Obowiązkiem badacza jest odpowiedzialność za każde słowo. A tej w książkach Grossa czasem brakuje
 

W cieniu Jedwabnego

RYS. PAWEŁ GAŁKA

PAWEŁ MACHCEWICZ

Nie ulega wątpliwości, że książka Jana T. Grossa i wywołana nią dyskusja to jedno z najważniejszych wydarzeń kilku ostatnich lat w polskich sporach o przeszłość. "Sąsiedzi", a także wcześniejsza o dwa lata (i prawie niezauważona) "Upiorna dekada" dotykają spraw najistotniejszych dla Polaków, konstytuujących obraz nas samych w tak kluczowym przedmiocie, jak okupacja niemiecka i sowiecka, postawy społeczeństwa polskiego wobec Niemców i Żydów, stosunek Polaków do holokaustu.

Trudno się dziwić, że kwestie te mimo upływu kilkudziesięciu lat rozpalają do białości emocje. Ich ilustracją było niedawne spotkanie w Instytucie Historii PAN poświęcone książce Grossa, w którym uczestniczyło sto kilkadziesiąt osób. Było to wydarzenie niezwykłe, przede wszystkim ze względu na niebywałą temperaturę sporu, którego uczestnicy pod koniec już niemal tylko krzyczeli na siebie bądź płakali.

Czy jest zatem szansa, żeby o książkach Grossa rozmawiać spokojnie, uwzględniając argumenty inne niż własne?

Fakty i pytania

Spróbujmy zrekonstruować zarówno najważniejsze fakty, jak i pytania, na które na razie nie ma odpowiedzi.

Dziesiątego lipca 1941 roku w małym, liczącym niespełna trzy tysiące mieszkańców miasteczku Jedwabne (kilkanaście kilometrów od Łomży) wymordowano całą jego żydowską społeczność (liczby wahają się od 900 do 1500 - 1600 osób; Gross przyjmuje maksymalne). Żydów zabijali ich sąsiedzi, Polacy. Oczywiście nie wszyscy. Autor, opierając się na aktach śledczych i procesowych z 1949 roku, wyodrębnia kilkudziesięcioosobową grupę najbardziej aktywnych morderców.

Tych faktów prawie nikt nie kwestionuje. Wątpliwości budzi natomiast rola Niemców. Wydarzenia nie były z pewnością spontaniczne. Rejestrowała je niemiecka ekipa filmowa, która rankiem zjawiła się w Jedwabnem. W śledztwie pojawiają się informacje na temat rozmów toczonych z Niemcami przez władze miasteczka w czasie poprzednich kilku dni. Dla zrozumienia kontekstu jedwabieńskich wydarzeń należy także pamiętać, że kilkanaście dni wcześniej funkcjonariusze dwóch niemieckich batalionów policyjnych wymordowali dwa tysiące Żydów białostockich, wielu z nich paląc w synagodze.

Uderza chociażby podobieństwo metod, bo przecież w Jedwabnem co najmniej kilkuset Żydów spalono w stodole. Gross nie poświęca tym wątkom (jak i innym wersjom wydarzeń, według których do Jedwabnego przyjechało od kilkudziesięciu do ponad dwustu niemieckich funkcjonariuszy) zbyt wiele uwagi, uznając, że dla obrazu tego, co stało się 10 lipca, nie ma to kluczowego znaczenia.

Jakie motywy

Historycy zwracają uwagę także na inne okoliczności, których Jan T. Gross nie uwzględnił w ogóle lub w niedostatecznym stopniu. Kluczowe pytanie dotyczy motywów, dla których polscy sąsiedzi wymordowali w ciągu jednego dnia prawie całą żydowską społeczność miasteczka. Jednym z nich na pewno był antysemityzm (tamtejsze okolice były jedynymi w Polsce, w których ONR dysponował silnymi wpływami na wsi) czy zwykła chciwość - chęć zagarnięcia dobytku mordowanych. Ale to chyba nie wszystko.

Z opisów tego, co działo się 10 lipca, wynika, iż istotną rolę mógł odgrywać motyw zemsty za (domniemaną lub rzeczywistą - na razie nie jesteśmy w stanie tego rozstrzygnąć) kolaborację Żydów z okupantem sowieckim między wrześniem 1939 a czerwcem 1941 roku. Gross twierdzi, że nie ma żadnych przesłanek, by sądzić, że jedwabieńscy Żydzi współpracowali z NKWD w stopniu większym niż Polacy ani że odegrali jakąś rolę w wytropieniu i rozbiciu działającego w okolicy oddziału partyzanckiego. A jednak wiemy, że młodzi Żydzi przed swoją śmiercią zostali zmuszeni do przeniesienia pomnika Lenina ustawionego w miasteczku przez sowieckich okupantów, a także śpiewania w ich ostatniej drodze "przez nas wojna za nas wojna".

