07082006 Die Geschischd vonn de Ahle Griesche unn Römeä De Anti-Justin Von Otto G. Dietz aus Schleedornfeld, Landkreis Friedberg/ Obh. Obergefreiter in einem Panzergrenadierregiment Oberhessischer Provinzialverlag Görbelheim Sinnspruch: "sit nura usui late, in est aper canes." "êbde mê en heû, êbde mê énni heû, êbde mê en krâjs. Zum Gellaid Ebbes is doch e bissi koomisch: Dess'es kaa Geschischde üwwer die aale Griesche unn Römä uff Hessisch gibbd. Dadebaj woarn wischdische Deile vom Hesseland aach bajm Römische Reisch debbaj: Rheinhesse, Wissboade unn die Werrera. Villeischt hadd aach de aane oder annerre Legionär, wej'se die Werrera baj aaner Frontbegradischung geräumd hawwe, baj sisch gedoocht: "Ich kann dich nimmer mehr vergessen, Du liebes Land der blinden Hessen." Awwer s'Hesseland hadd uff jeden Fall n'Daal von sajne römische Wuazelle vergesse, sonst hädde so a poar Blattmäscher aus Frankfurt nett die Civitas Nidensis wegschuuwe derfe, wo se dann die Noadweststadt higebaut hawwe. Sonst hädde aach mir Hesse unser ajennes Pompeji; awwer die Saalbuasch baj Bad Hommbuasch iss ja gans schii, unn de Limes (sogoar mid e poar widderuffgebaude Tiamscher!) gibbd's aach noch. Wolle mer nett jaunern, wolle mer lieweä was schaffe: Die aale Griesche unn Römeä uff hessisch. Dadebaj soll'm Justin soi Sesammefassung (Epitome uff grieschisch) vom Pompeius Trogus sajne "Historije" aus de Zajd nach Christi Geburd unn'm Taeger Fritz sei Weägg "Das Altertum" Grundlaach unn Voabild unneä dobbldeä Oowendung von de "Einquellenmethode" (weä nedd waas, was dess iss, kann zum Blajstifd nachgugge bajm Meister 1967, p. 15ff.) soi, immeähi woar de Taeger Fritz aaneä von de grissd Andiggekundler, deä wo in Hesse lang unn ausdauweärnd geschaffd hadd. S'iss mer schonn kloar, dess jetz ville veäehrde Leäseä die Henn üwweä'm Kobb sesammeschlaache, unn se hawwe Rääschd. Awweä wajl isch mer zimmlisch sischeä bin, dess des Machweägg hier m'Taeger sajm "Altertum" nedd de selwe Schoadde oodou kann wej'm Justin soi Sesammefassung m'Pompeius Trogus sajne "Historiae", dengg isch mer, dess isch mer den Spass eälauwe kann. Unn aajendlisch iss's ja e "Hommage" (sach: Ommaasch), e Huldischung, awweä kaa so schih hald wej die "Rückkehr der Zeitmaschine" fir'n H.G. Wells (n'Guude, MP!). Naddirlisch iss de Justin n'schräjje Keäll; wej'eä aus m'Pompeius Trogus sajm Geschischdsweägg handlische Brogge errausgeschnidde hoadd, hadd'eä miesdns dej Abschnidd genomme, wo irjnd ebbes gans besonneärs odeä pathedisch odeä moralisch bäbbä woar. Isch glaab, des gibbd'n n'gans schiene Kontrasd. Vlajsch kann da de aane odeä anneärre emmaa sejje, was so's besonnerre oo'm andigge Quelletexd iss - vlajschd groad wajl'eä aus'm Justin sajm "Flajschmillsche" errauskomme iss (dadezou de englische Uffsatz vom Goodyear 1982). Auseädem soll aach e bisse in de letzde Juhrgäng vom Marouzeau (L'Année Philologique) errimgestocheäd weän, dess mer sejje kann, was so in de letzd Zajd errimkomme iss in de Foaschung. Groad dess derfd aach für'n Hobbi-Aldhisdoriggeä gans inderessand soi, der vleischd e bisse dejfeä gugge will. Dadebaj kam'mer aach sejje, wej indeänazjional die Beschäfdischung mid'de Aale ihrm Eärwe iss. Dadebaj kann isch misch aach emmaa so rischdisch ausdoowe in majneä Lieblingsbeschäfdischung, m'sogenannde "Sekundärzitat". Da schrajbd mer nemmlisch n'Lidderaduurveäwajs baj'm anneärn ab unn duud so, als hedd mer's selweä geleäse. Gell, weä oogibbd, hadd mih vom Leäwe! BIBLIJOGRAFFIJE ZUA OIFüHRUNG IN DIE AALD GESCHISCHD 1. Oiführunge, Biblijograffije, Lexigonns unn Adlande a) Oiführunge H.Bengtson, Einführung in die Alte Geschichte,8. Aufl. 1979 (1. Aufl. 1949) M.Clauss, Einführung in die Alte Geschichte, München 1991 W.Schuller, Einführung in die Geschichte des Altertums. Stuttgart 1994 (UTB 1794) L. de Blois/ R.J. van der Spek, Einführung in die Alte Welt. A.d. Niederländ. Stuttgart 1994 J.Irmscher, Praktische Einführung in das Studium der Altertumswissenschaft, 1954 H.Kloft, Alte Geschichte, in: Boshof/Düwell/Kloft, Geschichte. Grundlagen des Studiums, Köln 21979 (Böhlau Studienbücher) C.Wachsmuth, Einleitung in das Studium der Alten Geschichte, Berlin 1895, ND 1970 Gercke-Norden, Einleitung in die Altertumswiss. I - III, Leipzig 1927-1933 P.Barceló, Altertum. Grundkurs Geschichte 1, Königstein/Ts. 1982 Kohns - Schwarte, Anleitung für Teilnehmer althistorischer Proseminare, Paderborn 1971 R.Günther, Alte Geschichte in Studium und Unterricht, Stuttgart 1978 R.Günther, Einführung in das Studium der Alten Geschichte, Paderborn u.a. 2001 (UTB 2168). D.Vollmer, Alte Geschichte in Studium und Unterricht. Eine Einführung mit kommentiertem Literaturverzeichnis, Stuttgart 1994. Th.Fischer, Entwurf eines Standard-Proseminars in Alter Geschichte: Herrschaft und Prinzipat des Augustus, Bochum 1979 M.I.Finley, Quellen und Modelle in der Alten Geschichte, Frankfurt 1987 (Fischer Tb) I.Weiler (Hrsg.), Grundzüge der politischen Geschichte des Altertums, Wien - Köln 1990. b) Bibliograffie (vgl. aach die Oiführunge) unn Foaschungsberischde Gullath, B., Wie finde ich altertumswissenschaftliche Literatur?, Berlin 1992 Brockmeyer-Schultheiß, Studienbibliographie Alte Geschichte, Wiesbaden 1973 L'année philologique, Fondée par Jean Marouzeau, publiée par Juliette Ernst, Paris 1924ff. P.Rosumek, Index des Périodiques depouilles dans la Collection de Bibliographie classique et Index de leurs sigles. (Supplement a l'Année philologique LI) Paris 1982. Bulletin Analytique d'histoire Romaine, 1962ff. Gnomon, Bibliographische Beilagen (4 pro Jahr), 1925ff. Frankfurter Zeitschriftenverzeichnis zur Vor- und Frühgeschichte und zum Altertum, 1969 Bibliotheca philologica classica. Verz. der auf dem Gebiet der klass. Altertumswiss. erschienenen Bücher, Zeitschr., usw., Beibl. z.Bursians Jahresber., 1874-1938 W. Trillemich, Kleine Bücherkunde zur Geschichtswissenschaft, 1949. Internat. Bibliogr. d. Zeitschr.-lit. (Dietrich), 1896ff.; Abtlg. A: deut. Zeitschr.-lit.; B: fremdsprachige Zeitschr.-lit.; C: Rezensionen (seit 1965 mit A und B vereinigt) Jahresber. über die Fortschritte der klass. Altertumswiss. (Bursians Jahresberichte), 1875-1944/45 Lustrum, Internat. Forsch.-ber. aus dem Bereich des klass. Altertums, 1957ff. H.-J. Drexhage, Deutschsprachige Dissertationen zur Alten Geschichte 1844-1978, Wiesbaden 1980 Archäologische Bibliographie, hg. vom Deutschen Archäologischen Institut, Berlin 1918ff. Arts & Humanities Citation Index - AHCI, Institute for Scientific Information, Philadelphia, PA (bibliographisch Dadebank) c) Lexigonns unn zua Geschischd so im allgemeine K.Ploetz, Auszug aus der Geschichte,Freiburg 291980 Kirsten-Buchholz-Köllmann, Raum und Bevölkerung in der Weltgeschichte, Bd.1 und 2 (Bevölkerungsplötz), 1968 Geschichtliche Grundbegriffe: Historisches Lexikon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland. Hrsg. von O.Brunner, W.Conze, R.Koselleck, bislang Bd. 1, A-D (1972); 2, E-G (1975); 3, H-Me (1982); 4, Mi-Pre (1978); 5, Pro-Soz (1984) Herder, Ideen zur Philosophie der Geschichte der Menschheit, 1949. A.H.L. Heeren, Ideen über Politik, den Verkehr und den Handel der vornehmsten Völker der Alten Welt, 1. Aufl. 1793ff. O. Spengler, Der Untergang des Abendlandes, 1. Aufl. 1917. Th.Schieder, Geschichte als Wissenschaft. Eine Einführung, München/Wien 21968 H.Diller/ F. Schalk, Studien zur Periodisierung und zum Epochenbegriff, Wiesbaden 1972 Th.Schneider (Hg.), Methodenprobleme der Geschichtswissenschaft, München 1974 d) Lexigonns unn Handbüscheä speziell zou de Aald Geschischd (dej verschiedene Bänd vom `Handbuch der Altertumswissenschaft' [HdAW] weärn unne oo de enspreschende Stelle genannd) Lexikon der Alten Welt (Artemis Lexikon), 1965 (-dtv Lexikon der Antike) Oxford Classical Dictionary, 1970 Fischer-Lexikon (Geschichte), Bd.24. Hrsg. W.Besson, Frankfurt 1961 J.Irmscher, Das große Lexikon der Antike, 1962 (Heyne TB 1976) Der kleine Pauly (5 Bde.), 1963-1975 (mit neuerer Literatur) Pauly -Wissowa-Kroll etc., Realencyclopädie der class. Altertumswissenschaften (sog. RE), in zwei Reihen: I (A-Q) (1894-1963), I A (R-Z) (1914-1972), dazu bisher 14 Ergänzungs- (sog. "Supplement"-)Bände (1903-1974); Register zu Suppl. 1-8 und zu Nachträgen in Band XXIII (1959) Reallexikon für Antike und Christentum (RAC), ed. Klausner, 2/1950ff., Nachträge zu den bisher erschienenen Bänden laufend im Jahrbuch für Antike und Christentum H.Lamer u.a., Wörterbuch der Antike, Stuttgart 81976 (KTA) F.Lübker, Reallexikon des klass. Altertums, Leipzig 81914 O.Hiltbrunner, Kleines Lexikon der Antike, Tübingen 51976 O.Veh, Lexikon der röm. Kaiser, München 1976 Kleines Wörterbuch zum Hellenismus, Hg. H.H. Schmitt/E. Vogt, Wiesbaden 1988 e) Nachschlaacheweägge unn Handbüscheä zou de grieschische unn laddajnische Schrajweä P. Krafft, Orientierung Klassische Philologie. Was sie kann, was sie will. (rowohlts enzyklopädie.). Reinbek bei Hamburg 2001. F.Graf (Hg.), Einleitung in die lateinische Philologie, Leipzig 1997. H.-G.Nesselrath (Hg.), Einleitung in die griechische Philologie, Stuttgart 1997. E.Schmalzriedt (Hg.) Hauptwerke der antiken Literaturen (aus Kindlers Literaturlex.), 1976 P.Kroh (Hg.), Kröner Lexikon d. ant. Autoren, 1972 Tusculum-Lexikon gr. u. lat. Autoren d. Altert. u. d. Mittelalt., München 31982 M.Grant, Klassiker der antiken Geschichtsschreibung. München 1981 (dtv Wissenschaft) M.Grant, Greek and Roman Historians. Information and Misinformation, London/ New York 1995 M. Landfester, Einführung in die Stilistik der griechischen und lateinischen Literatursprachen, Darmstadt 1977 (Die Altertumswissenschaft) G. Cambiano/L. Canfora/ D. Lanza, Lo spazio letterario della Grecia antica, 5 Bde., Rom 1992-1995. L.Berkowitz/ K.A. Squitier, Thesaurus Linguae Graecae Canon of Greek Authors and Works, Cambridge, Mass. 1986 (3. Aufl. 1990) A.Dihle, Griechische Literaturgeschichte, 2. Aufl., München 1991 A.Lesky, Geschichte der Griech.Literatur, 3. Aufl., Bern 1971. P. Levi, History of Greek Literature, New York 1985 Schmid-Stählin, Geschichte der griechischen Literatur (Hdb.d.AW), 1929ff. A. Körte/P. Händel, Die hellenistische Dichtung, 2. Aufl., Stuttgart 1960. F.Susemihl, Geschichte der griechischen Literatur der Alexandrinerzeit. 2 Bde. Leipzig 1891-92. K.v.Fritz, Die griech. Geschichtsschreibung I, 1967 (mehr nicht erschienen) T.S. Brown, The Greek Historians, Lexington 1973 K.Meister, Die griechische Geschichtsschreibung. Von den Anfängen bis zum Ende des Hellenismus, Stuttgart, Berlin, Köln 1990 K.Büchner, Röm. Literaturgeschichte, Stuttgart 51980 Schanz-Hosius-Krüger, Geschichte der röm. Lit. (Hdb., 1920-1935) Ed.Norden, Die röm. Literatur, 6. Aufl. 1961 R.Senoner (Hg.), Die römische Literatur. Ein Überblick. München 1981 (Beck_sche Elementarbücher) M.v.Albrecht (Hg.), Die römische Literatur in Text und Darstellung, 5 Bde, Stuttgart 1985-1991 (Reclam) M.v.Albrecht, Geschichte der römischen Literatur von Andronicus bis Boethius unter Berücksichtigung ihrer Bedeutung für die Neuzeit, 2 Bde, Bern/ München 1992 M.Gelzer, Der Anfang römischer Geschichtsschreibung, in: Kleine Schriften III, 1964, 93ff. (= Hermes 69, 1934, 46ff.) D.Flach, Einführung in die römische Geschichtsschreibung, Darmstadt 1985 A. Mehl, Römische Geschichtsschreibung, 2001. H.Kraft, Kirchenväter-Lexikon, 1966 B. Altaner/A. Stuiber, Patrologie. Leben, Schriften und Werke der Kirchenväter, 9. Aufl., Freiburg-Basel 1981. R.Herzog (Hg.), Handbuch der lateinischen Literatur der Antike. 5. Bd.: Restauration und Erneuerung. Die lateinische Literatur von 284 bis 374 n.Chr. München 1989. f) Wöaddeäbüscheä W.Pape, Griech.-deutsch. Handwörterbuch, 31914, ND Graz 1954 Liddel-Scott-Jones, Greek-English Lexicon, 91940, Nachtrag 1968 Thesaurus Linguae Graecae, The Packard Humanities Institute (PHI) Greek Documentary CD ROM # 6, Los Altos, CA. (Volltexddadebank midd mih als wej 3000 grch. Audoorn vom Homer bis ca. 600 n.Chr.) K.E.Georges, ausführl. lat.-deutsches Handwörterbuch, 91951 C.Lewis-C.Short, A Latin Dictionary, 1879 Thesaurus Linguae Latinae, ed. E.Wölfflin etc., 1900ff. g) Veäzeischnisse von Abkürzunge (fir besonnerre Berajsche, Inschrifde unn so ebbes, wajdeä unne nachgugge. Da kimmd dann dess rischdische.) Short/Lewis und Liddel/Scott (fir andigge Schrajweä unn dene ihr Weägge) Marouzeau (fir wisseschafdlische Zajdschrifde) Artemis Lexikon S.3439ff. (fir andigge Schrajweä unn dene ihr Weägge), S.3464ff.(Zajdschrifde unn Standardweägge) Oxford Classical Dictionary (andigge Schrajweä, Zajdschrifde, Standardweääge) h) Adlasse dtv-Atlas zur Weltgeschichte Bd.1, 201985 Westermann, Atlas zur Weltgeschichte, Braunschweig 1981/82 Bayerischer Schulbuchverlag, Großer hist.Weltatlas des Schulbuchverlags (midd Eärläuderunge), Bd 1 51972 Putzger, Historischer Weltatlas 991978 Beyden, A.A.M., Atlas of the class. World, 1963 N.G.L. Hammond u.a., Atlas of the Greek and Roman World in Antiquity, Park Ridge, N.J. 1981 R.A.Talbert, Atlas of Classical History, London/Sidney 1985 H. Kiepert, Atlas Antiquus, Neue Ausgabe 1902. 2. Darstellunge unn Quellesammlunge, Borne fir die Geschischd 2.0. Gesammdarstellunge Civilization of the Ancient Meditarrenian. Greece and Rome. Ed. M.Grant u.a., London 1986 Propyläen-Weltgeschichte, 1961ff. Historia-Mundi, 1952ff. Saeculum Weltgeschichte, 1965ff. Fischer Weltgeschichte (FWG), 1964ff. (Tb) The Cambridge Ancient History (CAH) in 12 Bänden, dazu 5 Tafelbände, 1924-1939, sajd 1961 ersch. Neuufflaache Methuen's History of the Greek and Roman World, 1935ff. Histoire Générale, ed. G.Glotz, 1925-48 G.B. Grundy, A history of the Greek and Roman world. London 1926. A.J. Toynbee, Der Gang der Weltgeschichte, 1950. -, Kulturen im Übergang, 1958. S.Lauffer, Abriß der antiken Geschichte, München 21964 Ed.Meyer, Geschichte des Altertums, 1884ff.,31910-39 M.Rostovtzeff, Geschichte der Alten Welt, 1961 F.Taeger, Das Altertum, 2 Bde, Stuttgart 61958 E. Kornemann, Weltgeschichte des Mittelmeerraums, 1948f. Historia Mundi, 1952ff. dtv Geschichte der Antike in sechs Bänden, München 21985 The Oxford History of the Classical World. Ed. J. Boardman u.a., Oxford 1986 F. Taeger, Die Kultur der Antike, 1950. A. Aymard - J. Amboyer, L'Orient et la Grèce Antique, 1953. H. Wiesner, Vor- und Frühzeit der Mittelmeerländer, 1943f. W. Dahlheim, Die Antike. Griechenland und Rom von den Anfängen bis zur Expansion des Islam, Paderborn/München 1994 Ch. Freeman, Egypt, Greece and Rome: Civilizations of the Ancient Mediterranean. Oxford 1996. A. Demandt (Hg.), Das Ende der Weltreiche. Von den Persern zur Sowjetunion, München 1997 Quellesammlunge W.Arend, Geschichte in Quellen, Bd.I: Altertum, 21975 (Bayer.Schulbuchverlag) G.Guggenbühl, Quellen zur allgemeinen Geschichte, Bd.1, 31964 Die Staatsverträge des Altertums (StVA), _II, 1975 & III, 1969 2.1. De Aale Orijend W.von Soden, Einführung in die Altorientalistik, Darmstadt, 2. Aufl., 1992 J.Mellaart, Earliest civilizations of the Near East, London 1966 J.N. Postgate, The First Empires, Oxford 1977. H. Junker - L. Delaporte, Die Völker des Antiken Orients, 1933. A.Scharff-A.Moortgat, Ägypten und Vorderasien im Altertum, 21959 H. u. H. Frankfort, I.A. Wilson, Th. Jacobsen, Frühlicht des Geistes, 1954. Handbuch der Archäologie, I, (Scharff, Ägypten; Andrae und Watzinger, Vorderasien), 1939. W.Wolf, Frühe Hochkulturen. Ägypten - Mesopotamien - Ägäis. Stuttgart 1969 H.Schmökel (Hg.), Kulturgeschichte des Alten Orient. Mesopotamien - Hethiterreich - Syrien-Palästina - Urartu, Stuttgart 1955 (ND Augsburg 1995) R.Drews, The End of the Bronze Age, Princeton 1993. E. Friedell, Kulturgeschichte Ägyptens und des Alten Orients. Leben und Legende der vorchristlichen Seele, 3. Aufl. 1951. A. Erman - H. Ranke, Ägypten und ägyptisches Leben im Altertum, 2. Aufl. 1923. H. Kees, Kulturgeschichte des alten Orients, I. Ägypten, 1933. W. Helck, Geschichte des Alten Ägypten, (Hdb. d. Orientalistik), 1968. E. Hornung, Grundzüge der ägptischen Geschichte, Stand, Methoden Aufgaben Grundzüge, 1965 (4., verb. Aufl., Darmstadt 1993). J.H. Breasted, Geschichte Ägyptens, 1937. A.H. Gardiner, Geschichte des alten Ägypten, Stuttgart 1965 (Kröner). W. Huß, Ägypten in hellenistischer Zeit 332 - 30 v. Chr., München 2001 W. Wolf, Die Welt der Ägypter, 1955. -, Die Kunst Ägyptens, 1957. H. Schaefer, Von ägyptischer Kunst, 3. Aufl. 1930. K. Lange - M. Hirmer, Ägypten 1955. A. Erman, Die Religion der Ägypter, 2. Aufl. 1923. H. Kees, Der Götterglaube im alten Ägypten, 1941. H. Brunner, Altägyptische Religion, Grundzüge, 3. Aufl. 1989. M. Pieper, Literatur der Ägypter (Hdb. d. Literaturwissenschaft), 1927. H. Schmökel, Hb.d.Orientalistik II,3 (Gesch.d.Alten Vorderasiens), 1957. H.W.Nissen, Grundzüge einer Geschichte der Frühzeit des Vorderen Orients, 3.Aufl., Darmstadt 1995. H.W.Nissen, Geschichte Alt-Vorderasiens, München 1999 (Grundriß der Geschichte 25). A. Kuhrt, The Ancient Near East c. 3000 - 330 B.C., London 1995. D.O. Edzard, Geschichte Mesopotamiens. Von den Sumerern bis zu Alexander dem Großen. München 2004. J.N. Postgate, Early Mesopotamia, London/New York 1992. P. Garelli-V. Nikiprowetzky, Le Proche-Orient asiatique, (Nouvelle Clio. 2.) 2 Bde, Paris 1969-1974. V. Christian, Altertumskunde des Zweistromlandes, I, 1940. S. Lloyd, The Archaeology of Mesopotamia, London 1978. A. Schmökel, Ur, Assur, Babylon, 6. Aufl. 1962. W. v. Soden, Herrscher im alten Orient, 1954. B. Hrouda, Der Alte Orient, Gütersloh 1991. W. Andrae, Die Kunst des Alten Orients, Prop. Kunstgesch. II. W. Speiser, Vorderasiatische Kunst, 1952. F.W. König, Geschichte Elams, 1931. A. Parrot, Mari, 1953. H.W.F. Saggs, Babylonians, London 1995 (Peoples of the Past) A.T. Olmstead, History of Assyria, New York/ London 1923. B. Meißner, Die Babylonisch-Assyrische Literatur, 1927. M. Jastrow, Die Religion Babyloniens und Assyriens, 1905ff. W.L. Moran, The Treasures of Darkness: A History of Mesopotamian Religion, New Haven 1976. S.N. Kramer, Sumerian Mythology, New York 1961. H. Frankfort, Kingship and the Gods, 1948. H. Bechert/ G. v. Simson (Hrsg.), Einführung in die Indologie. Stand, Methoden, Aufgaben, 2. durchges., erg. & erw. Aufl., Darmstadt 1993. E.J. Rapson, Ancient India, 1914 (ND 1974). E. Mackay, Die Induskultur, 1938. St. Piggoth, Prehistoric India, 2. Aufl. 1952. K. Bittel, Grundzüge der Vor- und Frühgeschichte Kleinasiens, 2. Aufl. 1950. A. Götze, Kulturgeschichte des Alten Orients, Kleinasien, 2. Aufl. 1957. H. Bossert, Altanatolien, 1942. F. Bilabel, Geschichte Vorderasiens und Ägyptens vom 16. bis 11. Jahrhundert, 1927. F. Schachermeyr, Hethiter und Achäer, 1935. F. Sommer, Hethiter und Hethitisch, 1947. M. Riemschneider, Die Welt der Hethiter, 1954. F. Cornelius, Geschichte der Hethiter, 1973. T. Bryce, The Kingdom of the Hittites, Oxford 1997 H. Klengel, Geschichte des Hethitischen Reiches, Leiden 1999 P.Briant, Bulletin d'histoire achéménide II. Persika 1. Paris 2001. [Bibliographie] H: Sancisi-Weerdenburg/ A. Kuhrt (Hg.), Achaemenid History I-VIII. Leiden 1986ff. A. v. Gutschmid, Geschichte Irans und seiner Nachbarländer von Alexander d.Gr. bis zum Untergang der Arsakiden, Tübingen 1888 (ND Graz 1973). J.V. Prasek, Geschichte der Meder und Perser, 1906ff. P.Briant, Histoire de l'empire perse. De Cyrus à Alexandre, Paris 1996. J.Wiesehöfer, Das frühe Persien. Geschichte eines antiken Weltreichs, München 1999 (Beck Wissen) J.Boardman, Persia and the West, London 2000. B.Brentjes, Das alte Persien. Die iranische Welt vor Mohammed, Wien/München 1978. W. Nagel, Ninus und Semiramis in Sage und Geschichte. Iranische Staaten und Reiternomaden vor Darius, 1982 (Berl. Beitr. z. Vor- & Frühgesch. N.F. 2) J. Wiesehöfer, Das antike Persien. Von 550 v.Chr. bis 650 n.Chr., Zürich/ München 1994 M.A Dandamaev, A Political History of the Achaemenid Empire, 1989. R. Frye, Persien, 1962. A.T.Olmstead, A History of the Persian Empire, 1948. H.H. von der Osten, Die Welt der Perser, 1956. G. Widengren, Die Religionen Irans, 1965. G. Walser, Hellas und Iran. Studien zu den griechisch-persischen Beziehungen vor Alexander. Darmstadt 1984 (EdF 209) K.Oberhuber, Die Kultur des Alten Orients, Frankfurt/M. 1972 (Hb.d. Kulturgeschichte) F. Altheim, Geschichte Mittelasiens im Altertum, 1970. N.C.Debevoise, A Political History of Parthia. Chicago/ London 1938 (ND 1969). K. Schippmann, Grundzüge der parthischen Geschichte. Darmstadt 1980 (Grundzüge. 39). J.Wolski, L'Empire des Arsacides. Lovanii 1993 (Acta Iranica 32). K. Schippmann, Grundzüge der Geschichte des Sasanidischen Reiches. Darmstadt 1990. Waldschmidt, Alsdorf, Spuler, Stange und Kreßler, Geschichte Asiens, 1950. M. Clauss, Geschichte Israels. Von der Frühzeit bis zur Zerstörung Jerusalems (587 v.Chr.), München 1986 J. Wellhausen, Geschichte Israels, I, 1878. R. Kittel, Geschichte des Volkes Israel, 4. Aufl. 1921f. Ricciotti, Geschichte Israels, 1953ff. M. Noth, Geschichte Israels, 2. Aufl. 1954. E. Schürer, Geschichte des jüdischen Volkes im Zeitalter Jesu Christi, 3. und 4. Aufl. 1921. Th. Boman, Das hebräische Denken im Vergleich mit dem Griechischen, Göttingen 61977. W.F. Albright, Von der Steinzeit zum Christentum, 1949. H. Greßmann, Altorientalische Texte und Bilder zum Alten Testament, 2. Aufl. 1926f. H. Jirku, Die Welt der Bibel, 1957. O. Eisfeldt, Einleitung in das Alte Testament, Tübingen _1964. H. Bossert, Altsyrien, 1951. G.E. Markoe, Die Phönizier, Stuttgart 2003. W. Huß (Hg.), Karthago, Darmstadt 1992. W. Huß, Geschichte der Karthager, 1985. O. Meltzer - U. Kahrstedt, Geschichte der Karthager, 1879ff. S. Moscati, Die Karthager, 1984. St. Gsell, Histoire ancienne de l'Afrique du Nord, 1920ff. J. Seibert, Hannibal, Darmstadt 1993 K. Zimmermann, Rom und Karthago, Darmstadt 2005 (Reihe:Geschichte kompakt. Antike) Quellesammlunge J.B. Pritchard (Hg.), Ancient Near Eastern Texts, Princeton 1955. K.Galling (Hg.), Textbuch zur Geschichte Israels, Tübingen _1968. M. Lichtheim, Ancient Egyptian Literature, 3 vols. Berkeley 1975-80. St. Dalley, Myths from Mesopotamia, Oxford 1989. B.R. Foster, Before the Muses: An Anthology of Akkadian Literature, 2 vols. Bethesda, 1996. 2 vols. T. Jacobsen, The Harps that once : Sumerian Poetry in Translation, New Haven 1987. J. Black, G. Cunningham, E. Robson, G. Zólyomi, The Literature of Ancient Sumer, Oxford 2004. 2.2. De Griesche ihr Geschischd H.E. Stier, Grundlagen und Sinn der griechischen Geschichte, 1945. H.D.F. Kitto, The Greeks, 1960 (Penguin) J. Burckhardt, Griechische Kulturgeschichte, 1898ff. W. Kranz, Die Kultur der Griechen, 1943 E. Bayer, Griechische Geschichte, Stuttgart (KTA) 1968 M.J. Finley, The ancient Greeks, London 1963 (dt. v. K.-E. u. G.Felten, Die Griechen, München 1976) J. Beloch, Griechische Geschichte, 4 Bde., 2. Aufl., 1912-27 (bis 217 v.Chr.) G. Grote, History of Greece, 1846ff. G. Busolt, Griechische Geschichte, 1. & 2. Aufl. 1893ff. G. de Sanctis, Storia dei Greci, 1939. U. Wilcken, Griechische Geschichte, hg. von G. Klaffenbach, München 91962 (Darmstadt, Wiss.Buchges. 1973) N.G.L. Hammond, A history of Greece to 323 B. C., Third edition, Oxford: OUP, 1987 H. Bengtson, Griech. Geschichte v.d. Anfängen bis i.d. röm. Kaiserzeit, 6. Aufl. 1982 (Hb.d.A.III,4) D. Musti, Storia greca. Linee di sviluppo dall'età micenea all'età romana, Roma/ Bari 1990 M. Sordi, Storia politica del mondo greco, Milano 1993 (Cultura e Storia 8) I. Weiler, Griechische Geschichte. Einführung, Quellenkunde, Bibliographie, 2. erw. Aufl. 1988 (Wissenschaftliche Buchgesellschaft) W. Schuller, Griechische Geschichte, München/Wien 1980 (3.Aufl. 1991). D. Lotze, Griechische Geschichte. Von den Anfängen bis zum Hellenismus. München 1995 (Beck'sche Reihe 2014) M. Robertson, A History of Greek Art, Cambridge 1975 G. Walser, Hellas und Iran. Studien zu den griechisch-persischen Beziehungen vor Alexander. Darmstadt 1984 (EdF 209) M.C. Miller, Athens and Persia in the Fifth Century BC. A study in cultural receptivity, Cambridge 1997. D. Fimmen, Die kretisch-mykenische Kultur, 2. Aufl. 1924 J. Chadwick, Die mykenische Welt, Stuttgart 1979 F. Schachermeyr, Die ältesten Kulturen Griechenlands, 1955 F. Matz, Kreta, Mykene, Troia, 1956 M.I.Finley, Die Welt des Odysseus, München 1979 (dtv) Ekschmitt, Werner: Kunst und Kultur der Kykladen I und II. Mainz 1986. S.Hiller/O.Panagl, Die frühgriechischen Texte aus mykenischer Zeit, Darmstadt 1976. S.Marinatos, Kreta, Thera und das mykenische Hellas, München 1986. E.A. Freeman, Geschichte Siziliens, 1895ff. E. Ciaceri, Storia della Magna Grecia, 1927ff. J. Berard, La Colonisation Grecque, 2. Aufl. 1957 H. Berve, Sparta, Leipzig 1937 P. Roussel, Sparte, Paris 1939 K.Christ (Hg.), Sparta, Darmstadt 1986 (WdF) M. Clauss, Sparta. Eine Einführung in seine Geschichte und Zivilisation, München 1983 B. Shimron, Late Sparta. The Spartan Revolution 243-146 B.C., Buffalo 1972 (Arethusa Monographs III) S. Link, Der Kosmos Sparta: Recht und Sitte in klassischer Zeit, Darmstadt 1994 Chr. Meier, Athen. Ein Neubeginn der Weltgeschichte, Berlin 1993 K.W. Welwei, Athen. Vom neolithischen Siedlungsplatz zur archaischen Großpolis, Darmstadt 1992 (WB) D. Kagan, Pericles of Athens and the Birth of Democracy, New York 1991 F. Taeger, Alkibiades, 1942 A. Schäfer, Demosthenes und seine Zeit, 2. Aufl. 1885 R. Sealey, Demosthenes and his time. A study in defeat, New York/ Oxford 1993 N.G.L.Hammond/G.T. Griffith, History of Macedonia, Bde. I & II., 1972-1979. N.G.L.Hammond/F.W. Walbank, History of Macedonia, Bd.. III: 336-167 B.C. 1988. R.M. Errington, Geschichte Makedoniens von den Anfängen bis zum Untergang des Königreiches, München 1986 F. Geyer, Makedonien bis zur Thronbesteigung Philipps II., 1930 G. Will, Philipp II., Stuttgart 1985 (Geschichte Makedoniens. 1.) J. Seibert, Alexander der Große, Darmstadt 1972 (Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Erträge der Forschung, 10) J.G. Droysen, Geschichte Alexanders d. Gr., 1833 H. Berve, Das Alexanderreich auf prosopographischer Grundlage, 2 Bde, 1926 W.W. Tarn, Alexander the Great, 2 Bde., Cambridge 1948-1950 F. Schachermeyr, Alexander d. Gr., 1949 (2. Aufl. 1973) G.T. Griffith u.a., Alexander the Great: The main problems, Cambridge 1966 K. Kraft, Der 'rationale' Alexander (bearb. u. aus dem Nachlaß hg. von H. Gesche), (FAS 5), 1971 N.G.L. Hammond, Alexander the Great, King, Commander and Statesman, London 1981 S. Lauffer, Alexander der Große, 2. Aufl., München 1981 J. Seibert, Die Eroberung des Perserreiches durch Alexander den Großen auf kartographischer Grundlage, Wiesbaden 1985 (Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Beihefte, B, 68). G. Will, Alexander der Große, Stuttgart 1986 (Geschichte Makedoniens. 2.) P.Briant, Alexandre le Grand, 4. Aufl. Paris 1994 (Que sais-je?) G. Wirth, Studien zur Alexandergeschichte, Darmstadt 1985 (Wissenschaftliche Buchgesellschaft) H. Gehrke, Alexander d. Gr., München 1996. Joseph Roisman, Alexander the Great: Ancient and Modern Perspectives, Lexington, 1995 C. Mossé, Alexander der Große. Leben und Legende, Düsseldorf/Zürich 2004 R.L. Fox, Alexander der Große. Eroberer der Welt, Stuttgart 2004 (1. Aufl. 1974) J.G.Droysen, Geschichte des Hellenismus, Neuausgabe 1952f. B. Niese, Geschichte der griechischen und makedonischen Staaten seit der Schlacht bei Chaeronea, 3 Bde, Gotha 1893-1903 J. Kaerst, Geschichte des Hellenismus, 2. Aufl. 1926. M. Rostovtzeff, Gesellschafts- und Wirtschaftsgeschichte der hellenistischen Welt, 1955ff. W.Tarn-C.T.Griffith, Die Kultur der hellenistischen Welt, 31966 (Wiss.Buchgesellschaft) M.Cary, A History of the Greek World from 323 to 146 B.C., London _1963 (with a new bibliography by V. Ehrenberg) C.Préaux, Le monde hellénistique. La Grèce et l'Orient de la mort d'Alexandre à la conquête romaine de la Grèce (323-146 av. J.-C.), 2Bde., Paris 1978 (Nouvelle Clio) E.Will, Histoire politique du monde hellénistique (323-30 av. J.C.), 2Bde., 2. Aufl., Nancy 1979-82 P.Green, Alexander to Actium. The historical evolution of the Hellenistic age. Berkeley & Los Angeles 1990 (Hellenistic Culture and Society. 1.) G. Shipley, The Greek World after Alexander, 323-30 B.C. London & New York 2000 (Routledge History of the Ancient World) H.