Ks. Eugeniusz Marciniak
fragment książki "Jedwabne w oczach świadków"
II
RELACJA ŚWIADKA POŚREDNIEGO
Ksiądz kan. Edward Orłowski, którego relację niżej zamieszczam, dziekan i proboszcz jedwabieński, pracuje w Jedwabnem od lat 13. Przez wcześniejsze lat 14-cie pracował w niedalekim Drozdowie. Boża Opatrzność tak zrządziła, że przez okres swego wikariatu, trzy lata był razem z księdzem Józefem Kęblińskim, który z kolei, prawie przez cały okres wojny, był proboszczem w Jedwabnem i był tu, na miejscu, także w tym czasie, gdy Żydów spalonio w stodole. A ponieważ znał dobrze, jako jeden z nielicznych, język niemiecki, Niemcy korzystali z jego pośrednictwa. Znał więc, jak pewno nikt inny, wiele spraw. Także tych, które znane były tylko Niemcom.
Ponadto ks. kan. E. Orłowski, o czym wspomniałem już we słowie wstępnym, ma dostęp do wielu dokumentów.
Pomimo więc, że ks. E. Orłowski nie był w okresie wojny w Jedwabnem i nie jest świadkiem bezpośrednim, jego świadectwo ma, co najmniej, taką samą moc dowodową, jak świadectwo świadków bezpośrednich.
Ksiądz Edward Orłowski chcąc Czytelnikom tej książki dać pełną odpowiedź na pytanie kto jest winien zbrodni zamordowania Żydów w Jedwabnem w dniu 10 lipca 1941 roku, odpowiadając na stawiane mu pytania, rysuje tło historyczne, sytuację polityczno-społeczną w latach wojny, a także tuż przed i tuż po niej. Podaje też szereg okoliczności, które towarzyszyły tej tragedii. Bez tego tła, bez poznania środowiska, czyli tego, co "gospodarujący" tu przez kilka lat wojny Niemcy nazywają Sitz im Leben, nie było by pełnej odpowiedzi.
O te właśnie sprawy bogatsza i szersza jest, zarejestrowana przeze mnie wypowiedź księdza Orłowskiego w zestawieniu ze świadectwami jego parafian.
Pragnę uprzedzić jeszcze Czytelników, że z ks. kan. Orłowskim, na temat mordu Żydów w Jedwabnem w dniu 10 lipca 41 r. rozmawiałem dwukrotnie. Pierwszy raz przed rozmowami z bezpośrednimi świadkami tych wydarzeń, a drugi raz już po ich wypowiedziach.
W książce, w tej części, wypowiedzi te zamieszczone są jednym ciągiem, co uważny czytelnik bez trudu zauważy.
W dość dużym procencie wypowiedzi ks. E. Orłowskiego sprzed mojej rozmowy z parafianami jedwabieńskimi pokrywają się, co do treści, z rozmową przeprowadzoną po spotkaniu z ludźmi z Jedwabnego. Powiedziałbym nawet, że są do siebie bardzo podobne. W pewnych fragmentach wręcz niemal identyczne.
Dlaczego je więc pozostawiłem?
Po pierwsze: jest to dokument. Zgodnie więc z przyjętą przeze mnie zasadą, nie ingerowałem redakcyjnie.
A po drugie, że tak w pierwszej jak i w drugiej części wypowiedzi są pewne szczegóły, które się wzajemnie uzupełniają, tworząc razem obraz całości bardziej dokładny i czytelny a przy tym wzajemnie się weryfikują.
Mam nadzieję, że po tym wyjaśnieniu, Czytelnika nie będą dziwić pewne powtórzenia i powroty, także w pytaniach, do tego samego fragmentu sprawy.
Biorąc pod uwagę całość nagranej przeze mnie wypowiedzi ks. Orłowskiego, jest ona, co zrozumiałe, w dużym stopniu powtórzeniem świadectwa danego przez świadków bezpośrednich, zamieszczonego w części pierwszej książki. I nie mogło być inaczej.
Dla historycznej prawdy dodam jeszcze, że ks. E. Orłowski jest księdzem katolickim. Jest diecezjalnym duszpasterzem rolników i moim, od wielu lat, kolegą.
ROZMOWA Z KSIĘDZEM
KANONIKIEM EDWARDEM ORŁOWSKIM
Ks. Eugeniusz Marciniak. Księże kanoniku! Proszę powiedzieć Czytelnikom wszystko, co księdzu wiadomo na temat tragedii w Jedwabnem w dniu 10 lipca 1941 roku.
Ks. kanonik Edward Orłowski. Do Jedwabnego zostałem skierowany przez księdza biskupa w dniu 3 lipca 1988 roku. Jestem tutaj proboszczem, dziekanem i tu, w tej parafii, od tego czasu pracuję. Ale parafię tę, tzn. Jedwabne, znałem już dużo wcześniej, ze względu na to, że 3 lata, w Lipsku na Biebrzą, pracowałem z księdzem proboszczem Józefem Kęblińskim, który tutaj, za czasów okupacji, był duszpasterzem. Przy nim, w 1940 r. NKWD aresztowało księdza proboszcza i dziekana - Mariana Ryszarda Szumowskiego. Przez NKWD został też rozstrzelany, jako jeden z organizatorów ruchu oporu, na co mam dokumenty. A trzeba wiedzieć, że tu, w tej okolicy, ruch oporu zorganizował się już w październiku w 1939 roku i ten ruch oporu działał, i był tu trochę szpiegowany przez Żydów, którzy należeli do NKWD i, być może, również przez Polaków, tych, którzy należeli do NKWD.
Potem ksiądz Szumiński został przeniesiony do Kubrzan. Tam również był szpiegowany. Z kolei przeniesiono go do Kobielna. Tam został aresztowany przez NKWD i Armię Radziecką po wcześniejszej potyczce, w której zginęło osiemnastu ludzi z ruchu oporu, w tym dwie kobiety. NKWD-zistów w tej walce zginęło ponad czterdziestu.
Przed wojną, w Jedwabnem, między Żydami a Polakami, były naprawdę dobre stosunki. Jak ludzie wspominają, były tu stosunki nawet przyjazne. Dzieci uczyły się w jednej szkole. W jednej ławce siedziały. Dzieliły się kanapkami. Razem uprawiały sport. Było dobrze. Ale, gdy weszli Sowieci, dużo Żydów zgłosiło się do NKWD, które, wiemy, jakie miało zadania. I te też zadania podjęli Żydzi! Wtedy stosunki te między, Polakami a Żydami, oziębły. Tym bardziej, że nieco później były stąd trzy ogromne deportacje i naszych ludzi, tzn. ludzi z Jedwabnego, wywieziono w głąb Sowietów.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Dokładniej kogo, jakich ludzi, wg jakiego klucza wywożono?
Ks. Edward Orłowski. Wywożono Polaków, których listę Żydzi utworzyli.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Proszę powtórzyć Czytelnikom, kto za tym stał?
Ks. Edward Orłowski. Stali za tym Żydzi. Żydzi, bo oni przychodzili razem z NKWD-zistami do domów Polaków i aresztowali tych ludzi. Wszyscy ci zresztą ludzie, tutaj, tak twierdzą. I taka też była prawda. Oni tj. Żydzi, patrolowali nawet wozy, którymi deportowanych wywożono na stację do Łomży. Co na którymś z wozów siedział NKWD-zista. Na każdej jednak furmance, z karabinem, siedział Żyd. Wprawdzie karabin ten był na sznurku, ale był to karabin.
Jak wywozili z Polski naszych mężczyzn, to matki, żony, kobiety, szły drogą i błagały tych Żydów, których, przecież jako swoich sąsiadów, doskonale znały, żeby dali deportowanym szansę. Jadąc przez las wywożeni mieli możliwość ucieczki Sowietom. Jednak nic takiego nie nastąpiło.
W rezultacie, w głąb Rosji, bydlęcymi wagonami wyjechały całe transporty. Część wywożonych ludzi, z uwagi na brak miejsca, nie mogła się dostać do wagonów. Zamknięto ich w więzieniu i tu oczekiwali na następny transport.
W międzyczasie Niemcy napadli na Sowietów i uwolnili tych mężczyzn, którzy byli zamknięci i oczekiwali na wywózkę w więzieniu. Ci wrócili do Jedwabnego.
W dniach 24-26 czerwca 1941 r. Niemcy weszli do Jedwabnego, a już 10 lipca nastąpił pogrom.
Zauważcie państwo, że upłynęło tylko niecałe dwa tygodnie.
Niemcy wykorzystali pewną taką niechęć i, jak wyraził się i opowiedział mi to ks. Józef Kębliński, przygotowali to bardzo dobrze. Zorganizowali ten mord w taki sposób, że zlikwidowali tu większość Żydów. Jednak nie wszystkich.
