყენების შესაძლებლობა ვერ იქნებოდა მაინცადამაინც ეფექტური ახ. წთ. მეხუთე საუკუნემდე, უფრო ადრეულ ხანებში კასპიის ზღვის ბევრად უფრო მაღალი ზღვის დონის გამო (მაგ. ძვ. წთ. I ს.)[98] - მიზეზი, რომელმაც ალბათ განაპირობა ტერმინ კასპიის კარის გამოყენება დარიალის უღელტეხილის მნიშვნელობით. მეფეთა ცხოვრება დერბენდის კარის გამაგრებას მიაწერს ალექსანდრეს წინა ხანის ლეგენდარულ სპარსელ სარდალს - არდამს: "ამან არდამ ერისთავმან აღაშენა ქალაქი ზღÕს-კარს, და უწოდა სახელი დარუბანდი, რომელი ითარგმანების "დაâშა კარები" (I, 13). დერბენდის კარიბჭის (არაბული ბაბ-ალ-აბვაბი, "კართა კარი") დანიშნულება, ჩაეკეტა კასპიის ზღვის სანაპირო გასასვლელი ჩრდილოელი მომთაბარე დამპყრობლებისათვის, არ უნდა ყოფილიყო რამდენადმე აქტუალური ახ. წთ. VI საუკუნემდე, როდესაც იგი გამაგრებული იქნა სპარსეთის შაჰის ხოსრო ანუშირვანის მიერ (531-579 წწ.). როგორც ჩანს, ამ დროისათვის კასპიის ზღვის დონე, ერთ დროს მაღალი, დაეცა და გზა მისცა სანაპირო გასასვლელს და შესაბამისად საჭირო გახდა სანაპირო საფორტიფიკაციო ნაგებობების არსებობა.[99] ტაციტუსთან გვხვდება მინიშნება უფრო ადრეული ხანის მდგომარეობაზე; ახ. წთ. 32-37 წწ. დაკავშირებული მოვლენების აღწერისას, იგი თავის 109 წელს დაწერილ ანალებში შენიშნავს, რომ ვიწრობები კასპიის ზღვის დასავლეთ სანაპიროზე, ალბანეთის საზღვართან, ზღვასა და მთებს შუა, მაინცდამაინც გამოსადეგარი არ იყო, ვინაიდან იგი მხოლოდ ზამთრობით იყო ღია, როდესაც ქარი ნაპირიდან ერეკებოდა ტალღებს და აშიშვლებდა მეჩეჩებს ნაპირის გასწვრივ (VI, 33).

რაც შეეხება დარიალის უღელტეხილსა და მის მიმართებას იბერიის სამეფოსთან, ქართველებმა არა მხოლოდ მოახერხეს კავკასიის კარიბჭის დაცვა მომხდურთაგან, არამედ მეტად ხელსაყრელად გამოიყენეს იგი თავისი სტრატეგიული მიზნებისათვის - საჭიროების შემთხვევაში ჩრდილოეთიდან დამატებითი სამხედრო ძალები მოეზიდათ საკუთარი სამხრეთელი მოწინააღმდეგების მოსათოკად. ჯერ კიდევ ლეგენდარული არდამის მიერ ხაზართა წინააღმდეგ სპარსული კონტრშეტევის აღწერისას მეფეთა ცხოვრება მოგვითხრობს, ჩრდილოკავკასიელებთან ქართველთა თანამშრომლის შესახებ სპარსელების საზიანოდ: "ისინი [ქართველები - გ. ქ.] ეზრახნეს ოვსთა, გარდამოიყვანეს ოვსნი და პოვეს ერისთავი სპარსთა ველსა გარე, და კნისობდა, და მოკლეს იგი. და რომელ პოვეს სპარსი, ყოველი მოსწყÕდეს ოვსთა და ქართველთა, და განთავისუფლდეს ქართველნი, ხოლო რანი და ჰერეთი დარჩა სპარსთა (I, 13-14)".

პლინიუსი აკეთებს მეტად მნიშვნელოვან შენიშვნას, რომ იბერიული ქალაქი ჰარმასტუსი (იგივე ქართლის ძველი დედაქალაქი - არმაზი) კავკასიის კარის პირდაპირ მდებარეობდა (n.h. VI, 29). ეს გარემოება მიუთითებს ჰარმასტუსის ფუნქციაზე - გადაეკეტა გზა ჩრდილოეთიდან, კავკასიის კარიდან (ანუ დარიალიდან), შემოსული და თერგისა და არაგვის ხეობების გავლით წამოსული მოთარეშეებისათვის; რისი მსურველთა რიცხვი ქედს გაღმა ურიცხვი იყო. ვ. ე. დ. ალენის შენიშვნით, მცხეთა არმაზის ნაცვლად გადედაქალაქდა, ალანებთან ბრძოლის პირობებში მისი შედარებით აღმატებული სტრატეგიული დანიშნულების გამო.[100] ერეკლე II-ის კარზე მყოფი გერმანელი "ექიმის", იაკობ რაინეგსის[101] აზრით, მცხეთის უაღრესად ხელსაყრელი სტრატეგიული მდებარეობა სომხეთ-ალბანეთის (იბერიის გარდა) გაკონტროლებისათვის უნდა გამხდარიყო მიზეზი აქ რომაელთა თუ ბერძენთა მიერ ციხე-სიმაგრის დაარსებისა. მას არც არაგვის გზით მცხეთის კავშირი ავიწყდება ჩრდილოეთის მომთაბარე ხალხებთან.[102] ი. რაინეგსის მოსაზრებით, მცხეთის სახელწოდება "ციხის" ქართული სახელწოდების გადასხვაფერების შედეგად უნდა წარმოქნილიყო; ამის დამადასტურებელ საბუთს იგი მცხეთის ადგილმდებარეობის გარდა, აქ ციხე-სიმაგრეთა ნანგრევთა სიუხვეს მიიჩნევს.[103]

თუმცა მცხეთის უაღრესად მნიშვნელოვანი მდებარეობა რომაელთა აქ გამოჩენამდე იქნებოდა უკვე შენიშნული. შესაძლოა, აქვე მდებარე ერთ-ერთმა სიმაგრემ, ბელტის ციხემ (იგივე ბებრის თუ ბერის ციხე), რომელიც დედაქალაქის საერთო საფორტიფიკაციო სისტემის ნაწილს წარმოადგენდა და ჩრდილოეთის შემოსასვლელს კეტავდა, თავისი სახელწოდება მიიღო ციხე-სიმაგრის აღმნიშვნელი არამეული (ან სხვაენოვანი მისგანვე ნაწარმოები) სიტყვიდან - ბირტა.[104] ქართველი არქეოლოგების აზრით, არმაზის ციტადელის ნანგრევებში შესამჩნევია წინააზიური (ურარტულ-აქემენიდური) არქიტექტურული ტრადიციები.[105]

თბილისი, აღმოსავლეთ საქართველოს დედაქალაქი ახ. წთ. V საუკუნიდან, კეტავდა რა მტკვრის ხეობის შუა დინების ვიწრობებს, აკონტროლებდა სამხრეთ-აღმოსავლეთის მიმართულებას და ამდენად მას უდიდესი მნიშვნელობა ენიჭებოდა სამხრეთ-აღმოსავლეთ ამიერკავკასიისა და დასავლეთ ირანისათვის.

იბერიის სამეფოს ცენტრალური ნაწილის - შიდა ქართლის - სტრატეგიული მნიშვნელობა ხაზგასმულია მეფეთა ცხოვრებაში, ქართველთა მცდელობის აღწერისას, მიეღოთ ახ. წთ. გვიანი მესამე საუკუნის სპარსეთის შაჰის მხარდაჭერა: "ხოლო გამოიკითხა სპარსთა მეფემან პირველად ქალაქისა მცხეთისა, და უთხრეს სივრცე და სიმაგრე მისი და მახლობელობა ხაზართა და ოვსთა...[106] კეთილად სთნდა სპარსთა მეფესა, და შეიწყნარა ვედრება ქართველთა. რამეთუ თÕთცა უკუთესად გამოარჩია მცხეთას დასუმა ძისა მისისა მეფედ. რამეთუ ყოველთა ქალაქთა სომხითისა და ქართლისათა, რანისა და მის კერძოთა, ყოვლისა უფროსად და უმაგრესად გამოარჩია და მახლობელად ჩრდილოთა მტერთა, რათა ჰბრძოდეს მათ მუნით და იპყრობდეს ყოველთა კავკასიანთა. აღუსრულა ყოველი იგი სათხოველი ქართველთა, და მისცა ყოველსა ზედა ფიცი და აღთქმა... და მისცა ქართლი, სომხითი, რანი, მოვაკანი და ჰერეთი... (I, 63-64)".

იბერიისა და სპარსეთის კავშირი მიუღებელი იქნებოდა როგორც ბიზანტიისათვის, ასევე ლაზიკისათვის, უპირველეს ყოვლისა სწორედ იმ დიდი საფრთხის გამო, რასაც კავკასიის კარიბჭის კონტროლის სპარსეთის ხელში გადასვლა განაპირობებდა და მათ წინააღმდეგობასაც ხანგრძლივად არ უნდა დაეყოვნებინა. ამასთან დაკავშირებით, გარკვეულ ყურადღებას იმსახურებს გვიანი VI ს. ინფორმაცია ბიზანტიელი ისტორიკოსის, მენანდრე პროტიქტორისა, კერძოდ, რომ იბერია (ქართლი), სუანიის (სვანეთი) მსგავსად დაპყრობილი ჰყავდა ლაზიკას (6, 1, 278-280).[107] ამ ცნობას აშკარად ეხმიანება VI ს. შუა ხანებამდე მოღვაწე გოთური წარმომავლობის ავტორი იორდანე, რომელიც თავის თხზულებაში გოთთა წარმომავლობისა და საქმეთა შესახებ (De origine actibusque Getarum) ნათელს ხდის, თუ რა უნდა ყოფილიყო ლაზთა ექსპანსიის მიზანი. იორდანე იუწყება, რომ მის დროს კასპიის კარის (ანუ დარიალის - გ.ქ.) ზედამხედველობას ლაზები ანხორციელებდნენ ბიზანტიის იმპერიის ინტერესების დაცვის მიზნით (VII, 50).[108] ასე რომ, როგორც კი იბერიას (ქართლს) აღარ ძალუძდა კავკასიის კარიბჭეზე საკუთარი კონტროლის შენარჩუნება და ინციატივას სპარსეთი, აღმოსავლური ძალა, ეუფლებოდა, აუცილებული ხდებოდა დასავლური საზოგადოებების (ბიზანტია, ლაზიკა) მიერ კარდინალური ზომების განხორციელება მდგომარეობის (მათი თვალთახედვით)  გამოსასწორებლად. როგორც ჩანს, საქმე ეხება 523-542 წწ. - გურგენ მეფის სპარსთა წინააღმდეგ აჯანყებისა და მისი დამარცხების შემდგომი ხანის ქართლში დამდგარ უმეფობის პერიოდის დასაწყისსა და  ეგრისის მეფის გუბაზ II-ის ბიზანტიელთა წინააღმდეგ აჯანყების დაწყების შორის მდებარე დროის მონაკვეთს.

მენანდრესა და იორდანეს ზემომოყვანილ ცნობათა ურთიერთშეპირისპირება ცხადყოფს, რომ ქართლში უმეფობის ხანა სულაც არ იყო აქ მხოლოდ სპარსთა ჰეგემონობის ეპოქა და რომ ამ დროისათვის მომძლავრებულ ეგრისის სამეფოს (ლაზიკას) მნიშვნელოვანი როლი უნდა შეესრულებინა კავკასიის კარიბჭისათვის ბრძოლაში.[109] შესაძლოა, სწორედ ეს გარემოება განაპირობებდა კავკასიის გასასვლელების დაცვის საკითხის ბიზანტიისა და სპარსეთის დიპლომატიურ მოლაპარაკებათა ცენტრში ხელახალ მოქცევას ახ. წთ. VI ს. პირველი მეოთხედის დასასრულიდან.[110]

კავკასიონის უღელტეხილების მნიშვნელობა კრიტიკული იყო აგრეთვე არაბებისათვის. მათი მისწრაფება ხელთ ეგდოთ უღელტეხილების კონტროლი ასახულია ქართულ მატიანეებში. ცხოვრება ვახტანგ გორგასლისა გვამცნობს, არაბთა მიერ ქალაქების განადგურებასა და თითქმის მთელი კავკასიის დამორჩილებას, კავკასიონის მთავარ ქედზე გარდამავალი ორივე ძირითადი კარიბჭის ჩათვლით: "და ყოველნი მთავარნი და პატიახშნი, ნათესავნი ერისთავთა და წარჩინებულთანი შეიმეოტნეს კავკასიად, და დაიმალნეს ტყეთა და ღრეთა. და მოვლო ყრუმან ყოველი კავკასია, და დაიპყრა კარები დარიელისა და დარუბანდისა, და შემუსრნა ყოველნი ქალაქნი და უმრავლესნი ციხენი ყოველთა საზღვართა ქართლისათა (I, 234)". ბევრად უფრო ამბივალენტურია ქართლის მატიანის მონათხრობი ჩრდილოელი მოწინააღმდეგის მიმართ არაბი სარდლის მიერ გატარებული ღონისძიებების შესახებ: "მან [ბუღა თურქმა, არაბმა სარდალმა - გ.ქ.] განაღო კარები დარუბანდისა და გამოიყვანნა ხაზარნი, სახლი სამასი, და დასხნა იგინი შანქორს. დარიალანით გამოიყვანნა ოვსნი ვითარ სახლი ასი, და დასხნა იგინი დმანისს, და ენება ზაფხულის შესვლა ოვსეთად. ხოლო ამირ-მუმნმან ვითარ ცნა, ვითარმედ ხაზართა, ტომთა მისთა, ზრახავს, მოუვლინა ბუღას, რათა დაუტეოს ქართლი ჰუმედს, ხალილის ძესა (I, 256-257)". როგორც ჩანს, თურქული წარმომავლობის მქონე ბუღა თურქის მიერ მიღებულმა ზომებმა, ჩაესახლებინა ამიერკავკასიაში "თავისი მეტომეები", ეჭვები აღუძრა არაბ ხელმძღვანელობას. ბუღა თურქის ეს ნაბიჯი, როგორც ჩანს, განპირობებული იყო მისწრაფებით, დაესუსტებინა ამიერკავკასიის მოსახლეობის უნარი, საჭიროების შემთხვევაში მოეხერხებინა ჩრდილოეთის ტომების გამოყენება სამხრეთელ მომხდურებთან საბრძოლველად. ჯერ კიდევ, ტაციტუსი შენიშნავდა, რომ იბერიელები "დიდი ხელოვანნები" იყვნენ სხვადასხვა პოზიციები თავის სასარგებლოდ გამოეყენებინათ და შეეძლოთ უეცრად "გადმოესხათ" მოქირავნეები კავკასიონის გადაღმა მხარეებიდან თავიანთი მტრების წინააღმდეგ მისამართად (Ann. VI, 33).

შეიძლება ითქვას, რომ მართალია ჩვენ არ გაგვაჩნია რამდენადმე მაინც სანდო საბუთი, მაკედონელთა მიერ ცენტრალური ამიერკავკასიის დალაშქვრის სამტკიცებლად, მაგრამ წინა აზიის ელინისტური სახელმწიფოების დიდი ინტერესი იბერიის მიმართ ყოველგვარ ეჭვს გარეშეა. აღმოსავლეთხმელთაშუაზღვისპირეთულ-წინააზიური არეალის სახელმწიფოთა ყველა დროის გამგებლებისათვის, მომთაბარეთათვის გზის გადამკეტი კავკასიის კარიბჭის ეფექტური კონტროლის დიდი საჭიროების გამო სასურველი იყო ცენტრალურ ამიერკავკასიაში, იბერიაში, მსგავსი ფუნქციის შესრულებისათვის საკმაო ძალის მქონე პოლიტიკური ორგანიზაციის არსებობა, რომელიც მოახერხებდა ამ ფუნქციის შესრულებას.

 

4. იბერიის სამეფო და orbis  Terarrum-ი

 

თუმცა ქართული და სომხური მატიანეები იბერიის სახელმწიფოს წარმოქმნას კავკასიაში ალექსანდრე მაკედონელის აპოკრიფულ ლაშქრობას მიაწერენ, ორი გარემოება, მეფეთა ცხოვრების ტექსტში ალექსანდრეს ხანის ბერძნულ სამხედრო კორპუსთან ფროთატოსელთა გაიგივების თვალსაზრისით, არ არის ჩვენთვის სავსებით გასაგები.[111]

უპირველეს ყოვლისა, გაუგებარია, რატომ არის მოხსენიებული მაკედონელი აზონისადმი დაქვემდებარებული სამხედრო ნაწილები - რომაელ ჯარისკაცებად. მეფეთა ცხოვრების ავტორისათვის, ისევე როგორც ადრეული შუასაუკუნეების ქართული ლიტერატურისათვის, ხომ კარგად არის ცნობილი განსხვავება რომაელსა (ჰრომი) და ბერძენს შორის. ამ საკითხთან გარკვეულ ინტერესს იწვევს ქართლის ცხოვრების სომხური ადაპტაციის ტექსტი (იხ. ზემოთ). საფიქრებელია, რომ სომეხმა მთარგმნელმა, იგრძნო რა ქართული ტექსტის ლოგიკური შეუსაბამობა, რომლის მიხედვითაც, ალექსანდრეს ბერძენ და მაკედონელ მოლაშქრეთა შორის დასახელებული იყო ძნელად წარმოსადგენი რაოდენობის (ასი ათასი ჯარისკაცი) რომაელი, ისინი, როგორც ჩანს, ბერძნებად მიიჩნია; თარგმანში არცერთი სიტყვა არ გვხვდება რომაელებისადმი მათი კუთვნილების შესახებ, თუმცა იგივე ტექსტი იცნობს ცნებას "რომაელი". ამასთანავე სიტყვა "ფროთატოსელნი", სომხურად ნათარგმნია, როგორც „p'rotitosik“ ('rodidosig) = "დამცველი რაზმი". რ. ვ. თომსონის აზრით, ეს სიტყვა არ შეიძლება ყოფილიყო წარმომდგარი ბერძნული πρότακτος-დან, როგორც ამას სომხური თარგმნის ტექსტის 1884 წლის ვენეციის გამოცემის რედაქტორი ა. ტიროიანი ვარაუდობდა, ვინაიდან სომხური p' შეესაბამება ბერძნულ φ-ს, და არა π-ს  (როგორც ეს patrik-შია, იხ. ზემოთ).[112] ჰ. აჭარიანი ამ სიტყვას უკავშირებს ბერძნულ φρούρα-ს (მნიშვნელობით, "გვარდია, დამცველი რაზმი",) ანდა სიტყვას, რომელიც მისგან არის ნაწარმოები:  φρούρητός და რომელსაც სომხურში უნდა მოეცა 'rovridosig, სომხური ასოების v, r-ს, ერთის მხრივ, და d-ს, მეორეს მხრივ, მსგავსების გამო ერთმანეთთან და გვთავაზობს კონიექტურას სიტყვისას „p'rotitosik“ ('rodidosig) სიტყვა „p'roiritosik“-ად ('rovridosig), მაგრამ ეს გარემოება ვერ გვიხსნის ტექსტის ქართულ ორიგინალში გამოყენებული სიტყვის - "ფროტათოსელნის" მნიშვნელობას.[113]

მეორეც ერთი, ტერმინი πρότασσω თუ πρόταττω, თავისი მნიშვნელობებით, მიუთითებს მის თავდაცვით ხასიათზე  (იხ. ზემოთ), რაც ნაკლებად შეესაბამება, როგორც ალექსანდრე დიდის, ისე მისი მემკვიდრების ხანის პოლიტიკურ სიტუციას და უფრო რომის იმპერიის არსებობის გვიანდელ ხანას შეესატყვისება. როგორც ცნობილია, ამიერკავკასიას ცენტრალური ადგილი ეკავა რომის თავდაცვით გეგმებში აღმოსავლურ პროვინციებთან დაკავშირებით.

პონტოს მეფის, მითრიდატე VI ევპატორის სიკვდილისა და სომხეთის მეფის, ტიგრან II-ის კაპიტულაციის შემდეგ - ორივე ამ მოვლენას ადგილი ჰქონდა ძვ. წთ. 66 წ. -, რომაელებმა განსაკუთრებული მცდელობა გამოავლინეს ამიერკავკასიაში თავისი გავლენის გაფართოებისათვის. ისევე როგორც სხვა, აქ მათ წინამორბედ, ძალებს, მათთვისაც ამ რეგიონს განსაკუთრებული სტრატეგიული მნიშვნელობა ჰქონდა, როგორც ჩრდილოეთის ბარბაროსი ტომების შემოსევის საწინააღმდეგო თავდაცვით ჯებირს. კავკასიონის მდებარეობის საკვანძო მნიშვნელობა, გარდა ზემოთ მოყვანილი პლინიუსის სიტყვებისა (კავკასიის კარიბჭის მიერ სამყაროს ორ ნაწილად გაყოფის შესახებ ), მისთვის ჩვეული გამჭრიახობით აქვს შენიშნული სტრაბონს, რომ იბერია მდებარეობს ჩრდილოეთიდან მომავალ გზაზე და ბუნებრივად კეტავს მას; კერძოდ: "ჩრდილოეთიდან, მომთაბარეთა ქვეყნიდან იბერიაში გადასვლას სჭირდება სამი დღე, შემდეგ ოთხი დღის სავალი საცალფეხო გზა ჩაუყვება მდინარე არაგუსის [არაგვი - გ.ქ.] ვიწრო ხეობას, რომლის ბოლოსაც დარაჯობდა ძნელად ასაღები ციხე-სიმაგრე [ალბათ, ბებრის ციხე - გ.ქ.]... ორი მდინარის [მტკვრისა და არაგვის - გ.ქ.] შეერთების ადგილამდე, მათი სანაპიროების გასწვრივ კლდეებზეა განლაგებული ქალაქები. ისინი დაახლოებით თექვსმეტი სტადიით არიან ერთმანეთს დაშორებულნი - მხედველობაში მაქვს ჰარმოზიკე კიროსზე [არმაზციხე მტკვარზე - გ.ქ.] და სევსამორა მეორე მდინარეზე... [წიწამური არაგვზე - გ.ქ.]" (11, 3, 5).[114] მოცემული სურათი მკაფიო მინიშნებას იძლევა იბერიის სამეფოს სიძლიერესა და დანიშნულებაზე უკვე წინა-რომაულ ხანაში. კასიუს დიოს (ახ. წთ. 155-235 წწ.) სიტყვებითაც, დედა-ციხე (‘Ακρόπολις) [არმაზციხე - გ.ქ.] აგებული იყო იმ მიზნით, რომ დაეცვა უვიწროესი ადგილი, სადაც ერთ მხარეს მტკვარი (Cyrus) მოედინება, ხოლო მეორე მხარეს კავკასიონია აღმართული (Dio XXXVII, 1, 4)[115].