-J.Gehrke, Geschichte des Hellenismus, München 1990 A.Momigliano, Hochkulturen im Hellenismus. Die Begegnung der Griechen mit Kelten, Juden, Römern und Persern, München 1979 (Beck'sche Schwarze Reihe 190) C.Schneider, Kulturgeschichte des Hellenismus, 2 Bde., München 1967-1969. C.Schneider, Die Welt des Hellenismus, München 1975. F. Altheim, Weltgeschichte Asiens im Griechischen Zeitalter, 1947f. W.Tarn, The Greek in Bactria and India, Cambridge, 2. Aufl. 1951 J.J.Pollitt, Art in the Hellenistic Age, Cambridge 1986 J.Seibert, Das Zeitalter der Diadochen, Darmstadt 1983 (Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Erträge der Forschung, 185) W. Huß, Ägypten in hellenistischer Zeit 332 - 30 v. Chr., München 2001 Quellesammlunge F.Jacoby, Die Fragmente der griech. Historiker (FGrH), 1923ff. F.G.Hill, Sources for Greek history, 2. Aufl., 1951 M.H.Crawford/ D.Whitehead, Archaic and Classical Greece. A selection of ancient sources in translation, Cambridge 1983 C.W.Fornara, Archaic Times to the End of the Peloponnesian War (Translated Documents of Greece and Rome), Baltimore 1983 M. Dillon/ L. Garland, Ancient Greece: Social and Historical Documents from Archaic Times to the Death of Socrates (c. 800-399 BC), 2nd ed., New York 2000 R.Meiggs/ D.Lewis, A Selection of Greek Historical Inscriptions to the End of the Fifth Century B.C., rev. ed., Oxford 1988 M.M.Austin, The Hellenistic World from Alexander to the Roman Conquest. A selection of ancient sources in translation, Cambridge 1981 S.M.Burstein, The Hellenistic Age from the Battle of Ipsos to the Death of Kleopatra VII. Cambridge 1985 M.M.Austin, P.Vidal-Naquet, Economic and Social History of Ancient Greece, 1977; deutsch: Gesellschaft und Wirtschaft im alten Griechenland, München 1984 2.3. De Römeä ihr Geschischd B.G. Niebuhr, Römische Geschichte, 1. Aufl. 1811ff. Th. Mommsen, Römische Geschichte I-III, 2. Aufl. 1856f. G. de Sanctis, Storia dei Romani, Torino/ Firenze 1907-64. K.Christ, Das röm. Weltreich, Freiburg 1973 (Herder-TB) K.Christ, Römische Geschichte. Einführung, Quellenkunde, Bibliographie, Darmstadt (Wiss.Buchges.) 3. Aufl. 1980 (5. Aufl. 1994) E.Kornemann, Römische Geschichte, 2 Bde., hg. von H. Bengtson, Stuttgart 1977 A.Piganiol, Histoire de Rome, Paris 51962 (mit reicher Bibliographie) A.Heuß, Römische Geschichte, Braunschweig 7. Aufl. 2000 (mit Geschichte der Forschung) H.Bengtson, Hdb.d.AW, Grundriß der röm. Geschichte mit Quellenkunde, München 3. Aufl. 1982 M.Cary-H.H.Scullard, A History of Rome down to the reign of Constantine, London 1975 G.Clemente, Guido alla storia romana. Eventi, strutture sociali, metodi di ricerca. Milano 1977 H. Bellen, Grundzüge der Römischen Geschichte. I. Vn der Königszeit bis zum Übergang der Republik in den Prinzipat. Darmstadt 1994 H. Bellen, Grundzüge der römischen Geschichte II. Die Kaiserzeit von Augustus bis Diocletian. Darmstadt 1998 J. Wacher, The Roman Empire. London 1987 I. König, Kleine römische Geschichte. Stuttgart 2004 A. Alföldi, Das frühe Rom und die Latiner, Darmstadt 1977 F. Altheim, Rom und Italien, 1941 F. Schachermeyr, Etruskische Frühgeschichte, 1929 G. Camporeale, Die Etrusker. Geschichte und Kultur eines rätselhaften Volkes, Düsseldorf 2003 J.Bleicken, Geschichte der römischen Republik, München 4. Aufl. 1992 (5. Aufl. 1999) Ph. Matyszak, Geschichte der Römischen Republik. Von Romulus zu Augustus. Stuttgart 2004 J.Vogt, Röm. Geschichte I (Republik), Freiburg/ München 6. Aufl., 1973 A. Piganiol, Histoire de Rome, 3. Aufl. 1949 Ch.Starr, The Ancient Romans, New York 1971 Fr. Münzer, Römische Adelsparteien und Adelsfamilien, 1920 W.V. Harris, War and imperialism in Republican Rome 327 - 70 B.C., Oxford 1979 R.M. Errington, The Dawn of Empire. Rome's rise to world power, London 1971 P. Lévêque, Pyrrhos, Paris 1957 C. Nicolet (Hg.), Rome et la conquête du monde méditerranéen 264-27 av. J.-C., 2 Bde., Paris 1977-78 (La Nouvelle Clio) K. Zimmermann, Rom und Karthago, Darmstadt 2005 (Reihe:Geschichte kompakt. Antike) J.F. Lazenby, The First Punic War, London 1996 K. Christ, Hannibal, Darmstadt 2003 J. Seibert, Hannibal, Darmstadt 1993 E. Groag, Hannibal als Politiker, 1929 H.H. Scullard, Scipio Africanus: Soldier and Politician, Bristol 1970 W. Schur, Scipio Africanus und die Begründung der römischen Weltherrschaft, 1927 J. Vogt, Rom und Karthago, 1943 K.-J. Hölkeskamp, Die Entstehung der Nobilität, Stuttgart 1987 M. Gelzer, Die Nobilität der römischen Republik, 1912 Drumann - Gröbe, Geschichte Roms in seinem Übergange von der republikanischen zur monarchischen Verfassung, 2. Aufl. 1899ff. R. Syme, Die römische Revolution, 1957 (aach uff deutsch als Daschebuch) K. Christ, Krise und Untergang der römischen Republik. 3. um einen Nachtrag erweiterte Aufl. Darmstadt 2000 Chr. Meier, Res publica amissa. Frankfurt 3. Aufl. 1997 K.Christ, Sulla. Eine römische Karriere, München 2002 W. Letzner, Lucius Cornelius Sulla. Versuch einer Biographie, Münster [u.a.] 2000 A. Keaveney, Sulla. The Last Republican, London 1982 (Second edition 2005) W. Schur, Das Zeitalter des Marius und Sulla, 1942 J. Carcopino, Sylla, 9. Aufl. 1950 K. Christ, Pompeius. Der Feldherr Roms. Eine Biographie, München 2004. M. Gelzer, Pompeius, Stuttgart 1984 (ND der 2. Aufl. 1959 mit Ergänzungen aus dem Nachlaß) W. Kroll, Die Kultur der Ciceronischen Zeit, 1933 M. Gelzer, Cicero. Ein biographischer Versuch, Wiesbaden 1969 M. Gelzer, Caesar, der Politiker und Staatsmann, 6. Aufl. 1960 H. Gesche, Caesar, Darmstadt 1976 (Erträge der Forschung) E. Meyer, Caesars Monarchie und das Prinzipat des Pompeius, 3. Aufl. 1922 M. Jehne, Der Staat des Dictators Caesar, Köln 1986 K. Kraft, Der goldene Kranz Caesars, 2. Aufl. Darmstadt 1969 H. Gesche, Die Vergottung Caesars, Kallmünz 1968 E. Gibbon, History of the Decline and Fall of the Roman Empire, 1. Aufl. 1776ff. Th. Mommsen, Römische Geschichte V, 2. Aufl. 1885 H. Dessau, Geschichte der römischen Kaiserzeit, 1924ff. K.Christ, Geschichte der römischen Kaiserzeit. Von Augustus bis Konstantin, München 1988 Dahlheim, Geschichte der römischen Kaiserzeit, Oldenbourg Grundrisse, München 1984 F.Jacques/ J.Scheid, Rome et l'intégration de l'empire 44 av. J.-C. - 260 ap. J.-C. I. Les structures de l'Empire romain, Paris 1990 (Nouvelle Clio) F.Jacques/ J. Scheid, Rom und das Reich in der Hohen Kaiserzeit 44 v.Chr. - 260 n.Chr. Band I. Die Struktur des Reichees. Stuttgart, Leipzig 1998 C. Lepelley, Rom und das Reich in der Hohen Kaiserzeit 44 v.Chr. - 260 n.Chr. Band II: Die Regionen des Reiches. München, Leipzig 2001 U. Kahrstedt, Kulturgeschichte der römischen Kaiserzeit, _1958 J. Carcopino, Rom. Leben und Kultur in der Kaiserzeit, 1977 P. Wendland, Die hellenistisch-römische Kultur in ihren Beziehungen zu Judentum und Christentum, 2. Aufl. 1912 V. Gardhausen, Augustus und seine Zeit, 1891ff. W. Schmitthenner (Hg.), Augustus, Darmstadt 1969 (Wege der Forschung 128) W. Eck, Augustus und seine Zeit, München 1998 (Beck'sche Reihe. 2084) J. Bleicken, Augustus. Eine Biographie, Berlin 1998 D. Kienast, Augustus. Prinzeps und Monarch, Darmstadt 1999 (3. durchgesehene und erweiterte Auflage) A.v. Premerstein, Vom Werden und Wesen des Prinzipats, 1937 W.K. Lacey, Augustus and the principate. The evolution of a system, Leeds 1996 R. Syme, The Augustan Aristocracy, Oxford 1986 K. Galinsky, Augustan Culture. An interpretative introduction, Princeton 1996 A.Garzetti. From Tiberius to the Antonines. A History of the Roman Empire A.D. 14-192, London 1974 E. Kornemann, Tiberius, 1960 B. Levick, Tiberius the Politician, London, Sydney 1976 R. Seager, Tiberius, 2nd ed. Oxford and Carlton 2005 A.A. Barrett, Caligula. The corruption of power, London 1989 B. Levick, Claudius, London 1990 M.T. Griffin, Nero. The End of a dynasty, London 1984 E. Champlin, Nero, Cambridge, MA/London 2003 W. Weber, Rom. Herrschertum und Reich, 1937 A. R. Birley, Hadrian: The Restless Emperor, London/New York, 1997 M. Grant, Das Römische Reich am Wendepunkt. Die Zeit von Mark Aurel bis Konstantin, 1972 Fr. Altheim, Die Soldatenkaiser, 1939 Fr. Altheim, Die Krise der Alten Welt, 1943 F.Millar, The Roman Near East 31 BC-AD 337, Cambridge-London 1993. M. Gelzer, Altertumswissenschaft und Spätantike, HZ 135, 1927, 173ff. K. Christ, Fritz Taegers Bild der Spätantike. Aus: Gedenkblatt für Fritz Taeger, 1963, 5ff. A.H.M.Jones, The later Roman Empire (284-602). A social, economic and administrative survey, 3 vols., 1964 E.Stein, Histoire du Bas-Empire, I21959, II 1949 (Bd.I, deutsch 1928) O.Seeck, Geschichte des Untergangs der antiken Welt, 6 Bde., in versch. Auflagen, 1910ff. (u.a. Darmstadt 1966) A. Demandt, Die Spätantike. Diokletian - Justinian, (HdbAw. 3,6), München 1989 (Neuauflage 1999 ohne Apparat) H. Brandt, Geschichte der römischen Kaiserzeit. Von Diokletian und Konstantin bis zum Ende der konstantinischen Dynastie (284-363). Berlin 1998 R. Laqueur (u.a.), Probleme der Spätantike, 1930 K.Christ, Der Untergang des römischen Reiches, Darmstadt 1970 (Wege der Forschung 269) E. Kornemann, Geschichte der Spätantike, München 1978 (Bech'sche Schwarze Reihe) P.Brown, Welten im Aufbruch: Die Zeit der Spätantike von Marc Aurel bis Mohammed. Dt. v. E.Pack, Bergisch Gladbach 1980 J. Martin, Spätantike und Völkerwanderung, 2. Aufl., München 1990 M. Fuhrmann, Rom in der Spätantike. Porträt einer Epoche, 2.Aufl., München 1995 F. Kolb, Herrscherideologie in der Spätantike, Berlin 2001 W. Seston, Dioclétien et la Tétrarchie, I, 1946 S. Corcoran, The empire of the tetrarchs. Imperial pronouncements and government AD 284 - 324. Oxford 2000 W. Kuhoff, Diokletian und die Epoche der Tetrarchie. Das römische Reich zwischen Krisenbewältigung und Neuaufbau (284-313 n.Chr.). Frankfurt/M., Berlin, Bern 2001 J. Burckhardt, Die Zeit Constantins des Großen, 2. Aufl. 1880 J. Vogt, Constantin der Große und sein Jahrhundert, 1949 J. Bidez, Julian der Abtrünnige, 1940 D. Bowder, The Age of Constantine and Julian, 1978 K.F. Stroheker, Germanentum und Spätantike, Zürich 1965 (Uffsatzsammelung) Quellesammlunge H.Peter, Historicorum Romanorum Reliquiae (HRR), I, 21906 (composuit J. Kroymann, Stuttgart 1967) H.Malcovati, Oratorum Romanorum Fragmenta, 2 Bde, Turin 41976 Greenidge-Clay, Sources for Roman history (133-70), 1961 J.Sabben-Clare, Caesar and Roman Politics 60 - 50 B.C., 1971 (Übers.) V.Ehrenberg-A.H.M.Jones, Documents illustrating the Reigns of Augustus and Tiberius, Oxford 1963 (2. ed. 1976) E.M.Smallwood, Documents illustrating the Reigns of Gaius, Claudius and Nero, Cambridge 1967 M.Mc.Crum-A.G.Woodhead, Selected Documents of the Principates of the Flavian Emperors (A.D. 68-96), 1961 M.Smallwood, Documents illustrating the Principates of Nerva, Trajan and Hadrian, Cambridge 1966 D.C.Braund, Augustus to Nero. A Sourcebook on Roman History 31 BC-AD 68, London/Sydney 1985 B.Levick, The Government of the Roman Empire. A Sourcebook, Kent/Sydney 1985 H.Freis, Historische Inschriften zur römischen Kaiserzeit von Augustus bis Konstantin. Darmstadt 1984. 2.4. Die Byzantinisch Geschischd R.J.Lilie, Byzanz. Geschichte des Oströmischen Reiches. 326-1453, München 1999 G.Ostrogorsky, Byzantinische Geschichte 324-1453, ND München 1996 P.Schreiner, Byzanz, 2.Aufl., München 1994 G.Ostrogorsky, Geschichte des byzantinischen Staates, 6.Aufl., 1963 (Hb.d.AW) W.Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, Stanford 1997 G.Moravcsik, Einführung in die Byzantinologie, Darmstadt 1976 (Wiss.Buchges.) P.Wirth, Grundzüge der Byzantinischen Geschichte, Darmstadt 1976 (Grundzüge Bd. 29) (Wiss.Buchges.) P.U.J.Soisson, Die Welt des alten Byzanz, München/ Berlin 1977 W.E.Kaegi, Byzantium and the Decline of Rome, Princeton 1968 P.Whitting, Byzantium. An Introduction, Oxford 1971 A.P.Kashdan, Byzanz und seine Kultur, Berlin 1968 E. Enßlin, Theoderich der Große, 1947 W. Schubart, Justinian und Theodora, 1943 H. Pirenne, Geburt des Abendlandes, 1939 3. Die Sachkund von de Andigge 3.1. Wirtschafds- unn Sozialgeschischd M.J.Finley (Hrsg.),Studies in ancient society, London 1974 Th.Pekary, Die Wirtschaft der griech.-röm.Antike, Wiesbaden 1976 M.J.Finley, Ancient Economy, 1973 (London 2. Aufl., 1985); deutsch: Die antike Wirtschaft, 1977 (dtv 4277) C.P.Baloglou, H. Peukert, Zum antiken ökonomischen Denken der Griechen (800 v.u.Z. - 31 n.u.Z.). Eine kommentierte Bibliographie, Marburg 1992 H.Michell, The economics of ancient Greece, 1957, ND Cambridge 1963 J.Hasebroek, Griechische Wirtschafts- und Gesellschaftsgeschichte bis zur Perserzeit, 1931 F.Heichelheim, An Ancient Economic History, 2 Bde., 21958/64 (vgl. auch ders., Röm. Sozial- u.Wirtschaftsgesch., in: Historia Mundi Bd.4) M.Rostovtzeff, Gesellschafts- und Wirtschaftsgeschichte der Hellenistischen Welt, Darmstadt 1984 (ND d.Ausg. Darmstadt 1955 = Oxford 1941) F.Frost, Greek Society, Lexington/Mass. 1971 Ch.Starr, The Economic and Social Growth of Early Greece 800-500 B.C., Oxford 1977 C.Roebuck, Economy and society in the early Greek world, Chicago 1979 K.J.Beloch, Die Bevölkerung der griech.-röm.Welt, Leipzig 1886 N.Brockmeyer, Sozialgeschichte der Antike. Ein Abriß, Stuttgart 1972 F.Gschnitzer, Griechische Sozialgeschichte. Von der mykenischen Zeit bis zum Ausgang der klassischen Zeit, Wiesbaden 1981 H.Lohmann, Atene: Forschungen zur Siedlungs- und Wirtschaftsgeschichte des klassischen Attika. 2 Bde, Köln/Weimar/Wien 1993 K.J.Beloch, Bevölkerungsgesch. Italiens, 3 Bde., 1937-1964 M.Rostovtzeff, Gesellschaft und Wirtschaft im röm.Kaiserreich, (1929/30) R.Duncan-Jones, The Economy of the Roman Empire, Cambridge 1974 T.Frank, An Economic Survey of Ancient Rome, 5 Bde., Baltimore 1933-1959 A.H.M.Jones, The Roman Economy, Oxford 1974 J.W. Ermatinger, The economic reforms of Diocletian. St. Katharinen 1996 A.N.Sherwin-White, The Roman citizenship, 1973 L.Friedländer, Darstellungen aus der Sittengeschichte Roms, 101920-22 F.Wieacker, Recht und Gesetz in der Spätantike, 1964 (Urban TB 74) L.Harmand, Société et économie de la république Romaine, Paris 1976 W.Dahlheim, Gewalt und Herrschaft. Das provinziale Herrschaftssystem der römischen Republik, Berlin/New York 1977 J.Drexhage-W.Habermann (Hrsg.), Münstersche Beiträge zur Antiken Handelsgeschichte, 1982ff. F.de Martino, Wirtschaftsgeschichte des alten Rom, München 1985 R.J.Hopper, Handel und Industrie im klassischen Griechenland, München 1982 P.Garnsey/ R.Saller, The Roman Empire. Economy, Society and Culture, Berkeley 1987 G.Alföldy, Die römische Gesellschaft. Ausgewählte Beiträge, Stuttgart 1986 H.Kloft, Die Wirtschaft der griechisch-römischen Welt. Eine Einführung, Darmstadt 1992 Europäische Wirtschafts- und Sozialgeschichte in der römischen Kaiserzeit, hg. F.Vittinghoff, Stuttgart 1990 (Handbuch der Europäischen Wirtschafts- und Sozialgeschichte) P.Vernant, Mythos und Gesellschaft im alten Griechenland, Frankfurt 1987 P.Veyne, Die römische Gesellschaft, (A.d. Franz. von H. Jatho), München 1995 3.1.1 Landwiaddschafd M.Carroll-Spillecke, KEPOS. Der antike griechische Garten, München 1989 M.Carroll-Spillecke (Hg.), Der Garten von der Antike bis zum Mittelalter, Mainz/Rhein 1992 (Kulturgeschichte der Antiken Welt, Bd.57) L.Farrar, Ancient Roman Gardens, Stroud 1998 3.2. Veäfassunge, m'Stoad soi Oirischdunge E.Meyer, Einführung in die antike Staatskunde, Darmstadt 41980 M.I. Finley, Das politische Leben in der antiken Welt, München 1986 A.Demandt, Antike Staatsformen. Eine vergleichende Verfassungsgeschichte der Alten Welt. Berlin 1995. a) Griescheland G.Busolt-H.Swoboda, Griechische Staatskunde, 2 Bde., 21920/26 (Hb.d.AW) V.Ehrenberg, Der Staat der Griechen, Stuttgart 21965 T.A. Sinclair, A History of Greek Political Thought. 1951 A.H.M.Jones, Athenian Democracy, 1957 F.Gschnitzer (Hrsg.), Zur griechischen Staatskunde, 1969 (Wege der Forschung) K.Freeman, Greek City-States, New York 1963 E.Welskopf (Hrsg.), Hellenische Poleis, Darmstadt 1974 T.Tarkiainen, Die athenische Demokratie, Stuttgart 1966 C.Mossé. Der Zerfall der athenischen Demokratie (404-86 v.Chr.), Zürich/München 1979 B.E.Hammond, The political institutions of the Ancient Greeks, Chicago 1970 J.Bleicken, Die athenische Demokratie, 2. völlig neu bearb. & wesentl. erweiterte Aufl., Paderborn 1994 J.Bleicken, Die athenische Demokratie, 3. Aufl., Paderborn 1991 (utb - Taschenbuchausgabe ohne Forschungsteil) K.-W.Welwei, Die griechische Polis, Stuttgart 1983 H. Berve, Die Tyrannis bei den Griechen, 2 Bde, München 1967 b) Rom R.J.Talbert, The Senate of Imperial Rome, Princeton 1984 E.Meyer, Röm.Staat u. Staatsgedanke, 31964 Th.Mommsen, Röm.Staatsrecht, 3 Bde., 31887 (Nachdr.1971) Th.Mommsen, Abriß d. röm. Staatsrechts, 1907 (Wiss.Buchges.) J.Marquardt, Röm. Staatsverwaltung, 3 Bde., 1881-85 (Nachdr. 1957) R.E.Palmer, The Archaic Community of the Romans, Cambridge 1970 M.Gelzer, Nobilität der röm. Republik (1912), in: Kleine Schriften I, 1952 Ch.Meier, Res Publica Amissa. Eine Studie zur Verfassung und Geschichte der späten römischen Republik, Wiesbaden 1966 F.Millar, The emperor in the Roman world (31 B.C.-A.D.337), London 1977 J.Bleicken, Die Verfassung der römischen Republik, Paderborn 1975 (utb) J.Bleicken, Verfassungs- und Sozialgeschichte des röm. Kaiserreiches, Paderborn _1981 (utb) 2 Bde. E.Täubler, Der römische Staat. Anhang: Grundfragen der römischen Verfassungsgeschichte, Stuttgart 1985 D.C.Braund, The administration of the Roman Empire, Exeter 1988 M. Alpers, Das nachrepublikanische Finanzsystem. Fiscus und Fisci in der frühen Kaiserzeit, Berlin, New York 1995 Quellesammlunge B. Levick, Government of the Roman Empire. A Sourcebook, London/ New York 2000 3.3. Rääschd, Gesetze unn Jurrisderaj a) Griescheland G.M.Calhoun, A working bibliography of Greek law, Amsterdam 1968 E.Berneker (Hrsg.), Zur griech. Rechtsgeschichte, Darmstadt 1968 (WdF) A.R.W.Harrison, Law of Athens, 2 Bde., 1968-71 E.Ruschenbusch, Untersuchungen zur Geschichte des athenischen Strafrechts, 1968 G.M.Calhoun, The growth of criminal law in ancient Greece, Westport, 1973 J.Triantaphyllopoulos, Das Rechtsdenken der Griechen, München 1985 b) Rom Corpus Juris Civilis (P.Kröger, Th.Mommsen u.a. Hrsg.), Berlin 1892-95 C.Pharr, The Theodosian Code, Princeton 1952 G.Dulckeit-F.Schwarz, Röm.Rechtsgeschichte, 51970 M.Kaser, Römisches Privatrecht, 2 Bde., München 21971 u. 1975 (161992) M.Kaser, Römische Rechtsgeschichte, München 131983 Th.Mommsen, Röm.Strafrecht, 1899, ND Darmstadt 1961 G.Rotondi, Leges publicae populi Romani, Nachdr.1962 C.G.Bruns-O.Gradenwitz, Fontes iuris Romani antiqui, 2 Bde., 71909 S.Riccobono-J.Baviera etc., Fontes iuris anteiustiniani, 3 Bde., 21940-43 D.Liebs, Römisches Recht. Ein Studienbuch, 31987 (utb) A.Magdelain, La loi à Rome. Histoire d'un concept, Paris 1978 D.Daube, Forms of Roman Legislation, Westport 1979 F.Wieacker, Römische Rechtsgeschichte. 1. Abschnitt. Quellenkunde, Frühzeit, Republik, HDAW 10. Abt., 3. Teil, 1. Band, München 1988 A.Söllner, Einführung in die römische Rechtsgeschichte, München 31985 G.Dulckeit/ F.Schwarz/ W.Waldstein, Römische Rechtgeschichte. Ein Studienbuch, München 81989 3.4. Relischijon, Mydolloschie, de Göddeä unn Halbgöddeä ihr Geschischde unn Geschischdscheä W.H.Roscher, Ausführl. Lexikon d. griech. u. röm. Mythologie, Bd.1-7, 1884-1937 (ND Hildesheim 1965) H.Hunger, Lexikon der griech. u. röm. Mythologie, Wien 61969 R.Muth, Einführung in die griechische und römische Religion, Darmstadt 1988 F.Taeger, Charisma. Studien zur Geschichte des antiken Herrscherkultes, 2 Bde., Stuttgart 1957-60 Mentor. Guide bibliographique de la religion grecque. Bibliographical Survey of Greek Religion. Sous la direction de A. Motte, V. Pirenne-Delforge et P. Wathelet, Univ. de Liège 1992 (Kernos Suppl. 2) M.P.Nilsson, Geschichte der griech.Religion, 2 Bde., _1955/61 (Hb.d.AW) W.Burkert, Griechische Religionen der Archaischen und klassischen Epoche, Stuttgart 1977 W.Burkert, Die orientalisierende Epoche in der griechischen Religion und Literatur, Heidelberg 1984 O. Kern, Die Relgion der Griechen, 1943 U.v. Wilamowitz, Der Glaube der Hellenen, 1931f. W.K.C.Guthrie, The Greeks and their Gods, London 1977 L.H.Martin, Hellenistic Religions. An Introduction, Oxford 1987 L. Cerfaux und J. Tondriau, Le Culte des Souverains, 1957 P. Goukowsky, Essai sur les origines du mythe d' Alexandre (336-270). 2 Bde., Nancy 1978-1981 (Annales de l'Est publ. par l'Université de Nancy II, Mémoires 60) R. Reitzenstein, Die hellenistischen Mysterienreligionen nach ihren Grundgedanken und ihren Wirkungen, Leipzig 1927 (ND 1977) R.Turcan, Religion Romaine, Leiden 1988 G.Wissowa, Religion und Kultus der Römer (Hb.d.AW), _1912 (ND 1971) F. Altheim, Römische Religionsgeschichte, 2 Bde., 2. Aufl., Baden-Baden 1951 K.Latte, Römische Religionsgeschichte, München 1960 (Hb.d.AW) R.Schilling, Rites, cultes, dieux de Rome, Paris 1979 G. Radke, Zur Entwicklung der Gottesvorstellung und Gottesverehrung in Rom, Darmstadt 1987 J.Scheid, Religion et piété à Rome, Paris 1985 J.H.W.G. Liebeschuetz, Continuity and Change in Roman Religion, Oxford 1979 A. Wardman, Religion and Statecraft among the Romans, London 1982 M. Beard, J. North, S. Price, Religions of Rome I. A history. II. A sourcebook, Cambridge 1998 J.Ferguson, The religions of the Roman empire, London 1982 Fr. Cumont, Die orientalischen Religionen im römischen Heidentum, 3. Aufl. 1930 Études préliminaires aux religions orientales dans l'Empire romain, Leiden 1961ff. E. Meyer, Ursprung und Anfänge des Christentums, 1921 R. Bultmann, Das Urchristentum im Rahmen der antiken Religionen, 1949 R. Bultmann, Gnosis, engl. Ausg. 1952 H. Lietzmann, Geschichte der alten Kirche, 1932ff. F.R. Trombley, Hellenic Religion and Christianization c. 370-529. 2 Bde, Leiden 1993-1994 (Religion in the Graeco-Roman World 115:1/2) 3.5. Ausepollidigg, Stoadsveädrääsch H.Bengtson, Die Verträge der griechisch-römischen Welt, Bd.2, 1962 H.Schmitt, Die Verträge der griechisch-römischen Welt, Bd.3, 1969 V.Martin, La Vie internationale dans la Grèce des Cités (VIe-IVe s.av.J.-C.), Paris 1940 D.J.Mosley, Envoys and diplomacy in ancient Greece, Wiesbaden 1973 (Historia Einzelschr.22) C.Phillipson, The international law and custom of Ancient Greece and Rome, 2 Bde., New York 1979 (ND d. Ausg. London 1911) 3.5. Barrass, Millidäär unn Kriesch R.L.O'Connell, Of Arms and Men. A History of War, Weapons, and Aggression, Oxford 1990 (Oxford Paperbacks) J.Keegan, A history of warfare, London 1993 (dt. "Die Kultur des Krieges", Berlin 1995) A.J. Spalinger, War in Ancient Egypt. (Ancient World at War Series), Malden, MA. 2005. J.Kromayer-H.Veith, Heerwesen und Kriegführung der Griechen und Römer, 1928 (HdAW IV 3,3) Y. Garlan, War in the acient world. A social history, London 1975 (Ancient Culture and Society) P.Connolly, Greece and Rome at War, London 1981 W.L.Rodgers, Greek and Roman Naval Warfare, 1937 (Annapolis _1964) F.E.Adcock, The Greek and Macedonian Art of War, Berkeley 1957 (Sather classical lectures 30) W.K.Pritchett, The Greek State at War, Bd. I-IV, Berkeley 1974-1991 J.-P.Vernant (ed.), Problèmes de la guerre en Grèce ancienne, Paris-La Haye 1968 (Civilisations et Sociétés 11) J.Rich/ G.Shipley (edd.), War and society in the Greek world, London-New York 1993 (Leicester-Nottingham Studies in Ancient Society 4) P.A.L. Greenhalgh, Early Greek Warfare, Cambridge 1973 V.D.Hanson, The Western Way of War. Infantry Battle in Classical Greece, New York-Oxford 1990 V.D.Hanson (ed.), Hoplites. The Classical Greek Battle Experience, London/ New York 1991 I.G.Spence, The cavalry of classical Greece. A social and military history with particular reference to Athens, Oxford 1993 J.K.Anderson, Military Theory and Practice in the Age of Xenophon, Berkeley-Los Angeles 1970 L.P.Marinovic, Le Mercenariat Grec au IVe Siècle avant notre ère et la Crise de la Polis, Paris 1988 (Annales Littéraires de l'Université de Besancon 372. Centre de Recherches d'Histoire Ancienne 80) G.T.Griffith, The Mercenaries of the Hellenistic World, Cambridge 1935 (ND 1968) P.Ducrey, Le traitement des prisonniers de guerre dans la Grèce antique. Des origines à la conquête romaine. Paris 1968 (École Franc. d'Athènes. Trav. & Mem. 17) W.W.Tarn, Hellenistic Naval and Military Developments, Cambridge 1930 (ND 1975) M.Launey, Recherches sur les armées hellénistiques. 2 Bde. 1949-1950, ND 1987 (BEFAR 169). G.T.Griffith, The Mercenaries of the Hellenistic World. Cambridge 1935. Mavors, Roman Army Researches, hg. von M.P. Speidel, mehrere Bde, Amsterdam/ Stuttgart 1984ff. J.-P.Brisson (ed.), Problèmes de la guerre à Rome, Paris-La Haye 1969 (Civilisations et Sociétés 12) J.Rich/ G.Shipley (edd.), War and society in the Roman world, London-New York 1993 (Leicester-Nottingham Studies in Ancient Society 5) L.Keppie, The Making of the Roman Army, 1984 Y.Le Bohec, L'Armée Romaine sous le Haut-Empire, Paris 1989 M.Reddé, Mare Nostrum - les infrastructures, le dispositif et l'histoire de la marine militaire sous l'empire romain, Rom 1986 (BEFAR 260) •••••Quellesammlunge M.M.Sage, Warfare in Ancient Greece. A sourcebook. London-New York 1996. B.Campbell, The Roman army 31 b.C.-AD 337. A sourcebook, London-New York 1994 4. Hisdorische Neäwegebiede unn anneärres a) Aschäolloschie Dyabola, bibliographisch Dadebank vom Deutsche Aschäolloche Institut (DAI) M.Wheeler, Moderne Archäologie, 1960 (Rowohlt TB) A.Rumpf, Archäologie, Berlin 1956 (Göschen) H.G.Niemeyer, Einführung in die Archäologie, Darmstadt 31983 F.G.Maier, Neue Wege in die alte Welt, Hamburg 1977 R.B.Bandinelli, Klassische Archäologie. Eine kritische Einführung, München 1978 (Beck'sche Schwarze Reihe 169) H.Jankuhn, Einführung in die Siedlungsarchäologie, Berlin 1977 W.Bray-D.Trump, Lexikon der Archäologie. Dt. bearb. v. J.Rehork, München 1973 F.W.Deichmann, Einführung in die christliche Archäologie, Darmstadt 1983 b) Epigraphik, die Wisseschafd von de Inschrifde Epigraphische Datenbank Heidelberg-Eichstätt-Berlin, hg. vom Seminar für Alte Geschichte, Univ. Heidelberg (CH4@VM.URZ.UNI-HEIDELBERG.DE). F. Bérard, Guide de l'épigraphiste. Bibliographie choisie des épigraphies antiques et médiévales. Troisième édition entièrement refondue, Paris 2000 (http://www.ens.fr/antiquite) G.Pfohl (Hrsg.), Das Alphabet. Entstehung und Entwicklung der griech. Schrift, 1968 (Wege der Forschung 88) Inscriptiones Graecae (IG), 1873ff. W.Dittenberger, Sylloge inscriptionum Graecarum, 31915-24 W.Dittenberger, Orientis Graeci Inscriptiones Selectae (OGI), 2 Bde., 1903/5 L.Moretti, Iscrizioni storiche, Ellenistiche, (mit Übers. u. Kommentar) Vol.I, 1967; II, 1975 R.Meiggs-D.Lewis, Greek Historical Inscriptions, 1969 M.N.Tod, A Selection of Greek Historical Inscriptions, I2, 1946; II 1948 G.Klaffenbach, Griech. Epigraphik, 1966_ W.Larfeld, Griech. Epigraphik (Hb.d.AW), 31914 G.Pfohl (Hrsg.), Das Studium der griechischen Epigraphik. Eine Einführung, Darmstadt 1977 R.Cagnat, Inscriptiones Graecae ad res Romanas pertinentes (IGR), 1911-1927 Corpus Inscriptionum Latinarum (CIL), 1863ff. H.Dessau, Inscriptiones Latinae Selectae (ILS), 1892-1916, (im 3. Bd. ausführl. Verzeichnis von Abkürzungen und Inschriften) A.Degrassi (ed.), Inscriptiones Latinae liberae rei publicae (ILLRP), 1957-63, 2 Bde. E.Diehl, Inscriptiones Latinae veteres Christianae, 3 Bde. u. Suppl. 1925-1967 E.Meyer, Einführung in die lat. Epigraphik, Darmstadt 1983 I.Di Stefano Manzella, Mestiere di epigrafista. Guida alla schedatura del materiale epigrafico lapideo, Roma 1987 (Neues Inschrifde-Madderijaal nachgugge in: Supplementum Epigraphicum Graecum [SEG] und in: L'Année épigraphique [AE]) c) Numismatik, die Wisseschafd von de Münse Sylloge Nummorum (Deutschl.), 1957ff. J. Eckhel, Doctrian Nummorum Veterum, 1792ff. B.V.Head, Historia Nummorum _1912 British Museum Catalogue of Greek and Roman Coins (BMC) 1910ff. (ND 1963/65) E.Sydenham, The Roman Republican Coinage, 1952 The Roman Imperial Coinage (RIC), 1923ff. ..., ed. Mattingly, Sydenham u.a. Fundmünzen der römischen Zeit in Deutschland (FMRD), 1960ff. R.A.G.Carson, Principal Coins of the Romans. Bd.I: The Republic 290-31 B.C., London 1978; Bd.II: The Principate 31 B.C.-A.D.296, London 1980; Bd.III: The Dominate A.D.294-498, London 1981 K.Christ, Antike Numismatik, Einleitung u. Bibliographie, Darmstadt, 3. Aufl. 1991 M.R.Alföldi, Antike Numismatik, 2 Bde., Mainz 1978 R.Göbl, Antike Numismatik, 2 Bde., München 1978 M.R.Alföldy (Hg.), Methoden der antiken Numismatik, Darmstadt 1989 Ch. Howgego, Geld in der Antiken Welt. Was Münzen über Geschichte verraten, Stuttgart 2000. P.R.Franke/ M.Hirmer, Die griechische Münze, München _1972 G.F.Hill, Historical Greek (Roman) Coins,1906(1909) S.W.Stevenson, A Dictionary of Roman Coins, 1889 R.Göbl, Einführung in die Münzkunde der röm. Kaiserzeit, _1960 G.Elmer, Verzeichnis der röm. Reichsprägungen von Augustus bis Anastasius, _1956 P.L. Strack, Untersuchungen zur römischen Reichsprägung des zweiten Jahrhunderts, 1931ff. J. Vogt, Die Alexandrinischen Münzen, 1924 W.Holtz, Abkürzungen auf Münzen. Deutung und Erläuterung, Braunschweig 1972 d) Papyrologie Archiv f. Papyrusforschung, 1901ff. K.Preisendanz, Papyruskunde u. Papyrusforschung, 1933 W.Schubart, Einführung in die Papyruskunde, 1918 L.Mitteis-U.Wilcken, Grundzüge und Chrestomathie der Papyruskunde, 1912 M.David, B.A.van Groningen, Papyrological Primer, 41965 M.Preisike, Wörterbuch der griech. Papyrusurkunden..., 1925-44 E.G.Turner, Greek Papyri. An Introduction, Princeton 1968 A.S.Hunt-C.C.Edgar-D.L.Page, Selected Papyri, 3 Bde., 1952-53 (Loeb) R.A.Pack, The Greek and Latin literary Texts from greco-roman Egypt, 1965 U.Wilcken, Urkunden der Ptolemäerzeit (UPZ), 2 Bde., 1927-57 R.Cavenaile, Corpus Papyrorum Latinarum (CPL), 1958 N.Lewis, Papyrus in Classical Antiquity, Oxford 1974 e) Chronnolloschie, Zajdreschenung, Fasti Kienast, Römische Kaisertabelle. Grundzüge einer römischen Kaiserchronologie, Darmstadt 1990 E.J.Bickermann, Chronology of the Ancient World, 1968 F.R.Ginzel, Handbuch d. Chronologie I-III, Leipzig 1906-14, ND 1958 A.E.Samuel, Greek and Roman Chronology, 1972 (Hb.d.AW) B.Meritt, The Athenian Year, Berkeley 1961 A.K.Michels, The Calendar of the Roman Republic, Princeton 1970 Th.Mommsen, Röm. Chronologie, 2. Aufl., Berlin 1859 A.Degrassi, Fasti Capitolini, 1954 A.Degrassi. I fasti consolari dell'Impero Romano, 1952 W.Liebenam, Fasti consulares imperii Romani, Bonn 1910 f) Prosopographie J.Kirchner, Prosopographia Attica (PA), 1901/03 T.Broughton, The magistrates of the Roman Republic, 2 Bde., 1951-52, Suppl. 