Ks. Eugeniusz Marciniak. A zatem zrobili to hitlerowcy, Niemcy czy też Polacy, bo przecież takie i takie informacje krążą po Polsce i świecie?
Ks. Edward Orłowski. Zrobili to hitlerowcy. Oni to zorganizowali. Zresztą ksiądz, tutejszy ówczesny proboszcz, ks. J. Kębliński, poszedł na niemiecką komendę i zwrócił się do jakiegoś wysokiej rangi Niemca, który dowodził tymi sprawami i powiedział mu: Jeśli macie coś do mężczyzn, to, że oni współpracowali z komunistami i Sowietami, to przecież kobiety i dzieci są niewinne. A Niemiec ów odpowiedział: Ty nie zdajesz sobie sprawy z tego, kto tutaj rządzi? Jeżeli chce zachować głowę na karku i żyć, to się stąd wynoś! Raus!!!
A już w tym czasie porozwieszane były plakaty informujące, że za przechowanie Żyda całej rodzinie grozi śmierć. I to aż do trzeciego pokolenia.
Ks. Eugeniusz Marciniak. O ile dobrze zrozumiałem, to ksiądz Kębliński wstawił się za kobietami i dziećmi pochodzenia żydowskiego?
Ks. Edward Orłowski. Tak. Pochodzenia żydowskiego. Żydzi, tak do końca, nie orientowali się, że idą na pewną śmierć. Oni myśleli, że będą gdzieś tam zamknięci, albo do getta ich wywiozą. Albo też znowu do jakiejś pracy tutaj lub w okolicy.
W dniach poprzedzających tragedię, rano wypędzano ich z domów a na wieczór puszczano z powrotem. Było to coś w rodzaju "przygotowania" do takiego myślenia.
Do tej stodoły konwojowano tych Żydów i zmuszano do tego Polaków. Bóg wie czy także z tych, którzy wrócili z przymusowego wywozu do Rosji i domy zastali puste, bo rodziny były już wywiezione na Syberię?
Nie ma gdzie zamieszkać. Nie ma żony, nie ma dzieci. Pusto wszędzie. Nie można wykluczyć, że ktoś taki, spośród Polaków, mógł się pomścić. Trudno coś pewnego o tym powiedzieć, ale, z pewnością, nie było nic takiego, żeby ktoś komuś głowy ucinał, czy coś w tym rodzaju.
Nieświadomi swego losu Żydzi szli posłusznie. Na ich czele rabin a pozostali za nim. Aż do stodoły. Dopiero tam, na miejscu, rozegrało się wszystko, gdy Żydzi zobaczyli, że stodoła benzyną została oblana. Dopiero wtedy zorientowali się, co ich czeka. Że coś takiego następuje.
Mieli ze sobą rzeczy, mieli cenne rzeczy. Pobrali ze sobą złoto, kosztowności. Wszystko, co mieli najcenniejszego w domu, zawinęli w tłumoczki. Później, po wszystkim, są na to świadkowie twierdzący, że to złoto Niemcy wykopali i zabrali.
To tak w skrócie, mniej więcej, wyglądał sam dzień pogromu Żydów.
Sporo jednak Żydów się przechowało. Na podstawie listów, które mam i które ludzie przysyłają, oceniam, że około 1/3 tych Żydów, co była w Jedwabnem, ocalała.
W Jedwabnem zameldowanych było ich 1600, ale tylu ich tu nie było. Tak duża ilość potrzebna była do tego, aby jak najlepiej wypaść podczas wyborów i przejąć władzę w swoje ręce. Żydzi tu zameldowani mieszkali w innych częściach Polski a także i za granicą: w Nowym Jorku, w Stanach Zjednoczonych. Tu przyjeżdżali na wybory.
Polacy natomiast, aby zebrać zwycięską ilość głosów, w granice miasteczka włączali sąsiadujące z Jedwabnem wioski, określając je jako przedmieścia i, w rezultacie, wygrywali.
Taka tu była między Żydami a Polakami rywalizacja. Nie było to połączone z nienawiścią, złością czy czymś po tej linii.
Ostatnio przeprowadzone badania, polegające m.in. na prześwietleniach ziemi, pozwoliły ustalić wymiary stodoły i wymiary mogiły. Wymiary mogiły wynosiły: 7,5 m na 2,5 m długa i 2,5 m szeroka. Ci, co pierwsi to badali i oceniali, mówili, że mogło się w niej zmieścić 200-300 ciał. Natomiast na teraz, na dzień dzisiejszy, biorąc pod uwagę to, że ciała ofiar były nadpalone, że wśród zamordowanych było dużo dzieci, których ciała przecież są mniejsze, razem z p. Przewoźnikiem oceniamy liczbę zamordowanych na około 400. Ale 400, to jednak nie 1600, jak głośno się krzyczy za, nie liczącym się z faktami autorem książki, Sąsiedzi.
Ks.Eugeniusz Marciniak. Proszę raz jeszcze opowiedzieć o atmosferze, o sąsiedzkich kontaktach między Polakami i Żydami z tego okresu.
Ks. Edward Orłowski. Atmosfera, stosunki między Żydami a Polakami była dobra. Dopiero jak Żydzi rozpoczęli współpracę z Sowietami, komunistami, z NKWD, wszystko zaczęło się psuć.
Młodzi, zafascynowani komunizmem, Żydzi, zorganizowali swoją żydowską milicję. Po Polakach objęli
urzędy. Pozakładali sobie czerwone opaski, pobrali broń i zaczęli naszym pokazywać, że są ważni. Zaczęli Polakom dokuczać. Powtarzali wasze ulice, nasze kamienice. Nieco później, z cynizmem, ostentacyjnie, szyderczo naśmiewając się, a współorganizując z NKWD deportację na Sybir, do Kazachstanu, mawiali, że wiozą Polaków na wycieczkę czy pielgrzymkę.
Równocześnie, wspólnie z okupantem, Rosjanie i Żydzi, zbierali się w domu parafialnym. Wspólnie się bawili, tańczyli. Słowem cieszyli się. Nie mogli tego nie widzieć mieszkańcy Jedwabnego. Możemy się domyślać, co przeżywali.
To były trudne, tragiczne dni.
Myślę, że z czasem, który jest, jak wiemy najlepszym lekarzem, ta rana się zabliźni. Stopniowo też wszystkie sprawy z tą tragedią, do końca, będą wyjaśnione. Dziś już wiadomo znacznie więcej, niż jeszcze kilka tygodni temu. Wiemy już, że na miejscu zbrodni znaleziono łuski. I są to łuski niemieckie. A zatem i od tej strony jest dowód, że to Niemcy tam byli i że oni do Żydów strzelali.
Nie do pomyślenia zresztą było, aby ktokolwiek z Polaków miał broń. Za posiadanie radia, telefonu, maszyny do pisania, groziło rozstrzelanie bez sądu. A co dopiero mówić o broni?
Od tych strzałów, być może, zapaliła się stodoła.
Ostatnio w Łomży znaleziono dokumenty, wśród których jest też zeznanie pięciu uratowanych przez polską rodzinę Żydów. W zeznaniu tym twierdzą oni, że wiedzą na pewno, bo sami to widzieli, iż w stodole tej zginęło, co najmniej, też trzech Polaków.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Czyżby więc Polacy Polaków mieli mordować?
Ks. Edward Orłowski. Nie. Absolutnie nie jest to prawda, że to Polacy mordowali. Zrobili to Niemcy. Oni tu wtedy Jedwabne okupowali i o tym wszyscy tu dobrze wiedzą.
Pan Malczyński, który tu wtedy był kościelnym i, w sam raz, poprawiał na kościele zrujnowaną dachówkę, widział z góry jadące i od strony Łomży, i od strony Wizny a więc Białegostoku, jadące ciężarowe samochody z Niemcami. Z jednej strony około pięciu-sześciu, a z drugiej około sześciu. Ja nie wiem dokładnie ile. Są jednak żyjące jeszcze osoby, które dokładnie to wiedzą.
Jak te samochody podjechały, to Niemcy, być może żołnierze z Wermachtu, otoczyli Jedwabne. To Niemcy tu byli i pilnowali tej sprawy. A Polacy, jak wszędzie, byli wykorzystywani tylko do spraw porządkowych: dopilnować, dostarczyć na miejsce. Ale przypuszczam, że przed całą tą akcją Polacy nie wiedzieli jeszcze, że Żydzi będą wymordowani. Tego nie wiedzieli też, oczywiście, Żydzi.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Słyszałem dzisiaj kilka wypowiedzi parafian księdza, które mają jeden wydźwięk: na pewno Polacy, o ile brali udział w tej zbrodni, byli do niej przez Niemców zmuszeni. Czy ksiądz podziela to zdanie i czym może ksiądz to uzasadnić?