ამიერკავკასია, ამასთანავე, აკავშირებდა სავაჭრო გზებით, შავი ზღვის არეალს, ერთის მხრივ, და ცენტრალურ აზიას, ინდოეთსა და ჩინეთს, მეორეს მხრივ. პლინიუსიდან მომდინარე ინფორმაციით, ჯერ კიდევ პომპეუს დიდის (გნეუს პომპეუს მაგნუსი, ძვ. წთ. 106-48 წწ.) პირველი კავკასიული ექსპედიციის (ძვ. წთ. 65 წ.) წევრი მარკუს ვარო (ძვ. წთ. 116-27 წწ.) იუწყებოდა, რომ მათი ექსპედიციის ხანაში არსებული ინდოეთის სავაჭრო გზა, მდინარეების ბაქტრუსისა და ოქსის გაყოლებით ბაქტრიაზე გამავალი, კასპიის ზღვას კვეთავდა, ხოლო შემდეგ მტკვრის აყოლებით ფასისამდე აღწევდა და იქიდან შავ ზღვამდე (n.h. VI, 51f.). პომპეუსის ექსპედიცია იყენებდა შავი ზღვის სანაპიროდან კასპიის ზღვამდე მიმავალ ძველ სატრანზიტო გზას - გარემოება, რომელიც ამ გზის მიმართ რომაელთა დიდ ინტერესზე მიგვანიშნებს.[116] როგორც პლუტარქე გვამცნობს, პომპეუსს დიდი სურვილი ჰქონდა წინ, კასპიის ზღვისაკენ წაეწია თავისი სამხედრო ძალები, მაგრამ იქ არსებული მრავალრიცხოვანი შხამიანი გველების გამო იძულებული გახდა უკან დაეხია (Plut., Pomp. 36). რომაელთა მიერ, აღმოსავლეთისაკენ მიმავალი სავაჭრო გზების ძიების აუცილებლობა უნდა აიხსნას იმ ხანად პართული სახელმწიფოს არნახული გაძლიერებით, რომელმაც მოახერხა გადაეკეტა მათთვის ინდოეთთან და შორეულ აღმოსავლეთთან ხმელთაშუაზღვისპირეთის დამაკავშირებელი ადრე არსებული გზები.[117]

ამიერკავკასიის ცენტრალურ ნაწილში მდებარე იბერიის სტრატეგიული მნიშვნელობა უნდა ჩანდეს თუნდაც იმ გარემოებაში, რომ სომხეთიდან წამოსულმა პომპეუსმა ჯერ იბერიაზე ილაშქრა, შემდეგ უფრო დასავლეთით მდებარე კოლხეთი დაიპყრო და მხოლოდ ამის შემდეგ გაეშურა, იბერიის აღმოსავლეთით მდებარე, ალბანეთის წინააღმდეგ, თუმცა ამჯერად იბერიის გაუვლელად სომხეთიდან გადასულმა (Dio XXXVII, 3). როგორც ჩანს, კავკასიის კარიბჭის მაკონტროლებელი ცენტრალური ამიერკავკასიის (იგივე იბერიის) დაქვემდებარების გარეშე, ლაშქრობის წამოწყება ამიერკავკასიის დასავლეთ და აღმოსავლეთ ნაწილებში არ იყო სავსებით უხიფათო საქმე. კასიუს დიო შენიშნავს, რომ პომპეუსი, წინააღმდეგ მისი ადრინდელი გადაწყვეტილებისა, იძულებული შეიქმნა უპირველეს ყოვლისა იბერებს შებრძოლებოდა (XXXVII, 1).

მას შემდეგ რაც იბერიის მეფე არტაგი და ალბანელთა ტომობრივი გაერთიანების ბელადი ოროისი დამარცხდნენ პომპეუსთან ბრძოლაში, რომაელებმა ისინი "მეგობრებად და მოკავშირეებად გამოაცხადეს" (Plut. Pomp. 34; Dio XXXVIIff.; Strabo 11,3,5). მაგრამ ეს "მეგობრობა" დიდხანს არ გაგრძელებულა - უკვე ძვ. წთ. 36 წ., მარკუს ანტონიუსის (ძვ. წთ. 83-30 წწ.) პართული ექსპედიციის დროს, რომაელთა ჯარი კანიდიუსის (პუბლიუს კანიდიუს კრასუსი) ხელმძღვანელობით გაგზავნილი იყო იბერთა[118] და ალბანელთა[119] წინააღმდეგ. დიოს ცნობით, იბერთა მეფის ფარნაბაზზე (ფარნავაზ II-გ.ქ.) და ალბანეთის მეფე ზობერზე მიღწეულმა გამარჯვებებმა და რომაელებთან მათი ერთიანობისა და მეგობრობისაკენ ხელახალმა იძულებამ გაამხნევა ანტონიუსი (Dio XLIX, 24f.). ამ სიმხნევის მიზეზი ალბათ ისევ კავკასიონზე გადასასვლელების დიდი მნიშვნელობა იყო, რომლებსაც ორივე ეს ქვეყანა (იბერია, ალბანეთი) აკონტროლებდა და რის გამოც პერსპექტიული ჩანდა კავკასიონის გადაღმა მყოფი მომთაბარე ტომების გამოყენება რომაელთა ინტერესების შესაბამისად და პართელთა საწინააღმდეგოდ.[120] ტაციტუსი მართებულად აცხადებს, რომ მრავალ უღელტეხილზე გაბატონობებულ იბერებს შესაძლებლობა ჰქონდათ კასპიის გზით კავკასიონზე გადმოეყვანათ ჩრდილოელი მებრძოლები და წარმატებით გამოეყენებინათ ისინი საკუთარი პოლიტიკური მიზნების შესაბამისად (იხ. ზემოთ).

მომდევნო ასეული წელი იბერიის სამეფოს სიძლიერის ხანა იყო. იბერებმა არა მარტო წარმატებით განდევნეს სომხეთიდან პართელები, არამედ შეცვალეს კიდეც ისინი იქ რომაელთა ხელშეწყობითა და დარიალის უღელტეხილით გადმოყვანილი მომთაბარე მეომართა სამხედრო ძალის დახმარებით. კერძოდ, ტიბერიუსის ხანაში (ახ. წთ. 14-37 წწ.) რომაელებმა ეფექტური დიპლომატიის გამოყენებით, წააქეზეს იბერიელები და ალბანელები, რათა ისინი, იმიერკავკასიელი სარმატების დახმარებითა და რომაელთა არმიის აქტიური მონაწილეობის გარეშე, თავს დასხმოდნენ პართიას. იბერიის მეფემ ფარასმანეს I-მა (ფარსმან I - გ.ქ.) აიღო არტაქსატა, სომხეთის დედაქალაქი, და თავისი ძმა მითრიდატე (ახ. წთ. 35-52 წწ.) აიყვანა სომხეთის ტახტზე, საიდანაც იგი შემდეგ თავისივე ძმისწულისა და ფარასმანესის ძის, რადამისტის მიერ იყო ჩამოგდებული (Tac. Ann. VI, 31-6; XI, 8-9; XII, 44-51; XIII, 5-6, 37; XIV, 26; Plin., n. h. XV, 83; Dio LVIII, 26, 3; LX, 8; Jos., Ant., 18, 97).[121]

ნერონმა (ახ. წთ. 54-68 წწ) თავისი ზეობის წლების მიწურულს (66-67 წწ.) წამოიწყო ახალი კავკასიური ექსპედიციის გრანდიოზული გეგმა (Pliny, n.h. VI, 15, 40). არ არის გამორიცხული, რომ იმ ხანად იგი აპირებდა დარიალის უღელტეხილის გადალახვით იმიერკავკასიის დალაშქვრას.[122] ტაციტუსის ინფორმაციით, ნერონმა მრავალ სამხედრო ნაწილს - გერმანიიდან, ბრიტანეთიდან, ილირიიდან - მოუყარა თავი კასპიის გადასასვლელებისაკენ გასაგზავნად, იმ ექსპედიციისათვის, რომელიც ალბანელთა წინააღმდეგ მზადდებოდა („quos idem Nero electos praemissosque ad claustra Caspiarum et bellum quod in Albanos parabat“) (Hist. 1,6,2)[123]. ჩვენ ვერ გამოვრიცხავთ, რომ იმ ხანად ალბანეთი ალანთა ხელქვეით ყოფილიყო მოქცეული; იბერიისაგან განსხვავებით, ალბანეთი მხარს აღარ უჭერდა რომაელთა ლაშქრობებს[124]. ასეთ შემთხვევაში, ტაციტუსის ზემომოყვანილი ფრაგმენტის ალბანელების, თ. მომზენის მიერ, ალანებად შესწორება, რეალურად არსებულ მდგომარეობაზე მხოლოდ ფაქტიური მინიშნება იქნებოდა.[125] ტაციტუსის ინფორმაციით, რომელიც იბერთა მეფის ფარასმანეს I-ის გამონათქვამს გვამცნობს, ახ. წთ. I საუკუნის შუახანებში ომი მიმდინარეობდა იბერიასა და ალბანეთს შორის (Ann. 12, 45). ფარასმანესმა, რომელმაც თავი დაოსტატებულ დიპლომატად გამოიჩინა, ეტყობა მიაღწია რომაულ-ალბანურ ურთიერთობათა მკვეთრ და საბოლოო გაუარესებას და აიძულა ალბანელები რომაული ორიენტაცია მათ მიმართ წინააღმდეგობის გაწევის პოლიტიკით შეეცვალათ.

თუ ჩვენ იმასაც გავითვალისწინებთ, რომ რომის ურთიერთობა პართიასთან ამასთანავე გაუმჯობესდა ისე, როგორც არასდროს, ასეთ შემთხვევაში, რომის იმპერიის აღმოსავლეთ რეგიონებისათვის უახლოეს მომავალში ჩრდილოეთიდან მომდინარე საფრთხის მოლოდინი და, შესაბამისად, ნერონის მიერ დაგეგმილი პრევენტული ზომების მიღების საჭიროება მეტად სავარაუდო ხდება. რა სახისაც არ უნდა ყოფილიყო იმ წამოწყების ხასიათი, რომელიც ნერონმა ჯერ დაგეგმა, ხოლო შემდეგ მიატოვა, იგი საფიქრებელია, რომ უფრო ითვალისწინებდა რომის პართიასთან ერთად მოქმედებას, ვიდრე მის საწინააღმდეგოდ - ამ ორ სახელმწიფოს შორის მშვიდობის შენარჩუნების საერთო ინტერესები იმჟამად შედუღაბებული იყო კავკასიონის გადაღმა მხრიდან მომდინარე საერთო საფრთხით.[126] ჯერ კიდევ ლუკანი (მარკუს ანეუს ლუკანუსი, ახ. წთ. 39-65 წწ.) მოიხსენიებდა პართელებსა და ალანებს კასპიის კარიბჭესთან კავშირში (Parsalia, VIII, 222-225)[127]:

 

"და თქვენ, ჰე პართელებო, თუ მე

 ოდესმე დავინახე

კასპიის კარიბჭე და მასთან

ალა(უ)ნური ტომები,

მძვინვარე, მუდამ მებრძოლი, მძლე,

მე დაგრთეთ ნება,

რათა სპარსეთის მიწაზე

გებორიალათ, არ გაიძულებდით

თავშესაფრად გეძებნათ ბაბილონის კედლები".

 

ალანები, კავკასიონის სამხრეთით მდებარე ქვეყნებისაკენ მუდმივად მსწრაფნი, მნიშვნელოვან საფრთხეს წარმოადგენდნენ ამიერკავკასიის სტაბილურობისათვის და რომაული სტრატეგია საკუთარ მონაწილეობას მოითხოვდა ამ მხარის დაცვაში.[128] ჩრდილოელ მომთაბარეთა შემოსევის საშიშროება, ეტყობა, საკმაოდ აქტუალური იყო; იოსებ ფლავიუსი (ახ. წთ. 37 წ. - 93 წ. შემდეგ), ნერონის უშუალოდ მომდევნო ხანის მოვლენებთან შეხებისას, წერს, რომ: "ალან ხალხს - რომლებიც სკვითები არიან და მეოტის ტბასთან [აზოვის ზღვა - გ.ქ.] ცხოვრობენ - აზრად ჰქონდათ მიდიაზე და მის იქით მდებარე მხარეებზე ალაფის აღების მიზნით თავდასხმა. ასეთი ჩანფიქრის მქონეებმა ხელშეკრულება დაუდეს ჰირკანიის მეფეს; ვინაიდან იგი იყო გაბატონებული უღელტეხილზე, რომელიც მეფე ალექსანდრემ რკინის კარებით ჩაკეტა. მან [ჰირკანიის მეფეს - გ.ქ.] მისცა მათ [ალანებს - გ.ქ.] უფლება მის ქვეყანაზე გაეარათ; ისინი დიდი რაოდენობით მივიდნენ და მოულოდნელად დაეცნენ მიდიას, გაძარცვეს ეს ქვეყანა... და ვერვინ ვერ გაბედა მათთვის წინააღმდეგობის გაწევა... ამიტომ ამ ალანებმა ეს ქვეყანა წინაღმდეგობის გარეშე და ძალზე იოლად დაარბიეს და გადავიდნენ სომხეთში, რომელიც დაუცველად იყო გადაშლილი მათ წინაშე. ამ ქვეყნის მეფე, ტირიდატი შეეგება და შეებრძოლა მათ, მაგრამ ბრძოლაში კინაღამ ცოცხლად იყო შეპყრობილი; ვიღაცამ მას შორიდან ბადე ესროლა და თავისაკენ მოქაჩავდა და დაატყვევებდა მას იმწამსვე, თოკი ხმლით რომ არ გადაეჭრა და არ გაქცეულიყო ამის თავიდან ასაცილებლად. ამით შეგულიანებულმა ალანებმა მთლად გააცამტვერეს ეს ქვეყანა და წაასხეს დიდი რაოდენობა ადამიანებისა და თან წაიღეს დიდი ალაფი, ორივე ამ სამეფოში აღებული და უკან თავის ქვეყანაში დაბრუნდნენ" (ებრაელთა ომი, 7, 7, 4)[129].

იოსებ ფლავიუსისეული ეს გადმოცემა დაკავშირებული ჩანს კასიუს დიოს ინფორმაციასთან, კერძოდ, რომ პართიის მეფე, ვოლოგესი, ინტენსიურად ცდილობდა ნერონის შემცველ ვესპასიანთან (ახ. წთ. 69-79 წწ.) თანამშრომლობას მიეღწია ალანთა საწინააღმდეგოდ, თუმცა წარუმატებლად.[130] ვესპასიანეს ხანაში, კაპადოკიის პროვინციის ორი ლეგიონითა და კონსულის რანგის მმართველით გაძლიერებას, ბარბაროსთა გამუდმებული თავდასხმების გამო[131], ჩვეულებრივ ამ მოვლენებს მიაწერენ ხოლმე.

თუმცა მოიპოვება რიგი ფაქტებისა, რომლებიც ამ ეპოქის რამდენადმე უფრო რთულ სურათს გვიხატავენ: სამხედრო კონფრონტაციას რომაელთა და პართელთა შორის.[132] საფიქრებელია, რომ ურთიერთობა რომსა და პართიას შორის მკვეთრად შეიცვალა ვესპასიანეს ეპოქაში, რომელიც ნერონისაგან განსხვავებით, სულაც არ იყო ანთებული სურვილით, ჰქონოდა პართელებთან საერთო თავდაცვითი პროექტები.[133] მას ერჩია, რომ მისი გეგმები არა მარტო დამოუკიდებელი ყოფილიყო პართელებისაგან, არამედ გარკვეულად განპირობებულიც კი ყოფილიყო საჭიროებით, დაეძლია მათი ტრადიციული, თუმცა არა ყოველთვის ადვილად შესამჩნევი ოპოზიცია აღმოსავლურ საკითხებში. რომაელთა მიერ ყველაფერი კეთდებოდა, რათა ჩამოყალიბებულიყო გადაულახავი ჯებირი მათი აღმოსავლელი მოწინააღმდეგებისათვის და ყოველნაირად ხელი შეწყობოდა იბერიისა და ალბანეთის რომაულ ორიენტაციას.[134]

რომაული სამხედრო ძალების კონცენტრაცია აღმოსავლეთ საზღვარზე და თვით მისი კონტურების გარეთაც, ამასთანავე, უნდა აიხსნას არა მხოლოდ საკუთარი აღმოსავლური პროვინციების დაცვის საჭიროებით, არამედ მათი ძირითადი პოლიტიკური ამოცანის კონტექსტში: უპირატესობისათვის მიეღწიათ ისეთი უდიდესი საკვანძო მნიშვნელობის არეალზე პოლიტიკური დაწოლის ინტენსიურობის მხრივ, როგორიც იყო კავკასია; ქედს გადაღმა, ჩრდილოეთით, უზარმაზარი სამხედრო რესურსები პერმანენტულ მზადყოფნაში იყო სამხრეთით მიმდინარე პროცესებში პოტენციური ჩარევისათვის. ამ ძალებს ნებისმიერ დროს შეეძლოთ დაერღვიათ წინააზიურ-ახლოაღმოსავლურ არეალში არსებული გეოპოლიტიკური status quo. კავკასიონის უღელტეხილების კონტროლის საშუალებით იქმნებოდა მეტად ხელსაყრელი შესაძლებლობა წინა აზიაში Pax Romana-ს ჩამოყალიბებისათვის. ნ. დებევუაზის შეხედულებით, ის გარემოება, რომ მესოპოტამიაში ჩატარებული თითქმის ყველა რომაული კამპანია სომხეთში ლაშქრობით იწყებოდა, უარსაყოფელს ხდის წარმოდგენას, თითქოს რომაული ინტერესები კავკასიაში მხოლოდ კომერციული და არა სამხედრო ხასიათისა ყოფილიყოს.[135] ამიერკავკასიაში რომაელთა ძირითადი ამოცანა, ვფიქრობთ, იყო არა იმდენად კავკასიაში ჩრდილოეთიდან გადმოსული ბარბაროსებისათვის გზის გადაკეტვა, რამდენადაც მათი საკუთარი სტრატეგიული ინტერესებისათვის დაქვემდებარება. მხოლოდ ასეთი საშიშროების არსებობის შესაძლებლობაც კი უკვე მნიშვნელოვან იარაღს წარმოადგენდა რომაელთა ხელში, მიმართულს მათი აღმოსავლელი ოპონენტების საწინააღმდეგოდ.

ისეთი ძნელად სამართავი ძალებით მანიპულირება, როგორიც ჩრდილოელი მომთაბარეები იყვნენ, უკიდურეს მძიმე და სახიფათო ამოცანას წარმოადგენდა და მოითხოვდა რეგიონში რომის სამხედრო ნაწილების ყოფნას. რომაელთა გეგმების განსახორციელებლად აუცილებელი ხდებოდა კაპადოკიაში არმიის ერთეულების, ხოლო ამირკავკასიაში გარნიზონების დგომა. მოკავშირე რეგიონალური ძალაუფლების არსებობა რომაელებს გარკვეულ უპირატესობას მიანიჭებდა მეტოქეებზე. ამ თვალთახედვით იბერთა მიმხრობა უდიდესი სტრატეგიული მნიშვნელობის მქონე ფაქტი იყო. კავკასიის კარიბჭეზე გაბატონებულ იბერებს, ამავე დროს, გააჩნდათ ტრადიციულად მჭიდრო კავშირები ალანურ-სარმატულ, ნომადურ ტომებთან - რაც მეტად ხელსაყრელ გარემოებას წარმოადგენდა ორივე მხარისათვის და რაც მთელი შუასაუკუნეების ეპოქის განმავლობაში შენარჩუნებული იყო ცვალებადი წარმატებით.

ახ. წთ. 77 წ., რომაული ლეგიონის, Legio  XVI Flavia Firma-ს, სირიიდან სატალაში, მცირე სომხეთში,[136] გადანაცვლების თარიღი და მისი გაერთიანება Legio XII Fulminata-თან, მ. ჰირიუს ფრონტოს საექსპედიციო კორპუსად, მიჩნეულია ალანთა შემოსევისა და ამავე დროს რომაელთა კონტრშეტევის მაუწყებლად. ეს თარიღი დადასტურებას ჰპოვებს და კიდევ უფრო დიდი სიზუსტითაც კი შეიძლება იყოს დაფიქსირებული რომაელთა მიერ იბერებისათვის ჰარმოზიკეს (ანუ არმაზციხეს),[137] გამაგრებაში გაწეული დახმარების ხანის განსაზღვრით, რასაც ადგილი ჰქონდა ახ. წთ. 75 წ. საკვლევი თემიდან გამომდინარე დიდი მნიშვნელობა არ უნდა ჰქონდეს იმის განსაზღვრას ეს მოვლენა მომხდარა, როგორც გამაფრთხილებელი ზომა მტრის თავდასხმის მოლოდინში, თუ მხოლოდ ამ თავდასხმის შედეგი იყო.[138] ეს გარემოება ნებისმიერ შემთხვევაში, მოწმობს, რომ ახ. წთ. 75 წ. რომაელთა საჯარისო ნაწილები და მშენებლები უკვე იბერიაში არიან და ამდენად მათი სამხედრო ექსპედიცია ამ თარიღზე უფრო ადრე უნდა დაწყებულიყო.[139] ინფორმაცია იბერიაში რომაელთა აქტიურობის შესახებ მიღებულია ბერძნულ ენაზე შესრულებული წარწერიდან, რომელიც მცხეთის, იბერიის დედაქალაქის, მახლობლად იყო ნაპოვნი: "თვითმპყრობელმა კეისარმა ვესპასიანე სებასტოსმა, დიდმა ქურუმთმთავარმა, შვიდჯერ ტრიბუნის ხელისუფლებით აღჭურვილმა, თოთხმეტჯერ თვითმპყრობელად (არჩეულმა), ექვსჯერ ჳპატოსმა, მეშვიდჯერ გამოცხადებულმა, სამშობლოს მამამ, ცენზორმა და თვითმპყრობელმა ტიტე კეისარმა, სებასტოსის ძემ ხუთჯერ ტრიბუნის ხელისუფლებით აღჭურვილმა, ოთხჯერ ჳპატოსმა, მეხუთედ გამოცხადებულმა, ცენზორმა და დომიციანე კეისარმა, სებასტოსის ძემ, სამჯერ ჳპატოსმა, მეოთხედ გამოცხადებულმა, იბერთა მეფეს, მითრიდატეს მეფე ფარსმანისა და (ი) ამაზასპუჰის ძეს, კეისრის მეგობარსა და რომაელთა მოყვარულს, და ხალხს ეს კედლები გაუმაგრეს".[140] საინტერესოა, რომ ქართლის ცხოვრება იცნობს ვესპასიანეს, თუმცა იერუსალიმში მის ლაშქრობასთან დაკავშირებით: "და მეფობდეს შემდგომად მისსა ძენი მისნი. ხოლო ამათსა მეფობასა [ქართლის მეფეების - ბარტომისა და ქართამის - გ.ქ.] უესპასიანოს ჰრომთა კეისარმან წარმოტყუენა იერუსალემი, და მუნით ოტებულნი ურიანი მოვიდეს მცხეთას და დასხდეს ძუელთავე ურიათა თანა, რომელთა თანა ერთნეს შვილნი ბარაბასნი, რომელი ჯვარცმასა უფლისასა განუტევეს ურიათა უფლისა ჩუენისა იესოს წილ (I, 44)". ცხოვრება ვახტანგ გორგასლისაში, ისევე როგორც ცხოვრება მეფეთ მეფისა დავითისაში, ვესპასიანე მის ძესთან, ტიტუსთან, ერთად არის მოხსენიებული: "ვითარცა იტყÕს ესაია: აღიღე და წარწყმიდე ყოველი წული მათი, ტიტოს და სპასიანოსის მიერ. (I, 164)".

