Głównym źródłem, na którym Jan Tomasz Gross oparł swoją książkę dotyczącą zbrodni w Jedwabnem (10 lipca 1941 r.), są akta śledztwa prowadzonego przez Urząd Bezpieczeństwa w pierwszych miesiącach 1949 r., a także akta sprawy, która odbyła się przed Sądem Okręgowym w Łomży w maju tegoż roku. Przez wiele miesięcy dokumenty te, ze względu na zamieszanie spowodowane tworzeniem Instytutu Pamięci Narodowej, były dla historyków niedostępne, toteż nie było możliwości zweryfikowania informacji podanych w "Sąsiadach". Ów brak oficjalnego dostępu do dokumentów archiwalnych - Gross dysponuje kopią powyższych akt uzyskaną niezbyt legalnie od prof. Andrzeja Paczkowskiego z Instytutu Nauk Politycznych Polskiej Akademii Nauk 1/ - był przez długi czas najpoważniejszym argumentem w rękach autora książki, który w odpowiedzi na zastrzeżenia do jego pracy wytykał adwersarzom właśnie nieznajomość akt. 2/ Kiedy wreszcie historycy dostęp do dokumentów archiwalnych uzyskali, prof. Tomasz Strzembosz oraz niżej podpisany jednocześnie w "Rzeczpospolitej" i "Życiu" opublikowali dwa artykuły z zarzutami pod adresem książki J. T. Grossa. Zastrzeżenia przez nas zgłoszone były bardzo poważne: ominięcie niewygodnych źródeł, braki podstawowej wiedzy, oparcie głównych źródeł na niewiarygodnych relacjach lub zeznaniach osób, które w ogóle nie były świadkami tragicznych wydarzeń w Jedwabnem, usunięcie z perspektywy historycznej rzeczywistej roli Niemców, itp. 3/ Zarzuty te - nie licząc prób dyskredytacji i ataków ad personam - nie spotkały się z rzeczową odpowiedzią Jana Tomasza Grossa. 4/ Poniżej przedstawiam jeden z najważniejszych dokumentów archiwalnych, jaki dotyczy zbrodni w Jedwabnem. Jest to wyrok wydany przez Sąd Okręgowy w Łomży, przed którym w 1949 r. stanęły 22 osoby oskarżone o współudział w zbrodni na Żydach. Wprawdzie zawiera on kilka nieprecyzyjnych i błędnych informacji (np. błędna data wydarzeń, wielokrotnie zawyżona liczba ofiar itp.) to jednak ma znaczenie fundamentalne: stanowi on swego rodzaju podsumowanie nie tylko przebiegu rozprawy sądowej, lecz także toczącego się wcześniej śledztwa prowadzonego przez UB. Znakiem [...] zaznaczyłem uszkodzone fragmenty tekstu, znakiem [aaa?] uzupełniłem prawdopodobne brzmienie fragmentów uszkodzonego tekstu, znakiem [aaa] zaznaczyłem niezbędne uzupełnienia.

Piotr Gontarczyk

I. Bolesław Ramatowski, Stanisław Zejer, Czesław Lipiński, Władysław Dąbrowski, Feliks Tarnacki, Józef Chrzanowski, Roman Górski, Antoni Niebrzydowski, Władysław Miciura, Józef Zyluk, Marian Zyluk, Jerzy Laudański, Zygmunt Laudański, Czesław Laudański, Wincenty Gościcki, Roman Zawadzki, Jan Zawadzki, Aleksander Łojewski, Franciszek Łojewski, Eugeniusz Śliwecki, Stanisław Sielawa i Karol Bardoń, oskarżeni zostali o to, że w dniu 25 czerwca 1941 r. w Jedwabnem, pow. łomżyńskiego - idąc na rękę władzy państwa niemieckiego brali udział w ujęciu około 1 200 osób narodowości żydowskiej, które te osoby przez Niemców zostały masowo spalone w stodole Bronisława Śleszyńskiego.