Ks. Edward Orłowski. Oczywiście. Całkowicie podzielam to zdanie, a uzasadniam tym, że mam liczne dokumenty, z których taka prawda wynika.
Piszą o tym do mnie ludzie z różnych stron Polski i świata. Żyjący tutaj świadkowie tych zajść o tym świadczą. Równocześnie znam tę sprawę z relacji byłego tutejszego duszpasterza, ks. kanonika Józefa Kęblińskiego. A co z tych źródeł wynika?
Rzeczywiście Niemcy rozpowszechniali (np. przybijali na drzwiach urzędów, sklepów) ulotki, które zawierały treść taką, że ktokolwiek ukryje, zachowa i nie wyda Żyda, będzie skazany, aż do trzeciego pokolenia na śmierć. To jest podstawowe takie stwierdzenie.
Natomiast druga sprawa, czego również ks. J. Kębliński był tutaj tego świadkiem, to żandarmi wypędzali Polaków i zmuszali do tego, żeby szli im z pomocą w konwojowaniu Żydów do stodoły. Wręczali Polakom, wcześniej już przygotowane kije i, grożąc bronią, po prostu, zmuszali.
Tę postawę Niemców potwierdza wielu parafian podczas rozmów duszpasterskiej wizyty czyli kolędy, którą tu odbywam przez 13 lat. A zatem już spory okres czasu. Często zdarzało się, że ktoś z parafian samorzutnie nawiązywał do tych wydarzeń i do tej sytuacji. Zawsze w trakcie rozmowy wynikało, że Niemcy zmuszali Polaków. Że nie była to inicjatywa tutejszej społeczności.
Jeden z parafian, mieszkający obok szkoły w Konopkach Chudych, także w tym roku na kolędzie mówił mi o tym, że jego ojciec był tu, w Jedwabnem, w tym czasie, kiedy Żydów spędzano. I on również został zapędzony do tego grona osób, które miały pędzić Żydów do tej miejscowej stodoły. I powiedział mi właśnie, że kiedy jego ojciec pędził tych Żydów, jeden z nich obejrzał się. Był to Żyd, który ojca znał. Nawet ojciec przyjaźnił się z tym Żydem i mieli wspólne interesy. Ojciec dał jakoś temu Żydowi znać, że da mu szansę ucieczki i w tym celu się schyli. Po jakimś czasie rzeczywiście się schylił i niby to zaczął związywać sznurowadło u buta, czy też poprawiać sznurówki. Żyd skorzystał z szansy i zaczął uciekać. Kiedy uciekał i skręcił w boczną ulicę, pobiegli za nim dwaj żandarmi, którzy szli prawie tuż obok, lecz z tyłu tego człowieka, tuż za konwojem.
Ojciec tego pana, co mi to opowiadał, miał właśnie, dany mu przez żandarmów, kij do pilnowania. Rzucił ten kij i sam też, po prostu, uciekł z tego miejsca.
Ludzie byli zmuszani. Niechętnie to robili. Musieli wykonać, bo tu, w tym rejonie, Niemcy nie liczyli się z nikim. Rozstrzelaliby bez sądu na miejscu i koniec. Dlatego też tutaj Żydzi zginęli.
Ówczesna miejscowa władza, która wchodziła w kolaborację z Niemcami tzn. Karolak, nie był stąd i nie był znany przez Polaków w Jedwabnem. Był wyznaczony przez Niemców i to Niemcy zrobili go burmistrzem. Był to człowiek, który nie wiadomo skąd przyszedł. Podał się jako przedstwiciel władzy przez Niemców naznaczony i on był tutaj władzą wykonawczą. I on też, według wszelkich danych, organizował tutaj Polaków i zmuszał ich do współpracy z Niemcami. To był przymus, nie tylko moralny. To była presja. To był terror. To była wojna.
Powtórzę. Polacy z tego terenu, przed wojną, byli zżyci z Żydami. Współpracowali ze sobą. Świadczyli sobie wzajemnie usługi i pomoc.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Proszę księdza. Słuchając wypowiedzi księdza parafian, słyszałem takie zdania, że owszem, Żydzi wyrządzali Polakom krzywdę, a, między innymi, współpracowali z Rosjanami, którzy przecież wtedy odebrali Polakom wolność, wkraczając, razem z Niemcami, na ten teren. Że Żydzi wydatnie przyczynili się do zsyłki Polaków w głąb Sowietów, na Sybir, wyrządzając im przez to szereg krzywd. Zresztą oni, tzn. Żydzi sporządzali listy, które potem wykorzystali Niemcy czy Rosjanie, ale, przede wszystkim, Rosjanie. Padły również jednak takie słowa, że jeżeli Polacy, mając nawet powody do tego, żeby w jakiś sposób "odpłacić się" tym, którzy krzywdę im wyrządzili, na pewno nie posunęliby się do tego, żeby doprowadzić Żydów do śmierci. Czy ksiądz, jako wieloletni duszpasterz, a zarazem ktoś, kto bardzo dobrze zna mentalność tych ludzi, tutaj, w tej parafii, jak słyszeliśmy od 13 lat, a poprzednio w niedalekim w Drozdowie, również lat 14, mógłby coś na ten temat powiedzieć?
Ks. Edward Orłowski. Oczywiście, że na ten temat mogę i to sporo, powiedzieć.
Trzeba pamiętać, ze Żydzi tak jednego, jak drugiego okupanta a więc Rosjan i Niemców, znów Rosjan, przyjmowali kwiatami. Rosjanie, kiedy Niemcy opuścili Jedwabne, wrócili do współpracy z Żydami, którzy przyjęli ich, jak wspomniałem, oczywiście, kwiatami. Mówię o roku 1939.
Wcześniej Żydzi kwiatami przyjmowali Niemców. Z tym, że Rosjan przyjmowali kwiatami i czerwonymi sztandarami, które powywieszała na swoich mieszkaniach część Żydów. Szczególnie żydowska młodzież zachwycona była i entuzjastycznie nastawiona do komunizmu. Od razu zorganizowała się też tzw. milicja żydowska, która składała się wyłącznie z komunistów, co oczywiste, i współpracowała z NKWD, które tutaj przybyło i właśnie tutaj utworzyło tzw. obłast.
Była to jednostkę administracyjna, która była czymś więcej niż powiat, a mniej jak województwo. I to tutaj, w Jedwabnem, było centrum NKWD. Myślę, że z tego powodu, iż był to teren najbardziej podatny. Z tego powodu, że Żydzi już wcześniej kolaborowali z komunistami.
Historycznie rzecz ujmując, tu też, w tym terenie, zorganizował się ruch oporu. Dodać trzeba, że pierwszy w Polsce.
Przypomnę, że Polska upadła we wrześniu, a już w październiku był tu zorganizowany ruch oporu. Tu zbierali się ludzie przygotowani. I tutaj, w Jedwabnem, w pierwszym okresie, służyli Ojczyźnie. Z czasem, nie chcąc wpaść w ręce okupanta, przenieśli się na Kobielno, teren niedostępny, w błota nad Biebrzą, których, gdy ktoś nie znał, nie mógł przejść. Zdradzono ich jednak i wykryto.
Istniało powszechne przekonanie, że uczynili to Żydzi. I właśnie tutaj, na tym terenie, w wyniku działań NKWD i Armii Czerwonej, miał miejsce bój, w którym zginęło dużo partyzantów. Ale też i dużo więcej NKWD-dzistów. W efekcie jednak zlikwidowany został ten ruch oporu i przystąpiono do masowego wywożenia Polaków w głąb Sowietów.
Były trzy ogromne deportacje, właśnie z terenu Jedwabnego. Największe i najliczniejsze z terenu Łomżyńskiego. Właśnie, przy organizowaniu tych deportacji i wywózek do Łomży, czynny udział brali Żydzi. Sporządzali listy, wciągając na nie tych, którzy byli najlepszymi patriotami. Wskazywali ludzi wykształconych, inteligentnych, potencjalnych liderów, ludzi ruchu oporu. Do Żydów należała decyzja kogo należy z tego terenu wyekspediować do Związku Radzieckiego. Szydzili sobie przy tym z Polaków grubiańsko. Podśmiewali się, że wysyłają Polaków na urlop, albo na wycieczkę do Związku Radzieckiego, a nawet na pielgrzymkę. Dobrze przy tym wiedzieli, że przynajmniej część z nich wysyłają na pewną śmierć.