ის გარემოება, რომ ზემომოყვანილი ბერძნული წარწერა ნაპოვნი იყო მცხეთიდან 7 კმ სამხრეთით და არა დარიალის უღელტეხილის მახლობლად, რა თქმა უნდა, არ გამორიცხავს იმის შესაძლებლობას, რომ ეს თავდაცვითი ნაგებობები ალანთა წინააღმდეგ იყო აგებული, როგორც ამაში ეჭვი ეპარება მ. ჰაილს.[141] ამ მხრივ რამდენადმე გასათვალისწინებელია ი. რაინეგსის ცნობა, რომ სწორედ მცხეთის ჩრდილოეთით, საქართველოში მის ჩასვლამდე (ანუ 1779 წ.), არცთუ მრავალი წლით უფრო ადრე, ერთ-ერთ მაღლობზე მკვიდრად ნაგებ ნახევრადმიტოვებულ ციხე-სიმაგრეში (ალბათ ბებრის ციხეს გულისხმობს - გ.ქ.) ნაპოვნი ყოფილა ბერძნულ ენაზე შესრულებული წარწერა, თუმცაღა დაუთარიღებელი, რომელზედაც ადგილობრივი, ერუდირებული  ქართველების მიერ ამოკითხული ყოფილა სიტყვა აკროფთოპოლისი (Acroftopolis). ი. რაინეგსი ვარაუდობს, რომ ეს უნდა ყოფილიყო მცხეთის ძველი სახელწოდება.[142] მაგრამ, როგორც უკვე ვიცით კასიუს დიო აკროპოლისს (‘Ακρόπολις), არმაზციხეს უწოდებდა და არა მცხეთას.

ა. ბოსვორსის მიხედვით, ვესპასიანეს წარწერის დიპლომატიურმა ენამ არ უნდა გააბუნდოვნოს ის ფაქტი, რომ რომის საჯარისო ნაწილები განლაგებულნი იყვნენ იბერიაში და რომ ნერონის გეგმა იმპერიის დასავლეთში მომხდარი აჯანყების გამო ჩაშლილი, ატაცებული და ძირითადად აღსრულებული იყო ფლავიუსი იმპერატორების მიერ. მისი აზრით, იბერიაში მდგომი რომაული ნაწილები, წარმოდგენილი XII Fulminata-ს ან XVI Flavia-ს ლეგიონერებით, კაპადოკიის ლეგატის ზედამხედველობის ქვეშ იმყოფებოდნენ.[143]

ამავე დროს, მარკუს ჰირიუს ფრონტო ნერატიუს პანსას წარწერა სეპინუმიდან (თანამედროვე სეპინო, ტერავეკიაში, იტალია) შემდეგნაირად გვამცნობს მის თანამდებობას: „leg(atus) pr(o) pr(aetore) [imp(eratoris) Caesaris Vespasiani Aug(usti) exercit]us qui in A[---]“.  ვინაიდან ამ წარწერაში გვხვდება გამოთქმა: "exercitus qui in... est" და არა ჩვეულებრივ ასეთ შემთხვევაში გამოყენებული ფორმულა: "exercitus qui est in...", მ. თორელი დაასკვნის, რომ ამ შემთხვევაში აღნიშნულ თანამდებობას კავშირი არა აქვს საზღვარზე მყოფ exercitus-ის ჩვეულებრივ სარდალთან. მისი აზრით, ჰირიუს ფრონტოს თანამდებობა, წარწერის მიახლოებული თარიღის, ახ. წთ. 75 წ.  (პართიაში ალანთა შეჭრისა და იბერთა მეფისათვის თავდაცვითი გალავნის აგების ხანა), ისევე როგორც ფრონტოს განსაკუთრებული გამოცდილების გათვალისწინებით აღმოსავლეთის პოლიტიკურ და სამხედრო საქმეებში, ინტერპრეტირებული უნდა იყოს აღმოსავლური ექსპედიციის მთავარსარდლისა შესატყვისად და ამისდა შესაბამისად წარწერის ტექსტი დასრულებული უნდა იყოს შემდეგი სახით: „leg(atus) pr(o) pr(aetore) [imp(eratoris) Caesaris Vespasiani Aug(usti) exercit]us qui in A[rmeniam Maiorem ან in A[lanos ანდა in A[lbanos missus est---]“.[144]

ქართული მატიანეების მიხედვით, მცხეთის ბერძნული წარწერის იბერიის მეფის მითრიდატეს დაახლოებით თანამედროვენი გამოდიან ქართლის ორი მეფე, აზორკი არმაზში და არმაზელი მცხეთაში, რომელნიც ერთდროულად მართავდნენ ქვეყანას. ამიტომ სპეციალისტები ფიქრობენ, რომ სწორედ მითრიდატე II, იბერიის მეფე, უნდა იგულისხმებოდეს ორივე ამ სახელის, აზორკისა და არმაზელის, ქვეშ.  გ. მელიქიშვილის მიხედვით, არ არის გამორიცხული, რომ ზოგიერთ იბერ მეფეს ორი სახელი ჰქონდა ერთი ადგილობრივად გამოყენებული და მეორე, მითრიდატე, რომელიც შესაძლოა წარმოადგენდა გარე სამყაროში გამოყენებულ იბერიის მეფეთა დინასტიურ სახელს და ცნობილი იყო თუნდაც მოვსეს ხორენაცის სომეხთა ისტორიიდან.[145]

სახელწოდება არმაზელი ქართული სადაურობის -ელი სუფიქსით არის გაფორმებული და საფიქრებელია, რომ იგი იყო არა მეფის სახელი, არამედ აზორკის სახელისადმი დართული ტერიტორიული ეპითეტი, რომელიც ქართლის ცხოვრების ტექსტის თანახმად არმაზში მეფობდა. თვით სახელწოდება აზორკი, თავის მხრივ, უეჭველად დაკავშირებულია ქართლის პირველი მეფის (მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს ცნობის), აზოს სახელთან, რომელიც (აზორკის მსგავსად?) აგრეთვე ცნობილია სომეხთა ისტორიიდან მიჰრდატ/მითრიდატეს ფორმით (II, 8, 11). კ. თუმანოვის აზრით, მსგავს პოლინომიას უნდა აეძულებინა ლეონტი მროველის წყაროს ანონიმური ავტორი, ერთი მეფე ორად "გაეხლიჩა", რაც უკავშირდებოდა, ერთის მხრივ, ორ მეფეს შორის ქვეყნის ხანმოკლე დაყოფას ახ. წთ. 370-378 წწ., რომელთაგანაც ერთი რომაელთა, ხოლო მეორე - ირანის ვასალი იყო და, მეორეს მხრივ, ახ. წთ. პირველი საუკუნის შუა ხანებიდან მეორე საუკუნის შუა ხანებამდე იბერიაში პიტიახშთა ინსტიტუტის არსებობას.[146]

მეფეთა ცხოვრება ამ დაყოფას ათარიღებს ახ. წთ. პირველი საუკუნით: "ხოლო პირველსავე წელსა მეფობისა მისისა [ადერკის, ქართლის მეფისა - გ.ქ.] იშვა უფალი ჩუენი იესო ქრისტე, ბეთლემს ურიასტანისასა (I, 35)" და თვით კონკრეტულ მითითებას იძლევა ორივე ამ იბერიული სამეფოს ტერიტორიული განფენის შესახებ: "ხოლო ამას ადერკის ესხნეს ორნი ძენი, რომელთა ერქუა სახელად ერთსა ბარტომ და მეორესა ქართამ. და ამათ განუყო ყოველი ქუეყანა თÕსი: მისცა ქალაქი მცხეთა და ქუეყანა მტკუარსა შიდა ქართლი, მუხნარით კერძი ქალაქი და ყოველი ქართლი მტკუარსა ჩრდილოეთი, ჰერეთითგან ვიდრე თავადმდე ქართლისა და ეგრისისა - ესე ყოველი მისცა ბარტომს ძესა თÕსსა, ხოლო არმაზით კერძი ქალაქი, მტკუარსა სამხრით ქართლი, ხუნანითგან ვიდრე თავადმდე მტკურისა, და კლარჯეთი ყოველი მისცა ქართამს ძესა თÕსსა. და მოკუდა ადერკი (I, 43)."[147] მეფეთა ცხოვრების თანახმად, ბარტომი და ქართამი იყვნენ შესაბამისად არმაზელისა და აზორკის პაპები (მამის მამები).

სომხეთში ალანთა ლაშქრობის თაობაზე იოსებ ფლავიუსის გადმოცემას, ამავე დროს ქართლის ცხოვრებისეულ აზორკისა და არმაზელის ამბავთან ეძებნება პარალელი: "ესე მეფენი არმაზელ და აზორკ იყვნეს კაცნი მâნენი და შემმართებელნი. და შეითქუნეს ესენი და განიზრახეს ძიება საზღვართა ქართლისათა... ამათ მეფეთა ქართლისათა აზორკ და არმაზელ მოუწოდეს ოვსთა და ლეკთა, და გარდამოიყვანნეს ოვსთა მეფენი, ძმანი ორნი გოლიათნი, სახელით ბაზუკ და აბაზუკ, სპითა ოვსეთისათა. და მათ გარდამოიტანნეს თანა პაჭანიკნი და ჯიქნი. და გარდამოვიდა მეფე ლეკთა და გარდამოიტანნა დურძუკნი და დიდონი. და ამათ მეფეთა ქართლისათა შემოკრიბნეს სპანი თÕსნი და შეკრბა ესე ყოველი სიმრავლე ურიცხÕ. და სიმარჯÕთ ფარულად შეკრბეს, ვიდრე შეკრბებოდეს სპანი სომეხთანი. და შევიდეს ესენი სომხითს და უგრძნეულად წარმოსტყუენეს შირაკუანი და ვანანდი ბაგრევანამდე და ბასიანამდე, და შეიქცეს და ჩატყუენეს დაშტი ვიდრე ნახჭევანამდე, და აღიღეს ტყუე და ნატყუენავი ურიცხÕ, და აღივსნეს ყოვლითავე ხუასტაგითა, და გამოვლეს გზა ფარისოსისა... ესე ყოველნი ჩრდილონი განსრულ იყვნეს მტკუარსა და მისრულ იყვნეს კამბეჩოანს, და დაებანაკათ იორსა ზედა, და განიყოფდეს ტყუესა და ნატყუენავსა (I, 45-46)". [148]

რაც შეეხება მდინარე იორზე დაბანაკებულ ადგილს, შდრ. პრისკე პანიონელის (Hist. Fr. 47) და იოანე ლიდეს (De Mag., 3, 52) ცნობები, კასპიის კარებთან მიმართებაში მოხსენიებულ იუროიპაახ-ის ან ვირაპარახ-ის შესახებ, რომელიც შესაძლოა უდაბნოში, იორის ქვემო წელზე იყოს ლოკალიზებული, სადაც უკანასკნელ წლებში დიდი საფორტიფიკაციო კომპლექსი აღმოჩნდა, დათარიღებული გვიანი ბრინჯაოს ხანიდან ადრეულ შუასაუკუნეებამდე.[149] ზემონახსენები ქართლის ცხოვრების აბაზუკი (სომხურ თარგმანში - ანბაზუკი), ოსეთის ორ მეფე-ძმათაგან ერთ-ერთი, როგორც ჩანს, იგივე პროკოპი კესარიელის ომთა ისტორიის ამბაზუკია, რომელიც რომაელთა და მათი იმპერატორის, ანასტასი I-ის (დაახლ. 430-518 წწ.) მეგობრად ითვლებოდა, თუმცა ჰუნი იყო წარმომავლობით. ამბაზუკს სურდა, მისი კუთვნილი და კასპიის კართან მდებარე ციხე-სიმაგრე ამ კართან ერთად რომაელებისათვის გადაეცა ჯერ კიდევ 502 წ. სპარსელებთან ომის დაწყების წინ (1, 10, 9ff.). ქართლის ცხოვრებაში მისი სახელის ორ ნაწილად ბაზუკად და აბაზუკად "გაყოფა" ალბათ ბიბლიურ გოგსა და მაგოგთან ასოცირებით იყო გამოწვეული.

ქართლის ცხოვრების ზემომოყვანილი სიუჟეტი გაერთიანებული ქართულ-ჩრდილოკავკასიური ლაშქრობის შესახებ, რომელსაც, სავარაუდოდ ადგილი უნდა ჰქონოდა ახ. წთ. პირველი საუკუნის მეორე ნახევარში, დიდი ექსპრესიით არის აღწერილი მოვსეს ხორენაცის სომეხთა ისტორიაში, თუმცა ავტორი მხოლოდ ქართლის ნახევარს (შდრ., ზემოთ, იბერიის სამეფოს ორ ნაწილად დაყოფის შესახებ) მიიჩნევს ალანთა მოკავშირედ: "იმ ხანებში ალანები შეუთანხმდნენ ყველა მთიელებს, მიიმხრეს ქართველთა ნახევარი ქვეყანაც და დიდძალი ლაშქრით მოეფინნენ ჩვენს მიწა-წყალს. არტაშესმაც შეჰყარა თავისი მრავალრიცხოვანი ჯარი და ატყდა ომი ორ მამაც, მშვილდოსან ნათესავს შორის. ალანებმა ცოტა უკან დაიწიეს, გადალახეს დიდი მდინარე მტკვარი და დაიბანაკეს მის ჩრდილო ნაპირზე. არტაშესი მიჰყვა მათ და დაისადგურა [მტკვრის] სამხრეთით; [მეტოქეებს] მდინარე ჰყოფდა ერთმანეთისაგან" (II, 50).[150] ამავე ამბის მომდევნო ნაწილი უეჭველად ატარებს ფოლკლორული შემოქმედების ნიშნებს.

     კავკასიის ისტორიის სპეციალისტთა შეხედულებით, ქართული და სომხური მატიანეების  ეს მონაცემები შესათანაპირებელია იოსებ ფლავიუსის ზემომოყვანილ ინფორმაციასთან და ამის გათვალისწინებით იყენებენ მათ მიდიაში ალანთა შესევის კავკასიური გზის (დარიალის უღელტეხილის გავლით) სამტკიცებლად.[151]

აღსანიშნავია, რომ იოსებ ფლავიუსის სახელი გვხვდება ქართლის ცხოვრებაში შემავალი თხზულების, მეთორმეტე საუკუნის პირველი ნახევრით დათარიღებული, ცხოვრება მეფეთ მეფისა დავითისის ტექსტში ებრაელი იოსების სახით: ''ხოლო ამად რა თხრობად მოვიწიე, ვაებისა ღირსად შევრაცხენ დიდნი იგი და სახელოვანნი გამომეტყუელნი, ვიტყÕ უკუე უმიროსსა და არისტოვლის ელინთა, ხოლო იოსიპოს ებრაელსა, რომელთაგანმან ერთმან ტროადელთა და აქეველთანი შეამკვნა თხრობანი, თუ ვითარ აღამემნონ და პრიამოს, ანუ აქილევი და ეკტორი, მერმეცა ოდისეოს და ორესტესი ეკუეთნეს, და ვინ ვის მძლე ექმნა; და მეორემან ალექსანდრესნი წარმოთქუნა მძლეობანი, სიმâნენი და ძლევა-შემოსილობანი; ხოლო მესამემან ვესპასიანე ტიტოÎს-მიერნი მეტომეთა თÕსთა-ზედანი ჭირნი მისცნა აღწერასა (I, 342)".

მოვსეს ხორენაცმა შემოინახა ვარიანტი - სომეხთა მეფის, ტირიდატეს ალანთა მიერ მოსალოდნელი დატყვევებიდან დახსნის თაობაზე - იოსებ ფლავიუსის ტექსტის ზემომოყვანილი (ებრაელთა ომი, 7, 7, 4) და აქვე ისევ განმეორებული ფრაგმენტისა: "ამ ქვეყნის მეფე, ტირიდატი  [სომხეთის მეფე თრდატი - გ.ქ.], შეეგება და შეებრძოლა მათ, მაგრამ ბრძოლაში კინაღამ ცოცხლად იყო შეპყრობილი; ვიღაცამ მას შორიდან ბადე ესროლა და თავისაკენ მოქაჩავდა და დაატყვევებდა, მას იმწამსვე თოკი ხმლით რომ არ გადაეჭრა და არ გაქცეულიყო ამის თავიდან ასაცილებლად. ამით შეგულიანებულმა ალანებმა მთლად გააცამტვერეს ეს ქვეყანა და წაასხეს დიდი რაოდენობა ადამიანებისა და თან წაიღეს დიდი ალაფი, ორივე ამ სამეფოში აღებული და უკან თავის ქვეყანაში დაბრუნდნენ". თუმცა სომეხთა ისტორიაში ეს ამბავი უკავშირდება სხვა სახელწოდების მქონე ჩრდილოელ ხალხს - ბასილებს - და ამასთანავე ბრძოლის საბოლოო შედეგი სრულიად განსხვავებულად არის აღწერილი, თითქოს ავტორს წინ ედო იოსებ ფლავიუსის ტექსტი და წინასწარი განზრახვით შეეცადა მის ჩანაცვლებას: "თრდატ მეფე სომხეთის მთელი ლაშქრით დაეშვა გარგარელთა ველზე; იქ იგი შეეჩეხა და ბრძოლა გაუმართა ჩრდილოელებს. როცა მოწინააღმდეგები ერთმანეთს მიეტევნენ, [თრდატმა] გმირულად შეუტია მტერს და ორად გააპო მათი ჯარი... ეს რომ ბასილთა მეფემ დაინახა, მიუახლოვდა თრდატს, ცხენის აღკაზმულობიდან ამოაძრო გამოქნილი ტყავით დაფარული, მყესისგან დაწნული საბელი და უკნიდან ძლიერად სტყორცნა მას, ოსტატურად მოსდო მარცხენა მხარეზე და მარჯვენა იღლიაზე მაშინ როცა [თრდატს] შემართული ჰქონდა ხელი, რათა დაეკრა ვინმესთვის ხმალი. მას ეცვა იმგვარი ჯაჭვკურტაკი, რომელსაც ისრები ვერც კი კაწრავდნენ. რახან [მტრის მეფემ] ვერ შეძლო ხელით დაეძრა გოლიათი, მან თავისი ცხენის მკერდზე [გამოაბა იგი], მაგრამ ვიდრე ცხენს მათრახს გადაუჭერდა, თრდატმა დაასწრო, მარცხენა ხელით სწვდა საბელს და საშინელი ძალით მოჰქაჩა თავისკენ, მარჯვედ დაჰკრა ორლესული, შუაზე გააპო მხედარიცა და ცხენის თავ-კისერიც. როცა [მტრის] მთელმა ჯარმა თავისი მეფე და სარდალი ეგზომ საშიში მკლავით გაჩეხილი იხილა, პირი იბრუნა და გაიქცა. თრდატი გამოუდგა მათ და ჰუნთა ქვეყნამდე მისდია..." (II, 85).[152]

ქართლის ცხოვრებაც იუწყება, აზორკისა და არმაზელის ხანაში ციხე-სიმაგრეთა გამაგრების თაობაზე, მაგრამ მხოლოდ სომეხთა მიერ ჩრდილოური კოალიციის დამარცხების მომდევნო პერიოდში: "...შემოიხუეწნეს ორნივე მეფენი ქართლისანი მცხეთას, მოწყლულნი. მაშინ სუმბატ  [სომეხი სარდალი - გ.ქ.] გამარჯუებული შემოვიდა ქართლად, და მოაოხრა ქართლი, რომელი პოვა ციხეთა და ქალაქთა გარე; ხოლო ციხე-ქალაქთა არა ჰბრძოდა, რამეთუ არა მზა იყო მსწრაფლ გამოსვლისაგან... ხოლო მეფენი ესე ქართლისანი, არზოკ და არმაზელ, სიფიცხლითა გულისა მათისათა არა შეუშინდეს, არამედ განამაგრნეს ციხენი და ქალაქნი თÕისნი..." (I, 47).

ასე, რომ ქართულ-სომხური წყაროების მონაცემები მთლიანობაში ემთხვევიან ახ. წთ. I საუკუნის მეორე ნახევრის შუა ხანებისათვის ისტორიული წყაროების მიერ აღდგენილ სურათს.