Profesor Tomasz Szarota zwrócił uwagę, iż jedni z głównych morderców, bracia Laudańscy, stracili wcześniej siostrę, która została aresztowana i zamordowana przez NKWD. Inny ważny trop to informacja (której nie ma w "Sąsiadach"), że do Jedwabnego kilka dni przed pogromem dotarła grupa więźniów, byłych uczestników antysowieckiej konspiracji, uwolnionych przez niemiecką ofensywę.

Wspomniane wątki nie dają gotowej odpowiedzi, ale wskazują na rolę, jaką mogły odegrać zbiorowe wyobrażenia na temat współodpowiedzialności Żydów za sowieckie zbrodnie, nawet jeśli były odległe od rzeczywistości.

W niczym oczywiście nie zmienia to moralnej oceny tego, co stało się w Jedwabnem, ani nie usprawiedliwia morderców. Niezależnie od niemieckiej inspiracji czy motywu zemsty za domniemaną współpracę z Sowietami nie ulega wątpliwości, że Żydzi ginęli z rąk polskich sąsiadów. Tak samo było w Kielcach 4 lipca 1946 roku: nawet jeżeli ówczesny pogrom był efektem prowokacji UB (są przesłanki, by tak sądzić), to przecież musieli znaleźć się Polacy, którzy z nożami i drągami wyruszyli do domu na ulicy Planty 7, by mordować Żydów. Historyk nie może jednak poprzestać na ocenie moralnej, ale ma obowiązek drążyć nawet pozornie drugorzędne okoliczności, które mogą pomóc zrozumieć sens wydarzeń.

I dlatego też warto wysłuchać krytyków Grossa, którzy zarzucają mu bagatelizowanie faktów i interpretacji nie wspierających tez zawartych w "Sąsiadach". Tego rodzaju zarzuty nie wynikają z chęci pomniejszania polskiej odpowiedzialności za zbrodnię (takie oceny można było usłyszeć w czasie wspomnianej dyskusji w Instytucie Historii), ale z dążenia do dotarcia do prawdy tak blisko, jak to możliwe. I z pewnej pokory wobec historycznej materii, która wydaje się bardziej pogmatwana i nie do końca wyjaśniona, niż to konstatuje autor "Sąsiadów".

Jedno zdarzenie, ogólna teza

Dyskusja na temat rzetelności Jana T. Grossa w rekonstruowaniu tła i sekwencji jedwabieńskich wydarzeń przesłania to, co w "Sąsiadach" (a także "Upiornej dekadzie") najbardziej doniosłe, a zarazem kontrowersyjne. Ze studium poświęconego jednemu miasteczku autor wyprowadza bardzo daleko idące twierdzenia o stosunkach polsko-żydowskich, polskiej współodpowiedzialności za holokaust, kolaboracji z Niemcami.

Teza naczelna brzmi, iż "Jedwabne, choć to może największy jednorazowy mord popełniony przez Polaków na Żydach - nie było zjawiskiem odosobnionym", a "w zbiorowej pamięci Żydów sąsiedzi Polacy w rozlicznych miejscowościach mordowali ich z własnej i nieprzymuszonej woli". W "Upiornej dekadzie" autor twierdzi, iż "Polacy w przeważającej większości nie okazywali pomocy ani nawet współczucia mordowanym współobywatelom i jakże często uczestniczyli w procesie Zagłady". Wysuwa także argument, iż możliwe było uratowanie znacznie więcej Żydów: "...żadna policja nie jest w stanie egzekwować nagminnie łamanych przepisów. Gdyby jeden Polak na pięciu czy na dziesięciu - nie zaś jeden na stu czy na dwustu - pomagał jakiemuś Żydowi, gestapo byłoby bezradne. Brutalne represje najłatwiej dają się zastosować przeciwko niewielkiej grupie ludzi, która jest izolowana we własnym społeczeństwie".