I właśnie, w przygotowywaniu transportu z Jedwabnego do Łomży, do pociągu mającego wieźć w głąb Rosji, Żydzi brali czynny udział. Na każdej furmance był wiozący Polaków, uzbrojony w karabin, Żyd. Niektóre polskie kobiety, które przecież tych Żydów znały, szły do nich z prośbą. Sądziły, że jako sąsiedzi, to zrozumieją. Chodziły do nich. Prosiły ze łzami w oczach. Błagały tam, gdzie mogły, prosząc o uwolnienie. O nie zabieranie ich mężów i synów. Prosiły, aby Żydzi, a była taka możliwość podczas transportu furmankami do pociągu, umożliwili ucieczkę ich ojców, mężów czy synów. Jednak nic takiego nie nastąpiło. Żydzi dowieźli wszystkich do końca, do stacji.
Później, kiedy nastąpił odwrót, ci, mający być deportowani Polacy, po części wrócili, bo nie zdążono ich wywieźć. Część z nich bowiem oczekiwała w więzieniu na
transport. Mimo, że wagony były bydlęce pociągi nie mogły pomieścić wszystkich wysłanych ludzi. Sowieci organizacyjnie często też nie zdawali egzaminu, a już totalny chaos nastąpił w wyniku bombardowań. Kiedy więc Niemcy wkroczyli, uwolnili tych, którzy musieli czekać w więzieniu. A ci wrócili do siebie i trudno im się dziwić, że może ten i ów, nie zastając w domu bliskich, bo byli już deportowani w głąb Sowietów, chciał się odegrać na takim czy innym Żydzie, który współpracował z NKWD i transportował go do Łomży. Jestem jednak przekonany, że nikt z nich nigdy nie posunąłby się do tego, aby tych Żydów karać śmiercią. Aby ich żywcem palić. Absolutnie nie!! Jeśli by się jakoś któryś z nich odegrał, to może jakimiś słowami, czy może pobiłby kogo, ale nigdy nie posunąłby się do tego, aby kogoś zabić.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Dziękuję! Wyczerpująco ksiądz tu wytłumaczył. A proszę księdza dziekana, czym by ksiądz uzasadnił tę postawę Żydów, a jest ona, przyzna ksiądz, zdumiewająca? Z tego, co słyszałem od ludzi i co przeniosłem z taśmy na papier już wcześniej, wynika, że tu, w Jedwabnem, Polacy traktowali Żydów bardzo przychylnie. Potwierdził to także ksiądz. Proszę mi jeszcze coś więcej na ten temat powiedzieć i wyjaśnić, dlaczego, księdza zdaniem, Żydzi zachowali się jednak w stosunku do Polaków, z którymi sąsiadowali, których przecież dobrze znali, często z nimi współpracowali, w taki wrogi sposób?
Ks. Edward Orłowski. Ja myślę, że były tego dwie przyczyny.
Pierwsza to ta, że ideą komunizmu zachwyciło się wielu młodych ludzi. Oni sami mówili o sobie, że w komunizmie próbowali się realizować. Ale, jak jeden Żyd, tu ze mną, w rozmowie, powiedział, było to katastrofalne.
A po drugie. W Jedwabnem było bardzo dużo Żydów. Część tych Żydów chciała, żeby miasteczko było ich i w tym celu robili sobie jakąś "przestrzeń życiową". Ta "przestrzeń" mogłaby powstać właśnie po wysłaniu Polaków na Syberię. Wtedy miasto stałoby się całkowicie żydowskie.
Sądzę tak dlatego, że przed wojną było trochę takiej rywalizacji, którą, praktycznie, tylko władza popierała. Wyrazem tego niech będzie to, że Żydzi się tu meldowali i stąd wyjeżdżali. Żyli i pracowali gdzie indziej. Gdy jednak miało być głosowanie, to tu wracali i głosowali jako Jedwabniacy. Bo tu byli zameldowani. Byli równouprawnieni do głosowania. Natomiast w "odwecie" Polacy administracyjnie przyłączyli sąsiednie wioski jako wioski przedmiejskie. Ci ludzie, którzy byli przyłączeni do Jedwabnego, a wioski nie miały ani jednego Żyda, "robili" ilość. Polacy wówczas wygrywali głosowania większością głosów. Faktycznie Polaków i tak tu było znacznie więcej niż Żydów. A to przyłączanie wiosek było tylko czymś w rodzaju odwetu za zameldowanie tu Żydów.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Słyszałem o konkretnych przykładach, że Polacy pomagali Żydom w wielu sytuacjach. Czy ksiądz dziekan mógłby, na podstawie swoich doświadczeń, długoletniej obserwacji i pobytu na tym terenie, jeszcze coś na ten temat powiedzieć?
Ks. Edward Orłowski. Tak. Potwierdzam pomoc świadczoną Żydom przez Polaków. Np. państwo Wyrzykowscy uratowali przed zagładą siedmioro Żydów. Wśród tych Żydów był też Szmul Wasersztajn, który po wojnie nazywał się Stanisław Całka. Polacy pod oborami, pod budynkami, w których trzymali zwierzęta, wykopali bunkier. Strzegli się, oczywiście, przed Niemcami, bo jakby wpadli w ich ręce, to nie tylko Żydzi by zginęli, ale również i Polacy razem z nimi. Nie tylko ich karmili, ale i również to, co po zjedzeniu zostaje, wynosili.
A później, po wojnie, pan Stanisław Całka czyli Szmul Wasersztajn wstąpił do UB i napisał ten paszkwil, na którym, pisząc swoją książkę, oparł się p. Gross. Książka, powtórzę, powstała na podstawie tego właśnie paszkwilu Całki.
Oni, to znaczy, ta polska rodzina, życie swoje narażali i to wielokrotnie. Narażali się, by Żydów ratować. A za to wszystko takie oszczerstwo nas wszystkich spotkało. Jako zapłata poszła w świat informacja, że Jedwabianie Żydów mordowali.
Ogólnie mówiąc znacznie więcej Żydów zostało uratowanych. Wciąż przychodzą do mnie pisma, w których ludzie piszą, że myśmy uratowali dwóch Żydów, my trzech Żydów. Myśmy Żydówkę uratowali, my żydowskie dzieci. Lekarz o nazwisku Kowalewski, uratował np. męża i syna jednej z Żydówek.
Ja myślę, że kiedyś, jeśli mi tylko czas na to pozwoli, pospisuję te wszystkie informacje, które do mnie docierają i tę całą historię. Moim skromnym zdaniem, około
1/3, mniej więcej. Żydów, mieszkańców Jedwabnego, uratowali Polacy.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Przyznam szczerze, że dla mnie niezrozumiała jest ta postawa, to zachowanie się.
Ks. Edward Orłowski. W moim przekonaniu oni myśleli, że nigdy Polski nie będzie i ten kraj, przy pomocy komunistów sobie, w jakiś sposób, przywłaszczą.
Miałem tutaj wizytę m.in. dziennikarzy dziennika Der Spiegel. Jeden z nich postawił mi taką tezę a zarazem pytanie: Kto tych Żydów faktycznie wymordował? Ja mówię, że skazaliście naród żydowski i polski na zagładę, a teraz staracie się znaleźć przyczynę śmierci poza nazizmem hitlerowskim. Na to on postawił mi pytanie: Czy ten napis, który jest na pomniku, to trzeba zmienić czy też nie?. A napis opiewał, że 1600 Żydów w tym miejscu wymordowała żandarmeria i gestapo. A zatem czy zmienić? Ja powiedziałem, że można zmienić, ale tylko w odniesieniu do liczby 1600. Że, żadna z polskich stodół, w swej przestrzeni, nie pomieściłaby takiej ilości Żydów. To po pierwsze. A ta druga część napisu, tzn. że wymordowała ich żandarmeria i gestapo, że zrobili to Niemcy, jest zgodna z rzeczywistością. Wtedy dziennikarz mówi, że Gross napisał, że to zrobili Polacy. Ja mówię, że to, co Gross napisał, to niech on bierze na swoje sumienie. Ja znam prawdę, a prawda jest taka, że zrobili to Niemcy.
Wiedziałem o tym z całą pewnością. I to od dawna, od tego księdza proboszcza, który tu pracował. Duszpasterza, który tu przez całą wojnę przebywał. Był to,
wspomniany już, ks. Józef Kębliński. Także on sam, osobiście, skazanych na śmierć Żydów próbował ratować. Chodził w tej sprawie do Niemców, którzy tu ten pogrom organizowali. To uratowanie nie było jednak możliwe. Powiedziano księdzu: Czy ty nie wiesz, kto tu rządzi? Wynocha, jeśli chcesz zachować życie. I wyrzucono go z posterunku żandarmerii.
Więc pewne jest, że Niemcy to zrobili i pewne jest też i to, że nie zginęło aż 1600 osób.
Gdy odbywały się teraz badania, między innymi prześwietlenia gruntu, określono wielkość stodoły. Określono też wielkość mogiły, w której spoczywają nie dopalone ciała Żydów i trzech Polaków. Tych, którzy razem z Żydami, wrzuceni zostali do stodoły. Ta mogiła ma rozmiary mniej więcej 7,5m na 2,5m na 2,5m. Trzeba też uwzględnić fakt, że były tam dzieci, których ciałka zajmują mniej miejsca.