Jak wiadomo ze sprawy zbrodnia dokonana na ludności żydowskiej w Jedwabnem w czerwcu 1941 r. miała charakter potwornego mordu, w którym zginęło ok. 700 żydów, spalonych żywcem w stodole - reszta wybita na cmentarzu. W morderstwie tym wzięli udział Niemcy w liczbie kilkudziesięciu (św. J. Sokołowska) w tym samych gestapowców 68 i miejscowa ludność, która do działania została wciągnięta przemocą. Żydzi zostali zgromadzeni na placu, skąd po wielu ekscesach, jak noszenie pomnika Lenina, odprowadzono ich na cmentarz, gdzie wielu rozstrzelano i do stodoły Śleszyńskiego, gdzie ich podpalono. Miejscowa ludność, a więc w tej liczbie i oskarżeni wzięci byli do udziału pod terrorem, jak to widać ze wszystkich wyjaśnień oskarżonych, gdzie ktokolwiekby były one składane i z zeznań świadków oskarżenia i odwodowych. Przemoc zastosowana przez Niemców do oskarżonych wypływa w wielkiej ilości w jakiej w tym dniu krytycznym zjawili się w Jedwabnem i z faktu, że żydów należało wyciągać z mieszkań na plac zbiórki, czego sami Niemcy nie mogli dokonać ze względu na stosunkowo małą ich ilość. Przemocy nie należy rozumieć w ten sposób, iżby przy każdym z oskarżonych szedł Niemiec i pilnował w wykonaniu nakazu oskarżonego, bowiem taka pomoc ze strony oskarżonych równałaby się zeru. Jeden z oskarżonych, a mianowicie Stanisław Zejer w dochodzeniu (na k. 75) zeznał, że pod wpływem gestapo zaprowadził na rynek dwie osoby narodowości żydowskiej, co byłoby charakterystyką działania oskarżonych pozostałych. Na tle zajścia i okoliczności [...] wyodrębniła się rola osk.

I. Karola Bardonia, którego działanie [...]uznać należało za pozbawione cech przymusu. Jak zeznała świadek Sokołowska oskarżony był w tym czasie zatrudniony w służbie żandarmerii. [...] z tego względu udział jego w przestępstwie wypływał z dobrowolnego [pójścia?] na służbę niemiecką. W dniu krytycznym był zaopatrzony w karabin na zbiórce (św. Józef Grądowski). Bardoń tegoż dnia zajęty był cały czas (św. Sokołowska). Bardoń zażądał od Niebrzydowskiego [nafty?] do podpalenia stodoły Śleszyńskiego, i takową otrzymał, a więc użył do podpalenia stodoły (osk. Niebrzydowski). O oskarżonym Bardoniu mówił w dochodzeniu osk. Z. Laudański (k. 103). Bardoń za współpracę z Niemcami skazany został poprzednio na 6 lat więzienia. Obecnie [za?] czyn jego z art. 1 p.l. Dekretu należało wymierzyć mu karę śmierci na potworne rozmiary przestępstwa. Pozostałych oskarżonych należało pod względem dowiedzionych im czynów podzielić na tych, co brali udział w pędzeniu żydów do stodoły Śleszyńskiego na spalenie, do których należą: Jerzy Laudański, Zygmunt Laudański, Bolesław Ramotowski i Władysław Miciura, dalej na tych, co sprowadzali żydów na rynek, do których należy: Stanisław Zejer i Czesław Lipiński oraz tych, co brali udział w pilnowaniu żydów na rynku, którymi są: Dąbrowski Władysław, Tarnacki Feliks, Górski Roman, Niebrzydowski Antoni i Józef Żyluk. Józefa Chrzanowskiego, Mariana Żyluka, Czesława Laudańskiego, Wincentego Gościckiego, Romana Zawadzkiego, Jana Zawadzkiego, Aleksandra Łojewskiego, Franciszka Łojewskiego, Egueniusza Śliweckiego i Stanisława Sielawę - Sąd uniewinnił dla braku dostatecznych dowodów.