1960 E.Groag,A.Stein (Hrsg.), Prosopographia Imperii Romani (PIR), 11897/9, ed.E.Klebs u.a. _1933ff. A.H.M.Jones,J.R.Martindale,J.Morris (Hrsg.), Prosopography of the later Roman Empire I. A.D. 260-395, 1971 g) Quellekund, Quellekriddigg in: Bengtson, Einführung i.d. Alte Geschichte Bengtson, Griechische Geschichte (Hb.d.AW) Bengtson, Römische Geschichte (Hb.d.AW) A.Schaefer-H.Nissen, Abriß der Quellenkunde der gr. u. röm. Geschichte, 1885/89 A.Rosenberg, Einleitung u. Quellenkunde zur römischen Geschichte, 1921 K.Christ, Römische Geschichte. Einführung, Quellenkunde, Bibliographie, Darmstadt 31980 5. Hisdoorisch Eärdkund, Landeskund, Topographie a) allgemein (Atlasse nachgugge unneä 1.h) M.Cary, Geographic Background of Greek and Roman History, Oxford 1950 Schmithüsen, Geschichte der Geographie, 1970 F.Kolb, Die Stadt im Altertum, München 1984 A. Philippson, Das Mittelmeergebiet, 4. Aufl. 1922. b) Griescheland H.Berger, Geschichte d. wissenschaftl. Erdkunde d. Griechen, Leipzig _1903 A.Philippson, Die griechischen Landschaften, Frankfurt 1950-59 E.Kirsten, Die griech. Polis als histor.-geograph. Problem des Mittelmeerraumes, Bonn 1956 W.Judeich, Topographie von Athen, _1931 (Hb.d.AW) J.Travlos, Bildlexikon zur Topographie des antiken Athen, 1971 Cay Lienau, Griechenland. Geographie eines Staates der europäischen Südperipherie, Darmstadt 1989 c) Idaalije (Rom) H.Nissen, Italische Landeskunde, Berlin 1883-1902 E.Nash, Bildlexikon zur Topographie des antiken Rom, 1961/2 J.Vogt, Raumauffassung u. Raumordnung in der röm. Politik, in: Sammelband "Orbis" ((S.172ff.), Freiburg 1960 6. De Wisseschafd ihr Geschischd, Periodisierung, Epocheoidaalung a) Allgemajn K.Christ, Von Gibbon zu Rostovtzeff, Leben und Werk führender Althistoriker der Neuzeit, 1972 W.Nippel (Hg.), Über das Studium der Alten Geschichte, München 1992 (dtv) A.Heuß, Römische Geschichte (Teil XII) H. Aubin, Vom Altertum zum Mittelalter, 1949. F.G.Maier, Artikel 'Altertum' im Fischer-Lexikon Geschichte, 1961 P.E.Hübinger (Hrsg.), Kulturbruch oder Kontinuität im Übergang von der Antike zum Mittelalter, 1968 (Wege d. Forschung 201) P.E.Hübinger, Zur Frage der Periodengrenze zwischen Altertum und Mittelalter, 1969 (Wege d. Forschung 51) H.Diller-F.Schalk, Studien zur Periodisierung und zum Epochenbegriff, Wiesbaden 1972 K.Christ, Hellas. Griechische Geschichte und deutsche Geschichtswissenschaft, München 1999 R.Bichler, "Hellenismus". Geschichte und Problematik eines Epochenbegriffs, Darmstadt 1983 K.Christ, Römische Geschichte und deutsche Geschichtswissenschaft, München 1982 H.Flashar (Hg.), Altertumswissenschaft in den 20er Jahren. Neue Fragen und Impulse. 1995 (Aus den Arbeitskreisen "Methoden der Geisteswissenschaften" der Fritz Thyssen Stiftung). V.Losemann, Nationalsozialismus und Antike. Studien zur Entwicklung des Faches Alte Geschichte 1933-1945, Hamburg 1977 W.Schuller, Alte Geschichte in der DDR. Vorläufige Skizze. Aus: Fischer/ Heydemann (Hg.), Geschichtswissenschaft in der DDR Bd. II. Berlin 1990, S. 37ff. M.Willing, Althistorische Forschung in der DDR. Eine wissenschaftsgeschichtliche Studie zur Entwicklung der Disziplin Alte Geschichte vom Ende des Zweiten Weltkrieges bis zur Gegenwart (1945-1989), Berlin 1991 (Historische Forschungen 45) a) Üwweä wischdische Foscheä K. Christ, Griechische Geschichte und Wissenschaftsgeschichte, Stuttgart 1996 (Historia Einzelschriften 106) W.E. Calder III/S. Trzaskoma (Hg.), George Grote Reconsidered. Hildesheim 1996. P.B.Craddock, Edward Gibbon, Luminous Historian 1772-1794, Baltimore/ London 1989 E.Schulin, Die weltgeschichtliche Erfassung des Orients bei Hegel und Ranke. Göttingen 1958 B.Bravo, Philologie, Histoire, Philosophie d'Histoire. Étude sur J.G. Droysen, Histoire de l'Antiquité. Warschau 1968. Chr.Wagner, Die Entwicklung Johann Gustav Droysens als Althistoriker, Diss. Bonn 1991 Th.Mommsen, Römische Kaisergeschichte. Nach den Vorlesungs-Mitschriften von S. & P. Hensel 1882/86, hg. von B. & A. Demandt. München 1992 W.M.Calder III/ A.Demandt (Hgg.), Eduard Meyer. Leben und Leistung eines Universalhistorikers, Leiden 1990 (Mnemosyne-Suppl. 112) M.A.Wes, Michael Rostovtzeff, Historian in Exile. Russian Roots in American Context, Stuttgart 1990 (Historia-EZ. 65) J.Bleicken/Chr. Meier/H. Strasburger, Matthias Gelzer und die römische Geschichte, Kallmünz 1977 J.Wiesehöfer/A.Kneppe, Friedrich Münzer. Ein Althistoriker zwischen Kaiserreich und Nationalsozialismus, Bonn 1983 7. Wischdische Zajdschrifde Das Altertum, 1955ff. L'Antiquité Classique, 1932ff. (AC). Athenaeum, Studi Period. di Letterat. E Storia dell'Antichita, 1913ff. (Athenaeum). Bulletin Analytique d'histoire Romaine, 1965ff. Chiron, Mitteil. d. Kommission f. Alte Geschichte, 1971ff. Germania, Anzeiger d. Röm.-German. Kommission d. Deutsch. Archäol. Institutes, 1917ff. (Germania). Greece and Rome, 1931/32ff. (G&R). Gymnasium, voaheä Humanistisches Gymnasium. Hermes, Zeitschr. f. Klass. Philologie, 1866ff. Hesperia, Journal of the American School of Class. Studies at Athens, 1932ff. (Hesperia). Historia, Zeitschr. f. Alte Geschichte, 1950ff. (Historia). Jahrbuch für Antike und Christentum, 1958ff. (JbAC). Jahrbuch d. Deutsch. Archäol. Instituts, 1886ff. (JDAI). Bonner Jahrbücher d. Vereins v. Altertumsfreund., 1895ff. Journal of Hellenic Studies, 1880ff. (JHS). Journal of Roman Studies, 1911ff. (JRS). Klio, Beiträge z. Alten Gesch., 1901-44, 1959ff. (Klio). Museum Helveticum, 1944ff. (MH). Rheinisches Museum f. Philologie, 1842ff. (RhM). Philologus, Zeitschr. f. d. Klass. Altertum 1846ff. The Phoenix, Toronto 1946/47ff. Revue des Etudes Anciennes, 1899ff. (REA). Revue des Etudes Grecques (REG). Revue des Etudes Latines, 1923ff. (REL). Rivista Storica dell'Antichità (RSA). Saeculum, Jahrbuch f. Universalgesch., 1950ff. (Saeculum). Ancient Society, 1977ff. Vestnik Drevnej Istorii (VDI). Historische Zeitschrift, 1859ff. (HZ). Zeitschr. d. Savigny-Stiftung f. Rechtsgesch., (Roman.Abt.), 1881ff., (ZRG). 8. Rezensionszajdschrifde Anzeiger f.d. Altertumswiss., Innsbruck 1948ff. Das historisch-politische Buch, 1953ff. Gnomon, Krit. Zeitschr. f.d. gesamte Altertumswiss., 1925ff. Deutsche Literaturzeitung (DLZ), 1880ff. The Classical Review, London 1887ff. Bryn Mawr Classical Review (BMCR), 1990ff. Liste für tiefgreifendere Umstrukturierungen: - Nach Lektüre d. Aufsatzes von P. Högemann,, Der Untergang Trojas im Lichte des hethitischen Machtzerfalls, in: Das Ende von Großreichen, hg. von H. Altrichter (1996), folgende Umstrukturierungen: -- Auf S. 100 nach Absatz 2 Ende -- Dann nach Darstellung der mykenischen Zivvilisation (also p. 122 nach 3. Absatz) so etwas wie das Ende der Bronzezeit: Hethiterreich als Sperriegel gg. Wandervölker und Ordnungsmacht in der östlichen Ägäis durch Angriffe der Assyrer & Achäer [Troja!] geschwächt - Seevölkersturm/ Unterbrechung von Handels- & Versorgungsrouten - Hethiter ohne Flotte verloren - Bronzehandel bricht zusammen - die Peripherzivilisation der Mykener ist abgeschnitten & bricht zusammen - Ende der Bronzezeit. Anneärrn Idejje: De Germanisd Kurz von de Universidäd Gejse hadd in'eärreä Unneäsuchung üwweä die Kajserinneromane vom Henry Benrath aus Fribbeäsch (Kurz 1993, p. 223f.) emmaa sesammegestelld, was so die wischdischsde Idejje von de Nazischrifdstelleä in ihrne hisdoorische Rommaane woar: 1-) Die Ideoloschie vom charismadische Führeä unn sajneä Gefolschsschafd 2-) Die Ideoloschie vom Rajsch 3-) Die Ideoloschie von de Volxgemajnschafd, e soldadisch Gemajnschafd von leewnde unn duure Kammeroade; dademidd veäbunne n'Opfeäkuld unn'n Duurekuld 4-) Die Ideoloschie von de Deutsche ihrne Bestimmung, besonneäs die Eärrooweärung vom Osde 5-) Die Ideoloschie von Bloud unn Burrem, dademidd veäbunne Rassismus, de Gejjeäsatz Arijeä unn Semidde odeä Arijeä unn Slawe 6-) Die Mythisierung von de Geschischd, dess des n'monumendaale unn hajlische unn eewische Kamf ums Deutsche Rajsch iss Vill von dem kennd mer aach bajm Taeger finne, dengg isch mer so. ##-222## Oilajdung 1. Irschde Bemeäggunge 2. De Middlmeärraum S'irschde Buch: De orijendalische Zajdabschnidd von de Middlmeärgeschischd 1. Egybbde: S'Aale Rajsch 2. S'Zwaastromland: Sumer unn Akkad S'zwedde Buch: S'Üwweägangszajdaldeä S'irschde Kabiddl: Die Geschischd von Voaddeäasije unn von Noaddafrigga 1. Egybbde: Die Zajd vom Middleärre Rajsch 2. Babylon unn die irschde Rajschsgründunge duasch Indogermane 3. Egybbde: De Hyksos ihr Frimdheärrschafd unn's Neue Rajsch S'zwedde Kabiddl: Die Geschischd von de Ägäislänneä 1. Die Eärdkund von de Ägäislänneä 2. Kreda 3. Die Ägäislänneä in de mykenisch Zajd S'dridde Buch: Die eurobäisch Period von de Middlmeärgeschischd Irschd Abdajlung: Die Griesche S'irschde Kabiddl: De Griesche ihr Middlaldeä A. S'geomedrische Zajdaldeä 1. Die Zajd von de gruhse Wanderunge unn de Ausgang von de Geschischd vom Aale Orijend. 2. De Ägäisraum in de Zajd von de Dorer ihrne Wanderung. B. M'Homer soi Zajdaldeä 1. Stoad unn Gesellschafd im grieschische Middlaldeä 2. S'Gajsdische C. Kolonisazjoon unn Tyrannis 1. Kolonisazjoon 2. Tyrannis D. De spädarschaische Zajdabschnidd 1. De Barbare ihr Gejjebeweschung 2. Die Machdveäschiewunge im Grieschische 3. Spadda unn Addeen S'zwedde Kabiddl: S'klassische Griescheland A. De gruhse Peässeäkriesch unn soi Voageschischd 1. De Peässeä ihr Gruhsrajsch 2. Die Griesche kämfe fir die Frajajd B. M'Perikles soi Zajdaldeä 1. Die Üwweäganxjahrzehnde 2. Perikles 3. Die Uffleesung von de Polisweld Zwedd Abdajlung: De Makedone ihrn Abschnidd Irschd Kabiddl: De veägeblische Kamf um die Hegemonie 1. Die gajsdische un poliddische Grundlache 2. De Spartaner ihr Hegemonie unn de Keenischsfriedn 3. Dionysios von Syrakus 4. S'Chaos in Hellas Zwedd Kabiddl: M'Alexander soi Zajdaldeä 1. Platon 2. Philipp II. von Makedonije 3. Alexander d.Gr. 4. Die hellenisdisch Stoadeweld 5. Agathokles Grieschenland: Die Lannschafd unn ihr Gegäwweheide Heud waas jedä e bissi was von Grieschenland. Ville Leud sinn da schonn im Urlaub gewäase. Üwwerall in Deutschland kam'mer in a grieschisch Wirtschaft esse gih, unn es gibd'n Haffe Leud, die wo gern Retsina unn Ouzo tringge. S'gibd aach noch e poar ahle Leud, die debbei woaran, wej mir Deutsche da unne da unne Kriech gemacht hawwe. Awwer dahdrüwwer wolle mer heud nett babbele. Heud wolle mer emma gugge, wo so Sache wej die "Demokratie" unn die "Politik" unn die "Philosophie" unn ville von noch so Sache mit komische Name herkomme. Die Sache, die sisch so auswäatz oheern, hawwe e ganse Menge mit Kuldur unn Ziviilisazjoon se duu. S'gibbd'n aale Witz: Zilisazion iss, wem'mer a Badewann hadd, unn Kuldur iss, wem'mer se aach benutze duud. Es kimmd also nedd nua uff die Sach oo sisch oo, sonneän mer muß aach wisse, zou was se goud iss. Unn desdeweje iss fir uus aach die grieschische Geschischde so wischdisch, weil vill vo dem Zeuch, was unser Kuldur iss, vonn de ahle Griesche iss. Dehne ihr Kuldur is unser Eabdaal, unn um sei Eabdaal muß mer sisch kümmern. Mir müsse weit, weit zerrickgih, noch üwwer's irschde Weihnachde unn Usdern ennaus, noch freujjer als freujjer. Unn aach weid foattgih müsse mer. In Hessen hawwe in de damoalische Zeit noch Menschfresser gehaust, unn dess ganse Land war voll mit Wahld. Wem'mer mid'm Fliecher drüwwerfleje kennt, däd mer hier unn da a bissi Rauch in de Luft seje unn am Burrem gisserre Lischdunge, wo die Leud a bissi Aggerbau unn Viehzucht betreiwe. Dess miisde Werkzeuch is noch von Schtaa, unn de Auerochs im Wahld waas noch nett, dess'er 3600 Jahrn spätä ausschtärwe dud. Unn aach die Römer, die emma komische Geschischde erzähle wärn, dess die Leud, die östlisch vom Rhein wohne, die grissde Dummsöffer soi, uff die muss'mer nooch 2000 Juahrn wadde. In dem Gebbied, was mer heud Grieschenland haase, woar schonn e bissi mih Kuldura. Awwer befir mer jetz wajdä mache, nemme mer irschdemal de Addlass in die Hänn und gugge us die Koadd von Grieschenland o (n'geglaude Schuladdlass duud's aach). Zua Epoche-Oidaalung Mir unneäschajde ja so draj Epoche in de Geschisch, s'Aldeäduum, s'Middlaldeä unn die Neuzajd. Mir beschäfdische uus ja mi'm Aldeäduum, unn da iss jetz de Platz se gugge, wo duud des oofange, wo heärd des uff unn wej kam'mer des in sisch abdaale. Unn da hawwe mer draj Abdajlunge: Die Völgeä vom "aale Orijend", die aale Griesche unn die aale Römeä. Se-irschd also komme die Leud, die wo am Nil unn am Euphrat unn Tigris geleäbd hawwe, die Völgeä, die mir bajn "aale Orijend" reschenne: Die aale Egybbdeä midd ihrne Pharaone unn die Sumerer, dej zwaa Völgeä, die wo als irschde die Schrifd eäfunne hawwe; dann die semitische Völgeä wej Chaldäer, Assyrer, Israelite unn Phönizier; die indogermanische Hethiter aus'm Klaasijaddische, dann die indogermanische Völgeä aus'm Iran, die Meder unn die Peässeä, unn dann, aach wann se aus'm zajdlische Rahme errausfalle, die Parther unn die sassanidische Neupeässeä. Freujeä hadd mer die nedd so rischdisch baj's Aldeäduum debajgereschnd, wajl mer dene ihr Schrifde nedd leäse, unn hadd'se de Biewlkundleä üwweäloasse, die sisch mi'm Aale Desdamend beschäfdische. Awweä sajd'm Eduard Meyer, was aaneä von de grissde deutsche Aaldhisdoriggeä woar, sajd'm Eduard Meyer iss mer immeä mih druff komme, dess mer aach die Griesche unn die Römeä ohne ihr orijendaalisch Eäbbschafd nedd veästih kann (vgl. Nissen 1990). Dann komme (aach zajdlisch) die aale Griesche; dere ihr Geschischd daale mer in fünf Abdajlunge oi: Irschdens die mykenische Zajd, zweddns dann die dorisch Wanderung unn die "dunggelle Jahrhunneärde", driddns die archaisch Zajd mid'de irschd Kolonisazjoon; viaddns die klassich Zajd von de Peässeäkriesche bis zum Duud vom Philipp II. von Makedonije; unn fünfdns de Hellenismus. 1) So um 1900 oddeä 1800 v.Chr. wandeärn Völgeä, die grieschisch gebabbld hawwe, nach Griescheland oi; unneä'm Oifluß von Kreta endwiggld sisch um 1500 v.Chr. die mykenisch Palasdkulduur midd ihrm Zendrum Mykene, des wo vom Heinrich Schliemann ausgegraawe woarn iss. 2) Um 1200 v.Chr. drängelle sisch die Dorer nach Griescheland ennaj; des sinn aach Griesche, awweä die babbelle n'anneärn Dialeggd. Die Palasdkulduur iss unneägange, unn die "dunggelle Jahrhunneärde" (die mer aach s'grieschische Middlaldeä nenne duud) fange oo. 3) Im neunde Jahrhunneärd brischd'n neue Uffschwung voll duasch: Die grieschisch Schrifd, wej mer se heud kenne, iss enstanne; unn e riesisch Kolonisazjoonswell gihd luus: Von Marseille im Wesde bis uff die Krim im Osde ennstejje grieschiche Städde, wo sisch im sibbde Jahrhunneärd Tyranneheäschafde (die "elleä Tyrannis") braadmache duun. Um im späde achde Jahrhunneärd schrajbd im Klaasijaddische de Homer soi gruhse Eposse, die Ilias unn die Odyssee, die de Griesche ihr "Biewl" weärn. 4) Mid'de gruhse Peässeäkriesche so ab 500 v.Chr. fengd die klassisch Zajd oo, die uuseä Bild vom grieschische Aldeäduum dominiern duud: Mid'de addeenisch Demmograddie, m'Perikles unn Sokrates unn de Akropolis. Gruhspoleis wej Addeen oddeä Spadda kemfe um de irschde Platz in Griescheland. Des enneärd sisch mi'm Philipp II. Makedonien, deä wo die grieschische Staddstaode besiesche duud. 5) Ab 336 v.Chr. mi'm Philipp sajm Suh, m'Alexander d.Gr., fengd de Hellenismus oo, wej de Droysen de Zajd gedaafd hadd. Dej Abdajlung find ihr Eänn mi'm Duud von de berühmd Kleopatra VII. im Juhr 30 v.Chr. Aach die römisch Geschischd kam'mer grob oidaale, so in vejjeä Abdajlunge: Die Keenischszajd, dann die Rebbubligg, die Kajseäzajd unn die Spädandigg. 1) "Siwwe - fünf- draj, Rom krieschd aus'm Aaj": Von 753 v.Chr. (dem Juhr, wo Rom gegründ woarn iss, wej die Legend veazehle duud) bis 510 v.Chr. weärd Rom von Keenische reschierd. So wej Rom e etruskisch Gründung woar, woarn aach die Keenische miesdns Etrusker. Des woar e Volg aus'm ösdlische Middlmeär, des wo e foj Kulduur gehabbd hadd. 2) Von 510 v.Chr. bis 31 v.Chr. iss Rom e Rebbubligg. In de freu Rebbubligg (bis 340 v.Chr.) weärd Rom die irschd Machd in Iddaalje; in de middleärre Rebbubligg (340-201 v.Chr.) weärd Rom e Gruhsmachd im Middelmeär; unn in de späd Rebbubligg (201-31 v.Chr.) erroweärd Rom de ganse Middlmeärraum. Dadrüwweä kommd's zum gruhse Bürjeäkriesch, den de Caesar gewinne duud. 3) Mi'm Caesar sajm oogenomme Suh Augustus fengd die Kaiserzajd oo (31 v.Chr. bis 284 n.Chr.), de Prinzipat. In dere Zajd eälebd die Middlmeärweld ihrn grissde Wohlstand, unn's Chrisdeduum mäschd sich braad. 4) Aus de schlääschd Zajd vom dridde Jahrhunneärd unn de Chrisde ihrm Siesch ennstehd die Spädandigg (284 n.Chr. nennd mer als Stischjuhr), wo die Kajseä als absolude Heäscheä reschiern (desdwäje nennd mer die Zajd aach de Dominat). Fir's Eänn von de Spädandigg weärn veäschiedenne Eärajschnisse oogefihrd: Die Rajschdaalung von 395 n.Chr.; die Absetzung vom letzde wesdrömische Kajseä Romulus Augustulus duasch de germanische Söldneäführeä Oodaker 476 n.Chr.; 527 unn 567 n.Chr., de Heäschafdsoodridd unn de Duud vom Kajseä Justinian; die "Hedschra", de Oofang von de islamisch Zajdreschnung, im Juhr 622 n.Chr. (vgl. Demandt 1984, p. 216ff.). [Taeger, Altertum I 14, Ende einfügen] S'irschde Buch: De Middlmeergeschischd ihrn orijenndaalische Zajdabschnidd 1. S'Aale Rajsch Wem'mer von de Biiwl heäkomme duud, dann waas mer, dess's n'Oofang gäwwe muss: Da hawwe mer's Paradies (so e Oard Obblzoo fir'n Adam unn soi Eva), spädeä de Noah unn dann de Vaddeä Abraham. Unn sajdem wiadd gefraachd: Wo unn wann hawwe die Mensche s'irschde Maa Frischd gesääd unn geeärrnd, unn wo unn wann hawwe se se s'irschde Maa Vieh gehaale? Unn wo unn wann hawwe die Mensche s'irschde Haus gebaud, die irschd Kiasch, die irschd Stadd? Odeä anneärsdeä gefraachd: Gibbd's so ebbes wejj'n Geburdsoadd fir uuseä Kulduur? Fir ville woarn unn sinn s'aale Egybbde, Mesopotamije (Stischwoadd "Panbabylonismus") unn naddirlisch s'Hajlische Land - Palästina - die Gejjnde, wo aach mir im Hesseland uuseä Kulduur midd druff seriggführn kenne. Awweä schon im akeramische Neolithikum, de dibbelose Staazajd, wo die Leud noch kaa staaneärne Dibbe mache konnde, also in de Zajd von ca. 11000 bis 8500 v.Chr., hawwe die Leud in de Gejjnd von Urfa Siedlunge midd Häuseä aus Staa uffgebaud, wej deutsche Aschäolooche se in Nevali Cori unn Göbekli Tepe ausgegraawe hawwe. In Göbekli Tepe hawwe die Ausgrääweä unneä Klaus Schmidt ville Reliefs midd Viehzeusch (Aueräoxe, Lowe, Schlange usw.) gefunne. Vlajschd woar's so e Oard Kiasch fir'n Viehzeuschkuld. Gejjeä 7500 vChr. iss's aus mid'dere Siedlung; irjndjemand hadd se so rischdisch unneä Staaschudd veägraawe. Ob von dere Siedlung irjndwelsche kulduurelle Ausstrahlunge ausgange sinn, kenne mer nedd saache. Nach 8500 v.Chr. mi'm Beginn von de keramische Jungstaazajd weärn als mih Leud sesshafd, unn mir finne als mih Siedlunge in de Flussdääleä; die Leud hawwe Äggeä midd Frischd unn haale Vieh. Die Foascheä nenne des die neolithisch Revoluzzjoon im fruchdboare Halbmond, was die Lannschafde von Palästina/Transjordanien üwweä Zentral- unn Osdanatolije bis Mesopotamije umfasse duud. Als Paradebajspille gelde die Siedlunge von Catal Hüyük im Klaasijaddische unn Jericho in Palästina. Naddirlisch weärd vill drüwweä gebabbld, was fir aa von dene Flussdaalkulduurn die ellsd iss. Ehnlische Umgääwunge schajne ehnlische Struggduurn se eäzeusche: Dess woar aach am Ufeä vom Indus nedd anneärsdeä (vgl. de Wheeler 1966, uff Englisch, awweä gruhs geschriwwe unn ville inderessande Bildeä unn Zajschnunge). Vill iss baj de Indusdaalkulduur noch rääzlhafd (uugefihr 2500-1500 v.Chr.; vgl. Wheeler 1966, p. 67ff.). Mir hawwe ville Städde gefunne, awweä s'duud die schrifdlisch Üwweälieferung fehle, wej mer se fir's Egybbdische unn fir Mesopotamije hawwe. Die Indusdaalleud hawwe e Bildeäschrifd hinneäloasse, awweä mid'de Enzifferung sim'mer noch nedd wajd komme. Vill duun uns die Sache veäruure, die die Aschäolooche efunne hawwe: Die Städde (Harappa unn Mohenjo-Daro sinn die berühmdesde!) woarn aus soaschfäldisch gebrannde Backstaa gebaud, unn aach die Staddplanung woar vom feinsde, unn des Jahrdausnde voa'm Hekataios von Milet unn sajm Schachbreädbebauungsplan. Die Häuseä hadde sogoar schonn Badezimmeä unn so. Nedd weenischeä huuch enwiggld woar aach s'Handweägg unn die Kunsd. Baj de Dibbe hadd's waschajnlisch schon so ebbes wej e Masseprodukzjoon gäwwe. So deäff mer sisch nedd wunneän, dess aach de Hannl bedeudnd woar: Üwweä ville Jahrhunneärde woar aach Mesopotamie n'Absatzmaggd im direggde Üwweäseehannl. Mir wisse hald nedd, was die Indusdaalleud fir Keälle woarn, was fir e Sproach se gebabbld hawwe. Mer hadd e poar Skeledde gefunne, die die Anthropolooche unneäsuchd hawwe. Dadebaj iss errauskomme, dess damuals waschajnlisch schonn diesälwe Menscheschlääsch wej heud geleäbd hawwe (vgl. Wheeler 1966, p. 36). Aach üwweä die Relischjoon könne mer nedd vill saache. Aa Figguur uff'm Siegl aus Mohenjo-Daro duud sisch oogugge wej'n Voaläufeä vom Hindugodd Schiwa (Wheeler 1966, p. 40): E rischdisch Uudjjeä von'm Keäll, midd draj Freässe unn Viehzeusch drummerrum. Vlajschd iss dess n'"Üwweäleäwndeä" von de Indusdaalkulduur. Kann so saj, muss awweä nedd (vgl. zou dene ganse Fraache de Parpola 1985). So e Huuchkulduur kann's naddirlisch nua gäwwe, wann aach Sozjaalstruggduur, also die Oaddnung von unne unn owwe in de Gesellschafd, unn die Staddveäwaldung enspreschnd enwiggld woarn. Dess iss sischeä. In ville Städde hadd mer Fesdungsmaueärn unn aach Buaschoolaache gefunne. Dadraus kam'mer schliese, des'se waschajnlisch unneäennanneä nedd so aanisch woarn. De Taeger (1959, p. 19) maand, des's vlajschd so ehnlische Zoustenn wej in Mesopotamie gäwwe hadd, so midd jedeä gejjeä jedn unn die Barbarestemm gejjeä se allminnanneä. Um 1500 v. Chr. iss dann in de Städde von de Indusdaalkulduur s'Licht ausgange. Wej baj so ville Ziwillisazjoone woar awweä voaheä schonn de Wuamm droj. S'iss nemmih so rischdisch gelaafe. Vlajschd hawwe se's mi'm Bewässeärn se wajd gedriwwe unn die Eggeä veäsalze, vlajschd woar's aach ebbes annerres, mer waas's nedd. Uff jedn Fall hawwe als weenischeä Leud in de Städde gewohnd, unn die Häuseä sinn als primmidiveä unn schlääschddeä woarn. Dess iss gewiss. Unn mer kann sisch aach zimmlisch sischeä soi, dess's Eänn von de Indusdaalkulduur nedd friedlisch geweäse iss, sonneänn e Geschischd midd Feujeä unn Schweärd. Ville (aach de Taeger 1959, p. 20 unn, wej'eä selweä saache duud, nemmih so laud wej freujeä de Wheeler 1966, p. 72ff.) saache, dess die Arier im Indusdaal alles in Klumb gehaache hädde - die Arier, dess sinn die Indogermane, die bis nach Indjenn maschierd sinn unn die Sanskrit gebabbld hawwe (de Wheeler 1966, p. 78, babbld von'm `Gnadnstuhs'). Vlajschd hawwe sisch e poar Eäinnerunge oo die Kulduur von Harappa odeä Mohenjo-Daro in de Hindus ihrne Veden eähaale (Wheeler 1966, p. 78f.), wo beschriwwe weärd, dess die Arier gejjeä n'Geschneä kämfe mussde, deä wo sisch in Fesdunge veäschanzd gehabbd hadd. Dess kennde die Städde unn Ziddadelle von de Indusdaalkulduur geweäse soi. Awweä nix gennaa'es waas mer hald nedd. [Taeger, Altertum I 20, 1. Absatz] [xxi] [xxi,3] De Nil bringd ville Schlambes midd, unn des iss'n prima Düngeä: In de Sedimende iss ca. 0,1 % Stiggstoff, 0,2 % Fosfoor unn 0,6 % Kalium. Wem'mer des kaafe muss,iss de aach baj de Raiffeise n'deure Spass. Fir die Egybbdeä woar de Nil mid sajne Wasseämasse e Wunneä: Hinneä dere Nilüwweäschwemmung konnd nua n'Godd stegge, de Godd Hapi, Unn de Godd Hapi woar'n digge Keäll midd Wajweäbrüsdn unn Papyrusplanse. [Taeger, Altertum I 21, 3. Absatz] [xxi,4] De Wexl von Troggnhajd unn Flud, dadraus hawwe die aale Egybbdeä ihr draj Joahreszajde gemachd: Troggnhajd (schemu), Üwweäschwemmung (achet) unn die Zajd, wo die Planse waxe (peret). [Taeger, Altertum I 21, 4. Absatz] [xxiv] [xiv,1] So gejjeä 4500 v.Chr. sinn als mih Nomade ins Flußdaal vom Nil komme unn hawwe sisch da oogesiedld. Dadraus iss die Naqada-Kulduur ennstanne (ca. von 4200 v.Chr. bis 3000 v.Chr.). E poar Kunsdweägge sinn eähaale gebliwwe, desdewäje wisse mer e bissi, wej se ausgesejje hawwe: Die Wajbsleud hadde lange Rögg oo aus Lajne, mansche midd naggische Brüsde, anneärn midd in gruhse Koldeä; geschmingd woarn die Wajweä aach schunn: Sie hawwe sisch oogemuald midd gerriwwenem greune Malachit odeä midd gro'em Blajglans, was aach goud gejjeä die ville Flejje woar. Die Mannsleud hadde gruhse Phallusdasche unn hadde Felle oo. Sie hawwe oasch fajne Messeä aus Feueästaa gemachd unn konnde aach schon Silweä schmelze. No ja, so ca. aa Milljoon Mensche deäffd in dere Zajd im Nildaal geleäbd hawwe. Gesse hawwe se, was die Feldeä heägäwwe hawwe: Emmerwaas (e aald Waassoadd mi'm nussische Geschmagg), Geäschd, Linse unn Buhne. Sie hawwe Hunn, Schoof unn Gaasde gehaale unn woarn gans schoaff - mer will's nedd glaawe - uff Hyäneflaasch. Unn Bier hadde se aach schon: Sie hawwe Geäschd gerösd unn dann so e Oard Bier draus gemachd. Aus de Knoche von de Duure kam'mer sejje, dess die Leud goud genährd woarn. Dadefir hadd ja aach de Nil gesoaschd. Die Leud von de Naqada-Kulduur hadde aach Häuseä: Aus Schilfmadde unn Laahme. Da wo's Wasseä nedd hikomme konnd, am Rand von de Wüsd odeä uff klaane Inselle. Die tybbische Krankhajde, wem'mer so noh an'm nedd regulierde Fluß wohne duud, düaffde se gans schih geplaachd hawwe, besonneäs die Malaria. [Taeger, Altertum I 24, 1. Absatz] [xxviii] [xxviii,1] Des Nil-Daal, wo die Leäwnsbedingunge fir die Oiwohneä zimmlisch ähnlisch woarn, hadd guude Voraussetzunge fir e Huuchkulduur unn e aanisch Rajsch gehabbd. Awweä noch hawwe ville klaane Stammesgebiede unn lokale Keenischsheäschafde neäweä- unn gejjeä ennanneä exisdierd. A wischdisch Zendrum woar Abydos im Middlegybbdische (ca. fünfhunneärd Killomedeä südlisch voo Kairo). Da hadd in jüngsdeä Zajd de deutsche Aschäolooch Günter Dreyer gegraawe unn wischdische Enndeggunge gemachd. Eä konnd e duaschgejjnd Ennwigglung üwweä dausnd Juhr von de Staazajd bis in die dynasdisch, die "hisdorisch" Zajd noochzajschne. Dreyer hadd e Dynasdie enndeggd, die wo von ca. 3200-3032 v.Chr. geheärschd hadd. Eä hadd se die "Dynasdie 0" gedaafd. Die Keenische hadde so komische Noome wej Skorbjoon, Schnegg, Fisch, Ellefand, Löw odeä Dobblfalge. Dej Heäscheänoome deude uff e mäschdisch Viehzeuschveäeährung hi. Abydos woar goud gelejje; ville wischdische Hannlsstroase von Süd nach Noadd unn Osd nach Wesd sinn duasch dej Gejjnd gange. Bis aus Afghanistan unn Inneäaffrigga hadd mer Zeusch gefunne. Die Abydeneä hawwe Fajlspitze veäkaafd. Awweä die Heäscheä konnde sisch waschajnlisch aach uff ville Guudsheef unn so e Oard Stoadsdomäe stütze. Jednfalls woarn se so rajsch, des's sisch n'rischdische Hofstoad lajsde konnde, präschdische Gräweä, unn se konnde ihrn Machdberajsch als grisseä mache. [Taeger, Altertum I 28, 1. Absatz] [xxviii,2] Im Delda im Unneäegybbdische also schajnd's zwaa Machdzendre gäwwe se hawwe: Buto unn Pe. [Taeger, Altertum I 28, 2. Absatz] -------------------------------------------------------------------------- [xxix] [xxix,3] Schrifd Schon die aale Griesche konnde mid'de Eggybdeä ihrne Schrifd nedd mih vill oofange. Desdewäje hawwe se se "Hieroglyphe" gedaafd, was sovill haase duud wej "hajlische Staazajsche". Wann baj uus dehoam aaneä so schlääschd geschriwwe hadd, dess mer's nedd leäse konnde, hawwe mer aach gesaad: Was schrajbd'n deä fir Hieroglyphe! Irschd wej de Napoleon nach Egybbde gemachd iss, iss Zeusch gefunne woarn, dess de Eggybdeä ihr Schrifd widdeä ennziffeärd weärn konnd. Baj Rosetta im Nildelda hawwe franzeesische Soldoade n'Staa gefunne, wo e Inschrift druff woar, die wo uff Eggybdisch in Hieroglyphe unn uff Grieschisch woar. Dademidd had'dann'n franzeesische Foascheä, de Jean-Francois Champollion (1790-1832), die Hieroglyphe ennziffeärd (üwweä die Ennziffeärung von de Hierglyphe: Barthel 1972, p. 39ff.; üwweä'n Champollion gibbd's n'Rommaan: Jacq 1987). [Taeger, Altertum I 29, 3. Absatz] ------------------------------------------------------------------------------ [xxx] [xxx,1] Aha/Narmer/Menes Imhotep (üwweä den gibbd's n'Rommaan vom Montlaur 1990) [Taeger, Altertum I 31, 3. Absatz] --------------------------------------------- [xxxii] Die grissd Bevölgerungsschischd woarn die Baueärn, unn von dene Baueärn hadd's ganse Egybbde geleäbd. Ville Foascheä maane, dess die Baueärn im Aale Rajsch aach nedd vill anneäsdeä geleäbd hawwe als wej die egybbdische Fellache im 19. Joahrhunneärd. Ausseä, des'se vill schaffe mussde, wisse mer nedd vill von'n. In jedm Sebdembeä, wann die Nilüwweäschwemmung widdeä seriggange iss, mussde se ennaus uff's Feld unn sejje. Fünf Monadd spädeä woar Eärn: Besonneäs Frischd (Waas) unn Flachs. Aus dere Frischd sinn die zwaa gruhse Grundnahrungsmiddl von de Egybbdeä gemachd woarn: Bruud unn Bier (henket, des egybbdische Woadd fir "fließe"). Die Awwajdeä sinn aach midd