ამავე დროს, ჩვენ არა ვართ სავსებით დარწმუნებული, რომ ვესპასიანეს მიერ არმაზციხის გალავნის გამაგრება მხოლოდ და მხოლოდ ალანთა წინააღმდეგ იყო მიმართული. როგორც ცნობილია, ქვა ვესპასიანესა და მისი შვილების წარწერით ნაპოვნი იყო მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე, ავჭალის ჰიდროელექტროსადგურის მახლობლად მდებარე რკინიგზის ხიდთან,[153] სამხრეთ-სამხრეთ-აღმოსავლეთის მხრიდან არმაზციხეში შესასვლელის ჩამკეტ საუკეთესო ადგილას.[154] ისიც გასათვალისწინებელია, რომ ვესპასიანეს მოკავშირის, მითრიდატე II-ის ხანის არმაზციხის ნეკროპოლის ერთ-ერთ არამეულ წარწერაში იბერიის პიტიახშის, შარაგასის, სომხეთში მიღწეული გამარჯვებებია მოხსენიებული;[155] კ. თუმანოვის განცხადებით, მითრიდატე ყოველ შემთხვევაში ცდილობდა მაინც განეგრძო თავისი მამის, ბიძის და ძმის სომხური პოლიტიკა.[156] ნ. დებევუაზი ხაზგასმით შენიშნავს, რომ მაშინ როდესაც ისეთი გამაფრთხილებელი ღონისძიებები, როგორიცაა რომაელთა მიერ იბერიაში ციხე-სიმაგრეების გამაგრება, ეტყობა ძირითადად ალანთა მოსათოკად ტარდებოდა, არ არის გამორიცხული, რომ იმავე დროს პართელთა წინააღმდეგაც ყოფილიყო მიმართული. როგორც ცნობილია, ახ. წთ. 76 წ. მ. ულფიუს ტრაიანემ, მომავალი იმპერატორის მამამ, მიიღო ტრიუმფალური ინსიგნიები პართიის მეფის, ვოლოგეს I-ზე მიღწეული რომელიღაც დიპლომატიური გამარჯვების გამო.[157]

რომაული სამხედრო ნაწილების ცენტრალურ და აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში ყოფნა, როგორც ირკვევა არ იყო ხანმოკლე მოვლენა, რომ არაფერი ვთქვათ ამიერკავკასიის დასავლეთ ნაწილზე, რომელიც თითქმის მუდმივად მათი ძალაუფლების ქვეშ რჩებოდა. ახ. წთ. 95 წ. დაწერილ სტატიუსის (ახ. წთ. 45-96 წწ.) პოემაში "სილვა" კასპიის კარიბჭე წარმოდგენილია კაპადოკიის არმიის მოქმედების ბუნებრივ რეგიონად (Silv. 4, 4, 63f.).[158] ამიერკავკასიაში ფლავიუსთა გვიანდელი ხანის რომაელთა ყოფნის დამატებით მოწმობას წარმოადგენს კავკასიონის ქედსა და კასპიის ზღვას შორის მდებარე გობუსტანში, ქ. ბაქოს სამხრეთ-დასავლეთით, ნაპოვნი წარწერა: "Imp(eratore) Domitiano Caesare Aug(usto) Germanic(o) L(ucius) Iulius Maximus (centurio) leg(ionis) XII Ful(minatae)". იგი ამოკვეთილი იყო ბეიუქ დაშის ("დიდი ქვა") კლდეზე და ახ. წთ. 84 წ. მომდევნო ხანით უნდა დათარიღდეს, როგორც ამაზე იმპერატორის წოდება Germanicus-ი მიუნიშნებს.[159] ჯერ კიდევ ნახევარი საუკუნის წინ ლ. ელნიცკიმ ივარაუდა, რომ ლ. იულიუს მაქსიმუსი, XII ლეგიონის ნაწილიდან, განეკუთვნებოდა აბსაროსის, ფაზისის ან ჰარმოზიკეს რომაულ გარნიზონს.[160] თუმცა იბერიაში, კოლხეთისაგან განსხვავებით, რომელიც რომის იმპერიის ნაწილს წარმოადგენდა, რომაულ სამხედრო ერთეულებს მხოლოდ იბერიის ხელისუფლების ნება-სურვილით შეეძლოთ დგომა. ის გარემოება, რომ იბერიის მეფეები დიდი მეფის ტიტულს ატარებდნენ, უნდა მოწმობდეს იბერიის სამეფოს მნიშვნელოვან პოტენციალზე. არმაზციხის ნეკროპოლის სამარხებში გამოვლენილ, ბერძნულ და არმაზული ტიპის არამეულ წარწერებში სხვა იბერ მეფეთა შორის, მეფე მითრიდატეც (რომელსაც ფლავიუსები გალავნის გამაგრებაში დაეხმარენ) არის მოხსენიებული: მეფე მითრიდატე, დიდი მეფე, ძე მეფე ფარასმანესი [ფარსმან I-ი - გ.ქ.], დიდი მეფისა.[161]

ლეგიონი XII Fulminata მოხსენიებული იყო აგრეთვე მდ. არეზის მარცხენა ნაპირზე, კარიაგინოსთან (აზერბაიჯანის რესპუბლიკა) ნაპოვნ და ამჟამად დაკარგულ ქვაზე.[162] აზერბაიჯანშივე, ბუიუქ დეღნესთან ნაპოვნი ბერძნული ეპიტაფია განეკუთვნებოდა ახ. წთ. მეორე საუკუნეს.[163] საგარეჯოსთან მდებარე მეექვსე საუკუნის ნინოწმინდის ტაძრის გარეთა კედელში ჩასმულ და ვარდულის ბარელიეფებით შემკულ დიდი ზომის ოთხკუთხა ქვიშაქვაზე ამოტვიფრულია უცნაური სახის წარწერა. გამოყენებული ქვიშაქვა ადგილობრივი წარმომავლობის უნდა იყოს და საფიქრებელია, რომ ეკლესიის აგების დროს მეორადად ყოფილიყო გამოყენებული. მიუხედავად იმისა, რომ ეს წარწერა შეიცავს ცალკეულ ლათინურის მიმსგავსებულ ასოებს, იგი ნამდვილად არ არის ლათინური და არ არის გამორიცხული, რომ რომაელი ჯარისკაცების მიერ გამოყენებულ საიდუმლო დამწერლობით შესრულებულ წარწერას წარმოადგენდეს.

ლათინური და ბერძნული წარწერების გამოვლენის ფაქტი იბერიასა და კასპიის ზღვას შორის მდებარე მხარეში, სავარაუდოდ დაკავშირებული უნდა იყოს რომაელთა და იბერთა ზემოაღნიშნულ საერთო სტრატეგიულ ინტერესებთან, კონტროლის ქვეშ ჰყოლოდათ ამ არეალში განლაგებული უღელტეხილები. იბერიელთა სამფლობელოების აღმოსავლეთის მიმართულებით გავრცელება, რაც ამავე დროს აღმოსავლელი მეტოქეების ხარჯზე მათი პოლიტიკური ძალაუფლების ექსპანსიის გარანტიას იძლეოდა, რა თქმა უნდა, რომის იმპერიის ინტერესებშიც შედიოდა. ამის გამო, Legio XII Fulminata-ს მონაწილეობა რომაელი იმპერატორის კლიენტის, იბერიის მეფის ლაშქრობაში პართელთა მოკავშირე, ალბანელების წინააღმდეგ, მოსალოდნელი იქნებოდა.[164]

     არმაზისხევში ნაპოვნი, ახ. წთ. II საუკუნის ორენოვანი - ბერძნულ-არამეული - ეპიტაფია დამატებით საბუთს იძლევა, იბერიაში რომაელთა, თუ მათ შთამომავალთა ყოფნის მტკიცების სასარგებლოდ. არამეული წარწერა (ბერძნულისაგან ოდნავ განსხვავებული) გვამცნობს: "მე სერაფიტი, ასული ზევახისა, მცირისა პიტიახშისა ფარსმან მეფისა, მეუღლე იოდმანგანისა - ძლევამოსილისა და მრავალი გამარჯვების მომპოვებელი ეზოსმოძღვრისა ხსეფარნუგ მეფისა ძისა აგრიფა ეზოჲსმოძღვრისა ფარსმან მეფისა, ვაება ვაებისა. ის რაც იყო... არადასრულებული და იმდენად კეთილი და მშვენიერი იყო, რომ არავინ იყო მსგავსი სილამაზით, და გარდაიცვალა 21 წლისა",[165] ხოლო ბერძნული ტექსტი იძლევა სერაფიტის მამამთილის სრულ სახელს - პუბლიკიუს აგრიპა და მას პიტიახშად მოიხსენიებს: "სერაპიტი, მცირისა პიტიახშის ზევახის ასული, პიტიახშ პუბლიკიოს აგრიპას ძის, იბერთა დიდი მეფის ქსეფარნუგის მრავალი გამარჯვების მომპოვებელი ეზოსმოძღვრის, იოდმანგანის მეუღლე გარდაიცვალა ახალგაზრდა, 21 წლისა, რომელსაც ჰქონდა უბადლო სილამაზე".[166] ეს პიროვნება, ა. ბოსვორსის შენიშვნით, ვერ იქნებოდა იბერიელი დიდებული, რომელმაც რომაული მოქალაქეობა მიიღო. მოქალაქეობის მინიჭება კლიენტი-სახელმწიფოს  გამორჩეული წევრებისათვის ხდებოდა იმპერატორის მიერ ბოძებით და მსგავს შემთხვევაში მოსალოდნელი იყო, რომ რომაული მოქალაქეობის მიმღებს ეტარებინა იმპერიული ნომენი, თუმცა აგრიპას ძე, იოდმანგანი უკვე სავსებით "გაიბერიელებული" უნდა ყოფილიყო.[167]

      იბერიის სამეფო სახლში დასტურდება რომაული სახელის მატარებელი პიროვნება - ფლავიუს დადესი. მისი სახელი ამოტვიფრულია არმაზციხის ნეკროპოლის ერთ-ერთ სამარხში ნაპოვნ ვერცხლის ლანგარზე: "მე მეფე ფლავიუს დადესმა ვაჩუქე ბერსუმა პიტიახშს." "ბერსუმა პიტიახშის ქვემოთ ამოკაწრულია სხვა ხელით, დაუდევრად და მკრთალად dekaMñin - "მაკედონს"[168]. ფლავიუს დადესის სახელის მატარებელი ეტყობა ადგილობრივი პირი იყო, რომლის წინაპრებმა რომაული მოქალაქეობა პრივილეგიის სახით მიიღეს ფლავიუსი იმპერატორისაგან. ამ თასის შემცველი სამარხის კონტექსტი მოწმობს, რომ იგი არ უნდა ყოფილიყო მოწყობილი ახ. წთ. 251 წ. უფრო ადრე, ხოლო თვით თასი, თავისი მოყვანილობითა და შემკულობით მეტად ახლოა ახ. წთ. მესამე საუკუნის შუახანების ვერცხლის თასებთან.[169]

     მონაცემები ტრაიანეს (ახ. წთ. 98-117 წწ.) დროს იბერიისა და რომის ურთიერთობის შესახებ წარმოდგენილია რომში ნაპოვნი ეპიტაფიით, რომელშიც მოხსენიებულია ახ. წთ. 115 წ. ნიზიბისში პართელთა მიერ მოკლული იბერიის მეფის, მითრიდატეს III-ის ძმა, ამაზასპი: "მეფის სახელოვანი ძე ამაზასპი, მითრიდატე მეფის ძმა, რომლის მშობლიური მიწაც არის კასპიის ბჭესთან, იბერი იბერის ძე, აქ მარხია წმინდა ქალაქთან, რომელიც ააგო ნიკატორმა მიგდონის ზეთისხილოვან მდინარესთან. გარდაიცვალა თანამგზავრი ავზონთა წინამძღოლი მეუფისა, მოსული პართელებთან საბრძოლველად, (გარდაიცვალა) უწინ ვიდრე გაისვრიდა ხელს (ვაი რომ ძლიერ ხელს) მტრის სისხლში შუბსა, მშვილდსა და მახვილის პირზე, (იყო) ქვეითიცა და მხედარიც, თვით - მორცხვი ქალწულების მსგავსი."[170]  ნავარაუდევია, რომ ამაზასპი იყო ტრაიანეს დასახმარებლად ნიზიბისში მისული იბერიელთა ლაშქრის წინამძღოლი.[171]

მეგობრული ურთიერთობა რომსა და იბერიას შორის შენარჩუნებული იყო მომდევნო საუკუნეებშიც. ერთ-ერთი ასეთი ეპიზოდი, ანტონიუს პიუსის ზეობის (ახ. წთ 138-161 წწ.) ადრეული წლებით დათარიღებული, უკვდავყო კასიუს დიომ: "როდესაც ფარასმანესი [ფარსმან II ქველი - გ.ქ.], იბერიელი, რომს ეწვია თავის მეუღლესთან ერთად, ანტონიუსმა განავრცო მისი სამფლობელოები, დართო ნება მას, რათა კაპიტოლიუმში მსხვერპლი შეეწირა და მისი ცხენზე ამხედრებული გამოსახულება დადგა ქანდაკებად ბელონის ტაძარში. ანტონიუსი დაესწრო შეიარაღებულ ვარჯიშს, რომელშიც გარდა ფარასმანესი, მისი ძე და სხვა გამოჩენილი იბერიელი დიდებულები მონაწილეობდნენ" (LXIX, 15, 3).[172]

არმაზციხეზე (ბაგინეთში) უკანასკნელ ხანებში ჩატარებული გათხრების შედეგად აღმოჩენილმა ეპიგრაფიკულმა მასალამ დამატებით გაგვაცნო მეფე ამაზასპის ეზოსმოძღვრის ანაგრენესის, აგრეთვე დედოფალ დრაკონტისისა და მსახურთუხუცესის ანიონის სახელები (ქართული პრესის ცნობა). სავარაუდოა, ეს მეფე ამაზასპ I (ახ. წთ. II ს. პირველი ნახევარი) ყოფილიყო, ამაზასპ II (ახ. წთ. III ს. შუახანები) გამოირჩეოდა მკვეთრი პრო-ირანული ორიენტაციით.

როგორც რომის იმპერიაში, ასევე იბერიაში, ქრისტიანობის სახელმწიფო რელიგიად აღიარება, კიდევ უფრო განამტკიცებდა ადრევე არსებულ კავშირურთიერთობებს. IV ს. ერთი ეპიტაფიის თანახმად მცხეთის მხატვართუხუცესი და ხუროთმოძღვარი ყოფილა ვინმე ავრელი აქოლისი.[173]

ზემომოყვანილი ფაქტები მიუთითებენ არა მხოლოდ რომაელებსა და იბერების ახლო თანამშრომლობაზე, დაფუძნებულზე კავკასიაში მათ საერთო სტრატეგიულ ინტერესებზე, არამედ ზოგიერთი რომაელის ჭეშმარიტ ინტეგრაციაზე იბერიულ საზოგადოებაში. იბერია არ წარმოადგენდა იმდენად ძლევამოსილ სახელმწიფოს, რომ სრულიად დამოუკიდებლად შესძლებოდა თავისი პოლიტიკური მიზნების ხორცშესხმა - მრავალი ქვეყნის განსხვავებული ინტერესი კვეთდა ერთმანეთს კავკასიონზე გადამავალი უმთავრესი უღელტეხილის უშუალოდ სამხრეთით მდებარე ცენტრალურ ამიერკავკასიაში. კ. თუმანოვის აზრით, იბერიის პრეტენზია კავკასიურ οίκουμένη-ზე და მრავალსაუკუნოვან სრულიად კავკასიურ კოსმოკრატიულ ტრადიციაზე, გაძლიერებული იყო მეზობელი სომხეთის კოსმოკრატიაზე მიღწეული გამარჯვებით, როდესაც ახ. წთ. 35 წ., რომის მოკავშირე იბერიის მეფემ ფარსმან I-მა აიღო სომხეთის დედაქალაქი არტაქსატა.[174] როგორც ჩანს, სწორედ რომაული ხანებიდან მომდინარეობს ქართული სახელმწიფოს ხანგრძლივი სწრაფვა, გაერთიანებინა თავის ხელქვეით შავი ზღვიდან კასპიის ზღვამდე არსებული კავკასიონის ყველა გადასასვლელი, რაც ამავე დროს გამოიხატა ამ ქვეყნის ტერიტორიალური მთლიანობის ფორმულაში "ნიკოფსიიდან დარუბანდამდე". როგორც ვხედავთ, აღნიშნული ფორმულა განსაკუთრებულ მახვილს ჩრდილოეთის საზღვრის გაყოლებაზე სვამდა, რომელიც გადაჭიმული იყო  დაახლოებით თანამედროვე ტუაფსედან, შავ ზღვაზე, თანამედროვე დერბენდამდე, კასპიის ზღვაზე, და რომლის დაცვა და კონტროლი ამ შუასაუკუნებრივი სამეფოს ერთ-ერთ ძირითად ფუნქციას წარმოადგენდა.

ცენტრალურ ამიერკავკასიურ მოვლენებში რომაელთა მონაწილეობის კვალი არქეოლოგიურ მონაცემებშიც გამოვლინდა. უკანასკნელ ხანებში, მცხეთის არქეოლოგიური გათხრების წარმოებისას, არმაზციხის ტერიტორიაზე, ახ.წთ. პირველი საუკუნის ტაძრის ცენტრში ნაპოვნი იყო ოთხკუთხა ფორმის კვარცხლბეკი (70 სმ x 70 სმ, სიმაღლე - 32 სმ). იგი დამზადებულია მონოლითური ქვისაგან და მისი ფრიზი შემკულია ე. წ. იონური კოლონადის გამოსახულებით. კვარცხლბეკის ზედაპირზე შესამჩნევია ადამიანის ტერფის ფორმის ღრმულები, რომლებიც ეჭვს გარეშე ადამიანის ქანდაკებას უნდა განეკუთვნებოდეს. გამოთქმულია აზრი, რომ ეს ქანდაკება რომაელ იმპერატორს (ვესპასიანეს, ტიტუსს ან დომიციანეს) გამოსახავდა და აღმართული უნდა ყოფილიყო მისი თანამედროვე იბერიელი მეფის მიერ, რომელიც რომის მოკავშირე იქნებოდა და ალბათ ფლავიუსის ნომენის გარდა, რომის მოქალაქეობის მატარებელიც იქნებოდა.[175]

აღსანიშნავია, რომ ი. რაინეგსის ცნობის თანახმად, მეთვრამეტე საუკუნის მცხეთელები არმაზციხეს (Hermozika) ჰორომის ციხეს (Horum Zighe) ანუ რომაელთა ციხეს უწოდებდნენ; ხოლო მტკვრის საპირისპირო, მარცხენა ნაპირზე არსებული გალავნის ნაშთებს (როგორც ჩანს, ე.წ. "პომპეუსის ხიდის" მახლობლად - გ.ქ.), რომლებიც საკმაო მანძილზე გასდევდნენ მდინარეს და ადიდებული წყლისაგან იცავდნენ ნაპირს, ი. რაინეგსი რომაულ ან ბერძნულ ნახელავად მიიჩნევს და კატეგორიულად გამორიცხავს მათ ადგილობრივ ან სპარსულ კუთვნილებას.[176]

მონაცემთა ერთობლიობა შესაძლებლობას გვაძლევს ვივარაუდოთ, რომ ალექსანდრე დიდის მიერ იბერიაში მმართველად დადგენილი აზონის თანამებრძოლი ფროტათოსელების შესახებ ქართლის ცხოვრებისეული ამბავი (I, 18) რომაულ ხანას უნდა უკავშირდებოდეს. როგორც ზემოთ იყო ხაზგასმული, ქართლის ცხოვრების ტექსტში აზონის მებრძოლნი მოიხსენიებიან არა მაკედონელებად, არამედ რომაელ ჯარისკაცებად. მხოლოდ ახ. წთ. I საუკუნის შუა ხანებში წარმოიქმნა ცენტრალურ ამიერკავკასიაში რომაული სამხედრო ნაწილების დგომის საჭიროება, რათა აღკვეთილი ყოფილიყო ჩრდილოეთიდან მოსალოდნელი შემოსევა, ისევე როგორც სამხრეთ და სამხრეთ-აღმოსავლეთის სახელმწიფოების რომაელთათვის არასასურველი მისწრაფებები, გაეფართოვებინათ თავიანთი კონტროლი აღნიშნულ რეგიონზე.

ვინაიდან, ქართლის ცხოვრებაში გამოყენებული სიტყვა "ფროტათოსელნი" (I, 18) არ შეიძლება ყოფილიყო ბერძნული πρότακτος-იდან მომდინარე, ქართული ფ გადმოსცემს ბერძნულ φ-ს, და არა π-ს (იხ. ზემოთ), უფრო შესაძლებელი თითქოს უნდა ჩანდეს სიტყვა "ფროტათოსელნი", რაც ფროტათო-ს ხალხს უნდა ნიშნავდეს, დავუკავშიროთ ვესპასიანეს ხანის აღმოსავლური ექსპედიციის მთავარსარდლის, მ. ჰირიუს ფრონტოს სახელს (იხ. ზემოთ); ამავე დროს, ეს გარემოება გამოდგებოდა ფრონტოს მიერ მსგავსი თანამდებობის მიღების დასტურად. ცნობილია, რომ მაშინაც კი, როდესაც სამხედრო ნაწილებს მუდმივი სახელი ჰქონდათ მინიჭებული, ისინი მაინც, სიმარტივისათვის თუ პირფერობისათვის, მათი სარდლის სახელით მოიხსენიებოდნენ.[177] შესაძლოა, რომ ეს ტერმინი - "ფროტათოსელნი" - თავდაპირველად აღნიშნავდა ჰირიუს ფრონტოს ხელქვეით მყოფ სამხედრო ერთეულს და შემდგომში (ჯერ კიდევ ქართლის ცხოვრების შედგენამდე) გაგებული იყო, როგორც ბერძნული სიტყვა, πρόταττω,  მნიშვნელობით "ადგილი ან პოსტი რაიმეს წინ" (იხ. ზემოთ).[178] გარდა ამისა, ქართლის ცხოვრების ფროტათოსელთა წინამძღოლის აზონის წოდება - "პატრიკი" (I, 18), ჩვეულებრივ თარგმნილი ხოლმე - "პატრიციად"(patrician),[179] შესაძლოა ჰირიუს ფრონტოს ტიტულის - adlectio inter patricios - გამოხატულებას წარმოადგენდეს, რომელიც მან ახ. წთ. 73/74 წწ. მიიღო,[180] ანუ უშუალოდ აღმოსავლური ექსპედიციის დაწყებამდე.

თუ მხედველობაში მივიღებთ ალბანელთა ტრადიციულ წინააღმდეგობას რომაელთა მიმართ და ამავე დროს Legio XII Fulminata-ს სახელის დამაფიქსირებელი ბეიუქ დაშისა და კარიაგინოს წარწერების აღმოჩენის ფაქტს ყოფილი ალბანეთის ტერიტორიაზე, ასეთ შემთხვევაში ჰირიუს ფრონტოს მიერ ექსპედიციის ჩატარება ალბანელთა წინააღმდეგ მოსალოდნელად უნდა ჩაითვალოს და ამისდა შესაბამისად შესაძლებელი გახდებოდა სეპინუმის (Saepinum) წარწერაში მნიშვნელოვანი ლაკუნის ახლებური შევსება,[181] ნაცვლად ფართოდ მიღებული რეკონსტრუქციისა, exercit]us qui in A[rmeniam maiorem, გვექნებოდა: exercit]us qui in A[lbanos.[182]

რომაულ-ქართული ურთიერთობების თვალთახედვიდან გამომდინარე, მხედველობაშია მისაღები, რომ იბერიის უზენაესი ღვთაება, არმაზი, რომელიც თუმცაღა ანატოლიური წარმომავლობისა უნდა იყოს, ავლენს ზოგიერთ ნიშან-თვისებას, ტიპურს რომის იმპერიის ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი ღვთაებისათვის - Juppiter Optimus Maximus Dolichenus-ისათვის. ამავე დროს მეფეთა ცხოვრება განიხილავს სახელწოდება "არმაზს" მეფე ფარნავაზის სახელწოდების სპარსულ სახესხვაობად: "და ამანვე ფარნავაზ შექმნა კერპი დიდი სახელსა ზედა თÕისსა: ესე არს არმაზი, რამეთუ ფარნავაზს სპარსულად არმაზ ერქუა. ამართა კერპი იგი არმაზი თავსა ზედა ქართლისასა, და მიერითგან ეწოდა არმაზი კერპისა მისთÕს. და ქმნა სატფურება დიდი კერპისა მისთÕს აღმართებულისა (I, 25)''.[183] კ. თუმანოვის შეხედულებით, ეს ინფორმაცია მოწმობს, რომ ფარნავაზის სახელი წარმოქმნილია ავესტ.  xarenahvant, - "ბრწყინვალე", "შესანიშნავი"[184] ანდა იმ ეპითეტებიდან, რომელიც განეკუთვნება თეშუბის ხეთური ვერსიის კულტს.  მიუხედავად არმაზის ლუნარული ხასიათისა და მისი კავშირისა ხეთურ მთვარის ღვთაებასთან - არმასთან,[185] არ უნდა გამოირიცხოს მისი არსებითი იდენტურობა თეშუბთან, ვინაიდან, ქარიშხალი, წვიმა და ნაყოფიერება - თეშუბის საუფლო - იოლად ასოცირდება მთვარის კულტთან, ხოლო ხარის რქები ასევე წარმოადგენენ მთვარის სიმბოლოს.[186]

მეფეთა ცხოვრების დასკვნითი ნაწილის, წმიდა ნინოს მიერ ქართლის მოქცევის მიხედვით, არმაზის კერპი აღწერილია, როგორც: "...კაცი ერთი სპილენძისა, და ტანსა მისსა ეცუა ჯაჭÕ ოქროსი, და თავსა მისსა ჩაბალახი მყარი, და თუალნი ესხნეს ზურმუხტი და ბივრილი, და âელთა მისთა აქუნდა âრმალი ბრწყინვალე, ვითარცა ელვა, და იქცეოდა âელთა შინა... და კუალად იყო მარჯუენით მისსა კაცი ოქროსი და სახელი მისი გაცი; და მარცხენით მისსა უდგა კაცი ვეცხლისა, და სახელი მისი გაიმ, რომელნი-იგი ღმერთად უჩნდეს ერსა მას ქართლისასა (I, 89-90)''. იგივე ტექსტი სომხურ თარგმანში შემდეგნაირად არის წარმოდგენილი: "...კაცი შემოსილი ბრინჯაოს გულსაფარით და ოქროს მუზარადით, თვალები შემკული ჰქონდა ზურმუხტითა და ბივრილით, ხელში ეკავა მახვილი, მსგავსი ელვათა კონისა. ამოძრავებდა მას და შიშში აგდებდა შეკრებილთ... მისგან მარჯვნივ იდგა ოქროს გამოსახულება სახელად გაცი, და მის მარცხენა ხელთან ვერცხლისა - სახელად გაიმი" (47).