W wspólnym porozumieniu władz i Wspólnoty Żydowskiej ustalono, że w grobie tym pochowano ok. 400 Żydów. I to może być najbardziej wiarogodna ilość. Więcej ciał nie mogło się, po prostu, pomieścić.
Reszta Żydów albo uciekła z NKWD albo też wcześniej już wyjechała do Sowietów. Nie wiadomo do dziś, czy tam dotarli, czy też nie.
Ksiądz Kębliński powiedział mi, że co Żydów może czekać, gdy wejdą Niemcy, powiedział wcześniej kilku zaufanym Żydom. Takim, o których wiedział, że go nie wydadzą. Wiadomo, że za to groziła kara śmierci. Informacje te, z kolei, posiadał ks. Kębliński od zaufanego żandarma, który, w największej tajemnicy, księdzu to powiedział.
W związku z tym część uprzedzonych Żydów zdążyła wcześniej wyjechać. Zatem ilość spalonych należy pomniejszych o listę tych, którzy wyjechali.
Ks. Eugeniusz Marciniak. A czy są jeszcze inne dowody na to, że zrobili to Niemcy?
Ks. Edward Orłowski. To, że zrobili to Niemcy, jest pewne. Wyszło to nawet teraz, przy badaniu tej ziemi. Otóż znaleziono tam łuski pochodzące z broni niemieckiej, produkowanej w 1938 r. i 1939 roku. A więc bezpośrednio przed wojną, czyli w niedługim czasie przed zbrodnią spalenia Żydów w stodole.
Ludzie z miasteczka słyszeli też strzały i zaraz po tych strzałach zapaliła się stodoła. Dzisiaj nie wiadomo, czy strzelano do Żydów, którzy próbowali się wydostać z tej stodoły, czy też strzelano, aby stodołę podpalić. W każdym razie pewne jest, że strzały były.
Poza tym nie prowadzono tu dużych rozkopów. Rozkopano tylko trochę, a już tyle łusek znaleziono. Myślę, że jakby tam więcej jeszcze pokopano, to tych łusek więcej by znaleziono.
Ks. Eugeniusz Marciniak. A jak ksiądz skomentuje wątek Goebbelsa?
Ks. Edward Orłowski. Tę właśnie sprawę podniósł dziennikarz z Der Spiegla twierdząc, że znaleźli się historycy, którzy, po zbadaniu sprawy, twierdzą, że mordu na Żydach nie dokonali Niemcy lecz Polacy. Zapytał
mnie, jak ja to skomentuję. A ja mu na to, że obaj wiemy kim był Goebbels. Jakimi metodami pracował. To właśnie on uczył Niemców, aby robili to rękoma innych. I tak właśnie postąpiono w wypadku Jedwabnego. Zrobili to Niemcy, wyręczając się, po części, Polakami, których do udziału w mordzie zmuszono.
Ks. Eugeniusz Marciniak. A wątek Himmlera?
Ks. Edward Orłowski. Himmler przyjechał do Białegostoku na dwa dni przed mordem Żydów w Jedwabnem. Aktualnie w Białymstoku trwają badania czy Himmler był w Jedwabnem czy też nie.
Od księdza Kęblińskiego, na którego się już powoływałem, wiem, że był tu, w Jedwabnem, ktoś bardzo wysokiej rangi i ten ktoś całą tą akcją kierował. Ks. Kębliński sądził, że był to Goebbels. Jak było naprawdę, wkrótce, mam nadzieję, badania wykażą.
Ks. Eugeniusz Marciniak. A co ksiądz powie o Radziłowię?
Ks. Edward Orłowski. Sprawy Radziłowa nie znam dokładnie. Wydaje mi się, że te same mechanizmy, które wcześniej zadziałały w Radziłowie, zadziałały w Jedwabnem.
Całkiem już ostatnio, na naszym seminarium naukowym w Łomży o tej sprawie wspólnie rozmawialiśmy. Między innymi prof. Gnatowski jednoznacznie stwierdził, że postępowanie Niemców było przeprowadzane według jednego, wypracowanego scenariusza. Jego głównym przesłaniem było to, że Polacy są winni tej wojny. Tam gdzie stały pomniki Lenina i gdzie głosowano za komunizmem, kazano te pomniki lub ich części niszczyć Żydom.
Reasumując, myślę, że tak, jak w Radziłowie, jak i w Białymstoku i Jedwabnem, zbrodni na Żydach dokonali Niemcy.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Wspomniał mi ksiądz dziekan o sąsiednim Drozdowie i o pamiątkowej tablicy ku czci R. Dmowskiego. Czy możemy do tego wrócić?
Ks. Edward Orłowski. Kilka tygodni temu złożyli mi tu wizytę redaktorzy z żydowskiej gazety Mitrasz i wówczas postawiono mi zarzut, że jestem antysemitą, ponieważ pobudowałem tablicę Romanowi Dmowskie-mu, a że Dmowski był antysemitą, więc i ja nim jestem. Ja odpowiedziałem na to mniej więcej tak: Roman Dmowski, to wspaniały Polak, który może być wzorem dla polityków. Wzorem wychowania obywatelskiego. Napisał z resztą Rady dobrego Polaka a także inne dzieła. A antysemitą Dmowski stał się dzięki Żydom.
Sprawa wyglądała następująco: Dmowski stanął na czele Rządu Wyzwolenia Narodowego, który powstał w Paryżu. Pojechał m.in. do Stanów Zjednoczonych. Tam spotkał się m.in. z prezydentem. Wygłaszał mowy w Waszyngtonie, w Chicago, w Nowym Yorku i innych jeszcze miastach. Tysiące Polaków zgłosiło się na ochotnika do Armii Hallera czyli Błękitnej Armii, która była organizowana w Paryżu.
Wówczas Żydzi doprowadzili do spotkania z Romanem Dmowskim i zażądali od niego, aby pewną część Polski dał Żydom na własność. Oni będą się tu sami rządzić i tu będą mieli swoje państwo. Dmowski, oczywiście, odmówił. Powiedział, że jeszcze nie mamy wywalczonego kraju, wolności, ojczyzny, a wy chcecie naszą Ojczyznę podzielić na części. I, po prostu, nie zgodził się. Żydzi, w odwecie, zablokowali wszystkie pływające po amerykańską flagą statki, które miały przewieść ochotników do Armii Hallera do Europy. Roman Dmowski musiał szukać innych dróg wyjścia. Ponieważ był też członkiem parlamentu rosyjskiego czyli Dumy, a także miał kolegów w Londynie, tam interweniował. Prosił o przysługę i angielskie statki przewiozły taką część armii jaką mogły do Europy. Armia ta mogłaby być dziesięciokrotnie większa.
R. Dmowski nabrał wtedy negatywnego stosunku do Żydów. I nie ma mu się co dziwić, bo każdy z nas po takich "numerach" Żydów, którzy, w lwiej części, byli właścicielami statków, postąpiłby podobnie, jeżeli w ten sposób próbowano by rozwiązać problem odzyskania niepodległości, wspólnej Ojczyzny.
Ks. Eugeniusz Marciniak. A czy może ksiądz coś powiedzieć o słowach uznania, w postaci listów, telegramów od społeczeństwa, które ksiądz za swoją postawę otrzymuje?
Ks. Edward Orłowski. Otrzymuję setki listów z różnych stron świata. Z wielu krajów, np. Stanów Zjednoczonych, z Brazylii, z Argentyny. Głównie jednak stamtąd, gdzie żyją Polacy. Najwięcej, oczywiście, z Polski. Ludzie solidaryzują się ze mną. Dziękują mi za postawę, a jednocześnie zapraszają do siebie i zaznaczają, że z wielkim uszanowaniem i z wielką czcią mogą mnie przyjąć jako tego Polaka, który stanął w obronie słusznej sprawy. Stanął w obronie prawdy.
Listy z uznaniem otrzymuje także od Żydów. Wśród innych otrzymałem nawet list od Żydów z propozycją współpracy. Nasze stanowiska są, po prostu, zbliżone.
Tak Żydzi jak i Polacy, byli przez Niemców niszczeni jako podludzie. I właśnie to niszczenie było zaplanowane. To właśnie Żydzi do mnie piszą, że Jedwabne też w ten plan było włączone i chociaż ma elementy udziału Polaków w zbrodni przeciwko Żydom, to była to akcja zaplanowana i przeprowadzona przez Niemców.