Co do ogólnej charakterystyki dowodów w sprawie powiedzieć należy, iż był dosyć skąpy, gdyż świadkowie oskarżenia [Eljasz] Grądowski i Boruszczak nie stawili się z powodu niedoręczenia im wezwań, inni zaś jak Stanisława Sielawa. Sokołowska, Kozłowski - cofnęli swe zeznania złożone w Urzędzie Bezpieczeństwa, pozostali nic w sprawie nie wiedzieli, oskarżeni na ogół wyparli się poprzednio złożonych zeznań; zeznanie Szmula Wasersztajna jest pozasądowym oświadczeniem; zeznanie św. Henryka Krystowczyka jest niewiarygodne. W zeznaniu złożonym w Urzędzie Bezpieczeństwa Eljasz Grądowski i Abram Boruszczak podają, że w czasie zajścia uciekli - stąd też ich wiadomości, a zwłaszcza [Eljasza] Grądowskiego o udziale oskarżonych nie mogły być wzięte za bezsporny dowód tym więcej, iż wydaje się niemożliwe, aby Grądowski w okolicznościach zajścia krytycznego zauważył, co robił każdy z 25 osób przez niego wskazanych. Odnośnie tych świadków Józef Grądowski zeznał, że nie było ich w Jedwabnem w czasie masowego morderstwa. Zeznania Wasersztajna, Eljasza Grądowskiego i Boruszczaka należy z powyższych względów traktować jako dowód uzupełniający przyjmując iż świadkowie ci posiadali jedynie informacje o oskarżonych osób. Św. Henryk Krystowczyk zeznał, iż oskarżonych Laudańskich, Łojewskiego Aleksandra widział z odległości 250 metr. i obserwował przez [podniesienie?] dachówki na strychu domu. Wydaje się niemożliwością, aby świadek w takich warunkach przez się przytoczonych widział, co który z oskarżonych robi. Niektórzy z oskarżonych na swoje usprawiedliwienie podawali, że byli bici w Urzędzie Bezp. i dlatego zeznania składali pod presją. Ponieważ wielu oskarżonych badanych było równocześnie w Prokuraturze i zeznania tutaj złożone pokrywają się z zeznaniami w U.B., przeto zarzut składania przez oskarżonych zeznań pod presją - należy odrzucić, a to co zeznali w U.B. i Prokuraturze za prawdę uznać.

Przechodząc do poszczególnych oskarżonych zważyć należy co następuje:

II. Jerzy Laudański na rozprawie wypał się udziału w przestępstwie. Jednak badany w U.B. i w Prokuraturze przyznał się do pędzenia żydów do stodoły Śleszyńskiego. Z jego wyjaśnień i zeznań świadka Antoniego Gościckiego wynika, iż w czasie krytycznym był zatrudniony jako woźny na posterunku żandarmerii w Jedwabnem i miał do czynienia z żydami przez odprowadzenie ich na roboty przymusowe. O nim zeznaje w U.B. osk. Lipiński, że przyszedł razem z Kalinowskim; to ostatnie nazwisko powtarza się w szeregu zeznaniach innych oskarżonych. O Laudańskim mówią Eliasz Grądowski, Abram Boruszczak i Szmul Wasersztejn. Czyn oskarżonego zakwalifikować należy z art. 1 p. 1 i 5j § 2 Dekretu i ze względu na to, że był on w służbie u Niemców oraz z uwagi na stosunek [...] za jego udział w przestępstwie należało wymierzyć 15 lat więzienia.