Bruud unn Bier bezoahld woarn: Zejje Lajb Bruud unn zwaa gruhse Dibbe Bier sinn de Reinverdinest, ein jeder will zum Arbeitsdienst (awweä dess iss e anneä Geschischd). Grundstoff fir des Bier woar Geäschd, vlajschd aach Malz. Die Geäschd iss gemoahle woarn unn naß gemachd woarn, unn baj mansche Soadde hawwe se aach noch Honisch odeä Daddelle droogedaa. Deä Braj, deä wo dadebaj errauskomme iss, deä iss gebagge woarn zou'eärreä Oard von Bruud. Dej Bruudlaabe hawwe se dann in gruhse Dibbe midd Wasseä ennajgedaa, dess des oofange selld, se geährn (die Hef hawwe se irschd vill spädeä enndeggd unn's Mälze unn's Filtiern). De Egybbdeä ihr Bier woar mih wej dünneä Hawweäschlajm als wej uuseä Bier, awweä dadefir woar weenischeä Algehol drin, unn's hadd besseä soad gemachd. In Achetaton (was'm Pharao Echnaton aus'm Middleärre Rajsch soi Haubdstadd owar) hawwe englische Aschäolooche e Küsch midd oigedroggnde Bierresde gefunne, die se unneä's Elegdroonemikroskop gesteggd hawwe. So hawwe se e aaldegybbdisch Bierrezebd gefunne. Die "Scottisch-and-Newcastle-Brewerie" in Edinburgh hadd dadenach e Bier gebraud midd so komische Zudade wej Emmerwaas, Koriandeä odeä Wacholdeä. Unn die Leud saache, es hedd goar nedd schläschd geschmeggd, hald wej e Wajzebier. Woj unn Flaasch konnde sisch nua die rajsche Leud lajsde. Awweä in de goure Zajde, wann kaan Kriesch nedd woar unn kaa schläschde Eärn, da konnde sisch aach die klaane Leud Flaasch lajsde. [Taeger, Altertum I 32, 4. Absatz] -------------------------------------------------- [xxxix] [xxxix,2] Immeä widdeä hawwe die Leud geschriwwe unn schrajwe aach noch, dess da vill Astronomie drinnstegge deed in dene Pyramide. De Taeger (Taeger 1958, I 39) woar da gans degejjeä. Jetz (Anno 2000/2001) iss e englisch Wisseschafdlerin komme, unn die hääsd Kate Spence, unn die iss Ägyptologin. Unn die Fraa maand, mer kennd de Bau von de gruhs Cheopspyramid ins Juhr 2467 setze (midd'm Spillraum von fünf Juhrn mih odeä wenischeä).Ei, wej iss dann die Fraa druff komme? No ja, die hadd in die Steärne geguggd. In de Steärnbildeä vom Gruhse Bär unn vom Klaane Bär, da gibbd's zwaa Steärne, unn die haase Mizar unn Kochab. De Mizar unn de Kochab lajje senkrääschd in aaneä Linje uff'm Horizond. Unn dej Linje, die hadd nua aamaa aggurad nach Noadde gewisse, unn des woar im Juhr 2467 v.Chr. Die Fraa Spence maand, die aale Egybbdeä hedde dademidd fesdgeleeschd, wo Noadde iss. Unn wajl die Cheopspyramid so zimmlisch genau in dej Rischdung wajse duud (unn die anneärn nedd mih so), desdewäje missde die Egybbdeä im Juhr 2467 v.Chr. oogefange hawwe, des Ding se baue. M'Chephren soi Pyramid woar emmoa 143,5 Medeä huuch. In'eärreä Zajdung (de Spiegel Nr.44/30.10.2000, p. 322) aus'm Juhr 2000 haww'isch des hier geleäse: De Zahi Hawass, was de Scheff von dene aale Gemäueä in Gizeh iss, deä hadd die Ramb, die wo die Sphinx midd'm Chephren sajne Pyramid veäbinne duud, unneäsuchd; unn da hadd'eä so e Oard Bunggeäsysdeem gefunne: Irschd woar da so e Voahall, unn dann konnde se noch emmaa zwölf (12) Medeä dejfeä mid'de Laadeä ennabb krawelle; unn da woar e gruhs Kammeä midd Nische in de Wänn, sex gruhse unn a klaa; in zwaa von dene gruhse Nische hawwe Särsch gestanne, die wo so aus de Zajd 500 v.Chr. woarn; de Rainer Stadelmann, was'n Aschäolooch iss, maand, die Duure, die wo da begraawe woarn sinn, des wiern rajsche Leud geweäse, die wo baj de hajlische Pyramide begraawe soi wollde; in de klaa Nisch hawwe m'Hawass soi Leud noch'n Schachd enndeggd, unn deä woar voll midd Wasseä, unn des hawwe se errausgebumbd; unn jetz konnde se noch emmaa 12 Medeä dejfeä krawwelle; da unne woar e gruhs Kammeä, neununnzwansisch (29) Medeä dejf unneä de Eärd; dej Kammeä woar wej e Schwimmbegge flach midd Wasseä voll; in de Midd woar'n Duureschrajn unn vejjeä (4) Säule drumm errumm; de Hawass maand, dess des e symbolisch Groab woar, fir'n Osiris, deä von sajm Broureä Seth in veärzeh (14) Brogge kabuddgerobbd woarn woar; so ähnlisch wej dej Kammeä had'de Herodot m'Cheops soi Groab beschriwwe, dejf unneä de Pyramide deed's'n See gäwwe unn e künsdlisch Insl, wo'm Cheops sajn Sarsch stih deed. [Taeger, Altertum I 39, 2. Absatz] [xlv] [xlv,2] 2. Sumer unn Akkad [xlv,3] Neäweä Schina, de Indus-Gejjnd unn'm Nildaal hadd's in de aale Weld noch e viadd Gejjnd gäwwe, wo sisch schonn gans freuj e Huuchkulduur errausgebild hadd, isch maan Mesopotamije, s' Zwaastromland. Üwweä Hannlsbeziejunge unn kulduurelle Beziejunge schonn gans freuj zwische Eggybde unn Mesopotamije gibbd's ville Theorije, awweä de Veäsuch aus'm Keilschrifttexd errausseleäse, de eggydische Pharaoh Menes hedd mi'm Sargon von Akkad n' Kriesch gehabbd, iss Nonsens, wajl de Sargon, deä hadd so Pi mal Daume fünfhunneärd Juhr spädeä geleäbd als wej de Menes (so Taeger 1958, I 45). [xlv,4] Mesopotamije, des iss grieschisch unn hääsd "Land zwischeä de Flüß"; unn dej Flüß, des sinn de Euphrat unn de Tigris. Desdewäje aach de deutsche Noome Zwaastromland (die Aaldoigesessenne, die hawwe des Land 'Sinear' gehaase, unn heud hääsd's Irak). Uff'n irschde Bligg kennd mer maane, des siehd so ähnlisch aus wej im Egybbdische: Mäschdische Flüß, die wo aus de Berje komme, Üwweäschwemmunge, Sedimende, e summfisch Delda, vill mieh nasse Wisse als wej goure Äggeä, drimm errimm Stebbegejjnde unn Weusde, laudeä Gejjnde, wo moi Omma gesaad hedd 'Vill Steine gabs unn weenisch Brod'. Kuazz aach s'Zwaastromland iss e Gejjnd, wo die Mensche vill schaffe mussde, awweä wann se s' Land urbar gemachd hadde, dann woar de Lohn gruhs, also nedd vill anneäsdeä als wej im Eggybdische. Unn am Oofang hawwe die Mensche im Mesopotamische aach nedd vill anneäsdeä geleäbd als wej im Eggybdische. Baueärn hawwe sisch hier unn da oogesiedld unn hawwe s'Land fruchdboar gemachd. Wajl, se hawwe Dämm gebaud unn Grääwe, aamaa dess's Wasseä foaddlaafe selld unn aus nasse Wisse unn Sumf goure Äggeä weärn deede unn e anneä Maa des'se ihr Äggeä bewässeärn kennde. So konnde als mih Mensche genungg se esse krijje, unn so konnde se aach als mih Land fruchdboar mache. Aus aanselne Sibbe sinn Stämm woarn. Awweä dej Stämm hawwe sisch nedd wej im Eggybdische zou aam gruhse Stoad sesammegedaa. Im Mesopotamische hawwe sisch die Sache anneäsdeä ennwiggld. S' hadd als mih Bevölgerungszendre gäwwe, unn dadraus sinn Staddstoade woarn (so wej freujeä die frajje Rajschsstädde Frankfuadd odeä Fribbeäsch odeä Gelnhause), unn dej Staddstoade woarn sisch nedd aanisch, sonneärn dej Staddstoade woarn ofd midd ennanneä strajbeä wejjeä Land unn Awwajdskräfde unn weä üwweä die Hannlswejje bestimme deäff. Die Fachleud nenne so ebbes e "polyzendrisch Sysdem" (nach Breuer 1987, p. 92). De aane Grund, dess die Uhrn im Mesopotamische anneäsdeä gange sinn als wej im Eggybdische, woar, dess's Zwaastromland hald doch nedd so glaaschförmisch woar wej's Nildaal. De Noadde vom Mesopotamische, des iss e oarm Kalkstaaplateau, wo nua Nomade midd ihrm Vieh ihr Auskomme hawwe. Im Südn vom Mesopotamische, da gibbd's vill Schwemmland, unn da lohnd sisch die Bewässeärungslandwiaddschafd: Vill Ärwedd, awweä aach goure Eärn (aach nach Breuer 1987, p. 92). [xlv,6] Awweä de grissde Unneäschied iss, so Taeger (Taeger 1958, I 45), dess's Mespotamische anneäsdeä als wej's Nildaal nedd nach de miesde Sajde von de Nadduur gejjeä die Nochbeäschafd geschützd weärd, sonneärn Mesopotamije iss de Middlpungd von'm gruhse Länneäkrajs (üwweä die Geographie von dere ganse Gejjnd vgl. Stewig 1977). Wesdlisch vom Mesopotamische, da gibbd's e gruhs unn gans oarm Stebbe- unn Weusdegejjnd. Awweä dej Gejjnd iss nedd so duud wej die Libysch Weusd, sonneärn ville Karawanestroase gibbd's in dere Gejjnd. Unn dej Gejjnd, des iss de Semite ihr Hajmad (zou de Semite geheärn die Arrabeä unn die Judde). Unn üwweä dej Karawanestroase sinn als semtische Nomade uff's Mesopotamische luusgange. Des woarn nedd nua Räuweä, sonneärn aach Aussiedleä unn Eärrooweärreä. So ebbes hadd's baj de Eggybdeä gans lang nedd gäwwe. [Taeger, Altertum I 45] [xlvi] [xlvi,1] [l] Wej die Leud im Egybbdische hawwe aach die Leud in Mesopotamije so gejjeä 2700 v.Chr. ihr ajenn Schrifd endwiggld. Oogefange hawwe se waschajnlisch midd'eärreä Bildeäschrifd (anneäsdeä Holl 1995, die wo maand, des'sisch dej Schrifd aus Zahlezajsche endwiggld hedd); Glajschzajdisch hawwe die Sumerer awweä aach e Lidderaduur ennwiggld, die wo schon freuh üwweä primidive Oofäng ennauskomme iss unn mindesdns im rellischjööse Berajsch Dischdunge von üwweäzajdlischeä Bedeudung geschaffe hadd, so de Taeger (Taeger 1958, I 50; dadezou Black 1998 unn Jacobsen 1987 unn Black et al. 2004). (Üwweä's Gilgamesch-Epos haww'isch zwaa Rommaane dehaam: Braem 1998 unn Silverberg 1996, anneä diggeä als de anneä; ob'se ebbes daache, waas isch jetz nedd) [Taeger, Altertum I 50,2] Ea woar nedd nua de Meärgodd, sonneän aach fir die Wajshajd unn die Kunsd zoustännisch [Taeger, Altertum I 50,3] [li] [li,4] Die Staddstoade in de sumerische Zajd hawwe ville Kriesche gemachd. Die owweärsd Heäreslajdung hadd in dene Städde baj de Keenische gelejje (dere ihrn Tiddl iss miesdns 'lugal' odeä 'ensi'). Unn wajl wajl m'Barrass soi Bedeudung als grisseä woarn iss, iss aach die Machd von de Keenische als grisseä woarn. Wann so'n Keenisch n' goure Feldheärr woar, konnd'eä aach noch n'Haffe Krieschbeude unn die Abgaawe von de Besieschde, die Tribude, oistegge. So konnde sisch die Keenische e Stellung sischeärn, die wo wajd üwweä de anneärn Aadlische woar. S' hadd aach noch anneärrn gäwwe, die wo ebbes se melle hadde im Stoad. Awweä die eäfolschrajsche Keenische hawwe die Machd unn die Zoustännischkajde von Aadlsveäsammlunge odeä Äldesderääd als mih errunneägesetzd unn uff die Lokalpollidigg beschrängd, aach wann sisch so Oirischdunge bis in babylonisch Zajd noochwajse loasse. Aach die Priesdeäschafde in de Tembl, die Paffe, hawwe als weenischeä se melle gehabbd. Aan gans wischdische Schridd woar, dess die Keenische aach glajsch noch s'Amd vom owweärsde Paff (hier woar de Tiddl 'en' odeä 'saga') middgemachd hawwe. Awweä des woar nua aan Schridd, de nexde Schridd woar, dess die Keenische so sajd'm 25. Joahrhunneärd v.Chr. ville Temblgüdeä unneä ihr Fuchdl gebroochd hadde. Awweä wajl die Tembl aach so ebbes wej freuje Bangge woarn unn e gruhs Bedeudung fir Handweägg unn Ausehannl hadde, had'die keenischlisch Kondroll üwweä die Temblgüdeä aach gehaase, dess die Keenische aach so als rajscheä woarn sinn. Unn so iss de Keenisch de aansische woarn, von dem Gewald ausgange iss, anneäsdeä als baj uus, baj uus in de Veäfassung stihd ja so'n Satz droi wej, dess die gans Gewald vom Volg ausgih deed. Die Ammee von so'm sumerische Staddstoad, des woar m' Keenisch soi Ammee, unn die Beamde, des woarn m'Keenisch soi Beamde; die Unneädaane duaffde Steujeärn bezoahle unn Zwangsawwajd lajsde (nach Breuer 1987, p. 94f.; Breuer duud noch uff'n Max Weber veäwajse unn soi Heäschafdsfoamme "bürokradisch Staddkeenischduum" odeä "audoridäre Leitourgiestoad"; leitourgia, des iss'n grieschische Begriff fir Steujeärn unn Zwangsawwajd). Aach de Taeger (Taeger 1958, I 51) schrajbd, dess de Sumereä ihr Keenische absolude Heäscheä woarn, awweä wischdischeä iss fir Taeger, was de Keenische ihr Tiddl uus üwweä ihr Veähäldnis zou de Göddeä veäruure: [lii] [lii,2] Eannatum II., Keenisch von Lagasch (ca. 2460 v.Chr., annesdeä bajm Taeger 1958, I 52, deä wo'n uff um 2550 v.Chr. dadierd) [liii] [liii,1] E gans berühmd Sieschesdenkmoal m' Eannatum II. soi Gajjeästele (heud im Louvre in Paris); des iss so e Oard Grensstaa gejjeä'n biese Nochbeästadd von Lagasch, gejjeä Umma; die Leud aus Lagasch woarn midd Umma gans lang strajbeä geweäse, awwe de Eannatum hadd dann die Leud aus Umma besieschd. Fir'n Taeger (Taeger 1958, I 53) iss dej Stele vlajschd s'schinnsde Stügg aus de elleä mesopotamisch Staametzkunsd unn deed schonn voaveäwajse uff die assyrisch Reljeffkunsd. Jetz gibbd's hier ja kaa Bildeä, awweä de Rostovtzeff (Rostovtzeff 1941, I 71) hadd dej Stele beschriwwe. Mer kennd uff de Voaddeäsajd von dere Stele sejje, wej de Keenisch Eannatum die Fajnde besieschd, wej'eä dere ihr duure Lajweä zou Haffe sesammekiehrn duud, unn dann duud'eä uff dene Leischehaffe sajn Siesch fajeärn; owwe uff de Stele, also am Himml üwweä'm Keenisch Eannatum unn sajm Heär, da sinn Gajjeä odeä Adleä (so rischdisch kam'mer des nedd ausenanneähaale), unn dej - saache mer emmaa - Gajjeä, die schnabbe sisch Brogge von dene zeäschlachenne Lajweä unn traache se foadd; die Rüggsajd von dere Stele, die deed de Staddgodd von Lagasch, Ningirsu, gans oinomme, deä wo m' Eannatum helfe duud; e mäschdisch Figur, die wo in de aane Hand e gruhs Netz häld; unn in dem Netz, da sinn die Fajnde von Lagasch gefange; in de anneä Hand had'de Godd Ningirsu e gruhs Keul, unn dademidd häägd'eä aan Gefangenne nach'm anneärn duud; die Staametzärwedd, so de Rostovtzeff als wajdeä, wier roh unn primmidiv, awweä des ganse Weägg wier voll Leäwe unn voll tragischeä Krafd (sowajd Rostovtzeff 1941, I 71; wej'n Millidäärhisdoriggeä dej Stele deude duud, dadezou Yadin 1963, p. 130). [liii,2] (zum Urukagina sajne Refoamme vgl. Hruska 1975) [[Taeger, Altertum I 53,2] [lvi] [lvi,4] Im Noadde vom Mesopotamische, da wo de Euphrat unn de Tigris gans noh baj ennanneä sinn, da hawwe schonn Semite gesesse, die wo spädeä nach de Stadd Akkad Akkadeä gedaafd woarn sinn. De Taeger (Taeger 1958, I 56) schrajbd, dess e neue Abschnidd von de mesopotamisch Geschischd oogefange hedd, wej sisch die Semite im Zwaastromland braadgemachd hedde; die Semite hedde nedd nua de Sumereä ihr Eäbbschafd in de Rellischjoon unn in de Pollidigg wajdeäennwiggld, sonneärn se hedde aach neue pollidische Idejje gehabbd, wajl die mesopotamische Semite, die hedde noch de Geisd von de Hirdekriescheä in sisch gehabbd, unn daraus wiern gruhse Eärrooweärreä unn Rajschsgründeä heävoagange; unn desdewäje wier's Wunneä geweäse, des die irschd semitisch Dynnasdie von Sinear aach de Menschhajd ihr irschd Univeärsalrajsch geschaffe hadd. De Gründeä von dere semitisch Dynnasdie woar de Sargon (2340-2284 v.Chr. odeä 2371-2315 v.Chr.), unn desdewäje nenne mir die Keenische aus dere Dynnasdie Sargonide (alle Oogaawe v.Chr.; die Dade sinn widdeä anneäsdeä): Sargon I de Gruhse (2371-2315 v.Chr.) Rimusch odeä Rimu (2315-2306 v.Chr.) Manischtusu odeä Man-Ituu (2306-2291 v.Chr.) Naramsin (2291-2254 v.Chr.) Schar-Kali-Scharri (2254-2230 v.Chr.) Bürjeäkriesch wejjeä de Thronfolsch (2230-2226 v.Chr.) Dudu (2226-2205 v.Chr.) Schu-Durul (2205-2191 v.Chr.) De Sargon hadd de Keenisch Urzababa von Kisch gestüazzd unn sisch selweä zum Keenisch gemachd. Unn dann hadd'eä sisch e neu Haubdstadd gebaud, Akkad (odeä Agade), die wo awweä bis heud noch nedd gefunne woarn iss (waschajnlisch am Euphrat in de Neh von Babylon). Desdewäje nenne mir'n Sargon von Akkad. Unn dann had'de Sargon oogefange, sisch die Voaheärrschafd üwweä Sumer se eäkämfe. Sajn Haubdgeeschneä woar de Keenisch Lugalzagesi von Uruk, deä wo die Voaheärrschafd üwweä Sumer gehabbd hadd. Uff aamaa konnd de Sargon den Geeschneä nedd pagge, awweä nach meährerre Feldzüüsch woar Uruk feäddisch. De Sargon konnd de Lugalzagesi sogoar gefangenemme unn hadd'm in'm Käfisch voa'm Door vom Enlil-Tembl in Nippur ausgestelld. Dademidd wolld de Sargon aach zajsche, dess'eä m' Godd Enlil sajn Liebling wier. Jetz konnd sisch de Sargon aach 'Keenisch vom Land Sumer' nenne. Unn dann konnd sisch de Sargon mid'de Probleme beschäfdische, die wo die Sumereä midd ihrne Nochbeärn gehabbd hawwe. Im Noaddn im Syrische woar die Stadd Ebla (irschd Anno 1974 n.Chr. enndeggd!). Die Stadd Ebla woar e mäschdisch Hannlszendrum. Die Leud aus Ebla hadde Mari unneä ihr Fuchdl gebroochd, konnde de Owweälauf vom Euphrat kondrolliern unn hawwe aach noch e Bündnis midd Assur abgeschlosse. Die Leud aus Ebla hawwe so nedd nua ville Hannlsstroase in ihr Fingeä kriehd, uff dene Holz unn Medall nach Sumer geschaffd woarn iss, sonneärn se hawwe aach ville Voakomme selweä kondrollierd. Fir die Sumereä woar des schlääschd. Unn desdewäje had'de Sargon jetz, wo eä üwweä die Ammejje von de sumerische Städde befeähle konnd, gejjeä Ebla Kriesch gemachd (üwweä Ebla vgl. Matthiae 1980 unn Matthiae 1995). Se-irschd iss de Sargon gejjeä Mari, was am middleärre Euphrat gelejje hadd, unn hadd's eärrooweärd. E poar Juhr spädeä hadd'eä n'zwedde gruhse Feldzuch gejjeä's Noaddsyrische gemachd. Unn's gibbd sogoar Borne (awweä irschd späde), die wo schrajwe, de Sargon wier sogoar bis ins Klaasijaddische unn oo's Schwoazze Meär voagestuhse. Awweä Ebla schajnd nedd gefalle se soi. Awweä de Sargon hadd so Hannlsstroase unneä sumerisch Kondroll gebroochd unn de Oifluss von Ebla schwäscheä gemachd. Irschd nach'm Sargon sajm Duud finne mer Hannlswarn aus Ebla widdeä im Noaddmesopotamische. Im Osde iss de Sargon uff Elam luusgange. Awan unn Susa, was die wischdischsde Städde in dere Gejjnd woarn, sinn gefalle unn ausgeplündeärd woarn. So had'de Sargon fir e gans lang Zajd die sumerisch Voaheärrschafd üwweä Elam uffgerischd. Irschd drajhunneärd Juhr spädeä konnd sisch Elam widdeä frajmache. M' Sargon soi Rajsch, des woar's irschde Maa, dess e sumerisch Machd gruhse Randgebiede unn Hannlsstroase unneä ihr Kondroll gebroochd hadd. Des woar goud fir de Sumereä ihrn Hannl unn ihr Handweägg. Die südmesopotamische Städde hawwe raffinierde Sache fir'n Expoadd oogefeäddischd. Dadefir konnde se Rohstoffe unn Edlmedalle oidausche. Die rajsche Leud in de sumerische Städde woarn gans verriggd nach Gold unn Silweä unn so ebbes. Desdewäje woarn se aach mi'm Sargon sefridde (des so ebbes nedd eewisch daueärn kann, veästehd sisch von selweä). Jetz deäff mer sisch des Rajsch awweä nedd so voastelle, als wier des n' duaschogganisierde Stoad geweäse. Wann'n Stoad besieschd woarn woar unn unneä'm Sargon soi Reschimend komme iss, dann iss deä Stoad nedd uffgeleesd woarn. De Heäscheä von dem beschieschde Stoad iss sogoar ofd uff sajm Throon gebliwwe. Awweä eä mussd folsche, wann de Sargon Oaddeä gäwwe hadd, unn'eä mussd Abgaawe bezoahle. N' akkadische Staddhaldeä iss oigesetzd woarn, deä des alles üwweäwachd hadd (unn des woarn ofd Veäwande vom Sargon). A Bajspill, wej de Sargon wischdische Posde midd Leud aus sajneä Famillje besetzd gehabbd hadd, iss soi Dochdeä Enheduanna. Die had'de Sargon in die Stadd Ur geschiggd als Priesdeärin fir die Staddgöddinne Inanna (Akkadisch Itar odeä Ischtar) unn An (Akkadisch Anum); des woar midd's firnehmsde Priesdeäamd im ganse Mesopotamische; die Enheduanna iss aach aa von de irschde Schrifdstelleärinne, die wo mer kanne; sie hadd'n "Hymnus uff Inanna" geschriwwe. Wajl de Sargon alles schnell wisse wolld, was in sajm Rajsch so bassierd iss, unn wajl eä aach schnell Oaddeä gäwwe wolld, sinn die Stroase ausgebaud woarn unn'n Posddinnsd oigerischd woarn. Wajl, wisse, wo was bassierd, unn glajsch rischdisch degejjeähaale, des woar üwweäleäwnswischdisch. Unn Akkad woar aach s'Haubdhannlszendrum fir des Rajsch. De Sargon hadd aach so ebbes wej e Berufsammee gehabbd (nach de Borne ca. fünfdausndvejjeähunneärd Mann). Mih direggd Heäschafd woar waschajnlisch nedd meeschlisch, fir so e rischdisch Rajschsveäwaldung, da hawwe gans aafach die Middl gefehld. Awweä waschajnlisch woar de Sargon mid'dem, was'eä errajschd gehabbd hadd, aach gans sefridde: Die Rohstoffimpoadde woarn gesischeärd, unn de sumerische Hannl hadd'n moadds Uffschwung genomme (nach Breuer 1987, p. 97). [lvii] [lvii,1] So e Rajsch sesamme se haale, des iss oostrenendeä, als'n Sagg Flih se hüde. Die mesopotamische Städde woarn ofd strajbeä, wajl jede Stadd wolld die grisseärre Voadaale hawwe. Unn da mussde die Sargonide fir Rouh soasche. Unn so wischdische Hannlsstädde wej Ebla odeä Mari hawwe aach kaa Rouh gäwwe unn wollde sisch e kräfdisch Schajb vom Transithannl abschnajde. Unneä'm Sargon sajne Noochfolscheä, de Sargonide, da hadd's stoagge Heäscheä gäwwe, die wo de zeäbreschlische Rajsch sesammehaale konnde. De berühmdesde iss de Naramsin (2260-2223 v.Chr.). De Naramsin hadd Ebla genomme unn in Schudd unn Äsche geleeschd. Bis zou de Küsd vom Middlmeär unn bis nach Zybbeärn iss'eä komme. Mid'de Egybbdeä hadd'eä awweä nix se duu gehabbd. De Keenisch von Magan, deä wo vom Naramsin besieschd woarn iss, des woar bestimmd kaan Pharaoh (so Taeger 1958, I 57). [lvii,2] In de Bibliothek vom assyrische Keenisch Assurbanipals (668-626) hadd mere Geschischd gefunne, was'm klaane Sargon alles bassierd iss, von'm selweä veäzehld: Eä, Sarukken (= Sargon), wier de mäschdische Keenisch von Akkad; soi Mamme, des wier e Priesderin geweäse, sajn Vaddeä hedd'eä nedd gekennd, unn sajn Unggl, sajm Vaddeä sajn Broureä, deä in de Berje gewohnd; soi Muddeä hädd'n haamlisch uff die Weld gebroochd, dann hedd's'n in e Schilfkäsdsche gesetzd, was'se midd Eärdpesch zougemachd hedd; dann hedd's'n uff'm Fluß ausgesetzd; awweä de Fluß hedd'n zou Akki gebroochd, unn de Akki (Achdung: Midd zwaa k geschriwwe, als nedd deä, deä wo in Helsinki wohne duud, gell!), des woar'n Geäddneä geweäse; de Akki hedd'n als sajn Boub oogenomme unn gruhsgezowwe, unn'eä wier aach Geäddneä woarn; dann hedd'n die Göddinn Ischtar (akkadisch Itar) lejb gewonne, unn'eä wier Keenisch woarn. [Taeger, Altertum I 57] [lviii] [lviii,4] Owwe hawwe mer geschriwwe, dess nua stoagge Heäscheä de Sargonide ihr Rajsch sesammehaale konnde. Sonsd hadd's aach nedd ville gäwwe, kaa Rajschsbeamdeschafd, die wo des Rajsch aach unneä'm schwache Heäscheä hedd sesammehaale kenne, kaan gemajnsame Glauwe, kaan Rajschsgedangge. De Sargonide ihr Rajsch konnd nua so aanisch soi, wej ihr Vasalle treu woarn; unn, so de Taeger (Taeger 1958, I 58) wajdeä, voa allm hedde die Sargonide es nie gepaggd, de gruhse Hajlischdüümeä ihr Machd se zeäschlaache, unn groad dej Temblhajlischdüümeä hedde aach fir de Foaddbestand von stoadlische Oosprüsch gesoaschd. Unn so iss de Sargonide ihr Rajsch immeä nua n' sesammegewürfelde Haffe von selbstännische Stoade gebliwwe, die wo gans schnell mid'debaj woarn, sisch ihr Voadaale aach gejjeä's Rajsch se hoole. Wo schonn so stoagge Heäscheä wej de Rajschsgründeä Sargon odeä de Naramsin stännisch Feldzüüsch mache mussde unn Uffstenn niedeäschlaache mussde, da konnd'n schwache Heäscheä nedd vill ausrischde - besonneäs wenn'eä oo ville Fronde glajschzajdisch Ärjrä krijje duud. ---------------------------------------------- [lix] [lix,1] [lix,2] De Stuazz von de Dridd Dynnasdie von Ur hadd aach die Wiaddschafd unn de Hannl fir die Staddstoade im Mesopotamische gans anneäsdeä gemachd. Neue Stoade hawwe die Üwweälandhannlsstroase in ihr Feng kriehd unn den Hannl oo sisch gezowwe. Unn deä Üwweälandhannl iss als wischdischeä woarn, wajl de Seehannl midd Indje iss in dere Zajd sesammegebroche. Sajd'm 19. Joahrhunneärd v.Chr. iss die Indus-Kulduur als mih oigange. Unn wann die mesopotamische Staddstoade jetz des hawwe wollde, was se nedd odeä zou weenisch hadde, Holz unn Medall unn Edlstaa, dann mussd des üwweä Land komme, aus'm Klaasijaddische unn'm Iran. Unn des waas jedeä in de Landwiaddschafd: Die Baueärn krijje nedd vill, unn trotzdem sinn die Sache deueä, wajl die ganse Zwischehännleä, die haale die Hand uff (nach Breuer 1987, p. 101). Unn oasch eäfolschrajsche Zwischehännleä, des woarn die Assyrer aus de Stadd Assur am owweärre Tigris. Die Assyrer hawwe e gruhs Hannlsnetz uffgebaud. Im Iran hawwe se Zinn gekaafd unn im Klaasijaddische gejjeä Gold unn Silweä oigedauschd. Midd Gold unn Silweä hawwe se im Mesopotamische Stoff oigekaafd unn widdeä im Klaasijaddische veäkaafd. Die Assyrer hawwe im Klaasijaddische Hannlsstazjoone gegründ unn sinn dademidd, so Taeger (Taeger 1958, I 59) zou m' irschrangische Kulduurfagdoor woarn. Im Kappadokische gibbd's n'gans wischdischde Fundoadd: Kültepe (von de Aale Kanesch /Kanisch genannd), was baj Kayseri lajje duud unn Anno 1925 vom Hrozny enndeggd woarn, deä, deä wo aach s'Hethitische ennziffeärd hadd. Besonneäs goud sinn die Geschäfde zwische 1910 unn 17400 v.Chr. gange. Midd Eselskarawane sinn die Zinnbarre unn die Stoffballe üwweä'n Taurus geschaffd woarn. Mer reschnd midd baald hunneärd Tonne Zinn unn 150.000 Stoffstügge. Mir wisse da sovill drüwweä, wajl die Foascheä hawwe schon üwweä 20.000 irdenne Schrajbdafelle gefunne, unn es weärn als mih. Gejjeä 1740 v.Chr. had'de berühmde Hammurabi von Babylon die Assyreä in die Mangl genomme, unn da heärd de assyrische Hannl mi'm Klaasijaddische uff (dadezou Garelli 1963 unn Orlin 1970 unn Larsen 1975 unn Veenhof 1982 unn Dercksen 1996 unn Cancik-Kirschbaum 2003, p. 31ff.). ------------------------------------------ [lxi] S'zwedde Buch S'Üwweägangszajdaldeä ------------------------------------------ [lxiii] Irschd Kabbiddl Die Geschischd vom voaddeärre Asije unn von Noaddaffrigga 1. M'Middleärre Rajsch soi Zajd [Taeger, Altertum I 63] (üwweä die Indogermane so als ganses gibbd's e digg spanisch Buch vom Villar 1996) (zua Einajd unn de Urhajmaad von de Indogermane s. Scherer 1968) [Taeger, Altertum I 63,2 Ende] ------------------------------------------------ [lxvi] [lxvi,2] Sesostris III. (1878-1841 v.Chr.) (üwweä'm Sesostris III. soi Reschierungszajd gibbd's n'gans brauchboare Rommaan vom Kneifels Hanns, deä wo aach schon fir's Raumschiff Orion unn fir'n Perry Rhodan geschriwwe hadd: Kneifel 1994) [lxvi,3] Fayum, e gruhs Senk, die wo heud ca. achdhunneärdfuffzisch (850 Quadratkilomedeä gruhs iss) Fayumsee odeä Moiris-See (heud Birket al-Qarun) [Taeger, Altertum I 66] ------------------------------------------------- [lxx] [lxx,2] 2. Babylon unn die irschde indogermanische Rajschsgründunge [lxx,3] Awweä dann had'de Schamschi-Adad (Samsiadad) von Ekallatum, deä wo aach schon Assur eärrooweärd gehabbd hadd, Mari unneäwoaffe unn hadd da sajn Suh Jasmach-Adad (Jasmahadad) als Heäscheä oigesetzd. Aus dere Zajd von stamme ville Urkunde, die wo Anno 1935 im Palasd von Mari gefunne woarn sinn; dej sinn fir uus gans wischdische Borne fir die aaldmesopotamisch Geschischd. [Taeger, Altertum I 70] ------------------------------------------------- [lxxi] [lxxi,1] Wej Maris hadd aach Assur unneä de Fuchdl von de Sargonide gestanne, awweä wej dann gejjeä Eänn vom dridde Joahrdausnd v.Chr. die dridd Dynasdie von Ur de Löffl abgäwwe mussd, iss Assur widdeä selbstännisch woarn unneä sajne ajenne Keenische. Awweä in de Nochbeäschafd von Assur, da woar die Stadd Ekallatum (wo des genau gelejje, wisse mer heud nedd mih), unn da hadd e amoritisch Dynasdie s'Reschimend gehabbd, unn aus dere Dynasdie had'de Schamschi-Adad I. (Samsiadad) errausgestammd, deä wo so gejjeä 1830 v.Chr. (1770 v.Chr.) de Heäscheä von Ekallatum woarn iss. Gejjeä 1808 v.Chr. (1748 v.Chr. - de Juhrn in de Klammern folschd de Taeger 1958, I 71) hadd'eä dann die Stadd Assur eärrooweärd unn sisch selweä uff de Thron gesetzd, n'Usurpator nennd'n de Taeger (Taeger 1958, I 71). Dadenach iss fasd de ganse Resd von nördlische Sinear drookomme bis ennüwweä zum Euphrat mid'de wischdisch Stadd Mari. Üwweä'n Schamschi-Adad I. hawwe mer ville Borne; unn de Taeger (Taeger 1958, I 71) schrajbd üwweä'n, nua gans weenische Gestalde aus de Aald Geschischd deede heud so plasdisch vor uus stih midd ihrne Lajsdungen, awweä aach mid'de gruhse unn klaane Sorje wej de Mann aus Ekallatum. Des woar e moadds Rajsch, was sisch da de Schamschi-Adad I. sesammeeärrooweärd gehabbd hadd, unn's woar bestimmd nedd aafach, den ganse Lade sesammesehaale, wajl mer kann sisch ja nedd daale. Awweä dann had'de Schamschi-Adad I. ebbes gemachd, was spädeä de Diokletian baj de Römer mache wiadd: Eä hadd, so Cancik-Kirschbaum (Cancik-Kirschbaum 2003, p. 35ff.), wo deä ganse Abschnidd hier abgeschriwwe iss), die könischlisch Präsenz veädrajfachd. De Schamschi-Adad I. selweä hadd sisch zum Gruhskeenisch eänannd, soi Bouwe sinn Keenische woarn. De aane, von dem mer schon geheärd hawwe, de Jasmach-Adad (Jasmahadad) hadd von Mari aus s'Euphratgebied kondrollierd; de anneä, de Ischme-Dagan hadd in Ekallatum gesesse unn de Osde vom Rajsch beheärrschd. Awweä, wej de Schamschi-Adad I. so gejjeä 1775 v.Chr. (1715 v.Chr.) gestoawwe, iss soi Rajsch midd'm druffgange, wajl die ganse Stedde, die wo'eä unneäwoaffe gahabbd hadd, die hawwe sisch so wej Mari widdeä selbstännisch gemachd. Awweä in Assur, da konnd sisch de Ischme-Dagan irschd'emmaa haale ( de vorische Abschnidd nach Cancik-Kirschbaum 2003, p. 35ff.). [Taeger, Altertum I 71] -------------------------------------------------- [lxxvii] Sö gejjeä 2000 v.Chr. sinn die irschde Indogermane ins Klaasijaddische gemachd: Luwier, s'Volg von Pala unn die Hethiter. Wo se heäkomme sinn, wisse mer nedd. De aane maane, se wiern vom Balkan komme, die anneärrn, sie wiern oo de Osdsajd vom Schwoazze Meär lang maschierd. So gejjeä 1900 v.Chr. hawwe Indogermane s'Keenischrajsch Hatti midd sajne Haubdstadd Hattuscha eärrooweärd (dej Leud, die wo da gewohnd hawwe, woarn kaa Indogermane unn weärn Hattier odeä Protohattier gehaase). Dej Indogermane hawwe sisch selweä 'Nesili' gehaase. De Noome Hatti iss dann uff se üwweägange. In de Biwl (im Aale Tesdamend) weärn se dann "Het" gehaase, unn dadraus hawwe die Griesche "Chetaios" gemachd; unn de Luther, wej eä die Biwl ins Deutsche üwweäsetzd hadd, deä hadd