Udział Polaków pojawiał się zawsze, jeżeli gdziekolwiek miały miejsce zbrodnie dotyczące eksterminacji narodu żydowskiego. Z reguły, w takich przypadkach, pod przymusem spędzano Polaków, aby pilnowali i transportowali Żydów na miejsca zbrodni. Faktycznie Polacy tych zbrodni nie popełnili. Działali pod przymusem, a trzeba pamiętać, że była to okupacja. Kto tę okupację przeżył, kto jej doświadczył, może to zrozumieć. Kto sam na sobie tych lat nie doświadczył, ten ma mętne pojęcie o terrorze i tych spraw do końca nie rozumie..
Ks. Eugeniusz Marciniak. Proszę mi jeszcze poświęcić kilka chwil i powiedzieć o ostatnich publicznych modlitwach księdza, w tutejszym parafialnym kościele, w intencji pomordowanych.
Ks. Edward Orłowski. Chcę powiedzieć, że od początku, jak tutaj jestem proboszczem, modlę się za wszystkich, których ciała spoczywają w tej ziemi, na terenie parafii. Modliłem się i modlę za Polaków, za Rosjan, za Niemców, za Żydów, za wszystkich.
Mamy ogromny cmentarz niemiecki na swoim cmentarzu. Ciała, a właściwie już tylko kości z tego cmentarza, będą wkrótce ekshumowane. W tej sprawie był tu już przedstawiciel rządu z Berlina.
Modlimy się, jak już wspomniałem, za Żydów, których ciała tu, na ich cmentarzu czyli kirkucie, który jeszcze się zachował, spoczywają. Zarośnięty, co prawda, ale istnieje. Także dzięki mojej interwencji. Przetrwał, chociaż, nawiasem mówiąc, w swoim czasie Rada Miasta chciała w tym miejscu a dokładnie, między naszym katolickim cmentarzem a kirkutem, urządzić targowisko. Stanowczo zaprotestowałem. Powiedziałem wtedy, że każdy cmentarz jest ziemią świętą, bo w niej spoczywają, oczekując dnia zmartwychwstania, ludzkie ciała. Nie jest ważne, czy będą to Żydzi czy katolicy? Nie mamy prawa, żeby go zbeszczeszczać.
Załóżmy np. że jeśli tam, nawet już nie na samym kirkucie, lecz tuż obok, powstało by miejskie targowisko, to jego najbliższe okolice, a zwłaszcza teren zakrzaczony, siłą rzeczy, stał by się śmietniskiem, by nie powiedzieć miejscem ustronnym, w którym, wszyscy wiemy, jakie potrzeby ludzie załatwiają.
Zaprotestowałem przeciw temu. Wychodząc naprzeciw potrzebom miasta, dałem w zamian, na ten cel, ziemię parafialną.
Na tej właśnie ziemi urządzono targowisko i dzięki temu żydowski cmentarz został zachowany i nienaruszony. A czym dla Żydów jest szacunek dla spoczywających w grobie, mogą zrozumieć tylko ci, którzy ich religię i obyczaje znają bliżej. Podejrzewam, że może, tak do końca, to tylko sami Żydzi.
Opatrzność Boża zrządziła, że w tych dniach od pani M. Pietrzyk otrzymałem jej książkę pt. W cieniu krzyża. Jest w niej przedstawiona postać Edyty Stein czyli siostry Teresy-Benedykty od Krzyża, która, przypomnę, będąc Żydówką, filozofem i teologiem, szukając Prawdy, znalazła ją w Kościele katolickim. Przyjęła chrzest i wstąpiła do zakonu, przyjmując na siebie cierpienie jako ekspijację za grzechy narodu żydowskiego. Zginęła zamordowana, jak wielu Żydów, Polaków i ludzi z innych narodów, z rąk hitlerowców. Ojciec Święty, Jan Paweł II, ogłosił ją świętą i współpatronką Europy.
W książce tej powiedziane jest to bardzo mocno, że Edyta Stein oddaje swoje życie w intencji pogodzenia trzech narodów: polskiego, żydowskiego i niemieckiego.
Pani M. Pietrzyk zaproponowała mi, abym wykorzystał treści jej książki, co też uczyniłem.
Rozpocząłem w kościele Nowennę do Ducha Świętego w intencji pojednania trzech narodów. Nowennę trwającą, jak sama nazwa wskazuje, przez dziewięć kolejnych niedziel. Jest, w ramach tej Nowenny, m.in. odmawiana modlitwa, zwana po żydowsku kadesz. Modlitwę tę odmawiano także po śmierci s. Teresy Benedykty czyli Edyty Stein. Razem z moimi parafianami odmówiłem tę modlitwę kadesz za pomordowanych w Jedwabnem. Równocześnie modlimy się przed figurą M. Bożej Katyńskiej, która stoi przed jednym z ołtarzy w naszym kościele.
W Katyniu bowiem i w wielu różnych innych miejscach na terenie Sowietów, w tym także na Syberii, zostały ciała naszych ojców, matek, braci i sióstr, Także tutejszych parafian, aresztowanych i wywiezionych przez NKWD przy czynnym udziale Żydów.
Naśladując i prosząc o pośrednictwo Edytę Stein, razem, z całą moją wspólnotą, odmawiamy ułożoną przez pochodzenia żydowskiego, katolicką świętą, modlitwę do Matki Bożej w intencji wszystkich zmarłych obywateli polskich, tak narodowości polskiej jak i żydowskiej. Powtórzę, za pośrednictwem nawróconej na katolicyzm Żydówki, Edyty Stein, którą Ojciec Święty ustanowił współpatronką pojednania narodów.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Poproszę jeszcze o przybliżenie Czytelnikom niektórych innych propozycji, które do księdza dziekana nadchodzą.
Ks. Edward Orłowski. Od Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Izraelskiej oraz z Fundacji im. Janusza Korczaka otrzymałem oficjalną propozycję współpracy i modlitwy.
Wcześniej w tej sprawie był telefon, przez który powiedziano mniej więcej takie słowa: politycy walczą o pieniądze; dla nas większą wartość mają dobre informacje. Mamy dobre informacje, że ksiądz dziekan nie ma nic przeciwko uczciwym Żydom. Rozumiemy księdza dziekana. Zapraszamy do wspólnej modlitwy. My też za księdza dziekana się modlimy.
W ślad za tym telefonem przyszło szereg oficjalnych pism a wśród nich także wyjaśnienie: w jaki sposób ludzie, z wymienionych instytucji, rozumieją przykazanie nie zabijaj oraz niech będą błogosławieni przybysze.
Z treści tych pism jasno też wynika, że ludzie z tych instytucji nie mają wątpliwości co do tego, że to Niemcy zaplanowali wyniszczenie narodu polskiego i narodu żydowskiego. I że te dwa narody poniosły podczas ostatniej wojny ogromne szkody.
W tych propozycjach modlitwy jest wiele uznania dla Kościoła rzymsko-katolickiego, który, poprzez swoje różnorakie działania, uratował najwięcej Żydów. Dlatego, między innymi, instytucje te pragną, aby, już po wizycie p. prezydenta Izraela w Polsce, zorganizować Izbę Pamięci, a być może też i Wdzięczności dla Kościoła katolickiego za ratowanie Żydów.
Ja osobiście i cała wspólnota parafialna zostaliśmy zaproszeni na modlitwę i do udziału w Marszu Żywych w dniu 20 kwietnia, tj. nazajutrz po rocznicy (19. IV) zniszczenia getta w Warszawie. Marsz Żywych będzie miał miejsce w Oświęcimiu i Warszawie. Proszono nas jednak, abyśmy modlili się tylko w piątek (20. IV) i tylko przed południem. A to dlatego, aby nie obrazić Żydów Hasydów, dla których piątkowe popołudnie, to już czas święty czyli szabas.
Ks. Edward Orłowski. Od pana profesora Jakubowskiego otrzymałem propozycję zorganizowania w Jedwabnem Izby Pamięci, a także sugestie, aby wszystkie zeznania żyjących jeszcze osób, świadków tych wydarzeń, wydarzeń związanych z tragedią w Jedwabnem, z okolicą, w całym nadbiebrzańskim rejonie, spisywać i uratować w ten sposób od zapomnienia, ale i równocześnie od deformacji i zakłamań.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Okazywał mi jeszcze ksiądz dziekan dokument wystawiony przez Białoruski Konsulat w Białymstoku. Proszę Czytelnikom przybliżyć tę sprawę.
Ks. Edward Orłowski. Otóż p. prof. Gross, w książce Sąsiedzi, podaje m.in., że mój poprzednik, tutejszy ksiądz proboszcz i dziekan, Ryszard Marian Szumowski, w dniu 10 lipca 41 roku, kiedy to prowadzono Żydów na spalenie, stał w bramie i wielkim głosem wołał: Polacy nie niszczcie Żydów. Nie róbcie tego. Niemcy za was to zrobią.