III. Zygmunt Laudański do winy się na rozprawie nie przyznał; natomiast w dochodzeniu [...] w U.B. jak i u Prokuratora przyznał, że pilnował żydów na rynku oraz [był obecny przy?]stodole Śleszyńskiego, a zatym przypędził ich na miejsce zbrodni. [Zeznał] on u Prokuratora o Bardoniu i Józefie Żyluku, który uciekł w trakcie pędzenia żydów do stodoły; św. Borawska i Chrzanowska mówią, iż oskarżonego [ściąga?]ali Niemcy na rynek, a później stamtąd uciekł, czyn oskarżonego należało zakwalifikować podobnie jak i Jerzego Laudańskiego, a jako karę wymierzyć mu 12 lat więzienia z uwagi na to, że wykazał mniejszy udział w przestępstwie [niż?] wspomina o oskarżonym św. Krystowczyk Henryk.

IV. Bolesław Ramatowski przyznał się do tego, że pilnował żydów na rynku i że widział stojącego Józefa Żyluka. W U.B. przyznał się do pędzenia żydów do stodoły Śleszyńskiego i u prokuratora zeznał, że dozorował ludność żydowską na rynku. O nim wspomina w swoim zeznaniu Eliasz Grądowski, jako o tym który zapędzał żydów do stodoły. Św. Grądzka i Jarnutowska mówią, że oskarżony zostały na rynek zabrany przez Niemców. Wobec powyższego Sąd uznał że oskarżony brał udział w pędzeniu do stodoły, gdyż nie miał powodów mówić nieprawdę przez Urz. Bezp. i czyn jego kwalifikując podobnie jak poprzedniego oskarżonego należało wymierzyć karę 12 lat więzienia.

V. Władysław Miciura do winy się nie przyznał na rozprawie sądowej. W Urz. Bez. zeznał, że zapędzał żydów do stodoły; u prokuratora zeznał, że widział jak Kobrzeniecki podpalał stodołę. Z tego wynika, że był on przy stodole dokąd na pewno nie poszedłby dla samej obserwacji. Oskarżony pracował w tym czasie na posterunku żandarmerii jako stolarz i w pierwszej linii podlegał werbunkowi do akcji przeciwko żydom; z tych względów uznać go należało za winnego wpędzania żydów do stodoły i zakwalifikować jak trzech poprzednich i takąż samą karę wymierzyć.

VI. Stanisław Zejer na rozprawie wyjaśnił, że gestapowiec kazał mu prowadzić 2-ch żydów, których on początkowo wziął, ale w drodze puścił, dalej zeznał, że widział jak niemcy prowadzili osk. Romana Górskiego i jak szedł za żydami Jerzy Laudański. W Urz. Bez. i u Prokuratora zeznał, iż na rozkaz doprowadził na rynek dwie osoby narodowości żydowskiej i tam ich pilnował, a potem uciekł do domu. Dowód ten jest wystarczający do uznania oskarżonego winnym przestępstwa z art. 1 p. 2 i 5 § 1 Dekretu z 31.8.44 r.; przy czym jako karę - Sąd uznał za słuszne wymierzyć 10 lat więzienia z uwagi na rozmiary zbrodni.

VII. Czesław Lipiński, oskarżony - obecnie wypiera się udziału w przestępstwie. W Urz. Bezp. zeznał, że przygnał na rynek jednego żyda i 2 młode żydówki. U prokuratora zeznał, że pilnował na rynku żydów. Nie na darmo i nie bez powodu powiedział oskarżony w U.B. o doprowadzeniu żydów, takie mieli zdania oskarżeni. Jego świadkowie jak Rybicka, Lipińsk[...] Dolewski zeznali, iż oskarżony zabrany był przymusowo, a potem uciekł. W tym stanie rzeczy należało oskarżonego uznać winnym przestępstwa i podobnie jak Zejera ukarać z art. 1 pl. [...] i 5 § 1 Dekretu.