dann dadraus Hethiter gemachd. Die Luwier unn die Palaier unn die Hethiter, die geheärn allminnanneä zou de klaasijaddisch Abdajlung von de indogermanische Sproache - nua, da druff mussd mer irschd'emmaa komme, wajl die Hethiter unn die Luwier, die hawwe von de mesopotamische Völgeä die Kajlschrifd üwweänomme unn hawwe aach noch e ajennstännische Hieroglypheschrifd gehabbd. Weä hedd da gedoochd, dess's e indogermanisch Sproach iss iss wej's Deutsche odeä's Franseesiche odeä's Russische usw. (üwweä de Palaier ihr Sproach vgl. Carruba 1970). Awweä villes in de Hethiter ihrne Sproach bassd nedd so rischdisch zou de anneärn aale indogermanische Sproache: S'gibbd kaa Femininum mih, unn baj de Verbalfoamme, also was die Beugung von de Tu-Wördeä oogih duud, da gibbd's vill weenischeä Foamme als im Urindogermanische. Desdewäje waas mer nedd, zou was fir aaneä Abdajlung vom Indogermanische s'Hethitische geheärn duud (Lidderaduur zum Hethitische: Kronasser 1955 unn Friedrich 1960 unn Friedrich/ Kammenhuber 1975; unn fir e schnelle Üwweäbligg: Friedrich 1966, pp. 59ff.). [Taeger, Altertum I 77,3] --------------------------------------------- [lxxviii] [lxxviii,2] In de Nochbeärschafd von de Hethiter finne mer noch anneärre indogermanische Spurn, genaueä die Arier (naa, nedd die Keälle, von dene de Heinrich Himmler unn wej die Keälle als gehaase hawwe, gesponne hadd): Nomade unn Kriescheä, die wo de von Gäul gezochenne lajschde Strajdwaache unn de Reflex- odeä Kompositbooche als Haubdwaffe hadde. Dademidd woarn se de voaddeäasijaddische Ammejje wajd üwweälejje. Sajd'm Oofang vom zwedde Joahrdausnd v.Chr. weärn Gäul voa Waache gespannd; awweä dej Gäul woarn noch kaa Rheinisch-Belschijeä, dej Gäul damoals woarn klaa, schnelleä als wej e Foahrkouh, lajschdeä se dirischiern als wej'n Esel, unn se konnde nedd vill zejje. Sischeä sinn dann aach kräfdischeärre Schlääsch gezüschd woarn, awweä s'sinn aach vill lajschdeärre Waache gebaud woarn. Die zwaarädrische Strajdwaache, des woarn gans lajschde, awweä aach moadds stabile Konstruktsjoone aus geboochennem Holz (Aschäolooche hawwe se e Ding noochgebaud; s'woar sibbzisch Pund schwier unn 30 km/h schnell; vgl. Piggot 1983, p. 64ff. unn Keegan 1995, p. 239f.). De Keegan (Keegan 1995, p. 241) maand, dej Strajdwaachekämfeä wiern se-irschd aus'm Grensgebied zwische Stebbe unn Stromkulduurn, wajl in de Stebbe selweä, da hedd's kaa Holz nedd unn kaa Meddall nedd gäwwe. Unn dej Keälle (so de Keegan 1995, p. 242, als wajdeä) wiern so rischdisch kriescheärrische Geselle; des wier desdewäje so geweäse, wajl dej Strajdwaachekämfeä, dej wiern aus Hiaddevölgeä komme; die Hiadde hedde (wej Metzgeä) die Fäjischkajde gehabbd, Viehzeusch schnell unn sauweä duud se mache; unn so, wej dej Hiaddekriescheä uff die Jochd gange sinn odeä ihr Vieh geheud hedde, so wiern se aach uff die Ammejje von de freuje Huuchkulduurn luusgange; dene ihr Soldoade hedde kaa Rüsdunge gehabbd, unn mid'de Waffe wier aach nedd vill luusgeweäse; awweä de Strajdwaachekriescheä ihrn sesammegesetzde Booche (de Komposit- odeä Reflexbooche, dadezou Keegan 1995, p. 245ff.), des woar e mörderisch Geräd, uff zwaahunneärdfuffzisch Medeä Ennfeännung kam'mer dademidd midd ins Schwoazze treffe; uff dene Strajdwaache, da hawwe zwaa Mann gestanne, aaneä hadd gelenkt, de anneä hadd geschosse; de Keegan (Keegan 1995, p. 250) schrajbd wajdeä, pro Minut hedd aan Strajdwaachekämfeä sex Soldoade duudschejse kenne; inneähalb von zejje Minnuude hedde zejje Strajdwaache üwweä fünfhunneärd Mann duudmache kenne - e rischdisch Kaddasdroof fir dej klaane Ammejje. Die zivilisierde Stoade konnde die Strajdwaachekämfeä nedd uffhaale unn sinn buchstäblisch unneä die Rädeä komme. Arische Strajdwaachekämfeä hawwe sisch im Mesopotamische braadgemachd (uff die Churriter komme mer glajsch), Indje eärrooweärd unn sinn vlajschd sogoar bis baj die Schinneseä (China) komme unn hawwe da die Shang-Dynnasdie gegründ (dadezou Gernet 1982, p. 40ff. unn Keegan 1995, p. 251ff.); unn die semitische Hyksos, die wo Egybbde eärrooweärn sellde, hawwe vill von dene arische Strajdwaachekämfeä geleärnd gehabbd. Weenisch Strajdwaachekämfeä konnde also e rischdisch Ammee kuazz unn klaa mache; des woarn rischdische Blitzkriesche. Awweä was hawwe se mid'de Besieschde unn dere ihrm Land gemachd. Mir wisse nemmlisch, dess des kaa Volxmasse nedd woarn, die wo da komme sinn, sonneärn die Arier hawwe in dene Gebiede, die wo se eärooweräd hawwe, die aadlisch Owweäschischd gebild. De Keegan (Keegan 1995, p. 251f.) maand, die Strajdwaachekämfeä wiern Sklawehaldeä geweäse, unn so hedde se die besieschde Völgeä midd Hilfe von ihrne Sklawe beheärrschd. In de ösdlisch Nochbeäschafd von de Hethiter hawwe schon lang die Churriter odeä Hurriter gesesse; die sinn aus'm armenische Huchland komme unn woarn waschajnlisch kaa Indogermane, sonneärn ejjeä mid'de Urartäer veäwand (üwweä die Hurriter vgl. Wilhelm 1982 unn Haas 1988 unn Neu 1996). Die Arier schajne sisch mid'dene Churriter veämischd se hawwe. Mir finne in de Hurriter ihrne Sproach Noome von Göddeän unn Mannsleud unn Wajbsleud unn Fachwördeä, wej mer Gäul züschde unn dressiern duud, also dej Noome unn Wördeä, die stamme von dene Arier. [lxxviii,3/ lxxix,2]Wo die Indogeärmane heäkomme duun, dadrüwweä hawwe sisch die Foscheä schon lang die Kebb zeäbroche. Unn e endgüldisch Andwoadd gibbd's bis heud nedd. Grundsätzlich duud noch immeä gelde, was Taeger geschriwwe hadd, dess die Geschischd von de Wnaderunge von de miesde indogermanische Völgeä im Dungelle lajje duud. No ja, e poar weenischeä Foscheä woarn fir'n Osdseeraum als de Indogeärmane ihr Urhajmaad (unn da hawwe die Nazis druff geschwoarn), e poar mih woarn unn sinn fir die Stebbegebiede nördlisch vom Schwoazze Meär. Die Foaschung iss noch emmaa so rischdisch in Wallung, wej mi'm Tocharische am Oofang vom zwansischsde Jahrhunneärd im Zendralasijaddische (in Sinkiang, was de Schinneeseä ihr Turkestan iss, vom viadde bis zum sibbde Jahrhunneärd n.Chr. beleeschd), also wej da mi'm Tocharische e indogermanisch Sproach enndeggd woarn iss, die wo m'ajenne Zwajsch bilde duud (dadezou Krause/ Thomas 1960). [Taeger, Altertum I 79,2] ----------------------------------------------------- [lxxix] [lxxix,2] Schon im Juhr 1926 had'de V. Gordon Childe (was'n Australjeä woar) geschriwwe, die irschde Indogermane hedde in de Üwweägangszajd von de Jungstaazajd uff die Bronzezajd in de Ukraine gesesse unn hedde die Kurgan-Kulduur geschaffe. Kurgane, so haase die Russe dej riesische Groabhüjl, die wo fir die duure Oadlische gebaud woarn warn. In dene Grääweä hadd mer Strajdäxd gefunne unn staaneärne Dibbe midd'eärreä gans bestimmd Veäzierung. Desdewäje sinn dej Leud "Schnurkeramikeä" gedaafd woarn. Grääweä von dene Leud gibbd's am Oofang von de Bronzezajd aach in Noaddeuroba. Unn wajl mer ja aach eäkleärn mussd, wej sisch die Indogeärmane als mih braadgemachd hadde uff de Weld, da iss mer druff komme, dess dej Indogermane e nomadisch Rajdeövolg woar; dej Keälle sinn immeäwajdeä maschierd unn hawwe de Unneälejjenne ihr Sproach uffgezwunge. Die Marija Gimbutas, e moadds berühmd Sproachwisseschafdlerin, hadd dej Theorie uffgestelld: So gejjeä 4000 v.Chr. hawwe die Kurgan-Leud losgeschlaache, gejjeä 3500 v.Chr. hawwe se schon in Griescheland gestanne, unn dann sinn se in meährerre Oogriffswelle nach Süde unn Noadde gemachd. Awweä dann hawwe als mih Foascheä Lajbschmeäzze wejjeä dere Theorie kriehd: 1.Die Aschäoloche, die wo de Schnurkeramikeä hinneäheä graawe, maane, dej Leud woarn kaa Rajdeävolg, sonneärn sesshafd unn unneä Führung von'eärreä Arisdokradie. 2.Sproachwisseschafdleä, die wo de irschde Indogeärmane ihr Sproach nachbasdelle, maane, dej Wöaddeä, die wo se gefunne hawwe, basse nedd uff die eurasische Stebbegejjnde unn aach nedd uff's Osdseegebied. 3.Noamal iss, wann Eärooweärreä e besiedld Gejjnd üwweärenne, also noamal iss, dess dej Eärooweärreä die Sproach von de Oiwohneä oonomme: So iss'es mid'de Franke im Gallische gange unn mid'de Noamanne in England (dej letzde Absetz sinn miesdens e Üwweäsetzung aus dem Uffsatz: Vaas 2001, p. 33f.). Uff e gans neu Grundlaach had'des Moaddsweägg von Gamkrelidze/ Ivanov 1995 dej Fraach gestelld, wo die Indogermane emmaa heäkomme sinn. Irschdns hawwe dej zwaa errausgefunne, dess des Indogermanische mid'de kartvelische Sproache (wo z.B. s'Georgische dezougeheärn duud - die Gejjnd um Tiflis, wo de Edward Shewardnadse heäkomme duud) aus'm Kaukasus veäwand iss unn zweddns dess ville Wördeä, wo mer bisheä saache duud, die sinn aus anneärre Sproache endlihnd woarn, also dess so Obsdname wej Abbl odeä Kirsche odeä so Viehzeuschname wej Leeb odeä Aff odeä Elefand urindogermanisch sinn. A Bajspill iss alles, was midd Gäul se duu hadd: Road (*rotho-), Ax (*hakhs-), Hoch/Kummet (*iak'om) unn so wajdeä. "Gaul" iss *ekhos, unn "Fohle" iss *pholo. Des iss alles urindogermanisch. Also müssde die aale Indogermane aus'eärreä Gejjnd komme soi, wo aach die Zähmung von de Gäul abgeschlosse woarn iss: Gäul unn Waache, die wo von Gäul gezooche woarn sinn, was so im viadde Joahrdausnd v.Chr. bassierd iss (vgl. aach Anthony 1986 unn Anthony 1992). Unn desdewäje, wajl mer schliessd hald von de Wördeä uff die Umweld unn die maderijell Kulduur von de Urindogermane serigg, also desdewäje komme de Gamkrelidze unn sajn Kumbl nedd uff de Osdseeraum odeä die Ukraine, sonneärn uff die Südabhäng vom Kaukasus (also die Gejjnd von de Grens von de heudische Türgaj unn vom Iran), wo uuseä urindogermanische Urahne so gejjeä'm Enn vom fünfde Jahrdausnd geleäbd hawwe solle. Mer muss hald emmaa abwoadde, wej die anneärn Foascheä dadruff Andwoadd gäwwe. Aach de englische Aschäoloch Colin Renfrew dengd so. Dejsälwe Wisseschafdleä maane aach, dess die Ausbrajdung von de indogermanische Sproachfamillje nedd duasch Kriesch unn Erooweärung bassierd iss. Sonneärn aus dere Gejjnd, wo die irschde Indogermane gesesse hawwe, da iss aach die Landwiaddschafd heäkomme: Frischd (also Waas unn Geäschd), Schoof unn Gaasde. Unn wo's Landwiaddschafd gäwwe duud, da weärn vill mih Leud soad. Unn so sinn die Indogermane als mih Leud woarn unn hawwe sisch als mih in de Weld braad gemachd. Irschd s'Klaasijaddische, dann Euroba. Wo so Leud wej de Renfrew sisch nedd sischeä sinn, des iss, ob die Leud gewandeärd sinn odeä die Landwiaddschafd unn mid dere de neue Baueärn ihr Sproach. Wann dej Foascheä Rääschd hawwe, müsse ville Büscheä üwweä die Indogermane neu geschriwwe weärn. Z.B. die Griesche, mid'dene mir hier noch oasch vill se duu hawwe weärn, also dej Griesche wiern dann nedd von Noadde heä nach Griescheland oimaschierd, sonneän vom Klaasijaddische heä. Bis die Foascheä sisch da emmaa aanisch sinn, gibbd's bestimmd noch e poar neue indogermanische Sproache! [Taeger, Altertum I 79,2] [lxxix,3] Uff jedn Fall hawwe mer kaa Schwierischkajde nedd se saache, dess die Hethiteä ausm Osde komme sinn. Des schrajd aach de Taeger (1958, I 79), dess die Kajlschrift, mid'dere die Hethiteä geschriwwe hawwe, fir e Wanderung von Osde nach Wesde stih deed. [Taeger, Altertum I 79,3] [lxxix,4] Also, serigg zou de Hethiter! Wej mer schon geschriwwe hawwe, glaawe ville Foascheä, die Leud, die wo mir spädeä Hethiter nenne weärn, dej Leud also hedde am Oofang vom zwedde Joahrdausnd v.Chr. ihr Sitze im Halysraum im Klaasijaddische eärrajschd. Von da aus hawwe se duasch die Joahrhunneärde de grissde Daal vom Klaasijaddische unn Noaddsyrije eärrooweärd: Die Hethiter woarn die irschde Indogermane, die wo e Gruhsrajsch uufgebaud unn lang eähaale hawwe (zou de Hethiter ihrne Geschischd vgl. Garstang/Gurney 1959 unn Gurney 1961 unn Otten 1961 unn Walser 1964 unn Bryce 1998 unn Klengel 1999; zou de Sproach unn Kulduur ville Uffsetz vom Frank Starke; zou Kunsd unn Kulduur vgl. Riemschneider 1954 unn Akurgal 1961). Wej sisch's Hethiterrajsch unn die hethitisch Kulduur sisch als wajdeä ennwiggld hawwe, hawwe se's Road nedd neu eäfunne, sonneärn se hawwe oo Voabildeärn orijendierd. Unn des woar, des iss gans klar, des woar s'Mesopotamische unn's Syrische, wo's ja schon lang gruhse Rajsche gäwwe hadd. [lxxx] [lxxx,1] Da muss mer als irschdes die Assyrer nenne, die schon lang im Kappadokische Hannlsstazjoone hadde, glajsch in de Nochbeäschafd vom de Hethiter ihrm Keärnland; de wischdischde Fundoadd iss Kültepe / Kanesch /Kanisch (baj Kayseri), was Anno 1925 vom Hrozny enndeggd woarn, deä, deä wo aach s'Hethitische ennziffeärd hadd (dadezou s.o. lix,2). [lxxx,2] Obwohl mer heud ville von de elleärre Doggumende ennziffeäd hadd, iss's immeä noch oasch schwier, e Geschischd vom 'elleärre' Chatti-Rajsch se schrajwe. Üwweä soi Ennstejjung iss awweä wenischsdns su vejl sischeä, dess's s'irschd n'ganse Haffe von klaane Stoade gäwwe hadd, aus was fir'm Duaschennannä dann a aanisch Gruhsrajsch errausgewachse iss, wajl de ganse Resd, deä iss geschluggd woarn. Die irschd hethitisch Heäscheäfamillje, die wo mer kenne, iss die Dynasdie von Kuschschara (odeä Kussara): Pithana Anitta Pirwa De Anitta von Kuschschara hadd um 1715 v.Chr. die Fesdung Hattuscha eärroweärd unn zeästörd midd dausndvejjeähunneärd Mann unn viazzisch Strajdwaache - nedd schlääschd fir dej Zajd. Vill mih wisse mer nedd von dere Famillje. Am Oofang vom sibbzehnde Jahrhunneäd v.Chr. iss dann de Chatti ihr Rajsch weägglisch wischdisch woarn. Dej Zajd nenne mer s' "Aale Rajsch", unn dadefir hawwe mer die folschnd Heäscheälisd: Labarnas (?) Labarnas/ Hattusili I. Mursili I. Hantili Zidanta I. Ammuna Huzzija I. Telipinu De Chatti-Keenisch Labarnas (Tlabarnasch) hadd nemmlisch nedd nua n'ganse Haffe von Städde im Kappadokische errooweäd unn dademidd de Keärn von de Hethiter ihrm Siedlungsgebied aanisch gemachd, sonneärn eähadd aach die Grense von sajm Rajsch bis oo die Küsde vom Middlmeär unn vom Schwoazze Meär ausgedehnd. Dademidd woar e Machd enstanne, die wo die anneän Mäschde se beachde hadde. Desdewäje had sisch de Labarnas aach de Tiddl "Gruhskeenisch" oogedoo, wajl die aale Gruhsmäschde, besonneäs Egybbde, die sellde'n als glaischweäddisch oogugge. Waschajnlisch hadd de Labarnas aach Hattuscha eärrooweärd unn sisch in Hattuschili imgedaafd. Unneä'm Mursilis I. (Murschili), m'Labarnas sajm (zwedde?) Noochfolscheä - des iss deä, deä wo die Reischshaubdstadd nach Hattusa (Chattuschach, heud Boghazköy) veäleeschd hadd - sinn die Hethiter nach Südn gemachd unn hawwe Aleppo (Halab) klaagemachd, wo domuals noch e zimmlisch wischdisch Dynnasdie reschierd gehabbd hadd (üwweä'm Mursilis I. soi Reschierungszajd duud's n'gans brauchboare hissdoorische Romaan gäwwe, Sebastian 1989). Dademidd sinn die Hethiter de annere Gruhsmäschde so rischdisch uff'n Belz gerüggd. Unn dademidd aach iss's Syrische fir Jahrhunneädde zum Krieschsschaublatz woarn. De Hethiter ihrn grissde Schlaach hawwe se um 1531 v.Chr. geland unn Babylon rischdisch uffgemischd, kabudd gehaache unn alles foaddgeschlebbd, was nied- unn naalloos woar, ach die Göddeäbildeä von Marduk, was de Staddgodd von Babylon woar unn vom Marduk sajneä Fraa Sarpanitu. Dademidd hadd aach m' Hammurabi soj Dynasdie e Enn (de letzde Keenisch woar Samsuditana). Gebliwwe sinn die Hethiter nedd, unn aach oigemajnd hawwe se Babylon nedd. Desdewäje sinn die Foascheä sisch nedd aanisch, was de Mursilis weägglisch in Babylon wolld. Nua plündeärn odeä vljaschd e Machddemonsdrazjoon, wej ville maane? De Bryce (Bryce 1998, p. 104) maand, dess hedd alles mid'de Kassite se duu gehabbd. Wajl, die Kassite, die woarn baald die Heäscheä in Babylon, also die Kassite, des woarn die wahre Gewinneä. Unn de Keenisch Mursilis, deä hedd die Kassite als Bundesgenosse gejjeä die Hurriter gebrauchd. Unn desdewäje - aa Hand wäschd die anneä - hedd'eä Babylon eärrooweärd (noch emmaa Achdung: S'gibbd anneärn Foascheä, die wo de Fall von Babylon uff 1499 v.Chr. odeä uff 1595 v.Chr. daddiern; dademidd deed sisch die gans Chronoloschie vom Hethiterrajsch veäschiewe; dadezou Gasche et al 1998). [lxxx,3] De Fall von Babylon woar'n gans gruhse Eäfolsch, awweä die Hethiter hadde aach n'Haffe Schwierischkajde. Im inneärn mussd sisch de Keenisch mid'de Aadlische errimklobbe, unn baj de Thronfolsche hadd's ofd Jochd gäwwe. Desdewäje saache anneärn Foscheä, de Mursilis hedd Babylon nedd haale kenne, wajl eä mussd haam, wajl's da Zuchd unn Zuures gäwwe hadd. Unn wej eä haam komme iss, iss eä aach prombd von sajm Stejfbroureä (unn/odeä Schwaacheä) Hantilis duudgehaache woarn - unneä anneärrem mid'de Begründung, de Mursilis hedd mid'de Eärrooweärung von Babylon die Göddeä bies gemachd. De Zidantas, deä wo sisch mi'm Hantilis veäschwoarn gehabbd hadd, deä hadd dann m' Hantilis soi Kenn unn soi Enggelsche duudgemachd unn iss Keenisch woarn. Awweä s' Gemetzl iss wajdeägange. De Zidantas iss von sajm ajenne Suh Ammuna duudgehaache woarn. Unn wej de Ammuna gestoarwe iss, iss's mi'm Moadde als wajdeä gange. So e Hethiterrajsch konnd die Nochbeärn nedd feeschdisch mache. Unn so hawwe die Hethiter aach von ihrne Nochbeärn waschajnlisch Drugg und EPA kriehd: Im Noaddosde vom Klaasijaddische hawwe die Kaskäer odeä Kasker (dadezou Schuler 1965) gesesse, in de Aache von de Hethiter rischdische Welle, die wo se nie rischdisch besiesche konnde (bis zum Enn vom Hethiterrajsch) unn die immer widdeä zum Plündeärn üwweä die Grens komme sinn. Unn im Südosde hadde die Hurriter s'Rajsch von Mitanni (Mari) gegründ (wo mer schonn drüwweä gebabbld hawwe). Die woarn millidärisch stagg midd ihrne Gäul unn Strajdwaache. Unn im Wesde vom Klaasijaddische iss's Arzawa-Rajsch enstanne. Unn aach mid'dene hadde die Hethiter ihr Gefeschd. Uff jedn Fall woar's fir die Hethiter irschd'emmaa aus mi'm Eärrooweärn. Was schlimmeä woar: Des'se ihr Fäng von de Nochbeärn kriehd hawwe odeä des'se sisch gejjeäsajdisch geschwoad hawwe, mir wisse's hald nedd so rischdisch. Awweä s'gibbd aach so ebbes wej'n Lischdbligg, n'irschde Wendepungd, unn des iss de Keenisch Telepinu odeä Tilipinu. Deä wolld dene Gemetzl in de Keenischsfamillje e Enn mache; desdewäje hadd'eä Reschelle gemachd, wej de Noochfolsch gemachd waärn selld unn wej Prinse, die wo dadegejje veästoose deede, uff's Gerischd gebroochd weärn sellde. Dademidd had'de Telepinu so ebbes wej e "Grundgesetz" fir's Hethiterrajsch eäloasse. Dadroj wiadd aach fesdgeleeschd, wej die Städde veäsoaschd weärn sellde unn wej mid'de aafache Leud imgegange weärn selld. Sogoar die Zauweäraj hadd'eä veäboode. Unn de Keenisch Telepinu hadd aach s'Rajsch daduasch nach ause gesischeärd, dess'eä Gebiede im Wesde unn die ganse Länneä ösdlisch von de Taurus-Beärje uffgäwwe hadd. Die neue Grense woarn lajschdeä se haale. Die Zajd nooch'm Telepinu nenne mer s' Middleärre Rajsch, de Hethiter ihr "dunggl Zajdaldeä"; dadefir hawwe mer aach e Keenischslisd, aach wann die e bissi oasch uusischeä iss: Tahurwaili (?) Alluwamna Hantili II. Zidanta II. Huzzija II. Muwatalli I. Tudhalija I. Arnuwanda I. Tudhalija II. Tudhalija III.? Im Middleärre Rajsch sinn die Hethiter uff e klaa Keännland midde im Klassijaddische beschrängd. S'schajnd, des'se von alle Sajde Drugg kriehd hawwe (von de Kaskäer im Noaddosde, im Osde von de Hurriter, im Wesde vom Arzawa-Rajsch, unn vlajschd sinn aach schon die irschde Achäer im Klaasijaddische uffgedreäre) unn wej immeä, wann es Rajsch schwach iss, hawwe aach die Vasalle Joch gemachd unn als veäsuchd, vom Hethiter-Rajsch luussekomme. De Hethiter ihr grissd Lajsdung schajnd geweäse se soi, des'se üwweäleäbd hawwe. Uffällisch iss, dess die hethitische Keenische jetz zum Daal hurritische Noome gehabbd hawwe. Irschd unneä'm Tudhalija II. (gejjeä 1450 v.Chr.? Odeä nach 1400 v.Chr.?) schajne die Hethiter widdeä in die Offensiv gange se soi. Wej owwe schon geschriwwe, hadde die Kassite de grissde Voadaal von de Hethiter irhm Oogriff uff Babylon. De Kassitekeenisch Agum II. hadd sisch zum Keenisch von Babylon gemachd. Unn dademidd e Dynnasdie (die III. Dynasdie) gegründ, die sisch bis 1157 v.Chr. odeä 1235 v.Chr. haale selld: Agum II. ca.1570 Burnaburiash I. Kashtiliash III. Ulamburiash Agum III. Kadashman-harbe I. Karaindash Kurigalzu I. Kadashman-Enlil I Burnaburiash II. 1375-1347 Karahardash 1347-1345 Kurigalzu II .1345-1324 Nazimaruttash 1323-1298 Kadashman-Turgu 1297-1280 Kadashman-Enlil II. 1279-1265 Kudur-Enlil 1265-1255 Shagarakti-Shuriash 1255-1243 Kashtiliash IV. 1243-1235 Aach baj de Kassite schajnd's arische Oiflüss gäwwe se hawwe, wajl mir finne baj dene aach vedische Göddeäname wej Surya unn Marut. Awweä die Kassite hawwe sich nedd gejjeä Die babylonisch Kulduur unn Relischjoon gestelld, gans im Gejjedaal! Die Kasstekeenische wollde rischdische babylonische Keenische soi, unn des hääsd, sie mussde sisch um die babylonische Göddeä kümmeärn. Unn desdewäje hawwe die Staduwe vom Godd Marduk widdeä nach Babylon seriggebroochd. [Taeger, Altertum I 80] [lxxxi] [lxxxi,2] 3. Die Hyksos unn s'Neue Rajsch [Taeger, Altertum I 81] [lxxxi,3] De Voastoos von de Arier, die wo de Gaul unn de lajschde Strajdwaache unn de sesammegesetzde Booche ins Voaddeäasijaddische gebroochd hawwe, hadd aach Egybbde eärrajschd. Aus'm Osde, aus'm Asijaddische sinn Eärrooweärreä komme, die wo mid'dene üwweälejjenne Waffe Egybbde unneäwoaffe hawwe unn sisch im Delda fesdgesetzd hawwe. Die Egybbdeä hawwe dej Leud 'Hyksos' gedaafd (was spädeä, vlajschd falsch, midd "Hirdekeenische" üwweäsetzd woarn iss). Von ca. 1800 v.Chr. bis ca. 1550 v.Chr. hawwe die Hyksos im Egybbdische geheärschd (die XIV. unn XV. Dynasdie von Avaris nach Manetho). Die Zajd wiadd aach die "zwedd Zwischezajd" genannd (zou de Geschischde von dere Zajd vgl. Ryholt 1997). Was die Hyksos fir Volxgenosse woarn, des kam'mer aus ihrne Noome heälajde: De mäschdischde Hyksos-Pharaoh hadd Chian (Khayan/ Staan) gehaase, was'n hurritische Noome iss; unn de irschde Hyksos-Pharao hadd Jakob (Yakobaam/ Yakbim) gehaase, was'n Noome aus Kanaan/ Palästina iss. Mer nimmd desdewäje oo, dess die Hyksos voa allm Semite aus Palästina woarn, die wo von de Hurriter die neue Waffe (also de Gaul unn de lajschde Strajdwaache unn de sesammegesetzde Booche) üwweänomme hadde unn vlajschd aach von de Hurriter veädrängd woarn warn. In des Bild bassd aach, dess die Egybbdeä fir "Gaul" e Lehnwoadd aus'm Kanaanitische hadde. De Noome Jakob=hr (so Taeger 1958, I 81) unn dess die Eärrooweärreä sisch um Semite stütze konnde, die wo schon längeä im Delda gesesse hawwe, sinn'n deudlische Hiwajs uff die Biwl: Unn jetz kennd's aach e emmaa fir dej, die wo immeä broav in die Konfirmandestunn gange sinn, inderessand weärn, wajl dej Hyksos, dej kennde ebbes mi'm Joseph aus'm Aale Desdamend se duu hawwe. Des iss ja n'gans bekannde Mann: M'Jakob sajn elfde Suh, von de ajenne Gebreureä ins Egybbdische veäkaafd, doadd vom Poptiphar sajm Wajbstügg veänaschd, spädeä hadd'eä dann den berühmde Draum von de siwwe fedde unn de siwwe machere Keuh unn so wajdeä, unn so wajdeä (Gen.37,20; üwweä'n Joseph gibbd's aach e Moadds-Rommaanweägg vom Mann'e Thomas - Mann 1952 - unn weä's nedd so mid'de "Männeä" hadd, kann sisch aach de Montlaur 1992 hoole, no ja, emfehle kann'isch'n nedd so rischdisch), gell, jetz fällds Ihne glajsch widdeä oi! Schonn die aale Judde sinn uff de Dreh komme, dess die Hyksos die Kinneä Israel geweäse wiern, die wo de Joseph ins Eggybdische gehold hedd (Jos. c.Ap. I 14,85ff.). Des iss hald so e Geschischd, die wo voanne unn hinne nedd so rischdisch basse will, awweä s'gibbd nedd weenische Foascheä, die saache, s'kennd was wuhres droo soi (zum Blajstifd de Wilson 1951) - also uffgebassd in de Kirsch. [Taeger, Altertum I 81,3] [lxxxii] [lxxxii,1] Die Hyksos, also des woarn waschajnlisch Semite, die (vlajschd üwweä die Churriter) die arische Waffeteschnik üwweänomme hadde: Gäul, Strajdwaache, Sischlschweärd unn de sesammegesetzde Booche. Awweä vlajschd woarn die Führeä von dene Hyksos arische odeä hurritische Oadlische (so Taeger 1958, I 82). [lxxxii,2] De Taeger (Taeger 1958, I 82) schrajbd, mir deede de Hyksos ihr Haubdstadd nedd kenne. Avaris (heud Tell ed-Dab'a) wier so e Oard "Zwingbuasch" im Nildelda geweäse, unn von dem Avaris aus hedde die Hyksos Egybbde unn Paläsdina beheärrschd; Avaris wier mih n'Millidäärstützpungd geweäse, awweä kaa Haubdstadd; des wier de Stand von de Foaschung. Was fir'n Rang had'de Hyksos ihr Heärrschafd fir die Weldgeschischd gehabbd? Woar se nua os ebbes wej'n Schnubbe, deä wo kommd unn giehd? So direggd uff die Weldgeschischd, schrajbd de Taeger (Taeger 1958, I 82), hedde die Hyksos kaa Auswiaggunge gehabbd; awweä dadefir uff die Egybbdeä! Egybbde wier e friedlisch Baueärnland geweäse, bis die Hyksos komme wiern; awweä nach de Hyksos wier Egybbde e imperialistisch Gruhsmachd woarn, die wo sisch nach alle Sajde braad gemachd hedd. Gans ähnlisch siehd des aach de Keegan (Keegan 1995, p.254f.): Voa de Hyksos wiern die Egybbdeä kaa rischdische Kriescheä geweäse; von de Hyksos hedde die Egybbdeä die Teschnik geleärnd, wej mer kämfe duud, unn de Ethos, fir was mer n' Kriesch fihrn duud, nemmlisch wajl mer e Rjasch gründe will; unn so wiern die Pharaone als Eärrooweärreä bis nach Syrije gemachd. [lxxxii,4] S'Widerstandszendrum gejjeä die Hyksos woar's Owweäegybbdische unneä de Dynasdie von Theben. De Manetho, deä wo uus in hellenistischeä Zajd die ganse Dynasdije uffgezehld hadd, also de Manetho maand, die XVI. Dynasdie von Theben wier aach e Hyksos-Dynasdie geweäse. Awweä des kann nedd so stimme. Vlajschd hadd'eä dademidd gemaand, dess die Fürsde von Theben Vasalle von de Hyksos geweäse woarn. Die Fürsdelisd von de XVI. Dynasdie von Theben siehd so aus: Rahotep 1580-1576 Sobekemsaf I. 1576-1573 Intef VI. 1573-1571 Intef VII. 1571-1566 Intef VIII. 1566 Sobekemsaf II. 1566-1559 Siamun(? Tao I.) Sanakhtenre 1559-1558 Tao II. Seqenenre 1558-1554 Kamose 1554-1549 Wej die Mumje vom Tao II. unneäsuchd woarn, hadd mer gefunne, dess de Tao II. midd'eärreä Axd duudgehaache woarn iss. Unn de Kamose iss waschajnlisch aach im Kamf gefalle. Awweä de Amosis I. (Ahmose; baj Taeger 1958, I 82 uff 1567-1545 v.Chr. dadierd), was'm Kamose sajn Broureä woar, deä hadd dann rischdisch luusgemachd, unn eä hadd's gepaggd, Avaris, s' Hyksos-Nesd se eärrooweärn unn die Hyksos aus'm Delda se veädrajwe. ---------------------------------------------------------------------- [lxxxv] Universalismus - Hatschepsut - Thutmosis III. [lxxxv,2] De Pharao Thutmosis I. hadd nedd vill Glügg midd sajne Bouwe gehabbd: De elleärre, de Amunmose, iss noch voa sajm Vaddeä gestoarwe, unn de anneä, de Thutmosis II., hadd sajn Vaddeä nua im draj Juhr üwweäleäbd unn iss so gejjeä 1470 v.Chr. gestoarwe. De Thutmosis II. woar midd sajneä Schwesdeä veähoiroad, de Hatschepsut (üwweä dej Madamm gibbd's'n oasch lange Rommaan vom Kneifel 1995 unn aach noch aan vom Vandenberg 1984, no ja; üwweä die Bedeudung von de Keenischin im aale Egybbde so im allgemajne vgl. Troy 1986) [Taeger, Altertum I 85,2] [lxxxv,3] Thutmosis III. (1502-1448 v.Chr. bzw. e neueä Dadierung 1490-1439/36 v. Chr.) Aa Egg von de Weld, wo's moadds gerabbld hadd im Kaddong, des woar s'Syrische midd Palästina. Am Oofang vom fuffzehnde Joahrhunneräd v.Chr. hadde die Hurriter s'Noaddsyrische eärrooweärd, wajl die Hethiter woarn e Zajd lang nedd so mäschdisch geweäse; dadraus iss's Mitanni-Rajsch woarn, e rischdisch Gruhsmachd. Noaddsyrije unn Palästina woar'n Brogge, wo draj Ködeä droo freässe wollde: Die Egybbdeä vom Südn heä, die Hethiter von Noadde unn die Mitanni aus'm Osde. In dere Gejjnd hadd's ville klaane Fürsde unn Keenische gäwwe, unn die draj Gruhsmäschde hawwe als neue Bündnisveädrääsch ab geschlosse, awweä ofd had'des nedd vill geholfe (nach Cancik-Kirschbaum 2003, p. 39). No ja, unn wej de Thutmosis III. so gejjeä 1470 v.Chr. die Reschierungsgeschäfde üwweänomme hadd, mussd'eä glajsch geweäddisch soi, dess die Mitanni unn ihr Bundesgenosse in Palästina n' Oogriff uff Egybbde am voaberajd sinn. Wajl Palästina woar in dere Zajd pollidisch unn kuldurell von de Hurriter beoiflussd. Wej Meldunge komme sinn, des'sisch die fajndlische Kamfveäbänd baj Megiddo sammelle deede, had'de Thutmosis nedd lang gefaggld unn iss midd sajne Soldoade luusmaschierd (des woar 1468 v.Chr.). Baj Megiddo hadd'eä die fajndlisch Ammee üwweäraschd. Was noch foaddlaafe konnd, hadd sisch in die Stadd gewoaffe unn iss da von de Egybbdeä belaacheärd woarn. Nach siwwe Monadd woar's aus. Da hadd die Awanggeärd kabbiduliern musse (üwweä die Schlachd baj Megiddo vgl. Spalinger 2005, p. 83ff). Awweä dann had'de Thutmosis ebbes gans bemeäggnsweärdes gemachd: Nua die Ooführeä, de Fürsd von Kadesch unn de Fürsd von Meggido, sinn bestroafd woarn; die anneärn Fürsde mussde schwörn, des'se, solang se leäwe deede, kann Uffstand mih gejjeä'n Thutmosis mih mache deede. Unn de Thutmosis hadd noch ebbes gemachd, was'eä spädeä aach midd anneärn besieschde Geeschneä gemachd hadd: Jedeä mussd e poar von sajne Kenn nach Egybbde schigge, unn sinn se als Egybbdeä gruhsgezooche woarn. Unn so sinn se, wej Taeger (1958, I 85) gans rischdisch schrajwe duud, willfährische Weäggzeusche von de egybbdisch Polidigg woarn, dessälwe, was aach spädeä die Römeä unn die Englänneä gemachd hedde (mer kennd noch die Parther debajschrajwe). Dademidd woar Palästina fir Egybbde