Z dokumentu, który otrzymałem z Białoruskiego Konsulatu w Białymstoku jednoznacznie wynika, iż ks. R. M. Szumowski, za współudział w organizowaniu ruchu oporu został aresztowany wywieziony i rozstrzelany w 1940 r. Było to więc grubo przed wybuchem, w dniu 22 czerwca 1941, roku wojny niemiecko-rosyjskiej. Jak więc mógł w dniu 10 lipca 41 roku stać w bramie, skoro już nie żył?
Dokument ten jest oficjalną odpowiedzią od białoruskiego rządu na moje pismo, zawierające prośbę o wyjaśnienie tego, co stało się z księdzem Szumowskim (kopię pisma ks. E. Orłowskiego i odpowiedzi Konsulatu zamieszczamy obok).
Kopia listu ks. E. Orłowskiego do Konsulatu Białoruskiego w Białymstoku w sprawie śmierci księdza Szumowskiego.
Kopia odpowiedzi Konsulatu Białoruskiego w Białymstoku na list ks. E. Orłowskiego.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Spośród wielu innych dokumentów, będących w posiadaniu księdza dziekana, warto jeszcze przybliżyć czytelnikom kopię przesłuchania Szmula Wasersztajna.
Ks. Edward Orłowski. Warto, tym bardziej, że właśnie na tym to dokumencie oparł swoją książkę prof. Gross.
Warto w tym miejscu przypomnieć, że Szmul Wasersztajn, Stanisław Całka, był jednym z siedmioroga Żydów, którzy uratowani zostali od pewnej śmierci przez polską rodzinę i całą, praktycznie, niemiecką okupację, aż do ponownego wejścia Sowietów, spędzili w kryjówce pod chlewikiem.
Ten to Szmul Wasersztajn, po wejściu Armii Czerwonej, został pracownikiem UB. Przed Wojewódzką Żydowską Komisją Historyczną (WŻKH) w Białymstoku złożył zeznanie (kopię tego zeznania zamieszczamy na następnej stronie). W zeznaniu tym podaje informacje o czynach makabrycznych! O faktach, które nigdy nie miały miejsca! Podaje też, że w pochodzie Żydów do stodoły brało udział czternastu Polaków. Prof. Gross, który, jak wspomniałem, oparł się na tym dokumencie, podaje m.in, że Żydów konwojowała cała polska społeczność z Jedwabnego.
Po wojnie, za czasów PRL-u, sąd sądził za to 22 Polaków. A wzięło się to stąd, że oskarżono całkowicie niewinnych ludzi, którzy zupełnie przypadkowo znaleźli się w tym dniu na placu, na którym gromadzono, zbierano Żydów do późniejszej, jak się okazało, zagłady. Niektórzy z tych Polaków przyszli np. po lekarstwo do pobliskiej apteki. Niektórzy przechodząc przypadkowo, rozmawiali z Żydami, co jest rzeczą naturalną, gdy się weźmie pod uwagę fakt, że tu, w tym małym miasteczku, wszyscy, od lat, dobrze się znali.
Poza tym należy sobie uprzytomnić, że do pracy na placu przy wyrywaniu trawy gromadzono Żydów już kolejny dzień i nic im się przez te dni złego nie stało.
Kopia zeznania złożonego przed WŻKH przez Szmula Wasersztajna.
Powszechnie więc sądzono, że i w tym dniu będzie podobnie. Ani zgromadzeni Żydzi, ani pilnujący ich, z polecenia Niemców, Polacy, tak do końca, moim zdaniem, nie mieli świadomości, że tego dnia będzie miała miejsce taka straszna tragedia, że przestaną żyć, że zostaną zamordowani.
Oczywiście, można było zakładać, że z ręki Niemców nic dobrego zgromadzonych na placu nie czeka. Nie zakładano jednak, proszę pamiętać, że był to dopiero początek okupacji, że dzień ten zakończy się śmiercią. Sądzę też, że gdyby Żydzi o tym wiedzieli, od początku inne byłoby też ich zachowanie.
Otóż, tych wszystkich ludzi, którzy w pamiętnym dniu mieli jakkolwiek kontakt ze zgromadzonymi na placu Żydami, oskarżono po wojnie, w tak zwanym niezawisłym, polskim sądzie. Ludzie ci dostali wyroki po 8-9 lat. Niektórzy z nich w więzieniu utracili życie. Z tych 22 oskarżonych sąd uwolnił dziesięciu. Tych, którzy mieli dowody na to, że zostali przez gestapo zmuszeni do pilnowania i konwojowania. Nie wszyscy jednak mogli to udowodnić. Dwunastu z oskarżonych skazano, w tym jednego, na karę śmierci, którą, po kilku latach, w wyniku apelacji, zamieniono na długoletnie więzienie. Innych skazano na wyroki nawet do 15 lat. Te wyroki też potem pozmniejszano, lecz kilkoro ludzi, jak wspomniałem, skończyło życie w więzieniu.
Ks. Eugeniusz Marciniak. A wszystko to w oparciu o dokument, dziś wiemy już, jaką wartość on przedstawia, Szmula Wasersztajna, któremu Polacy życie uratowali. Księże kanoniku. Świadkowie tej tragedii mówili mi o jakimś pomniku ku czci Lenina. Proszę o szerszą na ten temat wypowiedź do magnetofonu.
Ks. Edward Orłowski. Pomnik ten postawili Żydzi, tuż po wejściu Rosjan, z wdzięczności za przychylność ze strony sowieckiej.
Kiedy miał nastąpić ten marsz do stodoły, Niemcy spośród młodych Żydów wybrali kilku najsilniejszych, do niesienia tego pomnika, a ściślej jego części w postaci głowy. Chociaż, prawdę mówiąc, nie było ich wielu, bo prawie wszyscy młodzi, którzy wcześniej już należeli do NKWD, uciekli z Sowietami.
Pomnik był potężny. Ważył, co najmniej, kilka ton. Niemcy polecili więc odłupać samą głowę towarzysza Ilicza i nakazali nieść ją tym kilku młodym Żydom i skandować słowa: My jesteśmy winni tej wojnie, my jesteśmy winni tej wojnie.
Młodzi Żydzi, idąc w czołówce pochodu, zanieśli tę głowę z pomnika, zgodnie z nakazem Niemców, aż, na znajdujący się niedaleko stodoły, żydowski cmentarz kirkut (patrz plan na następnej stronie). Tam, prawdopodobnie, głowę tę, wraz z nimi, zakopano. Prawdopodobnie, wcześniej niosących fragment pomnika, rozstrzelano. Są bowiem żyjący świadkowie, którzy pamiętają strzały. Nikt jednak spośród tych, co żyją, nie może poświadczyć, że był świadkiem egzekucji.
Dla ścisłości historycznej chcę jeszcze tu dodać, że na czele tego strasznego pochodu niesiono głowę Lenina. Później szedł rabin rzezak, a następnie, z całym dobytkiem, który dał się zapakować w różne tłumoczki, tzn. tyle, ile Niemcy pozwolili wziąć jako podręczny bagaż, pozostali Żydzi. Zostali oni następnie zamknięci w stodole i tam podpaleni.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Ta stodoła mogła, co najwyżej, pomieścić kilkuset Żydów. Jej rozmiary zostały mi już wcześniej podane. Dla całkowitego wyjaśnienia sprawy, co do ilości, zamordowanych pragnę zapytać księdza kanonika, ile osób równocześnie może pomieścić obszerny kościół w Jedwabnem?
Ks. Edward Orłowski. Kościół w Jedwabnem jest rzeczywiście bardzo duży. Zewsząd słyszę zdania, że jest zbyt obszerny, jak na potrzeby tej parafii. Ja jednak twierdzę, że tak nie jest.
Cała parafia liczy około 4500 osób, a kościół jednorazowo może pomieścić prawie ich połowę czyli około 2000 osób. Myślę, że takich stodół w jakiej spalono Żydów, w tutejszym kościele, mogłoby się zmieścić z dziesięć. Nonsensem jest więc twierdzenie, że 1600 Żydów spalono w stodole. Jest to absolutnie nie możliwe! Nawet takiej ilości Żydów w Jedwabnem nie było.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Aby Czytelnik nie zgubił się w gąszczu tych detali, w których się poruszamy, proszę księdza kanonika o zarysowanie całego tła historycznego, kilkuzdaniowej rekapitulacji. Zbliżamy się bowiem do końca tego wywiadu. Ułatwi to bardzo zrozumienie tego, co zostało tu już powiedziane.
Ks. Edward Orłowski. Jest l wrzesień 1939. Niemcy napadają na Polskę. Przychodzą też do Jedwabnego. Później, na podstawie Paktu Ribbentropp-Mołotow, tę część Polski zajmują Sowieci. Przedtem jednak przebywających tu Niemców uroczyście witają Żydzi. Gdy Niemcy odeszli, a przyszli Sowieci, ich także, lecz bardziej wylewnie, chlebem, solą, kwiatami i czerwonymi sztandarami, witają Żydzi.