VIII. Władysław Dąbrowski - oskarżony na rozprawie do winy się nie przyznał, natomaist w Urz. Bez. i u prokuratora przyznał się do pilnowania żydów przez dwie godziny. I nim wspomina św. Eliasz Grądowski. Oskarżony zeznał, że nie chciał iść i Niemcy przez uderzenie w twarz zmusili go do pójścia. Zeznaniu świadków: Dąbrowskiej Marii i Józefowi Kalczyńskiego do tego, iż oskarżony układał dachówkę na kościele, nie należy dać wiary ze względu na dane przytoczone na wstępie. Ponieważ pilnowanie żydów na rynku było czynnością szkodliwą z punktu widzenia bezpieczeństwa o życie - o czym oskarżony dobrze wiedział - na podstawie rozgrywających wydarzeń, a następstwem tego było zaprowadzenie żydów na miejsce stracenia - przeto czyn oskarżonego należy zakwalifikować z art. 2 Dekretu. Nadmienić należy, że w pierwszym stadium postępowania Niemców, polegającym na dokonaniu zbiórki żydów - mógł oskarżony nie przewidzieć dalszych wypadków, jakimi były spalenie i rozstrzeliwanie żydów na cmentarzu. Co tyczy kary, to przyjmując po uwagę znaczną odległość czasu od momentu popełnienia przestępstwa, karę 8 lat więzienia - Sąd uznał za dostateczną.

IX. Feliks Tarnacki - oskarżony przyznał się na rozprawie do pilnowania żydów na rynku przez 15 minut - skąd następnie uciekł. Podobnie zeznał w Urz. Bez. i u Prokuratora. Świadkowie odwodowi Walczyński, Wacław Krystowczyk i Przestrzelski zeznali, iż oskarżony w czasie krytycznym wyjechał rowerem z Jedwabnego, co rozumieć należy, iż miało to miejsce po uprzednim udziale jego w przestępstwie.

X. Górski Roman - na rozprawie zeznał, że pilnował żydów na rynku przez 15 minut. To samo zostało ustalone w czasie badania go w dochodzeniu. O oskarżonym, jako biorącym udział, mówił osk. Ramatowski. Świadkowie [...]ska, Borawska, Mroczkowska zeznały, że Niemcy zabrali oskarżonego na rynek przemocą.

XI. Anotni Niebrzydowski - wyparł się udziału w przestępstwie - przyznał jedynie, że jako magazynier nafty z czasów sowieckich - wydał Bardoniowi na żądanie naftę w ilości 8 litrów. Oskarżony u Prokuratora a tak samo w U.B. przyznał się do pilnowania ludności żydowskiej na rynku.

XII. Józef Żyluk do winy się nie przyznał i wyjaśnił, że wziął z młyna Zdrojewicza, którego następnie wypuścił w drodze. Oskarżony w dochodzeniu zeznał, że żyda puścił na szosie, skąd on sam poszedł na rynek. U prokuratora zeznał, że po tym udał się do domu i widział jak prowadzili żydów do stodoły Śleszyńskiego. W dochodzeniu nie mówił oskarżony, iżby chodziło tu o Zdrojewicza; tą ostatnią okoliczność zeznali świadkowie odwodowi: Brzeczko i Długołęcki. Jednakże biorąc pod uwagę powyższe zeznania należało dojść do wniosku, iż oskarżony działał na szkodę ludności żydowskiej i że rola jego była podobna do 4-ch ostatnio wymienionych oskarżonych. W szczególności oskarżony na rynku przy pilnowaniu żydów musiał być skoro w tamtym kierunku poprowadził żyda i widział palącą stodołę. O nim mówią w dochodzeniu osk. Zygmunt Laudański i Bolesław Ramotowski. Czyn przestępny Tarnackiego Górskiego, Niebrzydowskiego i Józefa Żyluka zakwalifikować należy podobnie, jak Władysława Dąbrowskiego. I takąż wymierzyć mu karę.

