busuvkun1

"Ketgenni esgere kelecekge alay kirebiz"
Valeri Pol' (frantsuz nazmuchu).

Abistol (November) ayni 2-chisi � Qarachayni ullu qiyinliq, zalim sinawla chekgen kunudu.

1828 cil abistol ayni ekinchisinde orus inaral Emmanuelni askeri satliq Amantishden tab collani bilib Qarachayni cerine kirgen edi.
Hasawkada qanli sermeshiw 12 saghatni barghan edi. Adam sanini koblugu emda macal sautlangani sebebli (Siyli Allahni buyrughu alay bolub) orus asker ol sermeshni kuchleydi. Ani usunden Emmanuel patchahina bilay cazghandi: "Shimal Kafkazni Fermopillerin* bizni asker kuchlegendi; emda Qarachayni Mingi-tawnu eteginde turghan Ereseyge qarshchi taw milletleni qalalari, Allahni bolushlughu bla em askerni cigitligi bla, men kesim bashchiliq etib, qawshatilghandi".
Bashha madarlari bolmay qarachaylila orus patchahha boysunurgha, cerlerin da Eresey Patchahliqgha qoshargha deb, qol salghandila.
*Fermopille � Rumnu shimal bla qibila canindaghi bolumlerini arasinda tar ozenni atidi. ~2500 cil mindan algha ol cerde 300 spartanchi ullu pers (Iran) askerni allin tiyib, barisi qurulghinchi, cibermey turghandila.
Alay bolsa da tab XIX-chu omurnu ayaghina deri, qarachaylila orus patchah bla qazawatlarin bardirghandila. Hasawkada bolghan chotlani qarachay millet "Hasawka" degen kuwde suratlaghandi. Sozlerin bilayda tabarga bolluqdu: http://geocities.com/karachaybalkar/hasawka
Eresey Patchahliqni kengerib, kesini ichine Kafkaz milletleni cerlerin cuthanini esebi bilaydi. Saw qalghanlani arasindan uydegile, tuqumla Kafkaz curtlarindan ayirilib, colowchuluq sinab, bashha qrallagha (birinchi da Turkge) kochub ketgendile. Bugunlukde da adam sanindan 30 minge cuwuq "Men � qarachaylima!" degenle, ol saghatda
kochub ketgenleni tuwduqlari bolub, Kafkazni tishinda turlu-turlu qrallada cashaydila.
Hasawkadan 115 cil ketgenden sora, 1943 cil abistol ayni ekinchisinde qarachay millet daghida bir ullu sinawdan otgendi. Qisha zamanni ichinde sawlay halq cashaghan cerindenqobarilib, mal tashighan tirenlege tiqlanib, Orta Aziyagha ciberiledi. Ol zarawatliqni bizni halqgha tiydirgenlerini churumana Sovet Soyuznu tamadalari "qarachaylila Gitlerni askerine qonaqbayliq etgendile, bolushhandila" degen oturuk sozleni salghandila. Ol kozuwde wa Qarachayni erkishisi urushda bolghandi, "qralimi � Sovet Soyuznu � caqlayim" deb, kureshgendi. 27 (28 ?) qarachayli Sovet Soyuznu em siyli "Sovet Soyuznu cigiti" degen sawghasina tecelgendi. Alay'a qarachaylila bolghanlari uchun ol sawghala alagha berilmey qalghandila. Quru ekisi cigitliklerine uch-tort kere tecelgehden sora sawghalarin alghandila.
Bilayda bir zatni esgertirge izleyme: Sovet Soyuzda cashaghan milletleni aralarinda sanina kore urushdaghi cigitleden alchi bolur uchun Qarachaygha qup-quru 7 cigit kerek edi. Ala wa 27 (28 ?) bolghandila!!!
Kochkunchuluknu sinab, milletni uch etib biri colda em Orta Aziyada birinchi cilni ichinde qirilghandi. Uyurle chachilishib, biri-birin tas etib; anala balalarindan ayirilib, sabiyle analarina termilib, egech qarnashdan haparsiz bolub, honshu ellede turghanliqgha barib erkinliksiz biri-birin coqlayalmay; kichi qarnash-egechlerine ash
tabar umutda qizla suyumsuz erge barib, suygenleni curekleri biri-birine tarala; Kafkaz tawlarini miyik tawlarin, choquraq suwlarin, taza hawasin esge tushure da ani tansiqlay, qarachay millet Orta Aziyada 14 cilni cashaghandi.
1957 cil erkinlik bolub Kafkazgha qaytib kelsele � qalib ketgen uylerine, mulklerine cangi iele tabilib tura edi. Sin tashladan atlawushla, buruwla, tonguz bawla (!) ishlenib tura edi. Keslerini uylerin izina satib alib cerishgendile qarachaylila Qarachaygha.
Endide da Orta Aziyani qrallarinda ol zamandan qalib ketgenle em alani balalari ~30 ming bolub cashaydila. Bu achiwnu chekgenine, kochkunlugune Qarachay kuwle etgendi. Alani biri tubunde keledi.

Oy, Kafkaz tawla,
Bir miyik ariwla,
Bizni demengili qalabiz,
Siz da cilaghiz, biz da cilaybiz �
Uzaq ayirilib barabiz.
Uzaq ayirili, ketib da barabiz
Omurubuz cashaghan tawladan.
Biz olgenlege nege cilaybiz? �
Ala nasiblilla sawladan.
Stawat saqlaghan bizni itleribiz
Izibizdan qarab uluyla,
Carim saghatha Ullu Qarachayda
Qallay ariw elle quruyla.
Iynekleribiz da qalib ketdile
Eshikleri achilmay okure,
Mashinagha minib ketib da barabiz
Izibizgha qaray, okune.
Moskvadan kelgen chuwut komandirle
Togerek aylanib saqlayla,
Bu qiyinliqla bizge cetgenine
Tawla, tashla da cilayla.
Moskvadan kelgen chuwut komandirle
Togerek aylanib qarayla,
Bizni qoyub ketib barasiz, deb,
Olgenle da bizge cilayla.
Ala cilamay qalay etsinle �
Ketdile duwachi qartlari,
Qazaqstanda bir cilgha bolghandi
Ol carli qartlani artlari.
Ol carli qartla catadila, harib,
Ala canazisiz, duwasiz,
Mecgitleribiz qalib ketdile
Cuma kunlede cumasiz.
Beri kelgenli bir kob bolghanla,
Oy, achi curek carala,
Analari olgen oksuz sabiyleni
Minda kaznagha alalla.
Aytir sozlerim birda kobdule
Aytib qolumdan kelmeydi,
Minda olgenlege � ashdan olged deydile.
Acalsiz'a kishi da olmeydi.

Aradan kob cilla ketgenlikge milletibizni tarihin biz bilebiz, esde tutabiz. Sarnab, okunub tururgha caramaz! Ullu duniyani qaysi eteginde bolsaq da Qarachay tamiribizni uzmey esgerib, Qarachayni atin igisi bla aytdirirgha Siyli Allah bizge nasib bersin! Amin!
Curtlarin cawdan caqlab canlarin bergenleribizge, ya Ullu Allah, Sen shahid daracalarin ber! Amin!
Curtlarindan, uydegilerinden ayirilib, zorluq sinab, qiyinliq chegib ketgen qarnashlaribizni-egechleribizni, ya Allah, candetli Sen et! Ol bir duniyalari cariq bolsun! Amin!