"ელვათა კონა", "მახვილი", "ჯავშანი" („ქერცლიანი-ჯავშანი“ ან "გულსაფარი"), ფრიგიულ ჩაჩთან ერთად, რომაელ სამხედროთა (და არა მხოლოდ მათი) ღვთაების, Iuppiter Optimus Maximus Dolichenus-ის დამახასიათებელი ნიშნებია, რომელიც, არმაზის მსგავსად, ხეთური რელიგიული პანთეონის ქარიშხლის ღვთაებიდან იღებდა სათავეს. ვინაიდან Iuppiter Dolichenus-ი, ანუ სირიული ღვთაება Hadad-ი დოლიჩედან (თანამედროვე დიულიუქი, გაზიანთეფეს ჩრდილოეთით, სამხრეთ-აღმოსავლეთ თურქეთში), გაბატონდა რომაელ დამპყრობლებზე, როდესაც მათ, ძვ. წთ. 64 წ., დაიპყრეს და შეიერთეს სირია. მან მიიღო რომაელთა უმაღლესი ღვთაების -  Iuppiter Optimus Maximus-ის - სახელი და განასახიერებდა არა მხოლოდ აღმოსავლურ, არამედ აგრეთვე ბერძნულ აზრობრივ წარმოდგენებს. Iuppiter Dolichenus-ი იყო „მთელი სამყაროს დამცველი“, რომაელთა ხელისუფლებისა და მათი იმპერატორის ძირითადი მხსნელი და ამავე დროს, რომაული ძალაუფლების ხელშემწყობი, აღმოსავლეთში მისი გავრცელებით.[187]

განსაკუთრებით საინტერესოა არმაზის თავსაბურავის აღწერა, როგორც მყარი ჩაბალახისა (I, 89). ზედსართავი "მყარი" არმაზის თავსაბურავთან მიმართებაში მოსალოდნელი გახდებოდა თუ საქმე გვექნებოდა "ფრიგიული ჩაჩის" მსგავს საგანთან, ვინაიდან საკუთრივ ქართული ტიპის "ჩაბალახი" (ყაბალახი) წარმოადგენს სინამდვილეში მეტად "არამყარ" ქსოვილის ნაჭერს სამკუთხად გამოჭრილი ზედა ნაწილით, ფრიგიული ჩაჩის მსგავსად, და მკერდსა და ზურგზე შემოკრული გრძელი ტოტებით.

არმაზის მარჯვენა და მარცხენა მხარეს განლაგებულ ოქროსა და ვერცხლის კერპებს, გაცსა და გაიმს (მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს - გაცი და გა), როგორც ჩანს, მზისა და მთვარის გამოსახულებებს, პარალელი ეძებნებათ დოლიქენური პანთეონის ღვთაებების Apollo Citharoedus-ის და Diana Lucifera-ს სახით. ნავარაუდევი იყო, რომ Diana იყო ლუნარული პარტნიორი სოლარული Apollo-სი და რომ მათ ზუსტად განსაზღვრული მუდმივი დოქტრინალური პოზიცია ეკავათ Iuppiter Dolichenus-ის თეოლოგიაში.[188] მზისა და მთვარის ღვთაებების მკაფიოდ გამოხატული დაქვემდებარებული მდგომარეობა Iuppiter Dolichenus-ისადმი გვხვდება საკუთრივ დოლიჩეში ნაპოვნ ბრინჯაოს ფილაზე, რომელზედაც ორივე ეს ასტრალური ღვთაება გამოსახულია ვარსკვლავებით გარემოცული Iuppiter Dolichenus-ის ფერხთ (შდრ. ქართლის ცხოვრება, I, 18). არა მხოლოდ Appolo-სი და Diana-სი, არამედ აგრეთვე სხვა ღვთაებების ხშირი გამოსახულება Iuppiter Dolichenus-თან - Hercules-ის და Minerva-სი, Isis-ს და Serapis-ის, ღვთაებრივი ტყუპების, dioscur-ების, Castor-ის და Pollux-ის, Juno Dolichena-სი და Asclepius-ის და ა.შ. - მისი კულტის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო თავისებური გამოხატულებაა.[189]

მეცნიერთა შეხედულების თანახმად, გაცი და გა (გაიმი) შეესაბამებოდნენ ანატოლიურ ღვთაებებს, Attis-სა და Kibela-ს, მაშინ როდესაც იბერიული თეოლოგიური იერარქიის მეორე ღვთაება, ზადენი, იყო იგივე Šandaš/Šantaš-ი, ვეგეტაციისა და ნაყოფიერების ხეთური ღვთაება.[190] იბერიის რელიგიური პანთეონი ეტყობა ძირითადად შედგებოდა სინკრეტული ხასიათის ღვთაებებისაგან, რომელთა დამახასიათებელი თვისებები შემდგომში გამდიდრებული იყო რომაული ცივილიზაციისათვის დამახასიათებელი თავისებურებებით. ცენტრალური ამიერკავკასიის მოვლენებში რომაელთა მონაწილეობის ინტენსიურობას შეეძლო დაემჩნია თავისი კვალი ადგილობრივად არსებულ რელიგიურ წარმოდგენებზე.

ქართულ და სომხურ მატიანეებში მოხსენიებული, პირველი ქართველი მეფის აზოს თუ მითრიდატე/მიჰრდატის შესახებ არსებულ ინფორმაციებში ნაგულისხმევი პრობლემის მნიშვნელობასთან დაკავშირებით, ჩვენ შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ გვიან IV - ადრეულ III საუკუნეების ცენტრალურ ამიერკავკასიაში მართლაც ჰქონდა ადგილი გარკვეულ მოვლენებს, რომლებიც დაკავშირებული იყო აღმოსავლეთ საქართველოს (იბერიის) ისტორიული განვითარების ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ნიშანსვეტთან - სახელმწიფოებრიობის წარმოქმნასთან. მოქცევაÎ ქართლისაÎ-ს და სომეხთა ისტორიის მონაცემები აღადგენენ იმ მოვლენებს, რომელთაც საწყისი სტიმული ალექსანდრე დიდის მიერ აქემენიდთა იმპერიის დაპყრობით მიეცა და რომლებმაც გამოიწვია პოსტ-ალექსანდრულ ხანაში აღმოსავლეთქართული (იბერიული) სახელმწიფოს წარმოქმნა-ჩამოყალიბება.

მეორეს მხრივ, იბერიის პირველი მეფის, აზოს უკვე დამახინჯებული ამბავი, სუბლიმირებული ქართლის ცხოვრების სიუჟეტში იბერიის მაკედონელი დამპყრობელის, აზონის შესახებ, როგორც ჩანს, თავის მხრივ აღრეულია, რომელიღაც ჯერჯერობით უცნობ წყაროსთან, მიძღვნილთან ცენტრალურ ამიერკავკასიაში რომაელთა მიერ (სავარაუდოდ ფლავიუსთა ხანაში - ახ. წთ. 69-96 წწ.) ჩატარებული ღონისძიებებისადმი.

რომაელთა ერთ-ერთი კარდინალური ამოცანის - ახლო აღმოსავლეთში Pax Romana-ს შენარჩუნების - ყველაზე უფრო ხელსაყრელ შესაძლებლობას კავკასიის უღელტეხილებზე განხორციელებული კონტროლი იძლეოდა. იბერიელები, რომელთა ძალაუფლება კავკასიის კარიბჭეზე ვრცელდებოდა, ამ ცნების ყველაზე ფართო გაგებით, დარიალის უღელტეხილიდან მცხეთა-არმაზამდე - რეგიონში რომაელთა ყველაზე მნიშვნელოვან მოკავშირეები იყვნენ. რომაელებსა და იბერებს, ერთიდაიმავე orbis terarrum-ის შემადგენელ ნაწილებს შორის არსებული მჭიდრო თანამშრომლობა, დაფუძნებული საერთო სტრატეგიულ ინტერესებზე, მოითხოვდა იბერიულ საზოგადოებაში რომაელთა სამხედრო კონტიგენტის ინტეგრაციას - კაპადოკიასა და ამირკავკასიაში განთავსებული რომაელთა სამხედრო ძალები მათივე გეგმების განხორციელების გარანტებს წარმოადგენდნენ. სავარაუდოა, რომ სწორედ ამ გარემოებით უნდა ყოფილიყო განპირობებული ქართულ საზოგადოებაში ფროტათოსელთა გათქვების შესახებ ქართლის ცხოვრებისეული  ცნობის აღმოცენება.

     ასეთი შესაძლებლობის არსებობის არაპირდაპირ საბუთს იქნებ წარმოადგენდეს მეფეთა ცხოვრებაში სავსებით ცხადად გამოხატული, ქართველების სპარსელებთან აღრევის საწინააღდეგო ტენდენცია. მატიანემ შემოგვინახა ქართული არისტოკრატიის დამოკიდებულება სპარსეთის მეფის ძის (მომავალი მეფე მირიანი) ქართლის მეფედ მოვლენისა და ქართლის სამეფო ოჯახის ერთადერთი წარმომადგენლის, მეფის ასულის აბეშურას მეუღლედ გახდომის მიმართ: "ვითხოვოთ მისგან  [სპარსეთის მეფისგან - გ.ქ.] დამჭირვა სჯულსა ზედა მამათა ჩუენთასა, და ვითხოვოთ ჩუენ თანა არა აღრევა სპარსთა და წარჩინეულად პყრობა ჩუენი. ნუ უკუე შეიწყნაროს ვედრება ესე ჩუენი... მაშინ სიკუდილი უმჯობეს არს თავთა ჩუენთათÕს ვიდრე მონახვასა ესევითარისასა. დავსხნეთ თავნი ჩუენნი ციხეთა და ქალაქთა შინა და მოვსწყდეთ ყოველნი (I, 63)''.

მეფეთა ცხოვრების თითქმის მთელი ტექსტის გაყოლებაზე შეიმჩნევა მკვეთრად გამოხატული ნეგატიური დამოკიდებულება სპარსეთის მონარქიისადმი. ასეთი განწყობილების ჩამოყალიბება ძნელად წარმოსადგენი იქნებოდა ახ. წთ. VII საუკუნის შუახანების მომდევნო პერიოდში, მას მერე რაც სპარსელებმა არაბებისაგან სრული მარცხი განიცადეს. თვით პერმანენტულ არიულ-თურანულ დაპირისპირებისას ქართველი მემატიანის სიმპატიები თურქების მხარეზეა, რომლებიც ჯერ კიდევ ალექსანდრეს გამოჩენამდე მოსულან მცხეთაში და სპარსელთაგან დამარცხებულები იქ თავშესაფერს ეძებდნენ. მისი სიტყვებით: "და იყვნეს ესე თურქნი და ქართველნი ნებისმყოფელ ერთმანერთისა, მოელოდეს მოსლვასა სპარსთასა, ამაგრებდეს ციხეთა და ქალაქთა. მას ჟამსა შინა სადათაც ვინ მივიდის ძÕრის-მოქმედთაგან საბერძნეთით, გინა ასურით ოტებული, გინა ხაზარეთით, ყოველივე დაიმეგობრიან ქართველთა შემწეობისათÕს სპარსთა ზედა (I, 15)''.

     აღმოსავლურ პოლიტიკურ ფორმაციებისადმი მკვეთრად გამოვლენილი საწინააღმდეგო განწყობა და პროდასავლური ორიენტაცია გამოვლენილი კლასიკური ხანის ზემომოხსენიებული წერილობითი და ეპიგრაფიკული წყაროებისა და ქართული მატიანეების მიერ, წარმოადგენდა საქართველოს მთელი ისტორიის ლაითმოტივს, ჩასახულს ჯერ კიდევ წინა-კლასიკური ხანებიდან, და შესაძლოა ეს იყო ერთ-ერთი უმთავრესი მიზეზი მეოთხე საუკუნის პირველ ნახევარში იბერიის გაქრისტიანებისა.

 

5.  კავკასია, როგორც სასაზღვრო ზონა

 

კომუნისტური სისტემის ანიჰილაციისა და აღმოსავლეთ ევროპასა და ცენტრალურ აზიაში მომხდარი ძირეული ცვლილებების შემდეგ, მოსალოდნელი ხდება იმ ქვეყნების მნიშვნელობის გადაფასება, რომლებიც მდებარეობდნენ დასავლური და აღმოსავლური სამყაროების სასაზღვრო ზონაში.

ჯერ კიდევ XX საუკუნის დასაწყისში ჰ. მაქქინდერის მიერ შემუშავებული სქემის მიხედვით, მსოფლიოში გამოიყოფა ღერძული არეალი (Pivot Area, იგივე შუაგული ქვეყანა, დ. სინორის განსაზღვრებით - ცენტრალური ევრაზია), რომელიც მოიცავდა რუსეთის იმპერიისა და ჩრდილოეთ ირანის იმ  ტერიტორიებს, რომელთა მდინარეთა სისტემა ჩრდილოეთ-ყინულოვან ოკეანეს ან კასპიის ზღვას განეკუთვნებოდა; ხოლო რუსეთის იმპერიის უკიდურესი დასავლეთი, სამხრეთ-დასავლეთი რეგიონები და დასავლეთ კავკასია, აგრეთვე ირანის სამხრეთ სანაპირო ევროპასთან, ახლო აღმოსავლეთთან, ინდოეთთან და ჩინეთთან ერთად შეადგენდა შიდა ანუ განაპირა ნახევარმთვარეს (Inner or Marginal Crescent, დ. სინორის ევრაზიის პერიფერია), განსხვავებით გარეთა ანუ კუნძულოვანი ნახევარმთვარისაგან (Outer or Insular Crescent), რომელიც თავის მხრივ შეიცავდა ამერიკას, აფრიკას, ინდონეზიას, ავსტრალიას, იაპონიას და რუსეთის უკიდურეს შორეულ აღმოსავლეთს.[191]

შუაგულ ქვეყანასა და განაპირა ნახევარმთვარის მხარეებს შორის არსებულ მწვავე კონფლიქტში, პირველს ჩვეულებრივ აგრესორის ფუნქცია ეკისრებოდა. აღსანიშნავია, რომ თუ შუაგული ქვეყნის ეკონომიკა ძველთაგანვე ძირითადად მესაქონლეობაზე იყო დაფუძნებული, განაპირა ნახევარმთვარის მომცველ რეგიონებში მიწათმოქმედება იყო წამყვანი, თუმცა ძირითადი მიზეზი დაპირისპირებისა იყო ქონება-უქონლობა, მომთაბარე უქონელები თავს ესხმოდნენ მქონებელ ბინადარ მოსახლეობას.[192]

      გარკვეულწილად ანალოგიური კონფლიქტია ასახული ქართულ ხალხურ ლექსში "შემომეყარა ყივჩაღი", რომლის სიუჟეტიც მეთორმეტე-მეცამეტე საუკუნეებს უნდა განეკუთვნებოდეს, ანუ იმ ხანას, როდესაც, დავით აღმაშენებლის მიერ თურქ-სელჯუკებთან საბრძოლველად გადმოყვანილი, ყივჩაღები საქართველოში სახლობდნენ:

 

"შემომეყარა ყივჩაღი

სამზღვარს მუხრანის გზისასა,

პური მთხოვა და ვაჭმიე,

ვურჩევდი თათუხისასა.

ხორცი მთხოვა და ვაჭმიე,

ვურჩევდი ხოხობისასა,

ღვინო მთხოვა და ვასმიე,

ვურჩევდი ბადაგისასა.

ცოლი მთხოვა და ვერ მივეც,

მიმყვანდა სიდედრისასა.

...

გავჭერი ცხენი და კაცი,

წვერიც მომიხვდა ქვიშასა..."[193]

 

საკვებით მომარაგებას შეეძლო გაღატაკებული მოსახლეობის შემოსევის თავიდან აცილება და ამას, მართლაც, მრავალგზის ჰქონია ადგილი ზემოაღნიშნულ ორ სამყაროს შორის არსებულ ურთიერთობებში. ეს დაპირისპირება არა მარტო კავკასიის კარიბჭის ანალოგიური ფუნქციის მქონე დაცვითი კედლების არსებობას მოითხოვდნენ, როგორიც, მაგალითად, იყო ჩინეთის დიდი კედელი ან ადრიანეს კედელი (Roman Limes), არამედ საჭიროს ხდიდნენ ამ კედლებზე ბევრად უფრო ძნელად დასანგრევი მორალური ჯებირის აგებას ადამიანთა სულში, ვინაიდან მუდმივი მტრობა უცხოთა მიმართ ზრდიდა საზოგადოებრივი სოლიდარობის ერთიანობას და იგი (საზოგადოება) უფრო იოლად დასაქვემდებარებელი ხდებოდა მმართველი წრეებისათვის. მმართველის უპირვალეს მოვალეობად ბარბაროსებთან ბრძოლა ხდებოდა. ბარბაროსების განდევნა οίκουμένη-ს თუ orbis terarrum-ის საზღვრებს იქით და მათი შემდგომი შემოსევების აღკვეთა იყო ის სულისკვეთება, რომელმაც უბიძგა ალექსანდრე დიდის ლეგენდარულ სახეს რკინის კარიბჭის მიღმა, შეუღწევად მთებში ჩაეკეტა გოგისა და მაგოგის უწმინდური ტომები, კვინტესენციური ბარბაროსის მითიური განსახიერება.[194]

შუასაუკუნეების ამიერკავკასიის ისტორიაში შუაგული ქვეყნიდან ანუ ცენტრალურევრაზიული მოსახლეობის გარკვეული ნაწილის, თურქ-სელჯუკების, ხორეზმელების, მონღოლების, თემურ-ლენგის ურდოების, აკ-კოინლუსა და კარა-კოინლუს მესაქონლე ტომების შემოსევები, ერთი შეხედვით, შესაძლებელი ჩანს ა. თოინბისეულ სტიმულთა პირველ მოდელს მიეწეროს, რომელიც ადამიანური გარემოს მიერ იყო ინსპირირებული და უეცარი გარეგანი დარტყმის ფორმით იყო გამოხატული, თუმცა ცენტრალურაზიული მოსახლეობის თავდასხმების სისტემატური ხასიათის გამო უფრო მეორე მოდელის - უწყვეტი გარეგანი დაწოლის სტიმულის - ფორმას ღებულობდა.[195] ასეთ შემთხვევაში, ამ უკანასკნელი მოდელის ძირითადი გადამწყვეტი ფაქტორი - სასაზღვრო ზონის (marches) ფუნქცია -  არა მარტო ჩრდილოეთსა და სამხრეთს შორის იყო გაზიარებული, არამედ, აგრეთვე, აღმოსავლეთსა და დასავლეთს. სხვა სიტყვებით, ცენტრალურევრაზიული მოსახლეობის შემოსევებს არა მარტო ჩრდილოეთიდან ჰქონდა ადგილი, კიმერიელების, სკვითების, სარმატების, ალანების, ჰუნების, ბოლღარების, ხაზარების, ოსების სახით, არამედ სამხრეთიდან და სამხრეთ-აღმოსავლეთიდანაც.

         ახლოაღმოსავლურ-ხმელთაშუაზღვისპირეთული საზოგადოებების დაინტერესება ამიერკავკასიით გარდუვალი იყო, ამ უკანასკნელის მდებარეობის გამო ცივილიზებული და ბარბაროსული სამყაროების შეხების ზონაში, ან უფრო ზუსტად, ამ ორი სამყაროს გამყოფ რღვევის ხაზზე. მიუხედავად იმ გარემოებისა, რომ ამიერკავკასიის ასეთი მდებარეობა განაპირობებდა მის სივრცეში ისტორიული განვითარების ორი დიამეტრალურად საწინააღმდეგო მოდელის შეჯახებას, კავკასიონის მთავარი ქედის ფაქტორი, რომლის სამხრეთითაც ეს რეგიონი მდებარეობდა, განსაზღვრავდა მის ბედს - ყოფილიყო მაღალგანვითარებული განაპირა ნახევარმთვარის (ევრაზიული პერიფერიის) ფორპოსტი განვითარების დაბალი ტემპის მქონე შუაგული ქვეყნის (ცენტრალური ევრაზიის) წინააღმდეგ, ანუ, სხვა სიტყვებით, ყოფილიყო ცივილიზებული სამხრეთისა და დასავლეთის ბურჯი ბარბაროსული ჩრდილოეთისა და აღმოსავლეთის წინააღმდეგ.

ვფიქრობთ, სრულიად ნათელია იბერიაში სახელმწიფოებრიობის წარმოქმნა-ჩამოყალიბებისა და მისი შემდგომი განვითარების კავშირი ჩრდილოეთის ნომადი ტომების შემოღწევისაგან კავკასიონის მთავარი ქედის უღელტეხილების დაცვის საჭიროებასთან. საყურადღებოა, რომ დარიალის მახლობლად მცხოვრები მთის ქართული მოსახლეობა ჯერ კიდევ ერთი საუკუნის წინ საქართველოს მეფეთა ძველ მეციხოვნეთა შთამომავლებლად მიიჩნევდა თავს.[196] ვახტანგ გორგასლის ცხოვრების ერთ-ერთი ინტერპოლაცია, მათი ამ ფუნქციის ჩამოყალიბებას ვახტანგ გორგასალს მიაწერს: ''ხოლო დაიმორჩილა ოვსნი და ყივჩაყნი, და შექმნა კარნი ოვსეთისანი, რომელთა ჩუენ დარიანისად უწოდთ. და აღაშენა მას ზედა გოდოლნი მაღალნი, და დაადგინა მცველად მახლობელნი იგი მთეულნი. არა âელეწიფების გამოსლვად დიდთა მათ ნათესავთა ოვსთა და ყივჩაყთა თÕნიერ ბრძანებისა ქართველთა მეფისა (I, 156 ჩანართი თკ)''.

ქართული სახელმწიფოებრიობის ბედის კავშირი კავკასიის კარიბჭის უშიშროების მოთხოვნასთან მკაფიოდ იკვეთება მთელი მისი ისტორიის განმავლობაში. მეთვრამეტე საუკუნის დამლევისა თუ მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისის, ანუ რუსეთის იმპერიისმიერ აღმოსავლურქართული სახელმწიფოებრიობის გაუქმებისდროინდელ ხალხურ ლექსში "ერეკლეს დატირება" ვკითხულობთ:

 

"ვერ გაიგეთა ქართველნო,

შაგეხსნათ რკინის კარიო,

მზე ჩაგვივიდა უკუღმა,

ჩავარდა შუა ზღვაშიო...

ვერ გაიგეთა ქართველნო,

შაგეხსნათ რკინის კარია?