Plebania staje się siedzibą władz sowieckich. Niemcy, jako siedzibę dla swojego urzędu wybierają, centralnie położoną, bo w samym środku rynku, dotychczasową aptekę. W podziemiach tej apteki urządzają areszt. Do tego też aresztu, przez cały okres okupacji, przywożą zatrzymywanych Polaków. Tu ich przetrzymują, stąd doprowadzają na przesłuchania i stąd, bardzo często, zwykle wczesnym rankiem, o brzasku dnia, kiedy społeczeństwo Jedwabnego jeszcze śpi, wywożą do okolicznych lasów i tam jak np. w lesie koło Przestrzela, rozstrzeliwują. Na dowód tego, do dziś jeszcze, w okolicy, znajdują się mogiły tych, których niemieccy żandarmi rozstrzelali.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Jak ksiądz dziekan sądzi, z jakich powodów gestapo tu, w tej okolicy, rozstrzeliwało ludzi?
Ks. Edward Orłowski. Powody były różne. Najczęściej byli to ludzie z podziemia, z partyzantki. Proszę jednak pamiętać, że Niemcy za byle co karali śmiercią. Nie wolno było np. słuchać radia, posiadać telefonu, zabić świniaka. Za nie powiedzenie Niemcowi dzień dobry, dostawało się, w najlepszym przypadku, w buzię.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Wynika z tego, że Niemcy głównie Polaków prześladowali?
Ks. Edward Orłowski. Proszę pamiętać, że Żydów już tu nie było. Żydzi zginęli szybko. Bądź też się ukrywali. Trzeba dodać, nie znam takiego faktu, aby złapany przez Niemców, ukrywający się Żyd, wydał Polaka, który go ukrywał. Oczywiście, groziła za to kara śmierci.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Parafianie księdza kanonika mówili mi o deportacjach Polaków w głąb Związku Sowieckiego. Jak tę sprawę ksiądz dziekan postrzega?
Ks. Edward Orłowski. Bardzo dużo naszych ludzi, Polaków, wywożono w głąb Sowietów, do Kazachstanu, na Syberię. Stąd, z Jedwabnego i okolic, były trzy deportacje. Ostatnia w przeddzień uderzenia Niemców na Sowiety. Niewielu Polaków z nich wróciło do rodzinnych domów. Część rodzin została tam na zawsze, a ich potomkowie do dziś nie mając możliwości powrotu, tam jeszcze przebywają. Wielu spośród z nich zmarło w pierwszych latach po wywózce, głównie z głodu, chorób, złych warunków życia, do których ich organizmy nie były przygotowane. Z reguły byli to ludzie najwartościowsi, w lwiej części oskarżeni o patriotyzm. Wielu spośród z nich utraciło też życie tutaj, w okolicznych obozach, w okolicach Mińska, na terenie dzisiejszej Białorusi, gdzie, m.in. rozstrzelano ks. Szumowskiego.
Ks. Eugeniusz Marciniak A propos księdza Szumowskiego? Co jeszcze księdzu dziekanowi wiadomo na jego temat?
Ks. Edward Orłowski. Ksiądz Szumowski aresztowany został przez NKWD za patriotyzm. Za to, że wspólnie z tymi patriotami, którzy tu, do Jedwabnego i w okolice przybyli, organizował ruch oporu i był jednym z jego współorganizatorów, podobnie jak ksiądz S. Cudnik sąsiedniej parafii Burzyn, którego również NKWD aresztowało, a później rozstrzelało.
Wszystko to działo się w okresie krótkiej okupacji sowieckiej, czyli jeszcze przed uderzeniem Niemców na Sowiety.
Ks. Eugeniusz Marciniak. W tym też okresie czasu Sowieci wywozili Polaków w głąb Rosji, o czym już mówiliśmy.
Ks. Edward Orłowski. Tak. Trzy ogromne deportacje. Ostatnia z nich, ta trzecia, była największa, a do kolejnej się przygotowywano i najprawdopodobniej, w tej następnej, prawie wszystkich mieszkańców Jedwabnego by wywieziono.
Proszę pamiętać, co mówiłem o zamiarach Żydów stworzenia dla siebie z Jedwabnego swoistej enklawy. Proszę też nie zapominać, że Żydzi - komuniści bardzo ściśle współpracowali z komunistami sowieckimi, a nie do pomyślenia było, aby jakiś NKWD-zista nie był komunistą.
Wybuchła jednak wojna niemiecko-rosyjska. Pamiętam jak dziś ten dzień. Było to w niedzielę rano, 22 czerw-
ca. Mieszkaliśmy nad granicą. Obok nas, w Sowięcinie Szlacheckim była rogatka. Pamiętam ranne armatnie wystrzały, a potem rozrywające się kule. Pamiętam, jak ojciec zerwał się z pościeli i do mnie, wtedy jedenastoletniego chłopca, mówi: Słuchaj, Niemcy przyszli, wojna! Trzeba brać krowy i konie i uciekać do lasu. I tak właśnie zrobiliśmy...
Z chwilą wejścia Niemców deportacje się skończyły.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Czy te, o których mówiliśmy, były za sprawą Żydów?
Ks. Edward Orłowski. Z Jedwabnego, z całą pewnością, z czynnym udziałem Żydów. Sowieci deportowali jednak także Polaków w głąb Rosji z trenów, gdzie Żydów nie było. Tak było np. w mojej rodzinnej wsi. Czyli był to zaprogramowany plan wyniszczenia narodu polskiego.
Ks. Eugeniusz Marciniak. Dziękuję serdecznie za udzielenie tych informacji.
Zamiast zakończenia
1. Współżycie Żydów i Polaków w Jedwabnem przed wojną układa się poprawnie, a nawet dobrze.
2. Z chwilą wejścia Sowietów uaktywnia się, raczej ukryte dotąd, antypolskie nastawienie Żydów: kolaboracja z NKWD w wywózce, inne wspólne akcje.
3. Ta postawa Żydów rodzi napięcia.
4. Sytuację tę wykorzystują Niemcy, stosując zasadę "dziel i rządź" w swoim planie eksterminacji Żydów, do której, na tym terenie, wciągają część polskich wyrostków.
5. Sami Polacy nigdy by nie zdecydowali się na mordowanie Żydów. Co najwyżej, może na jakiś odwet, ale nigdy na śmierć.
6. Niemcy zdecydowanie demonstrują, że oni tu o wszystkim decydują, oni rządzą.
7. Polacy, mimo terroru, groźby utraty życia, pomagają Żydom. Dzięki temu pewna ilość Żydów przeżyta wojnę.
8. Nie można wykluczyć, że tuż przed spaleniem, w obronie Żydów była interwencja Polaków. Razem z Żydami spalono też trzech Polaków.
9. W mordzie w Jedwabnem zginęło nie 1600, ale ok. 400-500 Żydów.
10. Po wojnie, po powrocie Sowietów, Żydzi nadal współpracują z NKWD. Jeden z nich pracował dla UB i zostawił bardzo krzywdzący Polaków raport.
11. Na tym to raporcie swoją książkę pt. "Sąsiedzi" oparł prof. Gross, wyrządzając krzywdę tak Żydom, jak i Polakom.
12. Dają temu wyraz solidaryzujący się w licznych listach i telegramach z księdzem Orłowskim, Polacy a także Żydzi.
13. Chrystus nakazuje swoim wyznawcom przebaczać, nawet, "siedemdziesiąt siedem" razy. Konieczny do tego warunek, to uznanie swojej winy i postanowienie nie grzeszenia już więcej.
Autor zdaje sobie sprawę z tego, że postawione świadkom zbrodni w Jedwabnem pytania, nawet jeśli w jakimś wątku sprawy stawiane były kilkakrotnie i, w rezultacie kilakrotnie padały też odpowiedzią nie do końca wyczerpują zagadnienie. Sprawa Jedwabnego wymaga pogłębionych studiów a autor ma nadzieję, że takie będą miały miejsce. Wyjaśnienie do końca, tej tragedii, może utorować drogę do zrozumienia i przebaczenia, do koegzystencji narodów, które, tylko we wzajemnej zgodzie, z poszanowaniem dla wzajemnych tradycji i przekonań, mogą realizować swój e cele.
Wydawnictwo Duszpasterstwa Rolników, Informacja KAI
ISBN 83-88743-86-4
ul. Modra 23; 87-807 Wloclawek 11
tel. (054) 413-27-88; (054) 235-52-61; tel/fax (054) 235-59-65
email: [email protected]
http://www.wdr.diecezja.wloclawek.pl/