XIII. Józef Chrzanowski do winy się nie przyznał i żaden z oskarżonych na sprawie nie wskazuje, iżby brał udział. Jego przyznanie w Urzędzie Bezpieczeństwa że żydów pilnował nie zostało potwierdzone u Prokuratora. Z zeznań świadków [...] Godlewskiej, Chrzanowskiej widaź, iż niemcy go pognali, lecz on uciekł i skrył się w życie, jak wiadomo niemcy zażądali od niego wydania stodoły do podpalenia żydów i w związku z tym zabrali go ze sobą. Możliwe że sprawa ta zajęła mu trochę czasu i chcąc wykręcić się przed niemcami i nie dać im stodoły uratował się ucieczką. Samo zeznanie jego w UB przy braku danych w jakim stopniu oskarżony doceniał treść protokołu jest zamałym dowodem do uznani go winnym.

XIV Marian Żyluk. Oskarżony w dochodzeniu do winy się nie przyznał, tak samo nie przyznał się w czasie rozprawy. Świadkowie: Strzelczyk i Krystowczyk Stanisław zeznali iż oskarżony w czasie krytycznym był chory. O oskarżonym mówił w UB Niembrzydowski Antoni, zaś, osk. Z. Laudański mówił o nim w UB a u prokuratora - mówił o Józefie Żyluku. Dowody te sa niewystarczające.

XV. Czesław Laudański do winy się nie przyznał. Wspomina o nim jedynie Wasersztejn k. 28 dochodzenia i św. Wacław Krystowczyk, o którym jak wyżej powiedziano okazał się niewiarygodny. Świadkowie: Rybicki, Malczyński, Chrzanowski, Dobkowski zeznają, iż oskarżony był ciężko chory. Z tych względów brak jest dowodów winy.

XVI Wincenty Gościcki - na rozprawie i w toku dochodzenia do winy się nie przyznał, Bolesław Romatowski wspomniał o nim w czasie badania u Prokuratora, lecz na rozprawie osk. zeznanie to cofnął. Św. Gościcka zeznała, że w czasie krytycznym spał.

XVII I XVIII Roman Zawadzki i Jan Zawadzki do winy się nie przyznali i wspomina o nich w dochodzeniu u Prokuratora osk. Bolesław Ramatowski Jan Zawadzki podłóg protokołu UB miał pilnować [Żydów] Świadkowie odwodowi Jarnutowski i inni ustalili, że Zawadzcy pracowali: jeden we młynie - drugi w tartaku. Zawadzkich z braku dowodów należało uniewinnić.

XIX Aleksander Łojewski do winy się nie przyznał. Wspomina o nim św. Krystowczyk (k. 141 dochodzenia) i dzisiejsze zeznanie, jednakże świadek ten miał pretensje do Łojewskiego i zeznanie jego na wiarę nie zasługuje. Św. [...] Karwowski, Biedrzycki Kamalski - zeznają, iż w czasie krytycznym znajdował się u swojej synowej. Wspomina o oskarżonym [Eljasz] Grądowski i Boruszczak, lecz z wyłuszczonych poprzednio względów zeznań ich, jako dowodów samodzielnie brać nie należy.

XX Franciszek Łojewski - do winy się nie przyznał. W/g protokołu UB oskarżony rozkaz od niemców otrzymał, ale uciekł. Wspominają o nim w UB osk. Niebrzydowski i Miciura. Dowód to niedostateczny i należało oskarżonego uniewinnić.

XXI Eugeniusz Śliwecki do winy się nie przyznał. Wspomina o nim w zeznaniu swoim św. Krystowczyk, lecz przekonanie swe wyprowadza jedynie z faktu, iż był on pracownikiem Zarządu Miejskiego w Jedwabnem. Zeznanie Grądowskiego Eljasza z dochodzenia nie można uznać za wystarczający dowód winy oskarżonego.

XXII Stanisław Sielawa do winy się nie przyznał i wspomina o nim jedynie Szmul Wasersztejn. Dowód to niewystarczający. -

Sędzia:

[trzy podpisy nieczytelne]