იმისა სანეფოზედა

იცილებიან სხვანია..."[197]

 

თუ გავიხსენებთ ზემომოყვანილ ცნობას, რომ კავკასიონის გადამკვეთი დარიალის უღელტეხილი ძველ დროში ცნობილი იყო აგრეთვე რკინის კარის სახელით, აქ მოყვანილი ხალხური ლექსი უნდა ჩავთვალოთ ქართული სახელმწიფოს ერთ-ერთი უმნიშვნელოვანესი ფუნქციის დაკარგვის კონკრეტული ფაქტის ამსახველად, დაეცვა თავისი მთავარი ჩრდილოეთის კარიბჭე. როგორც ჩანს, რკინის კარის კონცეპცია წარმოადგენდა გამოხატულებას ქართული სახელმწიფოებრიობის კონკრეტული პოლიტიკური ფუნქციისა - ყოფილიყო დამცველი მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი სტრატეგიული პუნქტისა. 

აღნიშნული სახელმწიფოებრივი ფუნქცია იყო ერთ-ერთი ძირითადი გადამწყვეტი ფაქტორი, რომელმაც გამოიწვია ქართული სახელმწიფოს წარმოქმნა ამიერკავკასიის ცენტრალურ ნაწილში ძვ. წთ. პირველი ათასწლეულის დასკვნით საუკუნეებში. როგორც ითქვა შუაგულ ქვეყანასა და განაპირა ნახევარმთვარეს შორის არსებულ საკონტაქტო, თუ გამყოფ, ზონაში საქართველოს მდებარეობა განაპირობებდა მის კუთვნილებას იმპულსების ა. თოინბისეული მეორე მოდელისადმი. გამუდმებულ გარეგან დაწოლასა თუ გამოწვევას (Challenge) მოჰყვა პასუხი (Response), რომელმაც გამოიწვია ცენტრალურ ამიერკავკასიაში სახელმწიფოს - იბერიის სამეფოს წარმოქმნა. ამ სახელმწიფოს არსებობის არსს (raison d'être-ს)  წარმოადგენდა დანიშნულება, ყოფილიყო ცივილიზებული სამყაროს (οίκουμένη, orbis terarrum) ფორპოსტი, ამ უკანასკნელის ბრძოლაში კავკასიის კარიბჭის გადაღმა მდებარე ბარბაროსული სიბნელის საუფლოსთან. ამასთანავე, იბერიის ხელისუფალნი პერმანენტულად და დიდი წარმატებითაც იყენებდნენ თავიანთი ქვეყნის ხელსაყრელ სტრატეგიულ მდებარეობას, რათა გაეწონასწორებინათ გარესამყაროს ყველა მხრიდან მომდინარე ძალთა დაწოლა. ამრიგად, გეოპოლიტიკური ხასიათის აღნიშნულმა ფაქტორებმა არა თუ გამოიწვიეს კლასიკური ხანის ცენტრალურ ამიერკავკასიაში სახელმწიფოებრიობის წარმოქმნა, არამედ განაპირობეს კიდეც მომდევნო ხანებში მისი ისტორიული განვითარება.

მუდმივი დაპირისპირება ბარბაროსსა და ცივილიზებულს, მიმთვისებელსა და მეურნეს, ყაჩაღსა და შემოქმედს შორის იყო ის კვესი და აბედი, რომლის საშუალებითაც დაინთო სახელმწიფოებრიობის ცეცხლი კავკასიონის მთავარი ქედის ცენტრალური ნაწილის გადმოღმა მდებარე ქართლში.

 

 

 

შენიშვნები

 

1 Toumanoff 1943, 139.

2 Allen &  Muratoff 1953, 7.

3 შდრ. Sherwin-White 1984, 199შმდ.

4 ქავთარაძე 1997.

5 მეთერთმეტე საუკუნის დასაწყისში, საქართველოს დასავლეთ და აღმოსავლეთ ნაწილების გაერთიანების შემდეგ, ტერმინი ქართლი ანუ საქართველო აღნიშნავს საქართველოს მთელ ტერიტორიას (იხ. ჯავახიშვილი 1914, 286).

6 მ. ბროსეს, ჟ. სენ-მარტენის, დ. ბაქრაძის, მ. ჯანაშვილის, პ. ინგოროყვას, გ. წერეთლის, გ. მელიქიშვილის აზრით, ქართლის ცხოვრების მონაცემები ძირითადად დამაჯერებელია, მაშინ როდესაც კ. პატკანოვი, ი. ჯავახიშვილი და კ. კეკელიძე ბევრად უფრო სკეპტიკურად იყვნენ განწყობილნი.

7 Rapp 1998, 14.

8 ყაუხჩიშვილი 1955, 024ff.

9 მაგ. Pჰtsch 1985, 14; Schyboll 1998, 946. კ. თუმანოვის აზრით, მისი მოწმობები ჩინებულად უძლებენ მეცნიერთა გამოწვლით შესწავლას და ამდენად მას ჩვენი ნდობა უნდა მიეცეს (Toumanoff 1963, 443).

10 ყაუხჩიშვილი 1955, 015; შდრ., აგრეთვე, Toumanoff 1947, 340-344.

11 ს. რაპი შენიშნავს, რომ იგი არის ერთიდაიმავე დროს ამჟამად დაკარგული ქართული ეკზემპლიარის თარგმანი, ადაპტაცია, შემოკლება და ამასთანავე არაზუსტი გადმოცემა (Rapp 1998, 31).

12 Thomson 1996, v.; Rapp 1998a, 3.

13 Thomson 1996, xlii, xliv, l. კ. თუმანოვისა და რ. ბედროსიანის აზრით, მას გამოყენებული უნდა ჰქონოდა სომხური ვერსია (Toumanoff 1943, 161; Bedrosian 1991).

14 იხ. აბულაძე 1953, 020).

15 შდრ. Меликишвили 1989, 22.

16 Rapp 1998a, 18.

17 Rapp 1998, 18.

18 Меликишвили 1959, 29-31; Rapp 1998, 20.

19 Rapp 1998, 20.

20 ინგოროყვა 1941; Tarchnishvili 1957, 86-89; Toumanoff 1969, 1შენ.3. ყოველ შემთხვევაში, კ. თუმანოვს ეჭვი არ ეპარება, რომ იგი წინ უნდა უსწრებდეს 973 წელს (Toumanoff 1963, 24).

21 აქაც და ქვევითაც ფრჩხილებში მოთავსებული ქართლის ცხოვრების გვერდები მითითებული გვაქვს ს. ყაუხჩიშვილის გამოცემის მიხედვით, იხ. ყაუხჩიშვილი 1955. 

22Thomson 1996, v, xxxviii. სომხური თარგმნის ტექსტი ფაქტიურად შედგება მხოლოდ ოთხი ავტორის ექვსი ნაწარმოებისაგან და მოიცავს პერიოდს დავით აღმაშენებლის გარდაცვალებამდე, ანუ 1125 წლამდე. რ. ვ. თომსონის აზრით, სომხური თარგმანის ახალი სათაური, "ქართული მატიანეები", მცდარ შთაბეჭდილებას სტოვებს, ვინაიდან ნაწილს მთელისაგან ვერ განასხვავებს - იგი მოიცავს მხოლოდ მცირე ნაწილს ქართულ ენაზე შექმნილ ანალოგიური ნაწარმოებების მთელი წყებიდან (Thomson 1996, xxxviii).

23 კეკელიძე 1958, 208; Меликишвили 1959, 30. აქ და ქვემოთ სომხური თარგმნის გამოყენებისას, მითითებულია ქართლის ცხოვრების სომხური ვერსიის 1884 წლის "ვენეციის გამოცემების" გვერდები.

24 Rapp 1998ა, 1.

25 Allen 1932, 16; Toumanoff 1943, 166.

26 Rapp 1998, 25შმდ.

27 Rapp 1997, იხ. Rapp 1998, 22.

28 Rapp 1998, 18.

29 Rapp 1998, 23შმდ.

30 სომხურმა ეკლესიამ შეაჩვენა ქართველები დვინის მესამე საეკლესიო კრებაზე 608/609 წწ., თუმცა, განხეთქილებამ ფორმალური ხასიათი 726 წლის მანასკერტის სომხურ სასულიერო კრებაზე შეიძინა (იხ. Sarkissian 1965, 2, 206შენ.1, 215; Garsoian 1985, 236შმდ.; Rapp 1998, 17).

31 Меликишвили 1989, 24, 26. მეთერთმეტე საუკუნის დასაწყისის ხანის ქართულ საეკლესიო ლიტერატურაში არა მარტო წმიდა მამების ტექსტებში არსებული ხარვეზები იყო შევსებული, არამედ, აგრეთვე, იმხანად კონსტანტინეპოლში გამოყენებული ბიბლიური, ლიტურგიული და ჰაგიოგრაფიული ტექსტების ახალი ვარიანტები იყო შექმნილი (Thomson 1996, xxxvii; შდრ. Tarchnishvili 1955).

32 კეკელიძე1923, 53შმდ.; ინგოროყვა 1941; Меликишвили 1959, 31შმდ.

33 Меликишвили 1989, 26. მოვსეს ხორენაცის სომეხთა ისტორიის ნუსხები მეთოთხმეტე საუკუნეზე ადრეული ხანით არ თარიღდებიან, თუმცა კარგად არის ცნობილი, რომ თვით ბევრი კლასიკური (ბერძნულ-რომაული) ტექსტი შემოინახა მხოლოდ შუა საუკუნეების ხანის რედაქციით (Rapp, 1998, 15).

34 Toumanoff 1943, 169; შდრ. Джанашвили 1905, 216-220.

35 Alexidze 1995.

36 მაგ. თაყაიშვილი 1909, 16; Thomson 1996, xxxviii; Toumanoff 1943, 149.

37 Tarchnishvili 1955, 87შმდ., 406.

38 მ.თარხნიშვილის ვარაუდით, მოქცევაჲ ქართლისაჲ 686 თუ 687 წწ. უნდა გამოეყენებინა სომეხ ავტორს, ფილონ ტირაკაცის (Tarchnishvili 1947, 33შმდ.; Tarchnishvili 1955, 87).

39 Alexidze 1995. მოქცევაჲ ქართლისაჲ-ს ცნობები წმ. ნინოს მიერ ქართლის მოქცევის შესახებ მნიშვნელოვანწილად წარმოადგენენ ვერსიას ამბისა, რომელიც სათავეს იღებს რუფინუსის მეოთხე საუკუნის დასასრული ხანის თხზულებაში, De Conversione Gentis Iberorum per Captivam Facto (Такайшвили 1900, 80, 93, 104; Toumanoff 1943, 151).

40 იხ. Rayfield 1994, 49.

41 თაყაიშვილი  1890, xviii-xx, xlv-lxxix.

42 ინფორმაცია ასეთი თხზულების არსებობის შესახებ მომდინარეობს ქართლის ცხოვრების უძველესი შემორჩენილი ხელნაწერიდან, ანა-დედოფლისეული მეთხუთმეტე საუკუნის ნუსხიდან (ინგოროყვა 1939, 107შმდ., 137შმდ.; ინგოროყვა 1941a, 283შმდ.). ამავე დროს, მოქცევაჲ ქართლისაჲ-ს ტექსტში გრეციზმების ადვილად თვალშისაცემი სიუხვე მიჩნეულია ამ მატიანის წარმოქმნის თარიღის მეხუთე საუკუნეზე უფრო ადრეული ხანით განმსაზღვრელად (ყოველ შემთხვევაში მისი საწყისი ეტაპისა) ანუ რამდენადმე ჩამოყალიბებული ეროვნული ფეოდალურ-საეკლესიო ლიტერატურის არსებობამდელი პერიოდით (იხ. Toumanoff 1943, 15შმდ.).

43 მაგ. Toumanoff 1943, 148შმდ.; Fჰhnrich 1986, 12.

44 Thomson 1996, xxxvii; Rapp 1998, 9.

45 Rapp 1998, 19.

46 Toumanoff 1943, 150შმდ.; Меликишвили 1959, 47-62; Rapp 1998, 24.

47 Rapp 1998, 24.

48 Rapp 1998, 17.

49 Меликишвили 1989, 25; Меликишвили 1989a, 255.

50 ინგოროყვა 1941, 269შმდ.

51 აქაც და ქვემოთაც ფრჩხილებში მოთავსებული მოქცევაჲ ქართლისაჲ-ს გვერდებისათვის იხ. გიგინეიშვილი, გიუნაშვილი 1979.

52 ინგოროყვა 1941, 283.

53 ფართოდ გავრცელებული შეხედულების თანახმად, არიან-ქართლში იგულისხმება ქართლის სპარსული (ე.ი. არიული, ძველსპარსული ariyana-დან) ანუ აქემენიდური ნაწილი, მდებარე მის უკიდურეს სამხრეთ-დასავლეთ ნაწილში (Меликишвили 1959, 278). არიან-ქართლი მიჩნეული იყო აგრეთვე პტოლემაიოსის ‘Αράνη-დ (V, 6, 18) და ხეთების Harrana-დ, რომელიც მცირე სომხეთში მდებარეობდა, თოგორმა/თეგარამა/თილ გარიმუს მახლობლად (Tseretheli 1935, 50-54; Toumanoff 1963, 90შენ.124).

54 "წარვიდა ფარნავაზ და მოტყუენა საზღვარი საბერძნეთისა ანძიანძორა, და ეკლეცით შემოიქცა, მივიდა კლარჯეთს და დაიპყრა კლარჯეთი, და წარმოვიდა მცხეთად სიხარულითა დიდითა".

55 ანალოგიური დასკვნა მიიღება ჯუანშერის ცხოვრება და მოქალაქობა ვახტანგ გორგასლისას არაპირდაპირი ინფორმაციის საფუძველზე (I,160) (ყაუხჩიშვილი 1955, 139-244). იხ., აგრეთვე, Kavtaradze 1996, 205შმდ.

56 Tseretheli 1935, 45-50; Меликишвили 1959, 112, 229შმდ.; Toumanoff 1963, 100შმდ.,შენ.151.

57 Меликишвили 1959, 47-50, 276-283, 291.

58 Toumanoff 1963, 81შენ.104.

59 Rapp 1998, 24.

60 გ. ლორთქიფანიძე ტექსტის პატრიკს მიიჩნევს "წინაპრის" მნიშვნელობის მქონე ბერძნული სიტყვიდან, πατρικός-იდან, ნაწარმოებად, იხ., Лордкипанидзе 1998, 160. რ. ვ. თომსონის ინგლისურ თარგმანებში, როგორც ქართული ორიგინალის (I, 18), ისევე სომხური ადაპტაციისა (20), ეს სიტყვა ნათარგმნია, როგორც პატრიცი (patrician) (იხ. Thomson 1996, 25).

61 შდრ. Thomson 1996, 25შმდ.

62 მოქცევაჲ ქართლისაჲ-ს მეორე ნაწილის - წმ. ნინოს ცხოვრების - მიხედვით, კერპები გაცი და გა წარმოადგენდნენ ქართველთა წინაპართა ღვთაებებს არიან-ქართლში (335).

63 აბდალაძე 1984, 106შმდ.

64 შდრ. Olshausen 1979, 292.

65 შენიშნული იყო, რომ მოვსეს ხორენაცი, ევსების ზემომოყვანილი ცნობის ციტირებისას (Chronicle: Aucher, I: 58-9), სომხურ თარგმანს იყენებდა; ეს დასტურდება მის მიერ მეგასთენეს სახელის ზედსართავად მცდარი გადათარგმნით ("მძლავრი"), რომელიც თითქოსდა ნაბუქოდონოსორის შემამკობელ ეპითეტს წარმოადგენდა (იხ., მაგ.,Thomson 1980, 141შენ.14).

66 აბდალაძე 1984, 111.

67 Меликишвили 1959, 39 და შენ.95.

68 McGing 1986, 44.

69 რ. ვ. თომსონის მითითებით, მოვსეს ხორენაცს აერია, იბერიელი მეფისწულების წარმომავლობა იბერიის მეფე მიჰრდატისაგან, მრავალრიცხოვან პონტოელ მითრიდატებთან (Thomson 1980, 147შმდ.,შენ.7).

70 Меликишвили 1959, 47-50, 233, 283.

71 იგი ცნობილია აგრეთვე, როგორც დარიალი, ოვსთა, სარმატიის, იბერთა და არაგვის კარიბჭე.

72 შდრ. Anderson 1932, 15-19.

73 პლინიუსის სიტყვებით: "Haec est Macedonia terrarum imperio potita quondam, haec Asiam, Armeniam, Hiberiam, Albaniam, Cappadociam, Syriam, Aegyptum, Taurum, Caucasum transgressa..." (n.h. IV, 39), იხ. Mommsen 1958, 66. სოლინუსი ასევე იმეორებს, რომ ალექსანდრემ დაიქვემდებარა: "Asiam, Armeniam, Hiberiam, Albaniam, Cappadociam Syrias Aegyptum Taurum Caucasumque transgressus est" (9, 19), იხ. Winkler 1988, 140შმდ.

74 კატაპულტის ბირთვებს, რომლებიც სამადლოს გვიან მეოთხე-ადრე მესამე საუკუნეების ფენებში აღმოჩნდა, აქვთ 21 სმ დიამეტრი და იწონიან 9,5 კგ (Гагошидзе, 1979, 40, 48, 96; Лордкипанидзе 1998, 159შმდ.).

75 Tarn 1984, 113, 119; Лордкипанидзе 1998, 159შმდ.

76 Kavtaradze 1996, 209-213.

77 როგორც ჩანს, სომხური მიწების გაფართოება მდინარე მტკვრამდე მოხდა იბერიული პროვინციის, ხორძენეს, მისაკუთრების შედეგად (შდრ., Strabo, 11, 14, 5; 1, 3, 21; Plut., Pomp., XXXIV). ღირსშესანიშნავია, რომ მეფეთა ცხოვრების ცნობით, თუმცა კი უფრო გვიანდელი ხანების მოვლენების აღწერასთან დაკავშირებით, სომხებმა ქართველებს მიწები წაართვეს არტაანის (არდაჰანის) მხარეში მიმდინარე მტკვრამდე (I, 44-50). ამავე დროს, მოიპოვება შესაძლებლობა ტერმინ ხორძენეს გავრცობისა უფრო ვრცელ ტერიტორიაზე. არსიანის ქედი (თანამედროვე იაზლინჯამ დაღლარი) მოხსენიებულია ხორესუნთა მთების სახელწოდებით  გიორგი მერჩულის მეათე საუკუნის ჰაგიოგრაფიულ ნაწარმოებში, ცხოვრება წმ. გრიგოლ ხანძთელისა (იხ. Kavtaradze 1996).

78 Toumanoff 1943, 142, 150შმდ., 443; შდრ. Gugushvili 1936, 109შმდ.

79 შდრ. Меликишвили 1959, 280შმდ.

80 Меликишвили 1959, 39. თუ ქართული ორიგინალის მიხედვით, მათ მაღალ მდგომარეობას ფარნავაზის წყალობით მიაღწიეს (I, 25), სომხური თარგმანის ტექსტი, მათ დაწინაურებას, უფრო ლოგიკურად აზოს პერიოდს მიაწერს, ალბათ ქართლის ცხოვრებისეული იმ განმარტების გაზიარებით, რომ ტერმინი "აზნაური", აზოს მიმდევარს ნიშნავდა: აზონმა მათგან დანიშნა მეთაურები ქართველთა ქვეყნის მთელ გაყოლებაზე (20).

81 Гагошидзе, 1979, 97; შდრ. Tiroyean 1884, 12, იხ. Bedrosian 1991.

82 Лордкипанидзе 1998, 160.

83 Liddel & Scott 1950, 1534.

84 შდრ. Cary 1967.

85 "და უბრძანა ალექსანდრე აზონს, რათა პატივსცემდნენ მზესა და მთოვარესა და ვარსკულავთა ხუთთა, და ჰმსახურებდენ ღმერთსა უხილავსა, დამბადებელსა ყოვლისასა".

86 "ხოლო სარკინელთა შესჭირდა, რამეთუ ჰრბძოდა თერთმეტ თუე. იწყეს ფარულად კლდესა კაფა, და განâურიტეს კლდე იგი, რომელი ლბილ იყო და ადვილად საâურეტელი. და განკრბეს âურელსა მას სარკინელნი ღამე, და შეივლტოდეს კავკასიად, და დაუტევეს ცალიერად ქალაქი".

87 მეფეთა ცხოვრების განსაზღვრებით, ოვსთა ქვეყანა წარმოადგენდა მდ. ლომეკის (თანამედროვე თერგი) დასავლეთით მდებარე კავკასიის ნაწილს (I, 12).

88 კავკასიონის სამხრეთით ხაზართა თავდასხმებს ადგილი ჰქონდა გვიან მეშვიდე - ადრე მერვე საუკუნეებში.

89 აბდალაძე 1984, 154.

90 შდრ. Thomson 1976, 37.

91 აბდალაძე 1984, 170შმდ.

92 Rapp 1998, 17.

93 აბდალაძე 1984, 188.

94 აბდალაძე 1984, 110.

95 აბდალაძე 1984, 104.

96 ხალიფა ვათიყმა, 842 წელს ცენტრალურ აზიაში გაგზავნა თავისი დესპანი სალამი, რათა მას რაიმე გაერკვია რკინისა და თითბერის კედლის თაობაზე, რომელიც თითქოს ალექსანდრე დიდს უნდა აღემართა გარეთა სტეპის ბარბაროსი გოლიათების, გოგისა და მაგოგის საწინააღმდეგოდ, როგორც ამის შესახებ ყურანშია (XVIII, 82-96) მოთხრობილი (Bosworth 1996, XIII, 22).

97 შდრ. Cary 1967.

98 იხ. Муравьев 1983.

99 შდრ. Hewsen 1992, 122.

100 Allen 1932, 61.

101 ი. რაინეგსს გრ. პოტიომკინისაგან, და ეკატერინე II-თან შეთანხმებით, დავალებული ჰქონდა ერეკლე დაეთანხმებინა რათა მას რუსეთის მფარველობა ეთხოვა (იხ. Бутков 1869, 120).

102 Reineggs 1797, 86f.

103 Reineggs 1797, 86. შდრ. ქავთარაძე 1985, 85.

104 ქავთარაძე 1985, 85, 173შენ.361.

105 აფაქიძე 1959, 36შმდ.

106 სომხური თარგმანის მიხედვით: "და ჩვენთან ახლოს მდებარეობენ ოსები, და ალანები, და ლეკები, და სონები, და ხაზარები, და ჩრდილოეთის ყველა მხარენი", (40). იხ. Thomson 1996, 75.

[1]07 Blockley 1985, 68შმდ. საყურადღებოა, რომ ახ. წთ. მეოთხე საუკუნის კომენტატორის სერვიუს ჰონორატუსის განმარტებით, იბერია პონტოს ნაწილია და მდებარეობს პერსიდასა და არმენიას შორის (Serv. in Verg.., IX, 579).

108 იორდანე ბიზანტიის სამსახურში მყოფი ალანი მხედართმთავრის, გუნტიგის ბაზას, მდივანი იყო და კარგად გათვითცნობიერებული ჩანს ჩრდილოეთ შავიზღვისპირეთისა და იმიერკავკასიის საქმეებში.