Indie i Generalne Gubernatorstwo

Są to słowa niesłychanie mocne i należy zapytać, w jakim stopniu uzasadnione. Zacznijmy od zgody z Grossem co do tego, że liczne relacje i wspomnienia poświadczają obojętność Polaków wobec losu Żydów, gorzej nawet - występowanie zjawisk (choć oczywiście nie sposób pokusić się o żadne szczegółowe ustalenia co do skali) szmalcownictwa czy - na terenach wiejskich - wyłapywania przez chłopów ukrywających się Żydów. Ale już teza, że powszechność pomocy dla Żydów wiązałaby ręce gestapo i chroniła przed represjami, wydaje się przynależeć, biorąc pod uwagę eksterminacyjną politykę niemiecką wobec Polaków, do historycznej science fiction. Teza ta bardziej pasuje do walki Gandhiego organizującego obywatelskie nieposłuszeństwo przeciwko panowaniu Brytyjczyków w Indiach niż do realiów Generalnego Gubernatorstwa. Poza wszystkim ukrywanie Żydów groziło śmiercią całej polskiej rodziny, a od ludzi z pewnością można wymagać przyzwoitości, ale już nie bohaterstwa.

Najważniejsze jest jednak to, że obecniei wiemy dość dużo zaledwie o jednym przypadku - w Jedwabnem - wymordowania przez Polaków całej żydowskiej społeczności; są uzasadnione przypuszczenia, iż do podobnych wypadków doszło także w sąsiedniej miejscowości - Radziłowie. Być może wyjdą na jaw inne przypadki, o których nie wiemy, ale obecnie kategoryczne stwierdzenia Grossa nie znajdują uzasadnienia. Obowiązkiem badacza - zwłaszcza w tak delikatnej materii - jest precyzja sformułowań i odpowiedzialność za każde słowo. A tych niejednokrotnie w książkach Grossa brakuje.

Przywołajmy jeszcze jedną kwestię dotyczącą kolaboracji z okupantami - Polaków i Żydów. O ile Gross odrzuca tezę o współpracy Żydów z wkraczającymi w 1939 roku Rosjanami, o tyle zupełnie inaczej ocenia postawy ludności polskiej wobec Niemców po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej. "Mówiąc wprost - pisze w 'Sąsiadach' - entuzjazm Żydów na widok wchodzącej Armii Czerwonej nie był zgoła rozpowszechniony i nie wiadomo, na czym miałaby polegać wyjątkowość kolaboracji Żydów z Sowietami w okresie 1939 - 1941. Natomiast nie ulega wątpliwości, że miejscowa ludność (z wyjątkiem Żydów) entuzjastycznie witała wchodzące oddziały Wehrmachtu w 1941 roku i kolaborowała z Niemcami, włączywszy się również w proces eksterminacji Żydów".

Jak inaczej określić takie poglądy, jeśli nie zastępowaniem jednego stereotypu - żydokomuny, innym stereotypem, odnoszącym się tym razem do okupacyjnych postaw Polaków.

Potrzeba badań

Książka Grossa jest bardzo potrzebna. Wstrząsa naszymi sumieniami, godząc w heroiczny obraz okupacji niemieckiej, w którym na ogół nie było miejsca dla szmalcowników, chłopów wyłapujących Żydów uciekających z gett, polskich uczestników antyżydowskich pogromów. Miejmy nadzieję, że zapoczątkuje to debatę nad najbardziej bolesnymi sprawami naszej przeszłości. Przede wszystkim potrzebujemy jednak badań naukowych z prawdziwego zdarzenia, które pozwolą zweryfikować twierdzenia zawarte w "Upiornej dekadzie" i "Sąsiadach".

Takie badania (odwołujące się m.in. do prasy podziemnej, śledztw i rozpraw sądowych toczonych po wojnie przeciwko szmalcownikom i kolaborantom) podejmie Instytut Pamięci Narodowej. Tyle tylko, że z jedenastoletnim opóźnieniem. Zaniechanie przez historyków poszukiwań, które można było i należało podjąć po 1989 roku, będzie miało skutki trudne do naprawienia. Książka Jana T. Grossa za kilka miesięcy ukaże się w Stanach Zjednoczonych i Niemczech i to ona - a nie naukowe, oparte na szerokiej bazie źródłowej prace, które nie zostały dotąd napisane - będzie kształtować spojrzenie sporej części światowej opinii publicznej na stosunki polsko-żydowskie z czasów drugiej wojny światowej. Chylę czoło przed Janem T. Grossem za odwagę podjęcia tak trudnego tematu, ale mam jednocześnie poważne wątpliwości, czy jego liczne uproszczenia i bardzo ryzykowne uogólnienia nie utrudnią - zamiast ułatwić - dialogu polsko-żydowskiego i gotowości Polaków do wyznania własnych win.

Autor jest doktorem habilitowanym, historykiem, autorem książek na temat najnowszej historii Polski; niedawno został powołany na stanowisko dyrektora Biura Edukacji Publicznej Instytutu Pamięci Narodowej.

Powrot

Hosted by www.Geocities.ws

1