gesischeärd; die anneärn fuffzeh asijaddische Feldzüüch sinn ins Syrische unn gejjeä's Mitanni-Rajsch direggd gange. -------------------------------------------------------------------------- [lxxxvi] Die Hyksos un's Neue Rajsch [lxxxvi,1] Alle Mäschde im Voaddeäasijaddische mussde saache, jawoll, Egybbde, des iss a rsichdisch Weldmachd. Die Hethiter unn die Babylonijeä hawwe Geschengge geschiggd, awweä in de Aache vom Pharao woarn des Tribude. Wej de Mitanni-Keenisch e gruhs Koalizjoon gejjeä'n Thutmosis III. sesammebringe wolld, wolld kaans middmache. Zou gefährlisch. Aach uff de Insl Zybbeärn (Kypros) hawwe sisch die Egybbdeä braad gemachd. Des woar de Höjjepungd von de eggybbdisch Machd im Voaddeäasijaddische (üwweä'm Thutmosis III. sajn Imperialismus vgl. Spalinger 2005, p. 130ff.). --------------------------------------------------------------------------- [lxxxvii] Thutmosis III. - Amenophis III. - Amarna Amenophis III. (1413-1377 v.Chr.) ***(üwweä e Zajdrajs in die owweäegybbdisch Stadd Theben in de Zajd vom Amenophis III. gibbd's so ebbes wej'n Rommaan vom Silverberg 1994, vill iss's nedd, awweä's hadd Spass gemachd)*** [Taeger, Altertum I 87,2] [lxxxix] [lxxxix,3] Unn groad in so schlääschde Zajde iss de Amenophis IV. (deä wo sisch spädeä selweä uff Echnaton umgedaafd hadd) uff'n Throon komme, deä wo de Egybbdeä ihr Machd im Syrische veäspille solld (unn dadebaj woar de Amenophis IV. vljaschd schon ville Juhrn lang sajm Vaddeä sajn Middheäscheä, dadezou Hari 1976). Ooschajnd had'de Echnaton mih schlääschd als rääschd reschierd von 1353-1336 v.Chr. (anneäsdeä noch Taeger 1958, I 89, deä wo 1377-1358 v.Chr. geschriwwe hadd). ------------------------------------- [xc] Die Hyksos unn's Neue Rajsch [xc,3] Unn dann hadd'eä sisch aach n'neue Name gäwwe: Echnaton (uff egybbdisch "jhn-n-jtn"), was sovill haase duud wej "Echnaton freud sisch" odeä vlajschd aach "Deä, deä fir Aton schaffd". -------------------------------------- [xcii] Die Hyksos unn's Neue Rajsch [xcii,2] Nofretete (üwweä die Nofretete gibbd's'n hisdoorische Rommaan vom Zacco 1999; baj dem deäff die Nofretete e Prinzessin aus Mitanni soi) -------------------------------------- [xciii] De Ketzeä von Amarna - Die 19. Dynnasdie [xciii,2] Aussepollidisch woar de Echnaton n'völlische Blindgängeä. Mir wisse aus de Amarna-Briefe, dess de Mitanni-Keenisch Tuschratta die Egybbdeä als widdeä um Hilf gebeäde hadd, wajl'm die Hethiteä oo die Gurjl gange sinn. Awweä wej de Echnaton dann ennlisch Soldoade geschiggd hadd, woar's schon se spääd: De eäfolschlose Tuschratta woar von sajm ajenne Suh duudgehaache woarn. Baald iss's ganse Syrische oo die Hethiteä gefalle. Uwweä'm Echnaton soi direggde Nochfolscheä wisse mer nedd vill. So uugefihr vejjeä Juhr nach'm Echnatom soim Duud iss de klaane Tutanchamun, was'm Echnaton soi Suh woar, uff'n Throon komme. Eä woar vlajschd zejje Juhr aald. Naddirlisch had'deä Boub nedd weägglisch s'Saache gehabbd, sonneärn zwaa mäschdische Männeä: De Feldheärr Haremheb unn de Eje, was'n aale Höfling woar. In dere Zajd iss Schluss gemachd woarn mid'de Aton-Fandasderajje. Ammon woar widdeä de wischdischsde Godd, unn m'Ammon soj Stadd, Theben, woar widdeä de Heäscheäsitz. Die Eärinneärung oo'n Echnaton unn'n Aton-Kuld iss reschlreschd ausgelöschd woarn (des, was die Römeä spädeä "damnatio memoriae" genannd hawwe). Achetaton (Amarna), m'Echnaton soi Haubdstadd, iss bis uff die Grundmaueärn geschlajfd woarn. Die Staa hawwe se foaddgeschaffd unn woanneäsdeä veämaueärd. De Tutanchamun nadd nua zejje Juhr reschierd unn iss gejjeä 1322 v.Chr. gestoarwe. Die moddeärne Wisseschafdleä hawwe m'Tutanchamum soi Mumje rönsche loasse, unn dadebaj iss errauskomme, dess deä junge Keäll e Veäletzung am Kobb gehabbd hadd. Ob's n'Unfall woar odeä e Addndaad, des weärd wohl nie mih errauskomme. Nach'm Tutanchamun woar de Eje draj Juhr lang Pharaoh, unn dann had'de Haremheb siwweunnzwansisch Juhr lang uff'm Throon gesesse. (üwweä'n Haremheb gibbd's e franzeesisch Buch vom Hari 1965) Sethos I. (aach Seti I.) (üwweä'm Sethos I. soi Feldzüsche vgl. Spalinger 2005, p. 187ff.) Ramses II. (üwweä'n Ramses II. gibbd's n'rischdisch digge Schmögeä, de Rommaan vom Obermeier 1990) Kadesch (üwweä dej Schlachd baj Kadesch vgl. Spalinger 2005, p. 209ff.) ----------------------------------------------------------------- [xciv] Die Hyksos unn's Neue Rajsch [xciv,1] Schonn de Ramses II., deä wo von 1301-1243 v.Chr. geheäschd hawwe soll (anneärn saache voo 1290-1223 v.Chr.; zou de Chronnoloschie vom Ramses II. s. s'englische Buch vom Schmidt 1973), Unn wej de Mernephtah (1234-1220) sisch mid'de Libyer (des woarn domuals schonn uurouische Keälle!) errimhaache mussd, da hadde dej sogoar schonn Söldneä aus'm Grieschische debbaj. Des woar vlajschd aach die Zajd, wo die Judde unneä'm Moses aus Egybbde uff unn devoo gange sinn (maand jedenfalls de Rowley 1950; üwweä die Geschischd vom Joseph, de siwwe Plaache unn dem anneäre Kroom kam'mer m'Engel 1979 sein Foaschungsberrischd sisch oogugge). De schwiersde Oogriff uff Egybbde had'dann de Ramses III. abweährn musse: Des woarn die Seevölgeä, die wo so gejjeä 1197 v.Chr. s'Egybbdische errjaschd gehabbd hawwe. Die Seevölgeä, des woar e bund Gemisch aus alle Völgeäschaffde im Klaasijaddische unn in Griescheland, wej de Taeger (Taeger 1958, I 94) schrajwe duud. Vom Meär heä unn vom Land heär hawwe die Seevölgeä Egybbde oogegriffe, awweä de Ramses III. konnd se in furschdboare Schlachde aus Egybbde drause haale. Aus Paläsdina veädrajwe konnd'eä se nedd (dadezou Spalinger 2005, p. 249ff.). [Taeger, Altertum I 94, oben] ---------------------------------------------------------------------------- [xcvi] [xcvi,2] Dej Zajd, wo die die Hethiter die Voamachd im Klaasijaddische woarn unn mi'm Egybbdeärajsch als glajschrangisch gegolde hawwe, nenne mir s' "Neue Rajsch" (s' 14. unn 13. Joahrhunneärd v.Chr.). Unn dadefir hawwe mer aach e Keenischslisd: Suppiluliuma I. Arnuwanda II. Murschili II. Muwatalli II. Murschili III./ Urhi Tesub Hattuschili III. Tudhalija IV. Anrnuwanda III. Suppiluliuma II. [xcvi,4] (üwweä die relischjös Bedeutung vom Hethiterkeenisch vgl. aach de englische Uffsatz vom Ardzinba 1986). Aach die Keenischin woar e wischdisch Peässoon im Hethiterrajsch. Ihr woar de Tiddl `Tawananna', deä wo schonn im aale Hethiterrajsch fir e oasch mäschdisch Priesderin veäwend woarn woar. Aach die Keenisch im neue Rajsch woar e oasch wischdisch Priesderin, nemmlisch Owweäpriesderin von de Sonnegöddin unn vlajschd aach die Scheffin von dene Priesderinne, die wo "Müddeä von de Göddeä" gehaase woarn sinn. Vil wisse mer nedd dadrüwweä, awweä die Keenischin als "Hohe Priesderin" hadd vill midd Muddeäschafd unn Hajlunge se duu gehabbd. Dadeneeweä had'die Keenisch aach poliddische Oifluß gehabbd; unn dann hadd se aach noch e ajenn Siegl gehabbd, was zajsche duud, des'se aach in de Veäwaldung ebbes se melle gehabbd hadd (vgl.Bin-Nun 1975). Vlajschd gihd des uff asbachuraale klaasijaddisch-muddeärääschdlische Voastellunge serigg, so de Taeger (Taeger 1958, I 96). [xcvi,5] De Hethiterkeenisch woar kaan absolude Heäscheä, sonneän n' Aadlsroad hadd unneä de Führung vom Keenisch midd die Ennschajdunge gedroffe. Deä Aadlsroad hadd Panku gehaase. Im Panku had'de Keenisch gesesse unn'm Keenisch soi Veäwande unn die Veäwande von'm Keenisch soi Veäwande unn die besonneäs veädrauenswüaddische Vassallekeenische. Die Inschrifde beschrajwe des so, als wier de Keenisch ejjeä so ebbes wej de Voasitzende vom Panku (de Laddajneä nennd des 'primus inter pares'). Mir kenne dadraus schliese, dess's baj de Hethiter e Voastellung dadevoo gäwwe hadd, was'n goure Heäscheä iss: Nemmlisch aaneä, deä wo sisch mi'm Panku beräd unn uff des hören duud, was die Leud im Panku saache. De Panku woar's owweäsde Ennschajdungsorgan vom Hethiterrajsch. Unn de Panku woar aach de owweäsde Gerischdshof; aach de Gruhskeenisch, soi Veäwande unn die mäschdische Oadlische mussde sisch voa'm Panku veäandwoadde. [Taeger, Altertum I 96] [xcvii] [xcvii,2] hethitische Hieroglyphe (üwweä dene ihr Ennstejjung vgl. de iddaljenische Uffsatz von Mora 1991; üwweä die Sproach vom Hieroglyphe-Luwische vgl. Werner 1991) Naddirlisch woar die Landwiaddschafd des wischdischsde Wiaddschafdszwajg. Awweä die Hethiter woar'n aach fir ihr Medallveäawwajdung berühmd. Wem'mer oo Hethiter unn Medall dengge duud, fälld aam naddirlisch die Eiseveäawwajdung (üwweä de Hethiter ihr eiseveäawwajdnd Indusdrie vgl. Muhly et al. 1985) oi, awweä aach baj de Hethiter woar Eise e seldn unn deujeä Oogelejjnhajd; die miesde Sache hawwe se midd Bronse gemachd. Aach de Hannl woar bedeudnd; de Keenisch Tudhalija IV. hadd veäsuchd, e Hannlsembargo gejjeä die Assyrer se mache. Awweä wej woarn Awwajd unn Besitz ogganisierd? Die Aadlische hawwe Güdeä oo Baueärn unn Handweäggeä; unn dadefir hawwe dej fir die Aadlische schaffe musse, aach wann se kaa Lajbajenne, sonneärn fraje Leud woarn. So e Oard Lajbajenne woarn die Leud, die wo als Krieschsbeude ins Hethiterrajsch veäschlebbd woar sinn (so e Oard "Fremdawwajdeä"); dej Leud hawwe'm Aadlische odeä m' Tembl geheärd. Unn dann hadd's aach noch rischdische Sklave gäwwe. In de Gruhsrajschszajd hawwe die Hethiter ihr Rajsch nedd nua duasch Gewald unn Eärroowäerung ausgedehnd; gans wischdisch woarn Veädrääsch. Ville Nochbeärn von de Hethiter sinn duasch Veädrääsch oo's Hethiterrajsch oogegliedeärd woarn. Anneäsdeä als die Assyrer woarn die Hethiter kaa Bloudsaucheä, Leäwe unn Leäwe loasse woar's Moddo von dene Veädrääsch. Die Fürsde hawwe ihr Amd behaale, unn wann se broav woarn, konnde se in die Schaldstelle vom Hethiterrajsch uffrügge (ins Panku). Nua in de Ausepollidigg, da hawwe die Hethiterkeenische de Daume druffgehaale. A Bajspill: Aach in Spannungszajde konnd de Vasallestoad Halpa (Aleppo) Hannl mid'de Assyrer drajwe. Awweä wej dadraus n'haase Kriesch woarn iss, had'de Hethiterkeenisch Tudhalija IV. de Hannl veäboode (ob mer des awweä "Dezentralisierung" nenne kann, wej de Hethitologe Frank Starke es mäschd?). Inderessand iss aach noch, so Starke, zwische wem die Veädrääsch abgeschlosse woarn sinn, nemmlisch nedd zwische m'Vassallekeenisch abc unn'm Hethiterkeenisch xyz, sonneärn zwische m'Vassallekeenisch unn'm "Land Hattuscha". Ob da e besonneä Stoadsidee dehinneästegge duud? [xcvii,3] Die Hethiter hadde aach schon e rischdisch Geschischdsschrajwung. Dadrin iss uffgeschriwwe woarn, was die aanselne Keenische so gemachd hawwe, z.B. was de Vaddeä vom jetzische Keenisch so gemachd gehabbd hadd odeä was de jetzische Keenisch so in sajne irschde zejje Reschierungsjuhr gelajsd hadd. Besonneäs inderessand iss, was'se üwweä die Kriesche geschriwwe hawwe. Üwweä des, was in'm Kriesch bassierd iss, schrajwe se nedd so vill. Awweä üwweä dej Sache, wej's zou dem Kriesch komme iss, was's fir Veähannelunge gäwwe hadd, was da schiefgange iss, dadrüwweä schrajwe se oasch vill. Unn dademidd unneäschajde sisch die Hethiter völlisch von de anneä voaddeäasijaddisch Geschischdsschrajwung (z.B. von de Assyrer odeä de Egybbdeä; so de Hethitologe Frank Starke). [xcviii] [xcviii,1] (zou de Rellischjoon von de Hethiter des gruhse Buch vom Haas 1994) (üwweä die wiaddschafdlisch Bedeutung von de Tembl vgl. de iddaljsnische Uffsaz von Archi 1989) [Taeger, Altertum I 98,1] [xcviii,3] Wej de egybbdische Pharaoh Tutanchanom duud woar, hadd soi Widdfraa, was die Ankhesenamun woar, oo de Hethiterkeenisch Suppiluliuma n' Brejf geschriwwe, eä selld ihr aan von sajne Bouwe schigge, den welld se hoiroade, dess'eä Pharaoh weärn deed: "Mir iss de Mann gestoarwe. Ich hab kaan Boub. Die Leud veäzehle, dess du ville Bouwe häsd. Wann du mir aan von dajne Bouwe gäwwe duusd, dann will'isch'n hoiroade. Von majne Knääschde will isch kaan nomme unn zou majm Mann mache. Des iss mer sewiddeä." De Suppiluliuma hadd domoals groad (im Juhr 1353 v.Chr.) die Stadd Karkemisch am Euphrat belaacheärd unn hadd se lang gewoadd. Eä hadd nemmlisch Anxd gehabbd, die Egybbdeä kennde sajn Suh als Gajsl nomme unn ihn dademidd eäpresse. [xcix] [xcix,1] Die Ankhesenamun mussd dann n'egybbdische Priesdeä hoiroade, unn wej dann de Suppiluliuma sajn Suh Zanannza in Masch gesetzd hadd, iss'eä eämoadd woarn, waschajnlisch vom spädeärre egybbdische Pharao in Palästina (was vom egybbdisch-hethitische Brejfwexl üwwerisch gebliwwe iss, hadd Edel 1994 errausgäwwe) [Taeger, Altertum I 99,1] [xcix,2] Unn jetz iss de Suppiluliuma well woarn. Was dann bassierd iss, hadd sajn Suh Mursilis uffgeschriwwe: "Wej majn Vaddeä dene aan von sajne Bouwe gäwwe hadd, iss'eä duudgemachd woarn, wej'eä dahi gelajd woarn iss. Majn Vaddeä iss bies woarn, hadd gejjeä die Egybbdeä Kriesch gemachd unn die Egybbdeä oogegriffe. Eä had'die Infandrie unn die Strajdwaachekämfeä von de Egybbdeä geschlaache ... Awweä wej die Krieschsgefangene, die wo se gemachd hadde, nach Hatti seriggebroochd woarn sinn, hawwe die Gefangene die Pesd kriehd, unn als mih sinn gestoarwe." [xcix,3] Mursili III. / Urhi Tesub (üwweä dem soi Idendität vgl. de iddaljenische Uffsatz von Mora 1992) De Muwatalli had'die egybbdisch Ammee midd'eärreä Krieschslisd hinneä's Lischd geführd: Eä hadd'n Spion baj die Egybbdeä geschiggd, unn deä hadd'n wajs gemachd, die hethitisch Ammee wier noch wajd foadd im Noadde. De Ramses iss dann midd sajne Gaddedrubbe wajd voraus maschierd. Unn in des Loch zwische'm Ramses sajne Gaddedrubbe unn'm Haubdheär sinn die Hethiter ennajgestuhse. Die irschd Abbdajlung vom egybbdische Haubdheär iss veänischd woarn, unn m' Ramses soj Gaddedrubbe sinn so rischdisch in de Schwitzkasde genomme woarn. Awweä da hawwe die Hethiter m' Ramses soi Laacheä enndeggd unn oogefange se plündeärn. In dem Duaschennanneä iss e Abdajlung von egybbdische Bundesgenosse uff die Hethiter luusgange. Des hadd'm Ramses Lufd veäschaffd, unn so konnd'eä sisch zum Haubdheär duaschschlaache. Dann hadd sisch die egybbdisch Ammee so aanischeämaase in goureä Oaddnung aus'm Staub mache. Aach wem'mer saache kann, dej Schlachd iss unnennschiedn ausgange. Awweä de Ramses hadd soi Krieschsziele nedd eärrajschd, unn Kadesch iss in de Henn von de Hethiter gebliwwe. De Kriesch iss wajdeägange, awweä so rischdisch gruhse Schlachde hadd's kaa mih gäwwe. [xcix,4] M' Mutawalli sajn zwedde Noochfolscheä, des woar de Hattusilis III., deä hadd Friedn mid'de Egybbdeä gemachd, was uus heud de irschde rischdische Friednsveädraach von de Weld bescheärd hadd. Des woar so gejjeä 1259 v.Chr. Unn baald hawwe de Hattusilis III. unn de egybbdische Pharaoh (als noch Ramses II.) sogoar n' Freunschafds- unn Bündnisveädraach abgeschlosse. Naddirlisch muss mer sisch fraache: Warum deä Wexl in de Pollidigg? Irschdns, so de Bryce (Bryce 1998, p. 304f.), woar de Hattusilis III. n' Usurpator, unn'eä hedd soi schwach Stellung im inneärrn duasch Ooeäkennung von ause wettmache wolle. Unn, sowohl die Hethiter wej aach die Egybbdeä, die hedde genungg gehabbd von dere Schauglpollidigg, die wo die syrische Stoade druff hadde zwische de Hethiter unn de Egybbdeä (Bryce 1998, p. 320). Vlajschd wollde se sisch so aach gejjeä die Assyrer absischeärn, die wo als mäschdischeä woarn sinn. [Taeger, Altertum I 99,4] -------------------------------------------------- [c] [c,2] Am Oofang vom viazzehnde Joahrhunneärd v.Chr. gihd die Waach fir die Mitanni nach owwe (se lajschd), awweä fir die Assyrer nach unne. Wajl baj de Mitanni hadd's Jochd gäwwe, weä Keenisch soi selld; de Keenisch Tuschratta woar nemmlisch imgebroochd woarn. Die Hethiter unn de assyrische Keenisch Assur-uballit I. (Assuruballit, 1363-1328 v.Chr. nach Taeger 1958, I 100, odeä 1353-1318 v.Chr. nach Cancik-Kirschbaum 2003, p. 124) hawwe geänn geholfe, unn se allebaad gewonne: Die Hethiter hawwe ihrn Mann uff de Mitanni ihrn Thron gesetzd, awweä de Assur-uballit I. hadd vill Land, Schätze unn Geiselle kriehd. Eä hadd aach mid'de Egybbdeä diplomadische Beziejunge gehabbd (klar, wem'mer de Hethiter uff'n Fous dreäre duud, muss mer midd Egybbde goud stih). Midd Babylon iss de Assur-uballit I. aach aanisch woarn: Eä hadd soi Dochdeä mi'm babylonische Keenisch Burna-Buriasch veähoiroad unn Veädrääsche wejjeä de Grens gemachd (nach Cancik-Kirschbaum 2003, p. 40ff.); fir'n Taeger (Taeger 1958, I 100) iss wischdisch, dess de Assur-uballit I. die Hethiter üwweä die Euphrat-Linje seriggedrängd hadd, s'nördlische Mesopotamije unneä soi Fuchdl kriehd hadd unnd sogoar n'irschde Oogriff uff Babylon gemachd hadd, was unneä de Kossäer ihrm Reschiment nedd mih so mäschdisch geweäse wier. Die Assyrerkeenische Adad-nirari I. (1295-1264 v.Chr.) unn Salmanassar I. (1263-1234 v.Chr.) hawwe die Resde vom Mitanni-Rajsch unn noch mih im Noadde unn Osde eärrooweärd und fange oo, de glajsche Rang se beoospruche wej die Keenische von de Hethiter unn von de Egybbdeä (dadezou Cancik-Kirschbaum 2003, p. 40ff.); de Taeger (Taeger 1958, I 100) schrajbd, des wiern grauenvolle Kriesche geweäse, wo mer schon de Gajsd vom späderre Assyrerrajsch uuremme kennd. Assur woar jetz vill mih wej'n eäfolschrajsche Staddstoad, sonneärn schon n'rischdische Fläschestoad. M'Salmanassar sajn Suh, de Tukulti-Ninurta I. (1233-1197 v.Chr.) hadd sisch dann nach Südn braad gemachd unn hadd Babylon oogegriffe unn so Anno 1215 v.Chr. sogaor eärrooweärd. De babylonische Keenisch Kaschtiliasch IV. woar schon voaheä in Gefangeschafd gange unn veäschlebbd woarn. Aus Babylon hawwe die Assyrer gans vill Zeusch foaddgeschlebbd, aach ville schiene unn geleärde Büscheä. Awweä lang haale konnd sisch de assyrische Staddhaldeä nedd. Schon e poar Juhr spädeä woar Babylon widdeä selbstännisch (dadezou Cancik-Kirschbaum 2003, p. 51ff.). De Tukulti-Ninurta I. selweä iss 1197 v.Chr. von sajne ajenne Leud duudgehaache woarn, sogoar n'Boub von'm hadd middgemachd. S'schajnd in de folschnde Juhrn vill Zuchd baj de Assyrer gäwwe se hawwe, awweä ihr Rajsch had'des üwweäleäbd, wann aach midd Veälusde. Nua, es hadd hald e gans Zajd lang gedaueärd, bis'se widdeä in die Offensive gih konnde. [c,3] Aach de Hethiter ihr Rajsch had'dej Zajde nedd üwweäleäbd. Die elleä Foaschung (unn so aach Taeger 1958, I 100) hadd noch geglaabd, dess die Ruine von de Hethiter ihrne Haubdstadd Hattuscha Zeuschnis gäwwe deede von'eärreä gewaldsameä Eärrooweärung. Des siehd mer jetz anneäsdeä. De deutsche Aschäolooche Dr. Jürgen Seeher hadd in Hattusa gegraawe unn maand, dess Hattusa als mih uffgäwwe woarn iss. Irschd wiern de Gruhskeenisch unn sajn Hofstoad uff unn devoogange, dann die anneärrn Leud, die wo da gewohnd hawwe. Die Eärrooweärreä, wann se üwweähaabd komme wiern, hedde nua leäre Häuseä voagefunne unn e bissi Feueä gemachd. Warum de Gruhskeenisch foaddgemachd iss unn wo'eä hi iss, des wisse mer bis heud nedd. Trotzdem sinn sisch die Foascheä aanisch, dess's Hethiterrajsch nedd friedlisch veäschwunne iss. So gejjeä 1180 v.Chr. woar's mi'm Gruhsrajsch voabbaj. Voa allm im Syrische, da hawwe e poar klaane Noochfolscheästoade (neuhethitische Stoade gehaase) üwweäleäbd, die wo bis ins achde Jhd. v.Chr. üwweäleäwe sellde; die Biwl veäzehld ab unn zu von dene Hethiter (z.B. die Geschischd vom Keenisch David unn de Bathseba im 1. Buch Samuel 11 odeä aach 2. Buch Keenische 7:6). [Taeger, Altertum I 100,3] --------------------------------------------- [ci] S' zwedde Kabbiddl De Ägäislännä ihr Geschischd 1. Die geografische Veähäldnisse De Ehrenberg Victor hadd üwweä's Veähäldnis von Geschischde unn Geografie geschriwwe, dess's e Wexlwiaggung zwische dene zwaa gäwwe deed: Die Geografie iss des, was immeä glajsch blajwe duud, unn die Geschischd, des iss Veäänneärung. Unn so veäänneärd sisch aach die Bedeudung von de geografische Gegäwwehajde fir die Mensche unn die Wiaggung von de geografische Gegäwwehajde uff die Mensche (Ehrenberg 1960, I 3). S'iss hald mih wej e aald Binsewajshajd, dess's Land de Mensche ihrn Charagdä unn ihne ihr Schiggsaal bestimme duud. Des duun mir heud lajschd veägesse, in dere Weld, die wo als klenner weärd. Da brauch mer goar nedd von de Globalisierung se babbelle, da brauch mer sisich nua baj uus in Hesse imsegugge: Üwweäall in Hesse gibbd's'sälwe Feänsehprogramm, unn fasd üwweäall kam'mer mi'm Audo hifoarn. Dadebaj iss's noch goar nedd so lang heä, dess's des Hesse goar nedd gäwwe hadd. Die Leud im Rheingau leäwe in'eärreä gans anneärn Lannschafd als wej die Leud aus'm Vuulsbeärg, die VB'leä. Hesse iss hald e künsdlisch Land, ennstanne duasch Kriesch, Hoiroad unn Eäbbschafd unn am Enn duasch de Alliierde ihr komische Grense. Awweä bevoa jetz noch de Schlachdruf kimmd "Rheinhesse iss uus in'm Euroba von de fraje Völgeä", heärn mer lejweä uff. Griescheland iss hald doch anneäsdeä. Wem'mer von Griescheland babbelle, müsse mer irschd emmaa saache, dess des Griescheland, was es heud gäwwe duud, e anneä Land iss als des, mid'dem wo mir uus jetz beschäfdische müsse. E besseä Hilf krijje mer da vom Ernst Moritz Arndt unn sajm Gedischd: Des Deutschen Vaterland (1813) Was ist des Deutschen Vaterland? Ist's Preußenland, ist's Schwabenland? Ist's, wo am Rhein die Rebe blüht? Ist's, wo am Belt die Möve zieht? O nein ! nein ! nein ! Sein Vaterland muß größer sein. Was ist des Deutschen Vaterland? Ist's Bayerland, ist's Steierland? Ist's, wo des Marsen Rind sich streckt? Ist's, wo der Märker Eisen reckt? O nein ! nein ! nein ! Sein Vaterland muß größer sein. Was ist des Deutschen Vaterland? Ist's Pommerland, Westfalenland? Ist's, wo der Sand der Dünen weht? Ist's, wo die Donau brausend geht? O nein ! nein ! nein ! Sein Vaterland muß größer sein. Was ist des Deutschen Vaterland? So nenne mir das große Land! Ist's Land der Schweizer? ist's Tyrol? Das Land und Volk gefiel mir wohl; Doch nein ! nein ! nein ! Sein Vaterland muß größer sein. Was ist des Deutschen Vaterland? So nenne mir das große Land! Gewiß es ist das Österreich, An Ehren und an Siegen reich? O nein ! nein ! nein ! Sein Vaterland muß größer sein. Was ist des Deutschen Vaterland? So nenne mir das große Land! So weit die deutsche Zunge klingt Und Gott im Himmel Lieder singt, Das soll es sein! Das, wackrer Deutscher, nenne dein! Das ist des Deutschen Vaterland? Wo Eide schwört der Druck der Hand, Wo Treue hell vom Auge blitzt Und Liebe warm im Herzen sitzt Das soll es sein! Das, wackrer Deutscher, nenne dein! Das ist des Deutschen Vaterland? Wo Zorn vertilgt den welschen Tand, Wo jeder Franzmann heißet Feind, Wo jeder Deutsche heißet Freund Das soll es sein! Das ganze Deutschland soll es sein! Das ganze Deutschland soll es sein! O Gott vom Himmel, sieh darein Und gieb uns rechten deutschen Mut, Daß wir es lieben treu und gut. Das soll es sein ! Das ganze Deutschland soll es sein! Wem'mer hald saache: Griescheland iss des, wo Grieschisch gebabbld weärd, dann komme mer dere Sach schon nejjeä. Die irschde Leud, die wo so gebabbld hawwe, dess mer saache kann: Des woarn schon Griesche, dej Leud sinn in zwaa gruhse Wanderungsbeweschunge uff die griechisch Halbinsl komme: Die irschd woar im 20. Joahrhuneärd v.Chr., die zwedd im 12. Joahrhunneärd v.Chr. Baj dere zwedd Wanderung sinn die Griesche uff die Inselle von de Ägäis gemachd unn bis oo die Küsd vom Wesdklaasijadische. Unn im 8. Jahrhunneärd v.Chr., da hadd's die zwedd Kollonisazjoon gäwwe: Da hawwe sisch die Griesche am Schwoazze Meär, in Südiddaalje unn uff Sizilje braad gemachd. In Südiddaalje unn uff Sizilje woarn die Griesche so eäfolschrajsch, des'se dej Gejjnd "Gruhsgriescheland" (Magna Graecia) gedaafd hawwe (des woar dene ihr Amerigga!). So iss des Gebied, wo se uff Grieschisch gebabbd hawwe, als grisseä woarn. [vgl. z. Frstg. Taeger, Altertum I 101] ----------------------------------------------- [ciii] [ciii,3] 2. Kreda ------------------------------------------------ [civ] [civ,1] Unn dann iss ebbes bassierd, wo mer nedd droo geglaabd hadd: Die Griesche hadde schonn e Schrifd, bevoa se ihr grieschisch Schrifd hadde. Dess iss e bissi komblizierd aach fir die, die wo nedd schweä von Capé sinn. Desdewäje muß mer hald e bissi aushoole, gell, unn guuge, wo die Geschischd oofange duud. Unn oofange duud se uff Kreeda. Da hadd nemmlisch schonn voam Irschde Kriesch de Evans Arthur gebuddld (dess iss de Engländeä ihrn Schliemann!) unn so komische Doondaafelle gefunne, wo druff errim gegritzld woarn woar. Dess had'de Evans "Linear-Schrifd" gehaase, unn wajl's zwaa verschiedenne Oarde gäwwe hadd, hadd'eä gesaad, dess aane iss's elleärre unn dess iss Linear A, unn's anneär, s'jüngere, dess iss Linear B. Unn 1939 hadd dann de Blegen Carl aach uff de Peloponnes in Pylos so Daafelle gefunne, die wo in Linear B beschriwwe woarn woarn. Dess Madderijaal iss als mih woarn, awweä mer konnd's nedd leäse, mer hadd Plan gehabbd, was dess fir e Sprooch soj kennd, die wo mer midd Linear A odeä B geschriwwe hädd. Dess hadd sisch irschd Anno 1952 geänneärd: Da hadd'n englische Aschideggd, de Ventris Michael (sesamme mi'm Chadwick John), endeggd, dess die Spraach von de Linear B-Daafelle Grieschisch iss unn die Schrifd selweä e Silweschrifd iss midd uugefihr achzisch Zajsche. Awweä's Grieschische daachd aajendlisch nedd fir e Silweschrifd. Die Linear-Schrifd iss fir e gans anneä Sproach gemachd woarn, die hinneä'm Linear A stegge duud. Awweä s'Linear A unn soj Sproach iss aach heud noch e Räädsl. Unn wej dann die Griesche die Linear-Schrifd üwweänomme hawwe, iss dann s'Linear B enstanne (vgl. Chadwick 1970 unn Pars 1976, p. 331ff.). Z.B. aus'm grieschische Woadd "chrysos" (Gold) iss so `KU-RU-SO' woarn. Gell, dadruff muß mer irschd emmaa komme! Mer mus'sisch dess hald so voastelle, als deede die Deutsche oofange, ihr Sproach midd de Japaneä ihrne Schrifdzajsche se schrajwe; die hawwe nemmlisch aach e Silweschrifd, die wo awweä fir e gans anneä Sproach als's Deutsche gemachd woarn iss (Texdedizijonne von de Linear B-Tafelle: Bennett/Oliver 1973, Chadwick et al. 1974, Godart/Sacconi 1978, Sacconi 1974a unn Sacconi 1974b). Waschajnlisch iss des Grieschisch von de Linear B-Dafelle mi'm Arkadisch-Kyprische Dialeggd veäwand (dadezou Hiersche 1970, p. 57-67). [Taeger, Altertum I 104,1] [civ,2]Die Kulduur vom aale Kreda, de Minoer ihr Kulduur, wej mer die aale Kredeä nach'm Keenisch Minos aus de Griesche ihrne Saache gehaase hawwe, also dej Kulduur geheärd in de voaddeäasijaddische Kulduurberajsch (anneäsdeä de Schachermeyr 1964), awweä, wej de Taeger (1958, I 104) gans rischdisch schrajwe duud, Kreda woar gruhs gennungg, des'sisch aach vill ajennes endwiggelle konnd (schiene Üwweäbligge üwweä de Minoer ihr Zivilisazjoon hawwe de Hood 1971 uff Englisch unn Mastorakis/ van Effenterre 1992 uff Franseesisch geschriwwe) [Taeger, Altertum I 104,2] [civ,3] Wann die irschde Leud uff Kreda gesiedld hawwe, wisse mer nedd so genaa, awweä die Kulduurschischde gejje bis uff die aald Jungstaazajd serigg (dadezou die Uffsetz von Lax/Strasser 1992, Broodbank/Strasser 1991 unn Simmons 1991). [Taeger, Altertum I 104,3] [cv] [cv,2] Schon in de Jungstaazajd woar Kreda relladiv dischd besiedld. Knossos schajnd schon e städdisch Oolaach geweäse se soi. Die Dibbe, also die Keramik, da kam'mer egybbdische unn voaddeäasijaddische Oiflüß sejje, awweä kaa Spur von Dimini uff'm grieschische Fesdland. Gejjeä de Midd vom dridde Joahrdausnd fengd uff Kreda die Bronzezajd oo. Nach de aschäolochische Funde had'de Evans veäsuchd, e Ojdaalung se mache: Nemmlisch in Freujminoikum (FM) unn Middlminoikum (MM) unn Spädminoikum (SM). Dej Ojdaalung iss, wej de Taeger (1958, I 105) schrajwe duud, nedd groad s'Gääle vom Aj, sonneärn unnhisdorisch unn grobschläschdisch. Awweä mir hawwe nix besseärres (dadezou z.B. de Uffsatz von Cadogan 1983 odeä de Üwweäbligg von Stubbings 1970). Um die Midd vom dridde Joahrdausnd sinn waschajnlisch Leud aus'm Klaasjaddische nach Kreda gemachd. Die Milani Celestina (bei Sordi 1993, p. 10) duud schrajwe, die Eärinneärung oo dej Wanderung hedd in dene Saache üwweäleäbd, wo die Trojaneä aus Kreda stamme deede; unn se zidierd m'Vergil soi Aeneis: "Creta Iovis medio iacet insula ponto." (Verg. Aen. III 94). Spädeä hadd's dann fir e lang Zajd kaa Oiwanderungswelle mih gäwwe, die wo n'Kulduurbruch hedde mache kenne. Im FM unn im MM (2600-1600 v.Chr.) zajsche die Fundstügge noch de Egybbdeä ihr Oiwiaggung. Kreda woar vill wajdeä ennwiggld als wej's grieschische Fesdland. Schon im Freujminoikum gibbd's e Oard Schrifd, die wo dann im Middlminoikum voll da iss (des iss gejjeärüwweä m'grieschische Fesdland n'Eännwigglungsvoasprung von fünfhunneärd Juhrn; üwweä dej Schrifd vgl. Grumach 1969). [cviii] [cviii,2] Awweä die schlääschde Zajde sinn schnelleä komme als wej's de Leud rääschd woar: Im MM III (so gejjeä 1600 v.Chr.) gibbd's e gruhs Kaddasdroof midd ville Zeästörunge. Dadebaj weärn aach die Paläsd in Knossos unn in Phaistos flachgemachd. Die Foascheä sinn sisch nedd aanisch, wej des alles komme iss, unn dadebaj hawwe se aach noch ihr Gefeschd mid'de Chronoloschie: Wajl da gibbd's meährere Zeästörungshorizonde, unn da musse sisch die Foascheä hald fraache, weä odeä was hadd wann de Minoer ihr Paläsde kabuddgeschmisse? S'gibbd Foascheä, die maane, frimde Volgeä hedde Kreda üwweärannd unn sisch oogesiedld (unn uff dej Oiwanneärreä deed de naturalisdische Stil von de spädminoisch Kunsd seriggih). Awweä