[1]09 ზემომოყვანილი გარემოებანი შესაძლოა შუქს უნდა ჰფენდეს წანართა წარმომავლობის საკითხს, რომელთაც მდ. თერგის ზემო წელზე, ხევის ტერიტორიაზე, უშუალოდ დარიალის მახლობლად უნდა ეცხოვრათ. მათი სახელწოდება ჭანებისას უნდა უკავშირდებოდეს. მეგრულ-ლაზურ ჭ-ს, ქართულში წ თანხმოვანი შეესაბამება (შდრ. ჭყონი-წყანი), ხოლო -არ, მეგრულ-ჭანურში ადამიანის სადაურობა-წარმომავლობის გამომხატველი სუფიქსია, ქართული -ელი-ს შესატყვისი. ყურადღებას იპყრობს აგრეთვე XIII ს. სომეხი ისტორიკოსის ვარდან დიდის "მსოფლიო ისტორიის" ცნობა, რომ კავკასიის მთის ძირას დასახლებული წანარები წარმომავლობით ხალდები ყოფილან, ხოლო მოვსეს ხორენაცის ცნობით: ჭანივქი, იგივე ხალტიქია (II, 76).

[1]10 ინაძე 1996, 49-68. აღსანიშნავია, რომ უახლესი მონაცემების მიხედვით, VI ს. შუახანებში, სწორედ სპარსელებს აუგიათ კელასურის, ანუ აფხაზეთის დიდი კედელი, ბიზანტიელთა და მათ მოკავშირეთა საწინააღმდეგოდ (იხ. Alexidze 2002, 15).

[1]11 შდრ. Меликишвили 1989a, 256. რომელიც, აზონის რომაელ თანამებრძოლებს ბერძნებად მიიჩნევს.

[1]12 Thomson 1996 25შენ.6.

[1]13 აჭარიანი 1971; შდრ. აბულაძე 1953, 027 და Thomson 1996 25შენ.6.

[1]14 შდრ. Jones 1924.

[1]15 იხ. Cary 1969, 99.

[1]16 Меликишвили 1959, 325; Дреер 1994, 31.

[1]17 სანიკიძე 1956, 193შმდ.; Меликишвили 1959, 324შმდ.

[1]18 სტრაბონის ინფორმაციით, კანიდიუსმა იბერიაში შესასვლელად იგივე გზა გამოიყენა, რომელიც მანამდე გაიარა სომხეთიდან იბერიაში გადასულმა პომპეუსმა (XI, 3, 5).

[1]19 კასიუს დიოს (ახ. წთ. 155-235 წწ.) მიხედვით: „პუბლიუს კანიდიუს კრასუსმა გაილაშქრა აზიაში იბერთა წინააღმდეგ, დაამარცხა ბრძოლაში მათი მეფე ფარნაბაზუსი, აიძულა ისინი რომაელებთან კავშირი დაედო და მათ მეფესთან ერთად შეიჭრა მომიჯნავედ მდებარე ალბანეთში; ამ უკანასკნელთა და მათი მეფის ზობერის ძლევის შემდეგ, შემოიერთა  აგრეთვე ისინიც“ (XLIV, 24, 1), იხ. Cary 1969a, 391.

[1]20 Меликишвили 1959, 335შმდ.

[1]21 იხ. Isaac 1990, 43; ქანთარია 1996, 25-47.

[1]22 Isaac 1990, 43შმდ.

[1]23 დიოს მიხედვით, ნერონის მრავალრიცხოვან პატარ-პატარა ოხუნჯობების შორს იყო ერთი ხუმრობა, რომ, თითქოს "ალბანელთა მიწაზე იმდენმა სისხლმა იწვიმა, რომ იქაურმა მდინარეებმა მიწა სისხლით დატბორა" (LXIII, 26, 5), იხ. Cary 1968, 185. ეს ცნობა ეგებ მიგვანიშნებდეს აღმოსავლეთ ამიერკავკასიაში მომხდარ რაღაც არეულობაზე და ამავე დროს მოწმობდეს ტაციტუსის ინფორმაციის სანდოობას, ნერონის მიერ ალბანელთა წინააღმდეგ ექსპედიციის მომზადების შესახებ.

[1]24 ალბანელთა და რომაელთა მტრობა დაიწყო ამიერკავკასიაში პომპეუსის შეჭრით, როდესაც, ალბანელთა მეფემ, ოროსესმა, გაილაშქრა მათ წინააღმდეგ საგანგებოდ სატურნალიის დროს, რათა დაესწრო ალბანეთში მათი შესვლისათვის (Dio XXXVI, 54, 1).

[1]25 Mommsen 1909, 62შენ.1. ამ შემთხვევისაგან განსხვავებით, ირანის სასანიანი შაჰის, შაპურ I-ის წარწერა ქააბა-ი-ზარდოშტიდან, ზოგიერთი სპეციალისტის აზრით, ალბანელთა კარის ნაცვლად შეცდომით ალანთა კარს მოიხსენიებს (იხ. Honigmann & Maricq 1953, 88; შდრ. ყაუხჩიშვილი 1976, 255-260).

[1]26 Syme 1995, 143. აღმოსავლეთიდან მომდინარე საფრთხის შიში დიდი ხნის განმავლობაში წარმოადგენდა რომაული პოლიტიკის დამახასიათებელ ნიშან-თვისებას (იხ. Sonnabend 1989, 319-345; Sonnabend 1998 191-206).

[1]27 იხ. Ridley 1896.

[1]28 Sherk 1980, 992.

[1]29 იხ. Whinston, 1895.

[1]30 დიოს სიტყვებით: „როდესაც პართელებმა, რომლებიც ჩაბმული იყვნენ ომში თავის ზოგიერთ მეზობელთან, თხოვეს მას [ვესპასიანეს - გ.ქ.] დახმარება, იგი არ დაეხმარა მათ და განაცხადა, რომ მის ჩვევაში არ არის სხვათა საქმეებში ჩარევა (LXV, 15,3), იხ. Cary 1968, 291.  სვეტონიუსი (დაახლ. ახ. წთ. 69 - 140 წწ.) იძლევა დამატებით მონაცემებს საქმის ვითარების შესახებ: "როდესაც, პართელმა მეფემ, ვოლოგესმა, ითხოვა რომაელთა დამხმარე ჯარების გაგზავნა ვესპასიანეს ერთ-ერთი შვილის ხელმძღვანელობით ალანთა წინააღმდეგ, დომიციანემ ყველაფერი გააკეთა, რათა იგი გაეგზავნათ იქ და არა მისი ძმა ტიტუსი; ხოლო მაშინ როდესაც ეს საქმე ჩაიშალა, შეეცადა საჩუქრებითა და შეპირებებით დაერწმუნებინა სხვა აღმოსავლელი მეფეები, რათა მათაც მიემართათ ანალოგიური მოთხოვნით" (Suet. Dom., 2, 1).

[1]31 Suet. Vesp.  8, 4: propter adsiduos barbarum incursus.

[1]32 იხ. Halfmann, 1986, 40შმდ.

[1]33 სვეტონიუსის ცნობით, როდესაც ვოლოგესმა სენატს გაუგზავნა წარმომადგენლები პართულ-რომაული კავშირის განსაახლებლად, ამავე დროს მოითხოვა პატივი მიგებოდა ნერონის ხსოვნას. სვეტონიუსი ასევე გვამცნობს, რომ ნერონის სიკვდილის შემდეგაც, მრავალი წლის განმავლობაში მისი სახელი პართელთა შორის ისევ დიდ პატივში იყო (Suet. Nero, LVII).

[1]34 Sherk 1980, 995.

[1]35 Debevoise 1938, 201შენ.60.

[1]36 სატალის ადგილმდებარეობისათვის თანამედროვე სადაკთან (ყოფილი საზაკი), იხ. Olshausen & Biller 1984, 163.

[1]37 იბერიის უძველესი დედაქალაქი - ამავე დროს ქართული წარმართობის წმინდა ალაგი - მოხსენიებულია, როგორც ‘Αρμοζική სტრაბონის მიერ (XI, 3, 5), როგორც ‘Αρμακτίκα  პტოლემაიოსის მიერ (V, 10, 2) და როგორც Harmastus-ი პლინიუსის მიერ (VI, 29). კასიუს დიო მხოლოდ მის ფუნქციურ მნიშვნელობას იძლევა - ‘Ακρόπολις (XXXVII, 1,4).

138 Halfmann 1986, 48; უფრო გვიან გამოქვეყნებულ წერილში, ჰ. ჰალფმანი ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ჰირიუს ფრონტოს მიერ აღმოსავლეთის მთავარსარდლობის მიღება, უკავშირდებოდა ალანთა შემოსევას, რომელიც კარგად არის დადასტურებული თანადროული წყაროების მეშვეობით და თარიღდება ახ. წთ. 75-76 წწ. (Halfmann 1991, 42).

139 Halfmann 1986, 48.

[1]40 იხ. ყაუხჩიშვილი 1976, 241-244.

[1]41 Heil 1989, 174შმდ.

[1]42 Reineggs 1797, 86.

[1]43 Bosworth 1976, 75.

[1]44 Torelli 1968, 172შმდ.

[1]45 Меликишвили 1959, 56, 58.

[1]46 Toumanoff 1969, 3. ქართული ტერმინის პიტიახშის ლათინური შესატყვისია vitaxa (ბერძნული - pitiάxhς), სომხური - bdešx-ი.  ყველაზე უფრო მისაღებ ეტიმოლოგიად ამ ტერმინისა, რომელიც კლასიკური ხანის ავტორთა მიერ ჩვეულებრივ ითარგმნებოდა როგორც მეფე ან tetrarch-ი, მიჩნეულია მისი წარმომავლობა ძველსპარსული *pa[i]ti-axši/a, რომლის პირველი ელემენტი აღნიშნავს "თავს", ხოლო მეორე დაკავშირებულია სიტყვასთან -  xšayami ("ვმართავ") (Toumanoff 1963, 155შმდ.); ქართველი ისტორიკოსები ამ ტერმინს აიგივებენ ქართულ წოდებასთან ერისთავი ("ერის, ჯარის ანუ ხალხის მეთაურის" მნიშვნელობით) (აფაქიძე 1959, 27შენ.1). კ. თუმანოვის აზრით, თუ არა გვაქვს საქმე არშაკიდების (პართელების) მიერ ამ ტერმინის გამოყენების დოკუმენტური მონაცემების ნაკლებობასთან, ასეთ შემთხვევაში ეს ტერმინი კავკასიაში ძველი სპარსული ენის არსებობის ეპოქაში ჩანს შემოტანილი, თუმცა მეფის ნაცვალთა და მთავარმართებელთა აქემენიდური ინსტიტუტები (პიტიხშთა ფუნქცია), აგრეთვე წინარე-პართული ხანის სელევკიდურ კარზე იჩენდა თავს (Toumanoff 1963, 156, 158). ვინაიდან, ამ ტერმინის ქართული ფორმა,  patiaxši/pitiaxši, ძველ სპარსულ პროტოტიპთან უფრო მიახლოებულად არის მიჩნეული სომხურთან შედარებით და წინა-პართული ხანის კუთვნილება ჩანს (შდრ. Toumanoff 1963, 158), მისი წარმომავლობის საწყისი საძებარი ხდება სელევკიდური ან თვით აქემენიდური ხანის მოვლენებთან დაკავშირებით.

147 მეთორმეტე საუკუნის სომხური თარგმანის მიხედვით: "ადრიკმა [ქართული ტექსტის ადერკი - გ.ქ.] თავისი გვირგვინი თავის ორ ძეს უბოძა, გაყო რა ქვეყანა მათ შორის. ქართლი თავისი ვრცელი საზღვრებით დაუტოვა ბარტოსს [ქართული ტექსტის - ბარტომი - გ.ქ.], ხოლო ქართამს უბოძა ხუნანი კლარჯეთამდე. შემდეგ მან სული განუტევა" (30). იხ. Thomson 1996, 52.

148 მეთორმეტე საუკუნის სომხური თარგმანის ტექსტის მიხედვით: "ქართველმა მეფეებმა აზუკმა და აზმაიერმა [აზორკი და არმაზელი - გ.ქ.] დახმარებისათვის მიმართეს მოქირავე ძალებს, ლეკებისა და ოსების მეფეებს, ბაზუკსა და ანბაზუკს [აბაზუკი - გ.ქ.], მათ თან წამოიყვანეს პაჭანიკები და ჯიქები, დურძუკები და დიდოელები. ქართული ნაწილები ერთ ადგილას შეიკრიბნენ და მოულოდნელად შევიდნენ სომეხთა მიწაზე, როდესაც ეს უკანასკნელნი ჯერაც მოუმზადებელნი იყვნენ, ააოხრეს შირაქი და ვანანდი ბასენამდე [ბასიანი - გ.ქ.], შემდეგ მობრუნდნენ ნახჭევანის ველზე. მათ აიღეს დიდი ალაფი და წავიდნენ ფარისოსის უღელტეხილით. მდინარე კური [მტკვარი - გ.ქ.] სიჩქარეში გადალახეს, გადავიდნენ კამბეჩში [კამბეჩოვანი - გ.ქ.] და დაბანაკდნენ მდინარე იორზე“ (შდრ. Thomson 1996, 53შმდ.).

149 შდრ. ყაუხჩიშვილი 1965, 240შმდ.შენ.2. იხ. იქვე, 239შმდ. კასპიის კარის შესახებ.

150 აბდალაძე 1984, 141.

[1]51 Еремян 1935, 3: Манандян 1948, 69შმდ.; ინაძე 1955, 317; Меликишвили 1959, 345; Тревер 1959, 126; Toumanoff, 1969. იმ ვარაუდის დასაბუთებისათვის, რომელიც ამ შემოსევას კასპიის ზღვის სამხრეთითა და რაგის (Rhagae) აღმოსავლეთით მდებარე კასპიის კართან აკავშირებდა, იხ. Täubler 1909, 17-22. ი. მარკვარტის აზრით, შუა სპარსული ენის მრავლობითის ფორმა - Vrkan, სომხური მრავლობითის - Wir-k'-იდან მიღებული და თავის მხრივ Hyrkani-ების ბერძნულ-ლათინური დასახელებიდან ნაწარმოები, ზოგჯერ ქართველთა აღმნიშვნელადაც გამოიყენებოდა (იხ. Markwart 1930, 80; Chaumont 1976, 126შმდ.).

152 აბდალაძე 1984, 169შმდ.

[1]53 მაგ. Меликишвили 1959, 348.

[1]54 შდრ. Heil 1989, 174შმდ. მეფეთა ცხოვრების მიხედვით, დაახლოებით ამავე ადგილას უნდა მომხდარიყო ალექსანდრემდელი ხანის ლეგენდარული სპარსელი სარდლის არდამის მიერ გალავნის აგება: "მანვე მოზღუდა მცხეთა ქალაქი ქჳთკირითა. და აქამომდე არა იყო ქართლსა შინა საქმე ქჳთკირისა. და ამის გამო დაისწავლეს ქჳთკირი. ამანვე არდამ მოჰკიდა კირი-ზღუდე ციხესა არმაზისასა და აქათ მტკურამდის, და წარმოზღუდა ცხჳრი არმაზისი ვიდრე მტკურამდე (I, 13)".

155 აფაქიძე 1959, 72შმდ., ტაბ. LXI.

156 Toumanoff 1963, 102შენ.154; შდრ. აფაქიძე 1959, 73.

157 Debevoise 1938, 201შმდ.

158 Bosworth 1977, 227.

159 Алиев 1992, 76; Mitford 1980, 1194შენ.57.

[1]60 Ельницкий 1950, 194.

[1]61 იხ. აფაქიძე 1959, 72შმდ., ტაბ. LXI.

[1]62 Mitford 1980, 1194.

[1]63 Алиев 1992, 76.

[1]64 შდრ. Меликишвили 1959, 351შმდ.

[1]65 წერეთელი 1942, 16.

[1]66 ყაუხჩიშვილი 1976, 246.

[1]67 Bosworth 1977, 231.

[1]68 ყაუხჩიშვილი 1976, 252.

[1]69 იხ. Braund 1993, 48შმდ.

[1]70 ყაუხჩიშვილი 1976, 245.

[1]71 Debevoise 1938, 222.

[1]72 იხ. Cary 1968, 471.

[1]73 ყაუხჩიშვილი 1943, 577-583.

[1]74 Toumanoff 1963, 101შმდ.

[1]75 ნონეშვილი 1999, 176.

[1]76 Reineggs 1797, 86-88. ი. რაინეგსი აშკარა უკიდურესობაში ვარდება და თვით ქართველთა თვითდასახელებას "ქართველი" ლათინური ქართულარიორუმიდან (Cartulariorum) წარმოქნილად მიიჩნევს (Reineggs 1797, 70n). თუმცა თანამედროვე ქართულ ისტორიოგრაფიაში ეს ტერმინი არმაზციხის, იგივე "დედა ციხე - აკროპოლისის", ანუ მთა ქართლის სახელწოდებიდან მომდინარედ არის მიჩნეული (მელიქიშვილი 1965, 238შმდ.). საკითხის ისტორიის თვალთახედვით, საინტერესოა, რომ ე. თაყაიშვილი, ერთ-ერთი ბეჭდის თვალზე (გემაზე) ამოკვეთილ ბერძნულ წარწერას: Οΰσας πιτιάξης  Ιβήρων καρχηδων - "უშა პიტიახში კარქედთა იბერთა", კითხულობს როგორც: "უჩა, პიტიახში იბერთა-ქართლელთა" (თაყაიშვილი 1948, 99შმდ. შდრ.: ყაუხჩიშვილი 1976, 253შმდ.). თუმცა, იქნებ, სამხრეთქართულ ტოპონიმებში: არტაანი და ართვინი (ძვ. ფორმა - ართვანი) მართლაც შემონახული იყოს ქართველთა უძველესი სახელწოდებები. მხედველობაში გვაქვს სამხრეთკავკასიურ-აღმოსავლეთანატოლიურ ტოპონიმებისათვის დამახასიათებელი გარემოება: თავკიდურა ქ და ხ თანხმოვნების მონაცვლეობა, მაგ., ქაღზევანი > აღზევანი, ხარიმატი > არიმატი, ხაბარენი > ობარენი და ა.შ. მსგავსი მოვლენა ჯერ კიდევ სტრაბონს ჰქონდა შემჩნეული, როდესაც "ილიადაში" შემონახული ქვეყნის სახელწოდება "ალიბე" (Il. II, 857) მელითონეობით ცნობილ სამხრეთშავიზღვისპირეთში მცხოვრებ ხალიბების ტომს დაუკავშირა (Strabo 12, 3, 19f.). თუ ჩვენი ეს მსჯელობა ოდნავ მაინც საფუძველს მოკლებული არ არის, მაშინ იქნებ გვევარაუდა ქართაანი (შდრ. ანალოგიური შინაარსის მქონე ტოპონიმი გურჯაანი) და ქართვანი (?"ქართველთა სადგომი") ფორმების შესაძლო არსებობაც უხსოვარ ხანებში არტაანისა და ართვინის ნაცვლად. თუმცა უფრო მოსალოდნელი ჩანს, ორივე ამ ტოპონიმში, ისევე როგორც ქ. არტანუჯის სახელწოდებაში, ქალაქის აღმნიშვნელი ხურიტული არდ-ძირის გამოყოფა (შდრ. ურარტული საკულტო ცენტრის, მუსასირის სახელწოდება "არდინი" ანუ ქალაქი). მაშინ იქნებ თვით მთა ქართლის სახელწოდებაშიც ხურიტული არდ-ძირის გამოიყოს (ურარტული ლი-სუფიქსი ადგილის აღმნიშვნელი ტერმინების მაწარმოებელია).

177 Speidel 1982, 165-172.

178 ნ-თანხმოვნის უქონლობა მასში შეიძლება აიხსნას ტექსტის რედაქტირებისას მისი ამოღებით. აღსანიშნავია, რომ დამატებითი ნ-ბგერის გაჩენა ზოგიერთი თანხმოვნის წინ ტიპური მოვლენაა ზოგიერთი ქართული დიალექტისათვის, მაგ. კიტრი > კინტრი, (შდრ. ჟღენტი 1953, 99შმდ.). ასეთ შემთხვევაში "სუფიქსი" -ადო-სელნი უნდა შედგებოდეს წარმომავლობისა და სადაურობის ბერძნული სუფიქსისაგან - ates/atis და წარმომავლობის მრავლობითი რიცხვის ქართული სუფიქსისაგან -  სელნი.

179 Thomson 1996, 25.

180 შდრ. Halfmann 1991, 41; Eck 2000, 844.

181 M. Hirri[s ---f..  ---n. F]ron[to Neratius Pansa,  cos.,] | curotor a[edium sacraru]m et oper[um locorumq. Publicorum, adlectus ab] | imp. Caesare Ves[pasiano Aug. inter pa]tricios, ab [eodem donatus hastis puris IIII, vexillis IIII, coronis IIII,]  murali, vallari, [classica, aurea (?) -----] im [---- |  c]ensendo reg(ionis) (decimae), leg. pr. pr[aet. imp. Caes. Vespasiani Aug. exerci]tus qui in A[rmeniam maiorem (?) missus est ------,] |  XV vir s. f., leg. pr. pr. imp. [Caes. Vespasiani Aug. pro]vinciae Ca[ppadociae Galatiae Armeniae minoris------------]“. შდრ. Torelli 1968, 173, ტაბ. XI.

182 მ. ჰაილის წინადადების შესახებ, განეხილათ აფრიკა ფრონტოს ექსპედიციის მიზნად და შესაბამისად შეევსოთ ზემომოცემული ლაკუნა, როგორც: Africae (exercit]us qui in A[fricae) (Heil 1989, 165-184), იხ. Halfmann 1991, 41-43), შდრ., აგრეთვე, Eck 2000, 844.

183 სომხური თარგმანით: "მან დაამზადა თავისი დიდი გამოსახულება, ეს არის არმაზი; ვინაიდან ფარნავაზს არმაზი ერქვა სპარსულად. მან აღმართა ეს გამოსახულება ქართლის შესასვლელთან, რომელსაც დღევანდლამდე ჰქვია არმაზის მთა" (24). შდრ. Thomson 1996, 36.

184 ფარნავაზის სახელი დაფუძნებულია farnah, ანუ სამეფო დიდების ცნებაზე (იხ. Rapp 1998, 25).

185 Tarchnishvili 1961, 36-40. ქართულ-მცირეაზიულ ღვთაებათა მსგავსების შესახებ, იხ. გიორგაძე 1985, 147-157.

186 Toumanoff 1963, 100შენ.151. ხარის კულტი, ადგილობრივი პაგანიზმის გადმონაშთი, მკაფიოდ არის აღბეჭდილი ქართული ქრისტიანობის ადრეული სტადიის რელიგიურ მონუმენტებზე.

187 Speidel 1978, 1; Speidel 1980, 7-13, 17-18, figs. 7, 9, 11, 21, 38, 41; Schwertheim 1991, 40.

188 Speidel 1978, 21-24. აღსანიშნავია, რომ ოქროსა და ვერცხლის ჭურჭლეული გამოყენებული იყო Iupiter Dolichenus-ის კულტში (Speidel 1980, 17).

189 Speidel 1980, 12, 16, 18, fig. 31.

190 Tseretheli 1935, 45-50.

[1]91 Mackinder 1904.

[1]92 იხ. Sinor 1987, 2, 4შმდ.

[1]93 ხარანაული 1985, 205შმდ.

[1]94 Sinor 1987, 17შმდ.

[1]95 Toynbee 1956, 31, 101, 208ff.; იხ. ქავთარაძე 1997.

[1]96 Allen 1932, 31.

[1]97 იხ. ხარანაული 1985, 81, 83.

 

 

ბიბლიოგრაფია

 

აბდალაძე, ა. 1984. მოვსეს ხორენაცი. სომხეთის ისტორია. ძველი სომხურიდან თარგმნა, შესავალი და შენიშვნები დაურთო ალექსანდრე აბდალაძემ. თბილისი.

 

აბულაძე, ი. 1953. ქართლის ცხოვრების ძველი სომხური თარგმანი. ქართული ტექსტი და ძველი სომხური თარგმანი გამოკვლევითა და ლექსიკონით. თბილისი: თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა.

 

აფაქიძე, ა. 1959. მცხეთა - ქართლის სამეფოს ძველი დედაქალაქი. თბილისი.

 

აჭარიანი, ჰ. 1971. ჰაიერენ არმატაკან ბარარან. ერევანი (სომხურ ენაზე).

 

გიგინეიშვილი, ბ., გიუნაშვილი, ვ. 1979. შატბერდის კრებული X საუკუნისა. თბილისი: მეცნიერება.

 

გიორგაძე, გ. 1985. ხეთურ-არმაზული “ტრიადები”. - მნათობი, 7.

 

თაყაიშვილი, ე. 1890. სამი ისტორიული ხრონიკა. ტფილისი.

 

თაყაიშვილი, ე. 1909. მოქცევაÎ ქართლისაÎს ჭელიშური ვარიანტი. - ძველი საქართველო, I, 5. ტფილისი.

 

თაყაიშვილი, ე. 1948. როდის შეიცვალა იბერთა სახელმწიფო ქართველთა სახელმწიფოდ. - მნათობი, 8.

 

ინაძე, მ. 1955. იბერიისა და რომის ურთიერთობა მეორე საუკუნის პირველ ნახევარში. - ისტორიის ინსტიტუტის

შრომები, I.

 

ინაძე, მ. 1996. კასპიის კარი (დარიალი,  დარუბანდი) ახ. წ-ის I~VI საუკუნეთა საერთაშორისო დიპლომატიურ ურთიერთობებში. - ქართული დიპლომატია. წელიწდეული  3. თბილისი: თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა.

 

ინგოროყვა, პ. 1939. ქართული მწერლობის ისტორიის მოკლე მიმოხილვა. - მნათობი, 4.

 

ინგოროყვა, პ. 1941. ლეონტი მროველი, ქართველი ისტორიკოსი. "ჰამბავთა მწერალი" მე-8 საუკუნისა. - ენიმკის მოამბე, X.

 

ინგოროყვა, პ. 1941a. ძველ-ქართული მატიანე "მოქცევაÎ ქართლისაÎ" და ანტიკური ხანის მეფეთა სია. - საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე, XI-B.

 

კეკელიძე, კ. 1923. ლეონტი მროველის ლიტერატურული წყაროები. - თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის მოამბე, III.

 

კეკელიძე, კ. 1958. ქართული ლიტერატურის ისტორია, I. თბილისი: სახელგამი.

 

მელიქიშვილი, გ. 1965. საქართველოს, კავკასიისა და მახლობელი აღმოსავლეთის უძველესი მოსახლეობის საკითხისათვის. თბილისი: მეცნიერება.

 

ნონეშვილი, ა. 1999. რომის იმპერიისა და იბერიის სამეფოს ურთიერთობა ახ. წთ. I საუკუნის მეორე ნახევარში. - კულტურის ისტორიის საკითხები, VI. თბილისი: თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის გამომცემლობა.

 

ჟღენტი, ს. 1953. ჭანურ-მეგრულის ფონეტიკა. თბილისი.

 

სანიკიძე. ლ. 1956. პონტოს სამეფო. თბილისი.

 

ქავთარაძე, გ. 1985. ანატოლიაში ქართველურ ტომთა განსახლების საკითხისათვის. თბილისი: მეცნიერება.

 

ქავთარაძე, გ. 1997. საქართველო და კავკასია (საქართველოს სახელმწიფოებრივი კონცეპციისათვის). - მნათობი, 3-5.

 

ქანთარია, გ. 1996. რომის იმპერია და ქართლის სამეფოს საგარეო პოლიტიკა (ახ. წ-ის I საუკუნის 40-50-იანი წლები). - ქართული დიპლომატია. წელიწდეული  3. თბილისი: თბილისის უნივერსიტეტის გამომცემლობა.

 

ყაუხჩიშვილი, თ. 1976. საქართველოს ისტორიის  ძველი ბერძნული წყაროები. თბილისი: თბილისის სახელმწიფო

უნივერსიტეტის გამომცემლობა.

 

ყაუხჩიშვილი, ს. 1943. მცხეთა-სამთავროს ახლად აღმოჩენილი ბერძნული წარწერა. - საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის მოამბე, ტ. IV, N 6.

 

ყაუხჩიშვილი, ს. 1955. ქართლის ცხოვრება. ტექსტი დადგენილი ყველა ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით, I. თბილისი: სახელგამი.

 

ყაუხჩიშვილი, ს. 1965. გეორგიკა, ბიზანტიელი მწერლების ცნობები საქართველოს შესახებ, ტ. 2. თბილისი.

წერეთელი, გ. 1942. არმაზის ბილინგვა. - ენიმკის მოამბე, XIII.

 

ხარანაული, ბ. 1985. ხალხური პოეზია. ტომი შეადგინა ბ. ხარანაულმა. წგნ.: ქართული პოეზია, ტ. 17. თბილისი.

 

ჯავახიშვილი, ი. 1914. ქართველი ერის ისტორია, II. ტფილისი.

 

Алиев, К.Г. 1992. Античная Кавказская Албания. Баку: Азернешр.

 

Бутков, П. Г. 1869. Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год. С.-Пб.

 

Дреер, М. 1994. Помпей на Кавказе: Koлхида, Иберия, Албания. - Вестник древней истории, 1.

 

Ельницкий, Л. A. 1950. Северочерноморские заметки. - Вестник древней истории, 1.

 

Eремян, С. T. 1935. Феодальные образования Kартли в период марзабанства (532-627 гг.). Teзисы

диссертации. Ленинград.

 

Гагошидзе, Ю. M. 1979. Самадло (археологические раскопки). Тбилиси: Meцниeрeбa.

 

Джанашвили, M. 1905. Kартлис Цховреба - Житие Грузии. - Сбoрник мaтeриалов для oписания местностей

и племен Kaвказa, XXXV.

 

Лордкипанидзе, Г. 1998. Проблемы войны и мира в античной Грузии (VI-IV вв. дo н.э.). - Caucasica, The Journal of Caucasian Studies, vol. 2.

 

Манандян, Я. А. 1948. О местонахождении Caspia via и Caspia portae. - Исторические записки, 25.

 

Meликишвили, Г. A. 1959. K истории древней Грузии. Тбилиси: Издательство Академии наук Грузии.

 

Meликишвили, Г. A. 1989. Источники. В кн.: Oчeрки Истории Грузии, I: Грузия с древнейших врeмeн дo IV в. н.э. Тбилиси: Meцниeрeбa.

 

Meликишвили, Г. A. 1989a. Oбразование Kaртлийского (Иберийского) гoсударства. В кн.:  Oчeрки Истории

Грузии, I: Грузия с древнейших врeмeн дo IV в. н.э. Тбилиси: Meцниeрeбa.

Mуравьев, С. Н. 1983. Птoлeмeeвa карта кaвкaзскoй Aлбaнии и уровень Kaспия. - Вестник древней истории,1.

 

Taкaйшвили, E. 1900. Источники грузинских рукописей - Tри xрoники. - Сбoрник мaтeриалов для oписания местностей и племен Kaвказa, XXVIII. Tифлис.

 

Tрeвeр, K. В. 1959. Oчeрки пo истории и культуре кавказской Aлбaнии. Mocква-Лeнинград.

 

Alexidze, Z. 1995. The New Recensions of the "Conversion of Georgia" and the "Lives of thirteen Syrian Fathers" Recently Discovered on Mount Sinai. Settimane di Studio del centro Italiano di stum sull'alto ibedioevo XIII Il Caucaso: Cerniesa fra Culture dal Medditeraneo all Persia (Seccoli 4-11) 20-26 aprile 1995.

Alexidze, Z. 2002. Four Recensions of the "Conversion of Georgia" (Comparative Study), in: Die Christianisierung des Kaukasus. W. Seibt (Hrsg.). Wien: Verlag der Osterreichischen Akademie der Wissenschaften.

 

Allen, W. E. D. 1932. A History of the Georgian People from the Beginning down to the Russian Conquest in the

Nineteenth Century. London.

 

Allen, W. E. D. & Muratoff, P. 1953. Caucasian Battlefields. A History of Wars on the Turco-Caucasian Border 1828 - 1921. Cambridge: University Press.

Anderson, A. R. 1932. Alexander's Gate, Gog and Magog, and the Inclosed Nations. The Medieval Academy of America. Cambridge, Massachusetts.

 

Bedrosian. R. 1991. The Georgian Chronicle (Juansher's Concise History of the Georgians). Translated from the At'. T'iroyan's edition (Venice 1884). Sources of the Armenian Tradition (Series). Long Branch, New Jersey.

 

Blockley, R. C. 1985. The History of Menander the Guardsman. Introductory Essay, Text, Translation, and Historiographical notes. ARCA, Classical and Medieval Texts, Papers and Monographs, 17. Ottawa: Francis Cairns.

 

Bosworth A. B. 1976. Vespasian's Reorganization of the North-East Frontier. - Antichthon, Journal of the Australian

Society for Classical Studies, vol. 10.

 

Bosworth, A. B. 1977. Arrian and the Alani. - Harvard Studies in Classical Philology, vol.81.

 

Bosworth, C. E. 1996. The Arabs, Byzantium and Iran. Studies in Early Islamic History and Culture. Collected

Studies Series c529. Norfolk.

 

Braund, D. 1993. King Flavius Dades. - Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphie, Band 96.

 

Braund, D. 1994. Georgia in Antiquity. A History of Colchis and Transcaucasian Iberia 550 BC  - AD 562. Oxford: Clarendon Press.

 

Cary, E. 1968. Dio’s Roman History. With an English translation by E. Cary on the basis of the version of H. B. Foster, vol. VIII. The Loeb Classical Library. London: William Heinemann & Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.

 

Cary, E. 1969. Dio’s Roman History. With an English translation by E. Cary on the basis of the version of H. B. Foster, vol. III. The Loeb Classical Library. London: William Heinemann & Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.

Cary, E. 1969a. Dio’s Roman History. With an English translation by E. Cary on the basis of the version of H. B. Foster, vol. V. The Loeb Classical Library. London: William Heinemann & Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press.

 

Cary, G. 1967. The Medieval Alexander. Cambridge: University Press.

 

Chaumont, M. - L. 1976. L'Armenie entre Rome et Iran, in: Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, II Principat, 9.1 (Neunter Band, 1. Halbband). H. Temporini (Hrsg.). Berlin, New York: Walter de Gruyter.

 

Debevoise, N. C. 1938. A Political History of Parthia. Chicago: The University of Chicago Press.

 

Eck, W. 2000. Neratius, in: Der neue Pauly. Enzyklopädie der Antike. H. Cancik & H. Schneider (Hrsg.), B. 8. Stuttgart, Weimar: Verlag J. B. Metzler.

 

Fähnrich, H. 1986. Kurze Grammatik der Georgischen Sprache. Leipzig: VEB Verlag Enzyklopädie.

 

Garsoian, N. 1985. Armenia between Byzantium and the Sasanians. London: Variorum     Reprints.

 

Golden, P. B. 1983. The Turkic Peoples and Caucasia, in: Transcaucasia, Nationalism and Social Change. Essays in

the History of Armenia, Azerbaijan and Georgia. R. S. Suny (ed.). East European Studies, no.2. Ann Arbor.

 

Gugushvili, A. 1936. The Chronological-Genealogical Table of the Kings of Georgia. - Georgica, 1-3.

 

Halfmann, H. 1986. Die Alanen und die römische Ostpolitik unter Vespasian. - Epigraphica Anatolica, Zeitschrift für Epigraphik und historische Geographie Anatoliens, Heft 8.

 

Halfmann H. 1991. ‘Nachbehandlung’: M. Hirrius Fronto Neratius Pansa, in: Studien zum antiken Kleinasiens. Friedrich Karl Dörner zum 80. Geburtstag gewidmet (Asia Minor Studien, Bd. 3: Studien zum antiken

  Kleinasien). Forschungsstelle Asia Minor im Seminar für Alte Geschichte der Westfälischen-Wilhelms- Universität Münster. Für die Red. des vorliegenden Bd. Sind verantwortl.: Antke Schütte, Daniela Pohl und Jutta Teichmann.  Bonn: Habelt.

 

Heil, M. 1989. M. Hirrius Fronto Neratius Pansa, legatus exercitus Africae. - Chiron, Mitteilungen der Kommission für Alte Geschichte und Epigraphik des Deutsches Archäologischen Instituts, Bd. 19.

 

Hewsen, R. H. 1992. The Geography of Ananias of Širak (Ašxarhac'oyc'), the Long and Short Recensions. Introduction, Translation and Commentary by R. H. Hewsen.Wiesbaden. Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Reihe B, Nr. 77.

 

Honigmann, E. & Maricq, A. 1953. Recherches sur les Res Gestae Divi Saporis. Bruxelles.

 

Isaac, B. 1990. The Limits of Empire. The Roman Army in the East. Oxford: Clarendon Press.

 

Jones, H. L. (Ed.) 1924. The Geography of Strabo. Cambridge, Mass.: Harvard University Press & Lndon: William

Heinemann Ltd.

 

Kavtaradze, G. L. 1996. Probleme der historischen Geographie Anatoliens und Transkaukasiens im ersten Jahrtausend v. Chr., in: Orbis Terrarum, Internationale Zeitschrift für Historische Geographie der Alten Welt, 2, 1996. Stuttgart: Franz Steiner Verlag.

           

Liddel, H. G. & Scott, R. 1950. A Greek-English Lexicon. A New Revised and Augmented throughout by H. St. Jones, vol. II. Oxford: Clarendon Press.

 

Mackinder, H. J. 1904. The Geographical Pivot of History. - The Geographical Journal, vol.XXIII.

 

Markwart, J. 1930. Iberer und Hyrkanier,  in: Caucasica, Fasc.6, Leipzig.

 

McGing, B. C. 1986. The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator King of Pontus. Leiden: E.J. Brill.

 

Mitford, T. B. 1980. Cappadocia and Armenia Minor: Historical Setting of the Limes, in:Aufstieg und Niedergang der Römischen Welt, II Principat, 7.2 (Siebenter Band, 2. Halbband). H. Temporini (Hrsg.). Berlin, New York: Walter de Gruyter.

 

Mommsen, T. 1909. The Provinces of the Roman Empire, vol. II. London.

 

Mommsen, T. 1958. C. Iulius Solinus. Collectanea Rerum Memorabilium. Iterum recensuit Th. Mommsen. Berlin: Weidmannische Verlagsbuchhandlung.

 

Olshausen, E. 1979. Zur Frage ständiger Gesandtschaften in Hellenistischer Zeit, in: Antike Diplomatie. E. Olshausen (Hrsg.). Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.

 

Olshausen, E. & Biller, J. 1984. Historisch-geographische Aspekte der Geschichte des Pontischen und Armenischen Reiches, Teil I. Untersuchungen  zur historischen Geographie von Pontos unter den Mithradatiden. Beihefte zu Tübinger Atlas  des Vordered Orients, Reihe B, Nr. 29/1. Wiesbaden: Dr. Ludwig Reichert Verlag.

 

Pätsch, G. 1985. Das Leben Kartlis. Eine Chronik aus Georgien 300-1200. Herausgegeben von Gertrud Pätsch. Leipzig: Dieterich'sche Verlagsbuchhandlung.

 

Rapp, St. H. 1997. Imagining History at the Crossroads: Persia, Byzantium, and the Architects of the Written Georgian Past. Ph. D. diss., University of Michigan, 1997. (UMI reprint #9722070).

 

Rapp, St. H. (Ed.) 1998. K'art'lis c'xovreba. The Georgian Royal Annals and their Medieval Armenian Adaptation.

Vol. I. Anatolian and Caucasian Studies. Delmar, New York: Caravan Books.

 

Rapp, St. H. (Ed.) 1998a. K'art'lis c'xovreba. The Georgian Royal Annals and their Medieval Armenian Adaptation.

Vol. II. Anatolian and Caucasian Studies. Delmar, New York: Caravan Books.

 

Rayfield, D. 1994. The Literature of Georgia, a History. Oxford: Clarendon Press.

 

Reineggs, J. 1797. Allgemeine historisch-topographische Beschreibung des Kaukasus. Aus dessen nachgelassenen

Papieren gesammelt und herausgegeben von F. E. Schröter. Zweiter Theil. Hindelsheim und St. Petersburg: bei Gerstenberg & Dittmar.

 

Ridley, E. 1896. The Pharsalia of Lucan. Translated by Sir Edward Ridley. London: Longmans, Green, and Co.

 

Sarkissian, K. 1965. The Council of Chalcedon and the Armenian Church. London: S.P.C.K.

 

Schwertheim, E. 1991. Iupiter Dolichenus, der Zeus von Doliche und der kommagenische Königskult, in: Studien zum antiken Kleinasien: Friedrich Karl Dörner zum 80. Geburtstag gewidmet. Forschungsstelle Asia Minor im Seminar für Alte Geschichte der Westfälischen-Wilhelms-Universität Münster. A. Schütte, D. Pohl, J. Teichmann (Hrsg.). Asia Minor Studien, Bd. 3. Bonn: Habelt.

 

Schyboll, A. 1998. Georgisch (III. Literatur), in: Der neue Pauly. Enzyklopädie der Antike. H. Cancik & H. Schneider (Hrsg.), B. 4. Stuttgart, Weimar: Verlag J. B. Metzler.

 

Sherk, R. K. 1980. Roman Galatia: The Governors from 25 B.C. to A.D. 114, in: Aufstieg und Niedergang der römische Welt. Geschichte und Kultur Roms in Spiegel der neueren Forschung, II. Principat, siebenter Band (2. Halbband). Herausgegeben von H. Temporini. Berlin, New York: Walter de Gruyter.

 

Sherwin-White, A. N. 1984. Roman Foreign Policy in the East 168 B.C. to A.D. 1. London.

 

Sinor, D. 1987. Introduction: The Concept of Inner Asia, in: The Cambridge History of Early Inner Asia. D. Sinor (ed.). Cambridge etc.

 

Sonnabend, H. 1989. Pyrrhos und die „Furcht“ der Römer vor dem Osten. - Chiron, Mitteilungen der Kommission für Alte Geschichte und Epigraphik des Deutsches Archäologischen Instituts, Bd. 19.

 

Sonnabend, H. 1998. Ein Hannibal aus dem Osten? Die „letzten Pläne“ des Mithridates VI. von Pontos, in: Alte Gescichte: Wege-Einsichten-Horizonte: Festschrift für Eckart Olshausen zum 60. Geburtstag. U. Fellmeth & H.            Sonnabend (Hrsg.). Spudasmata, Studien zur Klassischen Philologie und ihren Grenzgebieten, Bd. 69. Hildesheim, Zürich, New York: Olms.

 

Speidel, M. P. 1978. The Religion of Iuppiter Dolichenus in the Roman Army. Leiden: E. J. Brill.

 

Speidel, M. P. 1980. Jupiter Dolichenus. Der Himmelsgott auf dem Stier. Stuttgart.

 

Speidel, M. P. 1982. Auxiliary Units Named after their Commanders: Four New Cases from Egypt. - Aegyptus, Rivista italiana di egittologia e papirologia, 62 (1-2).

 

Syme, R. 1995. Flavian Wars and Frontiers, in: The Cambridge History, vol. VI: The Imperial Peace A.D. 70-192. S. A. Cook, F. E. Adcock, M. P. Charlesworth (eds.). Cambridge: Cambridge University Press (First published 1936).

 

Täubler E. 1909. Zur Geschichte der Alanen. - Klio, Beiträge zur alten Geschichte, B. 9.

 

Tarchnishvili, M. 1947. Sources arméno-géorgiennes de l'histoire ancienne de l'Église de Géorgie, in: Le Muséon 60.

 

Tarchnishvili, M. 1955. Gescichte der kirchlichen georgischen Literatur (Studi e Testi 185). Città del Vaticano: Bibliotheca Apostolica Vaticana.

 

Tarchnishvili, M. 1957. La découverte d'une inscription géorgienne de l'an 1066, in: Bedi Karthlisa 26-27.

 

Tarchnishvili, M. 1961. Le dieu lune Armazi, in: Bedi Karthlisa 36-37.

 

Tarn, W. W. 1984. Hellenistic Military and Naval Developments. Chicago.

 

Thomson, R. W. 1980. Moses Khorenats'i . History of the Armenians. Translation and Commentary on the Literary Sources by R.W.Thomson. Cambridge, Mass., London.

 

Thomson, R. W. 1976. Agathangelos History of the Armenians. Translation and Commentary by R. W.Thomson. Albany: State University of New York Press.

 

Thomson, R. W. 1996. Rewriting Caucasian History. The Medieval Armenian Adaptation of the Georgian

Chronicles. The Original Georgian Texts and the Armenian Adaptation. Translated with Introduction and Commentary by R. W. Thomson. Oxford: Clarendon Press.

 

Torelli, M. 1968. The Cursus Honorum of

M. Hirrius Fronto Neratius Pansa. - The

Journal of Roman Studies, vol. LVIII.

 

Toumanoff, C. 1943. Medieval Georgian Historical Literature (VIIth - XVth Centuries). - Traditio, I. Studies in Ancient and Medieval History, Thought and Religion. New York.

 

Toumanoff, C. 1947. The Oldest Manuscript of the Georgian Annals: The Queen Anne Codex (QA), 1479-1495. -

Traditio, V. Studies in Ancient and Medieval History, Thought and Religion. New York.

 

Toumanoff, C. 1963. Studies in Christian Caucasian History. Washington: Georgetown University Press.

 

Toumanoff, C. 1969. Chronology of the Early Kings of Iberia. - Traditio, XXV. Studies in Ancient and Medieval History, Thought and Religion. New York.

 

Toynbee, A. J. 1956. A Study of History, vol.II. London, New York, Toronto: Oxford University Press.

 

Tseretheli, M. von. 1935. The Asianic (Asia Minor) Elements in National Georgian Paganism, in: Georgica, Journal of Georgian and Caucasian Studies, vol. I, no. 1 London: Austin.

 

Whinston, W. et al., 1895. Flavius Josephus. The Works of Flavius Josephus. Translated by William Whiston, A.M. Auburn and Buffalo. John E. Beardsley. 1895.

 

Winkler, G. 1988. C. Plinius Secundas d.Ä. Naturkunde. Lateinish-Deutsch. Bücher III/IV. Geographie: Europa. Herausgegeben und übersetzt von G. Winkler in Zusammenarbeit mit R. König. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt. München & Zürich: Artemis.

 

ავტორის ვებ-გვერდი: http://www.scribd.com/people/documents/400119-giorgi-leon-kavtaradze?popular=1

 

&

 

http://www.geocities.ws/komblege/index.html

 

ელ. ფოსტა: [email protected]