de Taeger (1958, I 108) sääd, dess dej Eäkleärung nedd stimme kann: Sie spädminoisch Kunsd wier e direggd Wajdeäendwiggelung von de middlminoisch Kunsd wier. Anneärn Foascheä maane, frimde Räuweäbande hedde die Paläsde kabuddgemachd (vlajschd Hyksos, so Ed. Meyer, odeä Achaier). Wajl des woar groad die Zajd, wo die Hyksos im Egybbdische geheärschd hawwe. Evans, deä wo Knossos ausgegraawe hadd, unn Taeger (1958, I 108) maane, s'hedd e gruhs Eärdbeewe gäwwe, und des kimmd in dere Gejjnd öfdeärs voa (dadezou z.B. Gore 2000). Also kaa Invasjoone unn kaa neue Siedleä. Vlajschd woar's aach e Kombinazjoon aus Üwweäfell unn Eärdbeewe (so Milani bei Sordi 1993, p. 10). Uff jedn Fall sinn die Paläsde widdeä uffgebaud woarn, noch gruhsoadischeä unn schinneä. [Taeger, Altertum I 108,2] [cx] [cx,1] Am Oofang vom seschzehnde Joahrhunneärd gibbd's uff Kreda widdeä gruhse Zeästörunge. So zwische 1500 unn 1450 v.Chr. sinn die Paläsd in Phaistos unn Mallia unn Hagia Triada kabuddgange unn nie widdeä uffgebaud woarn. Des woar groad die Zajd, wo se die Hyksos aus'm Egybbdische ennausgeschmisse hawwe. Ville maane, dess'n Vulkanausbruch Schuld oo dene Veäwüsdunge woar. Wajl, da gibbd's e Insl, heud hääsd se Santorin, freujeä hadd se Thera gehaase unn des iss des Thera, wo mer groad drüwweä gebabbld hadde, unn die gans Midd von dere Insl, die iss baj'm Vulkanausbruch in die Lufd gejaachd woarn. Unn desdewäje hedde sisch die Kreedeä neue Kaffeedasse unn Pläddschn kaafe mussde. De Ascherejje iss im Klaasijaddische erunneäkomme, awweä e viazzische Medeä huuch Wasseäwand kennd Kreeda gedroffe hawwe unn kennd alles kabuddgeschmisse hawwe. Awweä aach hier iss die Chronoloschie nedd sischeä, unn die miesde saache, deä Vulkanausbruch wier nedd so schlimm geweäse unn hedd nedd s'Eänn von de minoisch Kulduur bedeud (dadezou Pomerance 1970 unn Hiller 1975 unn Pichler/Schiering 1980). Um 1475/1450 v.Chr. sinn die Griesche vom Fesdland, die Mykeneä, nach Kreda gemachd unn hawwe den Loade üwweänomme. Des gild aach fir de Palasd von Knossos, wajl de Evans hadd in dem Palasd Linear B-Täfelschn gefunne. Unn Linear B, des iss uff Grieschisch geschriwwe (wajdeä zou de Mykeneä ihrne Eärooweärunge uff Kreda unne cxi,3). [Taeger, Altertum I 110,1] [cx,3] Baj die glajsche Völgeäschafde gehierd aach de aale Kreedeä ihrne Rellischjon ihrn Karaggdeä. Vill hängd daa ooennanneä, wem'mer aach noch nedd alles bewajse kann. Aus de Linear B-Tafelle von Knossos waas mer, wej se den Palasd gehaase hawwe: "daburinthos", also Labyrinth. Fir'n Taeger (1958, I 110) iss's oileuschdnd, dess's Woadd "Labyrinth" mi'm klaasijaddische Woadd "dabrys/labrys" (im klaasijaddische fir "Dobblaxd") sesammehänge deed, aach wann's noch nedd hunneädbrozenndisch sischeä wier (dadezou unn zum folschende nachgugge baj Dietrich 1974, p. 69ff.). Die Mykeneä, die wo Knossos üwweänomme hadde, hawwe de Palasd also de "Dobblaxd-Palasd" gedaafd. Hier zeischd sisch schon vill, was mer spädeä aach in de klassische Griesche ihrne Rellischjon widdeäfinne kann unn irschd von deere Wuazzl hier her rischdisch veästejje kann. Kreda woar e Veämiddlungsstazjoon , wo die mykenische Griesche de Klaasijadde ihrn Glauwe geleärnd hawwe (dadezou Nilsson 1950 unn Gesell 1985). [Taeger, Altertum I 110,3] ------------------------------------------------- [cxi] [cxi,2] Die ellsd Zeuschnisse fir des, was die gans aale Kredeä geglaabd hawwe, sinn, so de Taeger (Taeger 1958, I 111), sinn plumbe Idole, naggische Wajbsleud midd stagg bedoonde Geschlechtsmeäggmoale unn steatopygisch, awweä Figurn, mid'dene die Duure hedde hoggelle solle, wej mer ofd gemaand hedd, sonneärrn s'wiern ejjeä die Abbildeä von'eärreä Muddeägoddhajd, von deäre s'ganse Leäwe ausgejje deed unn die wo aach des Leäwe widdeä in sisch uffnomme deed. Awweä de Taeger hadd aach e "Uffgebassd!" ausgesproche: Mer selld awweä nedd uff des ganse schlääschde Geschwätz von de ‚Muddeä Eärd' ennajfalle (ähnlisch aach Ehrenreich 1999, p. 123ff.). [cxi,4] Aach de Dron im Palasd von Knossos, de aansische eähaalenne Droon in dene ganse minoische Paläsd, also uff dem Droon had'die Owweäpriesderin als Veäkörberung von de Göddin gesesse (dadezou Mirie 1979). Üwweähaabd hawwe Göddinne e wischdisch Roll in de Minoer ihrne Rellischjoon gespilld. Freujeä hadd mer aach desdewäje geglaabd, uff Kreda hedd's e Matriarchat ("Wajweäheäschafd") gäwwe. Dadevoo wolle heud nua noch so hunneärdzwansischprozendische Feminisdinne ebbes wisse. Awweä woahr iss, dess's wajblische Elemend (aach wem'mer nach Egybbde odeä nach Klaasije gugge duud) fir die minoische Kredeä oasch wischdisch woar. Mer kann des vljasch so eäkleärn, dess uff Kreta die Fraa gans ellaa fir die Fruchdboarkajd gestanne hadd; anneäsdeä im Egybbdische, wo's aach e poar männlische Fruchdboarkajdsgöddeä gäwwe hadd. Unn dann (des sääd aach de Taeger 1958, I 111) had'de Kriesch ja fir die Kredeä kaa gruhs Roll gespilld; unn wo de "Vaddeä von alle Dinge", wej de Heraklit de Kriesch gehaase hadd, nedd vill se melle hadd, da könne die Wajbsleud mih uffdrumbe (nach Marinatos 1989, besonneäs p. 49f.). [Taeger, Altertum I 111,4] ----------------------------------------- [cxii] [cxii,2] Wajdeä oowe hawwe mer ja schon vom "Labyrinth" gebabbld; fir uus heud iss des aafach n'Irrgadde (so wej in Frangfuadd im Zoolochische Gadde); unn wann's gans schlimme komme duud, hausd in dem Labyrinth noch'n "Minotaurus", also n'moadds gruhse unn kräfdische Keäll mi'm Bullekobb, unn deä frissd die Leud, die wo sisch da veälaafe duun, unn alle Medeä lajje e poar veäfaulde Knoche (üwweä's Wajdeäleäwe vom Modiv vom Minotaurus im Labyrinth, da gibbd's als Bajspill de wunneäboare Rommaan vom Durrell 1947). [cxii,3] So gejjeä 1400 v.Chr. wiadd aach de Palasd von Knossos flachgemachd. Vlajschd woar's e Eärdbeewe, vlajschd de Vulkan von Thera (dadezou Pomerance 1970 unn Hiller 1975 unn Pichler/Schiering 1980). Anneärn schrajwe widdeä anneärres. Die Doxey (Doxey 1987) z.B. maand, des'se sisch in de mykenisch Weld gejjeäsjadisch wejjeä de Hannlsveäbinnunge in de Ägäis geschwoard hedde (was ja aach die heudische Griesche unn die Teägge manschmual gans geänn mache deede!); unn dadebaj (so im 1375 v.Chr.) hedde die Griesche vom Fesdland ihr Landsleud uff Kreta oogegriffe unn de Palasd von Knossos kabuddgeschmisse. Egal, was bassierd iss, die kuldurelle Blüdezajd uff Kreda iss dademidd se Eänn gange. S'gibbd kaa Paläsd mih, unn die Häuseä sinn Megaron-Häuseä wej uff'm grieschische Fesdland. A Bajspill fir so e Megaron-Haus iss de "klaane Palasd" von Knossos (nach Milani baj Sordi 1993, p. 15; n'goure Üwweäbligg, wej die Mykener s'kredische Seerajsch üwweänomme hawwe, find mer bajm Niemeier 1985, p. 217ff.; was e Megaron-Haus iss, wajdeä unne nachgugge odeä Werner 1993). [Taeger, Altertum I 112,3] ----------------------------------------- [cxiii] 3. Die Ägäis unn de Mykeneä ihr Zajdaldeä [Taeger, Altertum I 113] Vlajschd noch wischdischeä iss e anneä Üwweälieferung, die wo uus e Volg nenne duud, des mer hisdorisch fasse kenne, nemmlisch die Karer aus'm Klaasijaddische. De Thukydides veäzehld in ihm sajner "Archäologie" (Berischd üwweä die gans aale Zajde) im irschde Buch vom Peloponnesische Kriesch, mer hedd uff de Insl Delos aale Greeweä gefunne, unn von dene Greeweä die Helfd, die wiern so geweäse, wej die Karer se mache, unn mer hedd aach karische Sache drinn gefunne. Dadraus kennd mer sejje, dess die Karer voa de Griesche uff de Inselle in de Ägäis gesesse hedde (Thuc. I 8). Von de Oard, wej die Greeweä sinn, druff se schließe, weä da gans freujeä gewohnd gehabbd hadd, dess mache uuseä Archäologe heud aach nedd vill anneäsdeä (vgl. Cook 1955, p. 266ff. unn Pernice 1969. p. 452f.). Mir weärn sejje, dess de Thukydides schonn uff'm rischdische Poad woar. [Taeger, Altertum I 114,2] [cxv,1] Üwweä die Aaldstaazajd (Palaeolithikum) unn die middleär Staazajd (Mesolithikum) wisse mer nedd so vill (zou de Staazajd im Grieschische: Runnels 1995, Hansen 1992, Gimbutas 1989, Runnels 1988, Theochares 1973, Weinberg 1970, Schachermeyr 1955); aa Ausnahm iss die Höhl von Franchthi in de südösdlisch Argolis (noh bajm modeärne grieschische Doaff Koilada): Hier hawwe die Foascheä fesdgestelld, dess die Gejjnd von 20000 bis so gejjeä 3000 v.Chr. andaueärnd besiedld woar (dadezou Talalay 1993, Hansen 1992a, Hansen 1991, Vitelli 1989, Jacobsen/Farrand 1987, Andel/Sutton 1987, Jacobsen 1981). Uff'm grieschische Fesdland hawwe mer dann fir die Zajd vom Neolithikum (des iss die Jungstaazajd) ville Funde (Foaschungsüwweäbligge: Alram-Stern 1996, Andreou et al. 1996, Demoule/Perlès 1993; dann die Büscheä unn Uffsetz von Papathanasopoulos 1996, Perlès 1994, Perlès 1992, Schachermeyr 1955). Die Chronoloschie, no ja, dadrüwweä sinn sisch die Geleährde nedd so aanisch, unn die Zoahle kenne moadds unneäschiedlisch soi. Awweä so als irschde Oohaldspunggd hawwe mer hier emmaa e klaa Uffstellung gemachd: Akeramik (des hääsd ohne staaneärne Dibbe): bis ca. 6700/6500 (zou dere Zajd ohne Dibbe vgl. Bloedow 1991) S'freuje Neolithikum: 6700/6500 - 5800/5600 (Freuj Keramik, Proto-Sesklo unn Prae-Sesklo-Phase) S'middleärre Neolithikum: 5800/5600 - 5400/5300 (Sesklo-Kulduur) S'späde Neolithikum: 5400/5300 - 4700/4500 (Dimini-Kulduur) Die Endzajd vom Neolithikum: 4700/4500 - 3300/3100 (die ganse Dade nach Andreou et al. 1996). S'Neolithikum iss am besde doggumendierd im Thessalische, wo mer im fruchdboare Schwemmland zwische Larissa unn Iolkos am Golf von Pagasai üwweä hunneärdfuffzisch jungstaazajdlisch Dörfeä gefunne hadd. Die Oihajmische nenne dej Ruineköbbl, die wo von dene Dörfeä üwwerisch gebliwwe sinn, "Magula": Da hawwe nemmlisch als Leud druff gewohnd, unn duasch des, was die Leud seriggeloasse hawwe (kabudde Häuseä, Müll, Dreck usw.), sinn dej Hüschl als grisseä woarn; dej Siedlungsschischde sesamme, des kenne schon so um die zejje Medeä soi. S'gibbd zwaa Haubdfundoadde, die wo aach de aanselne Unneäabschnidde von de grieschische Jungstaazajd Noome gäwwe hawwe: Sesklo unn Dimini oo de Buchd von Pagasai (wo heud die Stadd Volos lajje duud). Vljschd kam'mer dadraus, dess mer oo dene zwaa Plätz so vill gefunne hadd schlejse, dess des so ebbes wej Haubdoadde woarn - no ja, vlajschd. [cxv,2] Wischdische Ausgrawunge üwweä die freuj Jungstaazajd hadd mer in de Magule von Argissa, Otzaki unn Soufli gemachd (dadezou Milojcic et al. 1962, Biesantz 1959 unn Wijnen 1982). Unn da iss ebbes, was fir die Baueärn aach moadds inderessand iss: Mer hadd in de thessalische Siedlungsplätz von de aald Jungstaazajd Frischd unn Viehknoche gefunne. Unn dej Landwiaddschafd hadd vlajschd schon im sibbde Joahrdausnd v.Chr. oogefange (Andel/Runnels 1995 unn Wilkie/Savina 1997; unn üwweä Argissa, wo se aach schon Gaasde unn Ziesche gehaale hawwe, vgl. Milojcic et al. 1962). Guuge mer jetz awweä uff die fir die middleä unn späd Jungstaazajd wischdische Siedlungsplätz Sesklo unn Dimini. De Fundoadd Sesklo had'de thessalisch middleärre Jungstaazajd de Noome gäwwe (immeä goud se leäse: Schachermeyr 1955, p. 67ff.; dann naddirlisch Wijnen 1982): Mir babbelle desdewäje von de Sesklo-Kulduur. Sesklo selweä iss'n Huhschl fuffzeh Kilomedeä südwesdlisch von Iolkos/Volos. Schon freuj gibbd's in Sesklo e rischdisch Siedlung; unn dademidd woarn bestimmd aach Sesshafdischkajd unn irjnd e Foamm von sozjaaleä Oaddnung veäbunne. Spädeä iss dann die Siedlung moadds gewachse. In de middlneolithisch Zajd gibbd's e Oard von Buasch (Akropolis) unn e Unneästadd. In de besde Zajde kennde so zwische drajdausnd unn vejjeädausnd Leud in Sesklo kambierd hawwe (anneärn saache: Nedd mih wej e poar Hunneärd). Die Akropolis, da hadde se e Maueä aus Staa drim errim gebaud, no ja, vill woar se nedd weärd, hadd awweä vlajschd mih Ojdrucke gemachd wej'n Holzzaun. Gehausd hawwe die Leud in Hüdde, die wo nua aus aam Zimmeä bestanne hawwe (ofd gebaud aus Staa, die wo nua aus lufdgedrockenem Lahme woarn). Da woarn aach Häusischen debaj, die wo'n Unneäbau aus Staa hadde unn'n rääschdeggische Grundriss. Awweä ob des schon de Schridd woar zum berühmde Megaron-Haus, von dem de Homer veäzehle duud, des wisse mer nedd. E Megaron-Haus hadd'n rääschdeggische Grundriss, n'Portikus (also so e Oard Voabau/Windfang) unn am besde noch'n Innehof, wo so Säule drum errum stih (üwweä die Aschideggdur vom Megaron-Haus vgl. s' englische Buch vom Werner 1993). Unn so rääschdeggische Häuseä midd Voabau, die finne mer dann in de Kulduurschischd nach Sesklo, in de Dimini-Kulduur. Wem'mer jetz wisse, wej die Leud gewohnd hawwe, kenne mer aach fraache, wovon die üwweähaabd geleäbd hawwe. Wir wisse, des'se Fische gefange hawwe, Vieh gehaale hawwe unn Frischd oogebaud hawwe (Schachermeyr 1955, p. 69, zehld uff: Waas, Geäschd, Hirse, Eäbbse, Linse, Mandelle, Eischelle, Birne unn Feige; vgl. aach die Uffsätz von Hansen 1988, Andel/Runnels 1995 unn Johnson 1996). Groad im Fall von Sesklo kam'mer sejje, dess die Leud in'eärreä Gejjnd midd so'm goure Land nedd mih vill von de Jochd wisse wollde. In so'eärreä Gesellschafd, wo die Landwiaddschafd so wischdisch woar, woar aach die Rellischjoon dadenaach: Mer hadd vill Fruchdboarkajdsidole gefunne; naggische odeä halbnaggische Fruchboarkajdsgöddinne, die wo sisch mid'de Henn oo die Brusd grajfe (dadezou Schachermeyr 1955, p. 73ff.81). Gans wischdischfir die Dadierung von dem ganse sinn die Dibbe unn Krobbe, also die Keramik. Mir hawwe hier e kontinuierlisch Ennwigglung, die wo in draj Abschnidde uffgedaald weärd: Sesklo I bis Sesklo III. Die Dibbe sinn ruud-wajs gefeärbd (schiene Foarwe, gell!) unn aach handweägglisch goud gemachd (dadezou Schachermeyr 1955, p. 77ff.). Ob's mid'de Sesklo-Kulduur e bies Enn genomme hadd, wisse mer nedd so rischdisch. Awweä des, was dann komme duud, die Dimini-Kulduur, da iss villes hald gans anneäsdeä als baj de Sesklo-Leud. Die Sesklo-Kulduur veäschwind nedd gans, sonneärn mir kenne sejje, des'se als Sub-Sesklo-Kulduur wajdeä leäwe duud. [Taeger, Altertum I 115,2/Hauptquelle GVor] Die Dimini-Kulduur, die hadd sisch im ganse Thessalische braad gemachd. De Nome, deä stammd von'm Fundoadd am ösdlische Rand , unn desdewäje sinn ville Foascheä nedd froh üwweä den Nome. No ja. Dimini lajjd aach in de Neh von Volos, nemmlisch vejjeä km wesdlisch von Volos. Unn wem'mer uus jetz des Dimini oogugge, was dere ganse Kulduur de Noome gäwwe hadd, also in dem Dimini sejje mer glajsch aan gruhse Unneäschied zou Sesklo: Dimini iss ooschajns schweär befesdischd; die Foscheä hawwe sechs odeä siwwe Maueärn odeä Fesdungswäll endeckt, die wo sisch rund um die Siedlung lejje: Dej Maueärn woarn waschajnlisch bis draj Medeä huuch. Die Siedlung woar zwaa gruhse Morje gruhs (5000 qm). Uff'm höchsde Punggd von dere Siedlung woar so ebbes wej'n Fürsdesitz midd'm Megaron-Haus. Aach baj de Dibbe hawwe die Dimini-Leud anneärn Sache gemachd als wo die Sesklo-Leud (dadezou de franseesische Uffsatz von Demoule et al. 1988): De Taeger duud die Musdeä als so e bissi duaschennanneä beschrajwe unn des'se sisch üwweä s'ganse Dibbe ausbrajde (Taeger 1958, I 115). Mir finne Schachbreädmusdeä, Mäandeämusdeä unn Spiralmusdeä. Man kennd jetz saache: Ganz klar, hier hadd's e gewaldsam Oiwanderung gäwwe. Die neue Heärrn hawwe sisch in so Plätz wej Dimini veäschanzt unn de Resd klaa gehaale (so z.B. Taeger 1958, I 115). Anneärre Foascheä saache: Stimmd nedd, dej Maueärn sollde nua s'Land besseä uffdaale. Unn wem'mer irschd'emmaa von dere Idee mid'de Fesdung (de Taeger 1958, I 115, schrajbd sogoar von _Zwingfesdunge`) abkomme iss, dann guggd sisch aach de Rest von dere Deudung anneäsdeä oo. Aach üwweä die Oiwanderung strajde die Geleährde: De Schachermeyr (Schachermeyr 1955, p. 111) schrajbd von'm _Dimini-Voastuhs` aus'm Ungarische (Bükk, Theiß unn Wesdsiwwebürje). Wajl, die Dimini-Leud, die hawwe anneärn Foamme fir ihr Dibbe als die Sesklo-Leud, unn die Dimini-Leud, die hawwe ihr Dibbe so ähnlisch veäzierd wej die Bandkeramikeä aus'm Donauraum (aach midd Spiralmusdeärn). Awweä die Keramikfunde sinn hald nedd oideudisch. [Taeger, Altertum I 115,3/Hauptquelle GVor] [cxvi,1] Unn de Taeger (Taeger 1958, I 115) maand, des Megaron-Haus, was mer in Dimini finne duun, also des Megaron-Haus wier von dene Oiwandereä aus'm Noadde middgebrachd woarn. Awweä mir finne s'Megaron-Haus aach im Klaasijaddische (Troja I) unn im hajlische Land (Palästina). Wo sisch die Foascheä heud dann widdeä aanisch sinn, des iss, dess die Dimini-Leud kaa Indogermane woarn (bissi anneäsdeä Taeger 1958, I 116, deä maand, die Bandkeramikeä kennde so ebbes wej Protoindogermane geweäse soi). [Taeger, Altertum I 116,1/Hauptquelle GVor] Guuge mer noch emmaa kuazz uff die Jungstaazajd in Middlgriescheland unn uff de Peloponnes: Wem'mer s'Thessalische deneäweähaale duud, iss des oasch wink. Awweä die Foascheä hawwe unneä anneärrem im Boiotische (Chaironeia unn Orchomenos) unn in de Argolis (Lerna; dadezou z.B. Kozlowski et al. 1996) wischdische Sache gefunne. Mer hadd hald so Sache gefunne, wo mer saache kann, des woar de Dimini-Leud ihrn Oifluss; anneärre Siedlunge hadde nedd vill midd Dimini se duu. Awweä vlajschd kam'mer doch saache, dess Middlgriescheland unn Noaddgriescheland aan Kulduurkrajs abgäwwe hawwe. [Taeger, Altertum I 116,3/Hauptquelle GVor] Die Chronoloschie von de Bronsezajd: S'freuje Helladikum (Early Helladicum) EH I 3100/3000 - 2650 (Eutresis-Kulduur) EH IIA 2650 - 2450/2400 (Koraku-Kulduur) (Lerna III) EH IIB 2450/2400 - 2200/2150 (Lefkandi I) EH III 2200/2150 - 2050/2000 (Tiryns-Kulduur) (Lerna IV) S'middleärre Helladikum MH I 2050/2000 - 1900 (freuj minyisch Zajd) MH II 1900-1700 (Zajd vom veäzierde unn rajfe minyische Stil) MH III 1700 - 1575/1550 (späd minyisch Zajd) S'späde Helladikum (Late Helladicum), die mykenisch Zajd LH I 1550 - 1500 LH IIA 1500 - 1450 LH IIB 1450 - 1425 LH IIIA:1 1425-1400 LH IIIA:2 1400 - 1340 LH IIIB 1340 - 1190 LH IIIC 1190 - 1050 Submycenaean 1050-1015 [streiche hier lydisch & lykisch, da dies mit dem Luwischen verwandte indogerm. Sprachen sind. S. zu Taeger, Altertum I 140,2] [Taeger, Altertum I 118,1] [cxxii] [cxxii,4] Was mir wisse, iss, dess die Aschäolooche de Mykeneä ihr Kulduurgüdeä in de Ägäis unn im Voaddeäasijaddische gefunne hawwe: In de Hethiteä ihrm Rajsch, in Egybbde, oo de syrisch unn de klaasijaddische Küsde, uff Zybbeärn unn besonneärs vill uff Rhodos. Iss des alles nua s'Eärgebnis von Hannl, odeä hawwe die Mykeneä aach so ebbes wej Kolonije fir Aussiedleä uffgemachd? De E. Meyer hadd sogoar gemaand, s'hedd e mykenisch Gruhsrajsch in de Ägäis gäwwe. Dadevoo sim'mer widdeä wegkomme, awweä nua Hannl woar's nedd. Vill sprischd defir, dess die Mykeneä Kreda midd Gewald eärooweärd hawwe, dademidd hadde se aach glajsch die Kongurenz klaagemachd. [Taeger, Altertum I 122,4] [cxxiii] Troja, odeä vlajschd saache mer besseä, de Hügl von Hisarlik in de Küsdeeewenne vom Hellepont woar vom Enn von de Jungstaazajd bis zum Enn von de Andigge duaschgejjnd besiedld (bis uff vlajschd die Zajd zwische'm elfde unn achde Jahrunneärd v.Chr.). Desdewäje gibbd's veäschiedenne Siedlungsschischde, die wo mer von I - IX duaschnummerierd hadd (dadezou Easton 1992 unn Hertel 1992, p. 88). Im 18. Jahrhunneärd v.Chr. hadd's'n neue Uffschwung gäwwe. E mäschdisch dardanisch Fürsdegeschleschd hadd sisch uff de Buaschbeäsch braadgemachd. Dej hawwe e mäschdisch Buasch gebaud, unn voa dere Buasch iss e gruhs Unneästadd ennstanne, wo's n'Grawe unn e Maueä gäwwe hadd. Des iss dej Stadd, die wo in de Foaschung als "Troia VI" bekannd iss. Duasch die Planierunge unn Baumaßnahme in de Andigge unn dann duasch die neuzajdlische Ausgrawunge iss so vill von Troia VI zeästörd woarn, dess de deutsche Aschäolooch Korfmann Manfred die Unneästadd irschd voa e poar Juhrn gefunne hadd. Daduasch waas mer, dess Troja die grissd bronzezajdlisch Siedlung in de Hellespont-Gejjnd woar. Bis dahi hadd mer nua die mäschdische Maueäresde von de Buasch gekennd. Unn wann de Homer weägglisch emmaa in Troja/ Ilion geweäse iss, dann kann'eä dej mäschdische Ruine noch gesejje hawwe (dadezou u.a. Jansen 1992 unn Korfmann 1993, p. 25ff. unn Jablonka 1994). De Korfmann hadd aach de Hafe von Troja gefunne. Waschajnlisch woar deä Hafe wischdisch fir's Thrakische unn die Propontis, also dej Gejjnde, die wo de Homer "Hellespont" nenne duud. Waschajnlisch hawwe die Trojaneä aach oo dem Seehannl veädiend, awweä e Krieschs- unn e Hannlsflodd hawwe die Trojaneä waschajnlisch nedd gehabbd. Vill wischdischeä woarn Aggeäbau unn Viehzuchd fir'n Unneähald von de Stadd unn die Sischeärung von'eärreä Hannlsstroas üwweä die Dardanelle (dadezou Wells 1992). Die Oiwohneä von Troia VI woarn kaa Griesche, des iss sischeä, sonneärn waschajnlisch Luwier. De Noome `Priamos', was bajm Homer de Noome vom Keenisch von Troja iss, iss e grieschisch Veäballhornung vom luwische Noome `Parii-muwas'. De oihajmische Noome von Troja woar waschajnlisch "Wilusa" (üwweä de Foaschungsstrajd, ob mer Troja/ Ilion midd Wilusa glajschsetze deäff, vgl. Högemann 1996, p. 17ff.23f.), wajl s'gibbd da n'Brief, wo de Hethiterkeenisch Hattuschili III. m'Keenisch von Acchijawa de goure Road gäwwe duud, soi Fingeä von Wilusa se loasse. Dadraus kam'mer aach sejje, dess Wilusa n' hethitische Vasallestoad woar. Um 1280/50 v.Chr. gihd Troia VI unneä. Mer hadd Spurn gefunne, dess's gebrennd hadd. Awweä die Üwweäleäwnde hawwe die Stadd widdeä uffgebaud. Des woar dann Troia VIIa. Die Stadd woar polliddisch nedd mih so bedeudnd, awweä die Bevölgerung hadd so zougenomme, des'sisch ville Leud sogoar uff de Buasch häuslisch niedeägeloasse hawwe (so Korfmann 1993, p. 25ff.). Nach 1200 v.Chr. sinn Leud vom Balkan komme unn hawwe die Stadd eärroweärd unn sisch selweä braad gemachd. Des woar dann Troia VIIb, unn des iss widdeä so gejjeä 1050 v.Chr. üwweäfalle unn zeästörd woarn . Irschd irjndwann dadenach komme aiolische Griesche als Aussiedleä unn belejje die Gejjnd midd Beschlach (dadezou Blegen 1963, p. 172 unn Bredow 1992 unn Drews 1993, p. 10 unn Korfmann 1990, p. 232). [cxxiv] De "Trojanische Kriesch" iss hald des Bajspill, wo üwweä'n Umweesch vom Homer sajm Epos Ilias uus emmaa veäooschaulischd weärd, wej dej mykenische Griesche sisch im Klaasijaddische uffgefihrd hawwe. Aach sonsd hawwe se ihr Spuurn hinneäloasse, awweä mer muss schonn baald n'Winnetou soi, dess mer se leäse kann. Unn die Spuurn find mer in de Aschive, die wo mer im Hethiterrajsch unn im aale Egybbde gefunne hadd. Awweä die veädraude grieschische Noome sejje in dene frimde Sproache unn Schrifde e bisse oasch komisch aus. Mer mus'sisch goar nedd üwweälejje, wej vlajsch Franggfuadd baj de Schinnaase haase duud. S'rajschd schonn, wem'mer emmaa droo dengge duud, ob die Leud in drajdausnd Juhrn druff komme, dess des "Mailand" in de deutsche Quelle s'iddaljeenische Milano in de Lombardei iss! Odeä aach hej baj uus: Wann aaneä sääd, eä wier von Uusdm, dann komme aach die Huuchdeutsche nedd druff, dess des nedd die Insl Usedom iss, sonneärn dess des "Ostheim" im aale Landkrajs Haane iss. No ja, jetz widdeä serigg zum Thema! Also, guggd mer sisch die hethitische unn aaldegybbdische Borne oo, siehd mer, dess's in de mykenisch Zajd draj mäschdische Stoade odeä Rajsche in de Ägäis gäwwe hawwe muss: kft odeä Keftiu, was uff Egybbdisch Kreta iss, s'Rajsch von Danaja unn s'Rajsch von Achchijava. Des, was die aale Egybbdeä "Danaja" gehaase hawwe, muss in Griescheland gelejje hawwe; mer find da so Oaddsnoome wej "Mukana" odeä "De-qaj-is". Mukana iss waschajnlisch Mykene in de peloponnesisch Argolis, unn De-qaj-is iss waschajnlisch Theben im Boiotische (dadezou Bartonek 1988). Unn des Danaja, des hadd aach soi grieschisch Enspreschung: Nemmlisch Danaoi. Gell, des hadd mer schonn geheärd: Baj Vergil in de Aeneis hääsd's: "Timeo Danaos et dona ferentes" (Isch hab Anxd voa de Griesche, aach wann se Geschengge bringe). Danaoi duud de Homer neeweä Achäer unn Argiver als Noome fir die Griesche nomme (unn da hadd's de Vergil heägehabbd). Mer kann also dadevoo ausgejje, dess wenischsdns e Zajd lang mindesdns de grissde Daal von de Peloponnes unn die Gejjnd von Theben im Boiotische (wan'nedd mih!) e Rajsch gebild hawwe. Unn deä Scheff von dem Veäajn, deä hadd in Mykene gesesse. Unn dess des kaan Wischd woar, deä wo groad emmaa gewussd hadd, wo Kreta lajje duud, dess kam'mer dadraus sejje, des'so im 1437 v.Chr. de berühmde Pharao Thutmosis III. vom Fürsd von Danaja e moadds Geschengg kriehd hadd, wej mer im Thutmosis soi Juhresberischde fir soi zwaaunnvirzischsd Reschierungsjuhr noochleäse kann. Unn da hadd's dann noch n'anneärn Grieschestoad gäwwe, mid'dem die Hethiter se duu hadde unn den se in ihrne Urkunne "Achchijawa" gedaafd hawwe (dadezou dess Achchijawa s'sälwe iss wej'm Homer soi Bezajschnung "Achaioi", bewisse duasch Güterbock 1983). Fir die Hethiter woar des n'wischdische Stoad unn muss in de Neh von ihrm Rajsch gelejje hawwe, also waschajnlisch im Ägäis-Berajsch (nach'm Kienitz 1981, p. 83, woar die Insl Rhodos de Middlpunkt vom Achchijawa-Rajsch). Semindesdns zajdwajs hawwe die Hethiter-Keenische s'Achchijawa-Rajsch als glajschbereschdischd ooeäkannd (so Lehmann 1991 unn Klengel 1992, p. 172ff.). Awweä ofd hadd's Joch unn Zuchd gäwwe zwische de Hethiter unn'm Achchijawa-Rajsch (dadezou Singer 1983, p. 206). [Taeger, Altertum I 124, 3./4. Absatz] [cxxiv,6] De mykenische Stoad unn de Mykeneä ihr Gesellschafd Die goud Nachrischd iss, dess mer nedd gans ohne Borne sinn, wann's um de Mykeneä ihr Stoadsveäfassung gihd unn um de Mykeneä ihr Gesellschafd: Mir hawwe nemmlisch e poar Linear B-Dafelle. Die schlääschd Nachrischd iss, dess sisch dej Borne nedd glajschmääsisch veädaale. Was mir oonomme, des hawwe mer voa allm aus de Linear B-Dafelle aus Pylos im Messenische uff de Peloponnes (Südwesdküsd, also uff de Koard unne linx). No ja, unn des muss heähaale fir Rüggschlüss uff die pollidisch-ökonomische Veähäldnisse in de mykenisch Zajd. [cxxv] De Scheff im Palasd von Pylos hadd de Tiddl "anax" odeä "wanax" (in de Dafelle wa-na-ka geschriwwe) gehabbd, was mer midd "Owweökeenisch" üwweäsetze kennd. Mir kenne den Tiddl aach aus de homerische Gesäng. Wej deä Mann bestimmd woarn iss (üwweä Eäbbschafd odeä anneärn Umstänn), des wisse mer nedd. Awweä uff jedn Fall hadd'eä soi Machd von de Göddeä heägelajd. Neäweä dem Owweäkeenisch hadd's noch so e Oard "keenischlische Road" gäwwe, wo Unneäkeenische odeä so e Oard Stammesheäzöösch drin gesesse hawwe: Dere ihrn Tiddl woar "basileus", unn de "basileus" hadd e "basilewia" gehabbd, was e Lannschafd odeä'n "landwiaddschafdlische Disdriggd" (so Milani baj Sordi 1993, p. 21) woar. So "basilewiai" hadd mer in de Linear B-Dafelle z.B. in Knossos unn Phaistos uff Kreda unn in Pylos gefunne. Unn dann kenne mer aach noch n'Krieschsooweäsd (wej Taeger 1958, I 125 des üwweäsetzd), de "lawagetas" (Pylos) bzw. "lawogetas" (Knossos). De "lawagetas" woar so ebbes wej de Scheff von de Owweäsde Heäreslajdung unn hadd nua m'"wanax" unneästanne (üwweä de anax unn soi Roadgäwweä vgl. Lindgren 1968 unn Carlier 1984, p. 94ff.). Middlaldeälisch feudal gugge sisch aach die anneärn Unneägliederunge von dere Gesellschafd oo unn die Veäwaldung: Mir glaawe e Oard "Lehenspyramid" se sejje, nemmlisch vom Keenisch abhängische Oadlische unn die Baueärsleud, s'Volg odeä wej mer die sonsd nenne wolle, de "damos" (in de Dafelle da-mo geschriwwe; üwweä'n da-mo vgl. Lejeune 1965 unn de Fidio 1987). S'Rajsch von Pylos woar uffgedaald in zwaa Provinse, unn dej Provinse woarn uffgedaald in so e Oard Landkrajse, dej "basilewiai", unn dadevonn hadd's sex Stügg gäwwe. Aach's Millidäär woar in dene "basilewiai" veädaald unn unneäweeschs. Die "ekwetai" hawwe dej Soldoade befehlischd (dadezou Deger-Jakotzy 1978). In Pylos hadd's aach e Flodd unn e Oard Küsdeschutz gäwwe. S'iss aach meeschlisch, dess die Bevölgerung in Zensusklasse oigedaald woar. In de Linear B-Dafelle gibbd's unneäschiedlische Berufsgrubbe von Handweäggeärn, die wo Abgaawe in Nadduralje bezoahle mussde. S'hadd aach Sklave gäwwe (was mer aach aus'm Homer geschlosse hadd), dej "doeloi", awweä dej hadde kaa "Menscherääschde", sonneärn sinn als Sache behannld woarn (üwweä Sklave in de Linear-B-Texde vgl. Lejeune 1959). Was die Relischjoon oogih duud, da finne mer in de Linear B-Dafelle aus Knossos so berühmde Noome wej Zeus. Aach in de Linear B-Dafelle aus Pylos sinn Opfeä unn Kulde veämeäggd. Unn da gibbd's aach wöaddlische Üwweäojstimmunge mi'm Homer. Da gibbd's de Poseidon, deä wo noch kaan Meärgodd iss unn mäschdischeä se soi schajnd als wej de Zeus. Artemis iss die Göddin fir's Plansewaxduum. Aach de Dionysos wiadd aamual eäwähnd. Vlajschd kam'mer in de Göddin "Atana Potnia" Athene eäkenne. Delphi unn Eleusis sinn schon in dere Zajd Kuldplätz. Des alles zajschd e stagg Kondinuidäd fir die gans grieschisch Relischjoonsgeschischd. [Taeger, Altertum I 125 nach Gesche, VL] ------------------------------------------- [cxxvii] [cxxvii,2] In dere fängd e gruhs Völgeäbeweschung oo, die wo von Noadde nach Süde duasch die Ägäis maschierd iss. Nach de egybbdische Borne hawwe mer dej Leud "Seevölgeä" gedaafd. Im Seevölgeästuamm sinn berühmde Rajsche unneägange, unn Bevölgerungsstrugduurn hawwe sisch geänneärd (zou de Seevölgeä vgl. Barnett 1975 unn Sandars 1978 unn - uff deutsch - Lehmann 1985 unn dann die Uffsetz von Wachsmann 1981 unn 1982). [Taeger, Altertum I 127, 2. Absatz] [cxxvii,4] Z.B. in de Schlachd von Kadesch am Orontes Anno 1275 v.Chr. hawwe nach de egybbdische Borne (vgl. Fecht 1984) unneä de Hethiter ihrne Feldzajsche aach Pisider, vlajschd Mysier unn Leud aus "Dardanja" gestanne. Dej Leud aus Dardanja sinn vlajschd dej Dardaner aus'm Homer sajne Ilias (e bissi anneäsdeä de Taeger 1958, I 127, deä wo dej Leud aus Dardanja fir e veäsprengd Abdajlung vom Dardaner-Volg gehaale hadd). [Taeger, Altertum I 127, 4. Absatz] [cxxvii,5] Anneäsdeä iss des dann so ungefihr seschzisch Juhr spädeä, wej de Pharaoh Merneptah (1213-1204 v.Chr.) gejjeä die Lybijeä unn die Seevölgeä, was de Lybijeä ihr Genosse woarn, kämfe mussd. In de Lisd von de Seevölgeä finne mer so Noome: Lukka Schekelesch Scharden Eqwesh (=Aqaiwascha?) Teresch Labu Die Eqwesh odeä Ekewesch, des kennde, maand de Taeger (Taeger 1958, I 127) die Achaijeä soi, die Teresch die Tyrsener, die Scharden oder Scherdenu die Sardanier unn die Schekelesch die Sikuler. [Taeger, Altertum I 127, 5. Absatz] ---------------------------------------- [cxxviii] [cxxviii,2] Unneä'm Ramses III. (1187-1156 v.Chr.) mussde die Egybbdeä n'Gruhsoogriff von de Seevölgeä aushaale. Mir wisse dadevoo, wajl die Pharaone, die hawwe geänn oogäwwe midd ihne ihre Siesche. Unn so hadd de Ramses III. in sajm Duuredembl in Medinet Habu in'm moadds lange Texd (aach noch midd Wandrelijeffs debaj) veäzehle loasse, wej'eä die Seevölgeä k.o. gehache hadd: Schonn in sajm dridde Reschierungsjuhr hedd'eä die Libyjeä veäschmisse, unn dann draj Juhr spädeä wiern die Seevölgeä üwweä Land unn üwweä's Meär komme unn eä hedd se all besieschd (de Taeger 1958, I 128, dadierd des um's Juhr 1190 v.Chr. unn sääd, dess des die dieselb Zajd woar, wo aach die Achäer unneä'm Agamemnon Troja flach gemachd hedde) Die Egybbdeä konnde sisch haale, awweä ville anneärn Stoade, aach s'mäschdische Hethiterrajsch iss de Seevölgeä zum Opfeä gefalle. Da kam'mer sejje, wej gefährlisch dej Keälle woarn (n'gans spannende hisdoorische Rommaan stammd vom Muecklich 2002a, deä wo aach noch glajsch die Geschischd vom Trojanische Kriesch unn vom Aias sajm Selbsdmoadd ennajgemengd hadd). Die Lisd von de Seevölgeä ihrne Noome iss jetz vill längeä: Qayqischa Schekelesch (Scheklu) Weschesch Danyan Tjakker (Tjekeru) Labu Meschwesch Asbata Schayu Hasa Baqan Peleset (Peleschet, Pelischtim) [Taeger, Altertum I 128, 2. Absatz] Die Peleschet, des woarn zimmlisch sischeä die Philister, die wo mer aus de Biiwl kenne unn von dene s'hajlische Land Palästina sajn Noome kried hadd. [Taeger, Altertum I 128, 4. Absatz] ------------------------------------------------ [cxxix] S'dridde Buch De aawndländisch Zajdabschnidd von de Middlmeärgeschischd ------------------------------------------------- [cxxx - stihd nix druff] ------------------------------------------------- [cxxxi] [cxxxi,1] Irschd Abdajlung: De Griesche ihr Zajdaldeä [cxxxi,2] Irschd Kabiddl: [cxxxi,3] S'grieschische Middlaldeä [cxxxi,4]A . De geometrische Zajdabschnidd [cxxxi,5] 1. Die Zajd von de gruhse Wanderunge unn wej die aaldorijendalisch Geschischd uffheärn duud [Taeger, Altertum I 131, Anfang] ------------------------------------------ [cxxxii] De Ausklang von de aaldorijendaalisch Geschischd [cxxxii,4] Unn so sinn dann, schrajbd de Taeger (Taeger 1958, I 132), im Achde (8.) Joahrhunneärd v.Chr. die Kimmerijeä komme unn hawwe s'ganse Klaasijaddische duaschennanneä gemachd, so e Pagg wej freujeä die Seevölgeä unn spädeä die Galater. Was fir Landsleud die Kimmeriejä woarn, wisse mer nedd. Waschajnlisch woar des widdeä so e Gemengsl aus unneäschiedlische Völgeäschafde. Wajschajnlisch sinn se vom Kaukasus heäkomme. Hinneä dene Kimmerijeä droi sinn dann aach noch Skythe komme, um des Unglügg voll se mache. Noochrischde üwweä dej Sykthestürm kam'mer noch baj'm jüdische Prophet unn aach baj'm grieschische Geschischdsschrajweä Herodot noochleäse. So wajd als noch de Taeger. Dess die Kimmerijeä aus'm Kaukasus komme wiern, des maane e poar Foascheä desdewäje, wajl de ellsd Born üwweä die Kimmerijeä, des iss'n Berischd von de Assyrer üwweä e Schlachd im Land Gamir gejjeä die die Kimmerijeä; unn des Land Gamir, des lajd in de Gejjnd vom Urmia-See; desdewäje haase die Kimmerier in de assyrische Borne "Gimirraia" (Kristensen 1988, p. 13ff.). No aj, wem'mer aus'm Kaukasus ins Klaasijaddische will, kimmd mer da voabaj. Bajm Bengtson (Bengtson 1977, p. 76) sinn die Kimmerijeä e iranisch Volg, was aus de Stebbegebiede im Südrussische komme iss; z.B. hadd's im Südrussische ville Noome fir Oaddschfde unn Gejjnde gäwwe, die wo mid'de Kimmerijeä se duud hadde, z.B. "Kimmeria" (Her. IV,12,1; zou de Kimmerijeä vgl. Bury 1906 unn Cozzoli 1968 unn Kristensen 1988 unn Lanfranchi 1990 unn Parker 1995, was uff Deutsch iss). ------------------------------------------ [cxxxiii] Völgeäveäschiewunge im Klaasijaddische unn im Syrische [cxxxiii,1] Im Osde von Annadoolje hawwe die Urartäer gesesse, unn zwoar rund um'n Van-See rum. Dej Leud hadde geschiggde Hänn, desdewäje sinn se fir ihr Kunsdgejjenstände berühmd. Unn genauso wej nach'n die Kurde, so hawwe aach damuals schonn die Beärje de Urartäer ihr Rajsch geschützd, sogoar gejjeä so'n biesoadische Geeschneä wej die Assyrer, awweä spädeä sinn die indogermanische Armenier komme, unn da woar's aus midd Urartu (zou de Geschischd von Urartu s. Haas 1986 unn Salvini 1995). Dadefir sinn dann anneär Volgeä huuchkomme: Se-irschd, wesdlisch devoo, die Phryger, von dene de Taeger (1958, I 133) saache duud, dej wiern die ajendlische Eärwe von de Hethiter geweäse, unn dann noch wajdeä im Wesde die Lyder. Dej Stoade sinn baald mid'de Griesche goud bekannd woarn, unn duasch die Griesche kenne aach heud noch ville Leud ebbes mi'm Phrygerkeenisch Midas (die Sage veäzehld, alles, was de Midas oogefassd hedd, wier zou Gold woarn, desdewäje wier'eä dann veähungeärd) odeä mi'm Lyderkeenisch Kroisos (wann aaneä moadds rajsch iss, iss'eä n'"Krösus", des sääd mer ja aach heud noch) oofange. [Taeger, Altertum I 133,1] [cxxxiii,2] Die Philisteä, die wo bajm Seevölgeästuamm uff's Egybbdische middgemachd hadde (Peleschet, Pelischtim hawwe se die Egybbdeä se gehaase), hawwe sisch oo de südlisch Küsd von Palästina fesdgesetzt (so in de Gejjnd von Askalon, Asdod unn Gaza; nach Grant 1988, p. 107, woar des so e Oard "Ur-Gaza-Strajfe", 65 km lang unn 24 bis 34 km dejf). Offizjell hadd se de sieschrajsche Pharaoh Ramses III. dahi ausgesiedld, vlajschd woarn awweä aach schonn voaheä in dere Gejjnd geweäse. Die Philisteä woarn gans bestimmd kaa Semite. Ville Foascheä maane, dess die Philisteä vill mid'de minoisch Kulduur vom aale Kreta se duu hadde. De Taeger (Taeger 1958, I 133) schrajbd, die minoisch Huuchkulduur hedd baj de Philisteä e provinzjell Noochleäwe gehabbd, awweä s'deed kaan Bewajs gäwwe, dess die Philisteä Indogermane geweäse wiern. In de Wandrelijeffs von Medinet Habu, wo de Ramses III. soi gruhse Siesche üwweä die Seevölgeä fir die Ewischkajd fesdgehaale hadd, da sinn die Philisteä, wej de Grant (Grant 1988, p. 107) schrajwe duud, gruhse, schlangge Keälle. De grissde Daal von de Philisteä wier aus'm Karische komme, unn da wier aach de Philisteä ihr Sprooch heäkomme. Die Philisteä hawwe e Silweschrifd benutzd, die wo so ähnlisch ausgesejje hadd wej de grieschische Mykenäer ihr Linear B (was von de Minoer ihrne Schrifd heäkomme iss). Aach desdewäje maand de Grant, dess die Philisteä kuldurell mid'de mykenische Griesche veäwand geweäse wiern (mih üwweä die Philisteä: Waldbaum 1966 unn Mazar 1985 unn Dothan 1989a unn 1989b unn 1992 unn Finkelstein 1995). [cxxxiii,3] Die Geschischd, wej de die Israelite unneä'm Josua s'Land Kanaan eärrooweärd hawwe unn wej mer se in de Biiwl im Buch Josua noochleäse kenne, iss waschajnlisch mih e Märsche wej sonsd ebbes. De Meyer (Meyer 1910ff., II,2, 213) maand, da wiern gans unneäschiedlische Saache üwweä Kämf aus unneäschiedlische Zajde duaschenanneägemengd woarn wiern; a Bajspill dadefir iss die Geschischd vom Keenisch Adoni Zedek von Jerusalem (Jos. 10), deä wo vom Josua besieschd unn imgebroochd weärd (oo dere Geschischd had'de Stover 2002 n' oasch bleede Rommaan uffgehängd, hisdoorisch "Fantasy" nennd mer des; freujeä hedd mer des wejjeä Goddesläsderung veäbrennd). ---------------------------------------------------------- [cxxxiv] [cxxxiv,4] S'gibbd aa Famillje, wo mer den ganse Strajd zwische de Jahwe-Leud unn de Oohängeä von de phönizische Göddeä middveäfolsche kann: Die Famillje vom Keenisch Omri vom Noaddrajsch Israel (878-871 v.Chr.). Dem Omri sajn Suh, de Ahab (871-852 v.Chr.), deä hadd e Fraa aus'm Phönizische gehoiroad, die Prinzessin Isebeel (Isebel odeä Jesabel) von Tyros, m'Keenisch Ethbaal von Tyros soi Dochdeä. Mid'de Keenisch Isebeel wier aach de phönizische Baal-Kuld nooch Jerusalem komme, hääsd's imm Aale Tesdamend. Die Prophete (besonneäs de Elia) hawwe de Ahab unn soi Fraa unn dene ihr ganse Noochkomme gehassd. Wej de Ahab duud woar, had'de neue Keenisch Jehu die Isebeel duudgemachd (üwweä die Isebel gibbd's'n zimmlisch schlääschde Rommaan von de de Moran 2003). [Taeger, Altertum I 134,4] S'zwedde Kabiddl S'griechische Middlaldeä 1 Die Zajd von de Dorisch Wanderung (in'm kuazze, awweä inderessande Uffsatz zajschd de Bouzek 1994, wej sisch aschäolochische Funde unn aaldhisdorisch Modellbildung zou ennanneä veähaale) De Bouzek (1994, p. 158) schlääschd s'folschnde Modell voa fir's Veäständnis von de Dorisch Wanderung voa: E gruhs Bevölgerung uff'm nirrerische kuldurelle Niveau iss ins mykenische Griescheland oigewandeärd; unn die woarn dann in de Üwweäzahl unn hawwe die aald Bevölgerung unneädrüggd. Die Kulduur von de aald Bevölgerung, die iss als noch wischdisch, wajl die Handweäggeä, die schaffe jetz fir die neue Heärrn, unn was'se mache, muss dene ja aach gefalle, sonsd iss Schluss midd Lusdisch; gans kloar, gruhs Kunsd gibbd's kaa mih, awweä so die aafacheärre Tradizjoone in de Handsweäggskunsd, die sinn dann die Basis für die wajdeä Ennwigglung, awweä die Rischdung, wo's lang gih selld, die kommd von de neue Heärschafde. In de irschd Gennerazjoon, da weärd nua kabuddgemachd, awweä fängd die neu Kulduur oo, sisch se endwiggelle - unn neues von de Oiwandeärreä unn aales von de aald Bevölgerung steggd mid'droj. In de Zajd nach'm Seevölgeästuamm iss nedd vill luus mid'de Assyrer. Mir jednfalls wisse auseä e poar Keenischlisde nedd vill üwweä se in de Juhrn nach 1200 v.Chr. Runderrumm muß's vill Zuchd gäwwe hawwe. Da hawwe sisch die Aramäer braad gemachd bis wajd ins Assyrische ennaj, unn in Babylonie hawwe die Chaldäer s'Saache gehabbd. Awweä groad deä Drugg had'die Assyrer hadd gemachd unn se quasi "mi'm uffgepflansde Sajdegewähr" zum Gejjeoogriff oodreäre loasse. De Oofang vom Neuassyrische Rajsch so um 1000 v.Chr., des woar irschd emmaa de Kamf ums Üwweäleäwe unn fir sischerre Grense - awweä dann hawwe die Assyrer nemmih uffgeheärd (vgl. Garelli 1974, p. 61). [Taeger, Altertum I 137, letzter Absatz, Mitte] -------------------------------------------------------- [cxxxviii] De Ausklang von de aaldorjendaalisch Geschischd [cxxxviii,2] Um die Midd vom achde Jahrhunneärd v.Chr. hadd's nedd so goud ausgesejje fir's Assyrerrajsch; besonneäs die Urartäer hawwe de Braade gemachd unn sinn bis üwweä'n Euphrat voagedrunge. Die stännische Kriesche ohne gruhse Eäfolsche woarn e schwier Belasdung fir die Assyrer, unn duasch die Urartäer hadde'se wischdische Hannlsruude veäloan (so Jacobs 1990a, p. 25). Awweä des selld sisch enneärn: Anno 714 v.Chr. had'de Urartäer-Keenisch Rusa I. nedd nua von de Kimmerijeä, sonneärn aach vom assyrische Keenisch Sargon II. De oarme Rusa hadd sisch am Enn von dem Juhr 714 v.Chr. s'Leäwe genomme (dadezou Parker 1995, p. 11ff.). De Sanherib (odeä Sennacherib) iss von sajm ajenne Suh eämoadd woarn (dadezou Parpola 1980); ob des ebbes mi'm Sanherib sajne Babylon-Polidigg se duu gehabbd hadd, wisse mer nedd. De Nochfolscheä vom Sanherib woar de Asarhaddon (odeä Esarhaddon, 681-668 v.Chr.), unn des woar de irschde Assyrerkeenisch, deä wo direggd uff die Egybbdeä luusgange iss. Die nubische Pharaone aus Napata, die Aethiopepharaone aus de 25. Dynnasdie (747-715 v.Chr.), hawwe die Lybieä aus'm Delda ennausgejaachd (üwweä'n Pharao Pianchi odeä Piy had'de Jacq 1999 n'Rommaan geschriwwe) unn's owweärre unn unneärre Land widdeä veäaanischd. (üwweä m'egybbdische Pharao Taharqa soi Ausepollidigg voa de assyrisch Eäooweärung vgl. de englische Uffsatz vom Spalinger 1978) [Taeger, Altertum I 138, 2. Absatz] [cxxxviii,3] Des aane Standbaa von de Assyrer ihrm Rajsch, des woar die Ammee. De Assyrer ihr Ammejje, des wiern midd die imposandesde unn disziplinierdesde Drubbe geweäse, die wo die Weld bis dahi gesejje hedd (so de McNeill 1984, p. 23): Die Assyrer hawwe Rangabzajsche oigefihrd, dess mer glajsch eäkenne konnd, weä se befehle gehabbd hadd unn weä bassiern mussd; die Ammeeoihajde woarn genauso standardisierd wej die Ausrüsdung; s'hadd e abgestufd Beförderungssysdem gäwwe, wo die Begabde gefördeärd woarn sinn. Die assyrisch Ammee hadd Magazine gehabbd, Stroase sinn gebaud woarn, dess die Soldoade schnelleä voamaschiern konnde, unn mäschdische Fesdunge hawwe die Assyrer gebaud. Fir die Ammee hawwe se ville Sache eäfunne, z.B. e gans Arsenal von Belaacheärungsgeräde unn e Korps von Stuammpioniern, die wo de Belaacherungsgeräde bediend hawwe. Vlajschd hawwe se aach die regulär Kavallierie eäfunne (nach McNeill 1984, p. 22f.). Des Keärngebied von de Assyrer ihrm Rajsch woar in Provinse uffgedaale (dadezou Fohrer 1921). A Bajspill, wej die Assyrerkeenische in dere Zajd midd unneäwoaffene Fürsde umgesprunge sinn, stammd aus de Zajd vom Sargon: Wej de Sargon des Keenischrajsch Bit-Burutash im Kappadokische eärrooweärd gehabbd hadd, dann hadd'eä n'assyrerfreundlische Heäscheä oigesetzt; unn wej deä gestoarwe woar unn sajn Su de Heäscheä woarn iss, da hadd'm de Sargon soj ajenn Dochdeä zua Fraa gäwwe; awweä wej der Keäll dann doch uffgemuggd hadd, da hadd'n de Sargon in die Veäbannung geschiggd; awweä m'Sargon soj Dochdeä, die is in Bit-Burutash gebliwwe unn had'da's Reschimend behaale (dadezou Hawkins 1982, p. 419 unn Postgate 1973, p. 31). -------------------------------------------------- [cxxxix] Assur als Weldmachd [cxxxix,2] Die Assyrerkeenische im Neuassyrische Rajsch hawwe schonn gewussd, wej mer sisch in'nerreä Weld, die wo schon ville gruhse Rajsche gesejje gehabbd hadd, se gäwwe hadd. So wej aach die ganse deutsche Kajseä (bis zum Willem Zwo) schonn midd'ihrm Tiddl sisch oo's Römische Rajsch gebunne hawwe, so hawwe aach die Assyrerkeenische dieselwe Tiddl oogenomme wej die Keenische von Akkad im dridde Jahrdausend v.Chr. (vgl. Seux 1967). Unn dess iss so wajd gange, dess's am Eänn vom achde Jahrhunneärd aach n'assyrische Keenisch gäwwe hadd, deä wo sisch "Sargon" hadd daafe loasse (722-705 v.Chr.; vgl. dadezou de Westenholz 1979, p. 108) nach'm Sargon d.Gr. (de Taeger 1958, p. 139 nennd'n de irschde "Universalheärscheä" von de Weld). Deä hadd tausendfünfhuneärd Juhr freujeä midd sajm mäschdische Rajsch von Akkad die gans Nochbeärschafd feeschdisch gemachd (aach de Hohenzollernkajseä Friedrich hadd sisch als "Friedrich III." gezähld unn hadd sisch so in aa Raaj mi'm Stauferkajseä Friedrich II. gestelld). [Taeger, Altertum I 139, letzter Absatz, 1. Teil] ------------------------------------------------ [cxl] De Ausklang von de aaldorijendaalisch Geschischd [cxl,1] Awweä alles hadd e Eänn, nua die Wuaschd hadd zwaa, unn's Assyrerrajsch woar hexdns vom Inald heär so ebbes wej e Bloudwuaschd. Aach die Assyrer hadd's veäwischd, awweä dess iss e gans komisch Geschischd. Unneä'm Assurbanipal (ca. 669-630 v.Chr.) woar ja s'miesde noch Gold, awweä im Juhr 653 v.Chr. had'de Samas-sum-ukin, de Babylonijeä ihrn Keenisch, deä wo'm Assurbanipal sajn ajenne Broureä woar, also deä Samas-sum-ukin hadd Kriesch gejjeä'n Assurbanipal gemachd. Dadebaj had'de Samas-sum-ukin nedd ellaa gestanne: Fürsde aus'm Syrische, aus'm Egybbdische unn vlajschd aach die Meder hawwe bajn Keenisch von Babylon gehaale. Nach'm Herodot (Her. I 103,3) hedde die Meder sogoar Ninive belacheärd, awweä die Skythe unneä ihrm Keenisch Madyes hedde se veädriwwe (dadezou Parker 1995, p. 19f.). Aach wann de Assurbanipal dann doch midd sajm Broureä feäddisch woarn iss, Egybbde iss fir die Assyrer veäloan gange: So um 650 v.Chr. mäschd sisch Egybbde unneä de Fürsde von Sais widdeä luus von Assur. No ja, unn dann weärd aach noch die Üwweälieferung als schlääschdeä. Nach'm Assurbanipal sajm Duud hawwe sisch die Eärwe gejjeäsajdisch geschwoard, unn's Assyrerrajsch hadd vom Keärn heä oogefange se faule wej'n krangge Abbl, deä wo ause noch ruure Bäggischen hadd, awweä inne droi schonn moasch unn brow iss, dess mer'n groad noch in de Säuaameä speuze kann. Waschajnlisch hawwe die Assyrerkeenische baj dere ganse Eärrooweärreraj nedd gemeäggd, des'se dademidd ihrn Stoad üwweästrabbazierd hadde (was dann n'"strugdurelle Bruch" gibbd). Je grisseä's Rajsch woarn iss, desdo mih Beamnde unn Offziern unn Soldoade unn Steujeärn unn Fajnde hadd's gäwwe. Die Assyrer hadde waschajnlisch bis zum Schluß die waffeteschnisch besseä Ammee unn die besseä ausgebilde Beamde, awweä ihrn Stoad konnd sisch des ajenndlisch nemmih lajsde. Von so ebbes komme dann so Bürjeäkriesche, unn die unneäwoaffenne Stoade mache sisch selbstännisch, unn die Middl, die de Stoad hadd, weärn als weenischeä (dadezou Lamprichs 1995, p. 399ff.). Unn wej dann die Assyrer irschd emmaa uff dere Spiral in de Abgrund woarn, iss's als schnelleä gange! Anno 626 v.Chr. hadd sisch de Nabopolassar zum babylonische Keenisch gemachd; des woar de Oofang vom Neubabylonische Rajsch. Gell, so hawwe aach die Babylonier die Assyrer enngüldisch foaddgejaachd unn dadfir gesoaschd, des'se nemmih seriggkomme konnde (Babylonje hedd ajenndlisch n'Klax fir de Assyrer ihr Weährmachd soi musse; da kam'mer sejje, wej wajd's schonn mid'de Assyrer komme woar!). Babylon odeä s' Neubabylonische Rajsch unneä sajm Keenisch Nabopolassar, der iss sogoar in die Offensiv gange! Nua wajl die Egybbdeä Hilf geschiggd hawwe, konnde die Assyreä de irschde Oostuamm aushaale. Aach von Osde sinn Fajnde komme: Die Meder. Anno 615 v.Chr. sinn die Meder üwweä de Assyrer ihr Provinz Arrapha heägefalle unn hawwe se eärrooweärd. Im nexde Juhr, 614 v.Chr., iss Assur gefalle, wej de Mederkeenisch Kyaxares druff lussgange iss. Awweä's selld noch schlimmeä komme: De Nabupolassar hadd sisch mid'de Meder unn mi'm Mederkeenisch Kyaxares sesammegedaa. A Stadd nach de anneä hawwe se genomme, unn Ninive iss 612 v.Chr. gefalle unn völlisch zeästörd woarn (schlimme als Haane odeä Franggfuadd). Haffewajs konnde die Meder ihr Krieschsbeud foaddschlebbe. Die letzd assyrisch Basdjoon, des woar Harran, wo sisch die Resde von de Assyreä ihrm Stoad oigerischd hadde. Awweä aach Harran iss gefalle: Um 609 v.Chr. woar nix mih üwwerisch vom gruhse Godd Assur sajm Rajsch, als hädde se's duasch's Flaaschmillsche gedrehd (vgl. Soden 1967 unn de englische Uffsatz vom Reade 1970; die Geschischd vom Fall von de Stadd Ninve kam'mer aach in de Biewl nachleäse, unn de Unneägang vom Assyrerrajsch hadd aach de Griesche Xenophon voo Addeen in sajm "Rommaan", de Kyrupädie, veäawwajd, wo mer aach sejje kann, wej weenisch mer so zwaahunneädfuffzisch Juhr nach'm Fall von Assur noch von de Assyrer gewussd hadd). Zwaa hunneärd Juhrn spädeä iss de Xenophon mid'de Zejjedausnd duasch dej Gejjnd maschierd; eä veäzehld da von so zwaa veälassenne Dörfeä, wo nua e poar Ruine üwwerisch gebliwwe woarn. Dej traurische Flegge nennd'eä Larissa unn Mespila. Eä hadd nedd gewussd, dess des die Resde von de assyrische Gruhsstädde Kalach unn Ninive woarn (Xen. An. III 4,6-12; nach Briant 1996, p. 32). Aach de Pompeius Trogus aus de römische Kaiseäzajd waas nedd weägglisch Beschajd üwweä de Unneägang vom Assyrische Rajsch; de Justin (Justin I 3) hadd dadraus folschndes gemachd: "Postremus apud eos regnavit Sardanapallus, vir muliere corruptior. Ad hunc videndum (quod nemini ante eum permissum fuerat) praefectus ipsius Medis praepositus, nomine Arbactus, cum admitti magna ambitione aegre obtinuisset, invenit eum inter scortorum greges purpuras colo nentem et muliebri habitu, cum mollitia corporis et oculorum lascivia omnes feminas anteiret, pensa inter virgines partientem. Quibus visis indignatus tali feminae tantum virorum subiectum tractantique lanam ferrum et arma habentes parere, progressus ad socios quid viderit refert; negat se ei parere posse, qui se feminam malit esse quam virum. Fit igitur coniuratio; bellum Sardanapallo infertur. Quo ille audito non ut vir regnum defensurus, sed, ut metu mortis mulieres solent, primo latebras circumspicit, mox deinde cum paucis et inconpositis in bellum progreditur. Victus in regiam se recepit, ubi exstructa incensaque pyra et se et divitias suas in incendium mittit, hoc solo imitatus virum. Post hunc rex constituitur interfector eius Arbactus, qui praefectus Medorum fuerat. Is imperium ab Assyriis ad Medos transfert." De Sardanapal, des soll de Assurbanipal soi, n'heärunneägekommene Hannebambl, schlimmeä als e aald Wajb; unn wej des Arbactus, de Praefekt von de Meder sejje duud, da mäschd'eä glajsch e Veäschwörung. Am Enn duud sisch de Sardanapal in sajm Schloß selweä veäbrenne. Dann weärd de Arabctus Keenisch, unn die Rajschsgewald gihd von de Assyrer uff die Meder üwweä (vgl. Diodor II 23-28, deä wo vom Ktesias von Knidos abgeschriwwe hadd). Unn trotzdem hawwe die Assyreä e mäschdisch Eäbbschafd hinneäloasse: Die Assyreä, so de Frye (Frye 1977, p. 105), hedde e neu geschischdlisch Zajdaldeä oigeleid unn dademidd die Büh fir's Peässeärajsch berajd gemachd; sie hawwe nemmlisch gezajschd, dess e Gruhsrajsch uff'eärreä Veäwaldung unn uff'eärreä Ammee uffbaue kann, die wo aus ville veäschiedenne Völgeä regruddierd woarn iss. Den Raum, den die Assyreä beheärrschd hadde, den hawwe sisch die Neubabylonijeä unn die Meder gedaald. De Egybbdeä, dene kond'des nedd basse, dess da in Babylon e neu bedrohlisch Gruhsmachd ennstejje deed. Awweä die Fraach woar baald gekleärd: Anno 605 v.Chr. hawwe die Neubabylonijeä e egybbgisch Ammee baj Karkemisch geschlaache. Unneä'm Nebukadnezar II. hawwe die Neubabylonijeä Syrije unn Paläsdina unn e Stügg vom Kilikische gehold. Awweä wej se dann aach noch uff die Egybbdeä luusgange sinn, hawwe se sisch nua Beule gehold. Unn aach in Elam schajnd's n'neue Oofang gäwwe se hawwe. Die Assyrer unneä'm Assurbanipal hadde Anno 646 v.Chr. de Elamiter ihr Haubdstadd Susa gestürmd unn schier veäwüsd. Awweä so gejjeä 625 v.Chr. schajnd's widdeä e Keenischrajsch Elam gäwwe hawwe, dess sisch bis wajd ins Zagros-Gebirje eästreggd hadd. Dadehinneä woar's Rajsch von Anschan, da, wo die Peässeä gesesse hawwe. Aach am Oofang vom sexde Joahrhunneärd v.Chr. hawwe die Elamiter noch nedd unneä de Meder ihrne Owweähohajd gestanne (als nach Briant 1996, p. 32). [Taeger, Altertum I 140, 1. Absatz] [cxl,2] Die irschde, die wo im Klaasijaddische widdeä e mäschdisch Rajsch errischd hadde, woarn die Phryger, unn dere ihrne Haubdstadd woar Gordion midd sajm gordische Knode, wo mer noch druff komme weärn, wann's im'n Alexander d.Gr. gih duud (üwweä die Ausgrawunge in Gordion vgl. Körte/ Körte 1904 unn Young 1968). Die Phryger woarn Indogermane, die vom Balkan komme sinn; dadebaj hawwe se waschajnlisch aach emmaa e Zajdlang im Makedonische unn uff de Propontis (Hom. Il. II 862f.) gesesse (dadezou Fredericksmeyer 1961 unn Drews 1993a unn Parker 1995, p. 28). De grissde Phrygerkeenisch woar de Mitu (so uugefihr von 738-695 v.Chr.), unn deä woar so rajsch, dess die Griesche aus'm de Midas gemachd hawwe, deä wo alles, was'eä oogegriffe hadd, zou Gold hedd weärn loasse. Awweä wej dann die Kimmerier im Phrygerrajsch gehausd hadde wej die Welle, hadd sisch deä phrygische Keenisch Midas selweä imgebroochd (de Pompeius Strabo schrajbd, de Midas hedd sisch oo Oxebloud duud gesoffe, Strabo I,3,21 C61). Unn die Phryger sinn dann so im's Juhr 600 v.Chr. errimm von de Lyder eärooweärd woarn. Aach dene Lyder ihr Rajsch iss in de Zajd nach'm Unneägang vom Hethiterrajsch (so im 1200 v.Chr.) enstanne. Was die Lyder fir Volksgenosse woarn, kam'mer nedd so saache. De Taeger (1958, I 140) maand, die Lyder wiern e aaldklaasijaddisch Volg geweäse, awweä mi'm stoagge indogermanische Oischlaach. Gusmani siehd dess anneäsdeä: Die Lyder wiern sproachlisch Veäwande von de Luwier, die wo so von de Zajd heä mid'de Hethiter ins Klaasijaddische komme woarn, unn aach von de Lykier, also rischdische Indogermane (dadezou Gusmani 1995, midd Bibliographie unn uff deutsch!). No ja, uff jedn Fall woar bis zum sibbde Jahrhunneäd nedd vill luus mid'de Lyder. [Taeger, Altertum I 140, 3. Absatz] [cxl,4] Urartu iss in de Strudel von de Wanderunge von de Kimmerijeä unn Skythe geroade unn iss dann von de indogermanische Armenijeä besiedld woarn, die die Noochkomme von de aale Urartäer vlajschd in die Berje veädrängd odeä üwweälaacheärd hawwe (die Armenijeä sinn e Volg, des's ja aach heud noch gibbd unn dem mer noch ofd begejjenne weärn; zou de Armenijeä ihrne Sproach s. de Üwweäbligg vom Solta 1990; zum Unneägang von de Urartäer ihrm Rajsch vgl. Jacobs 1990a, p. 28ff.) [Taeger, Altertum I 140, 4. Absatz] [cxli] [cxli,3] 2. De Ägäisraum in de Zajd von de dorisch Wanderung [cxli,4] Nedd nua die gruhse Stoade im Voddeäasijaddische hawwe mid'de Seevölgeä ihr Gefeschd gehabbd, aach s'mykenische Griescheland iss baj dere gruhse "ägäisch Wanderung" irjndwej unneä die Rärreä komme. Mir babbelle von "ägäisch Wanderung", aach wann die Völgeäschafde, die wo duasch die Ägäis, duasch's Klaasijadische bis nach Egybbde voamaschierd sinn, vlajschd miesdns Indogeärmane aus'm Raum Ungarn woarn. Also ich saach, aach s'mykenische Griescheland iss irjndwej unneä die Rärreä komme. So zwische 1200 unn 1050 v.Chr. iss des bassierd, so e Mischung aus Unneägang unn Duaschenanneä unn neue Oofäng. Dej Zajd, des iss die Endzajd vom späde Helladikum (Late Helladicum), die wo mer gans grobb in draj Abschnidd ojdaale kann: LH IIIB 1340 - 1190 LH IIIC 1190 - 1050 Submykenisch 1050 - 1015 Die dorisch Wanderung, die wo aans von de Eäajschnisse woar, die wo Griescheland umgezaggeärd hawwe, also die dorisch Wanderung iss nach de Doreä gedaafd woarn (Her. IX 26; Thuk. I 12), weenischeä n'fesde Stamm odeä e rischdisch Volg als vill mih e Dialekdgrubb. In de mykenisch Zajd gibbd's nedd aan insische Hiwajs uff die Doreä; in de Joahrhunneärde nach'm Unneägang von de Mykeneä ihrne Kulduur iss de dorische Dialekd de voaheärschnde uff de grieschisch Halbinsl. Unn des iss aach s'aansische, was mer sischeä wisse. Sinn die Doreä als Eärooweärreä komme, odeä hawwe se die Gebiede irschd üwweänomme, wej die Mykeneä sisch selweä feäddisch gemachd hadde? Mir fälld da so gans spondan die Spädandigge oi unn de Unneägang vom Wesdrömische Rajsch. Da könne mer ja aach nedd saache, dess üwweälejjenne geärmanische Ammejje e kräfdisch unn gesund Römeärajsch üwweärannd unn eärooweärd hedde. S'woar groad s'Gejjeädaal! No ja, awweä isch will nedd vill dezwischebabbelle. [Taeger, Altertum I 141, 3. Absatz] [cxlii] [cxlii,1] Goud: Mir kenne heud saache: Die mykenisch Kulduur gihd unneä, unn dademidd duud die Bronzezajd in Griescheland ausklinge. Dann sinn die Doreä da, unn dademidd duud die Eisezajd oofange. Unn wem'mer schon de Begriff Unneägang gebrauche, dann hääsd des, dess die gruhse Buaschoolaache wej Mykene unn Tiryns unn die Siedlunge kabuddgehaache woarn sinn, dess die Kulduur unn pollidische Strukduurn zeäschlaache woarn sinn. Was mir awweä hald nedd wisse, iss, wej des alles komme iss unn weä Hoomeä unn weä Amboß geweäse iss. Also müsse se mer uus die aanselne Pungde emmaa voanomme, nach ennanneä, wej mer die Kliesd esse ißd. Die Aschäolosche hawwe endeggd, dess gejjeä Enn von LH IIIB (also so gejjeä 1200 v.Chr.) die miesde Haubdoadde von de mykenisch Zivilisazjoon (Mykene, Tiryns usw.) kabuddgeschmisse woarn sinn. In de Zajd dadevoor sinn die Buaschoolaache veästeäggd woarn. Z.B. uff'm Isthmos von Korinth, da hadde die Mykeneä oogefange, e moadds gruhs Zyklopemaueä zu baue. Awweä die iss nie feäddisch woarn (dadezou Broneer 1966 unn Broneer 1968 unn Kardara 1971). Des duud uff e Bedrohung aus'm Noadde hideude. Im dadruff folschnde Zajdabschnidd LH IIIC weärn gruhse Gebiede von de Oiwohneä veäloasse (s'Boiotische, de Wesde von Attika, Korinth, Argolis, Messenije, die Gejjnd um Spadda); uff de anneä Sajd wandeärn ville Leud nach Achaia, uff die Ionische Inselle unn nach Osde in de ösdlische Daal von Attika unn bis nach Zybbeärn. Anneärreäsajds hadd mer enndeggd, dess so Oaddschafde wej Mykene odeä Tiryns, die wo am Enn von LH IIIB zeästörd woarn sinn, wajdeä besiedld blajwe, awweä hald nedd mih so vill. Unn mir könne aach neue Zeästörunge fesdstelle (z.B. in Mykene gibbd's gejjeä 1150/1125 v.Chr. n'Gruhsbrand). Also kenne mer fesdstelle, die mykenisch Kulduur gihd nedd uff aan Schlaach unneä, sondeärn sie wiadd im 12. Jahrhunneärd v.Chr. als weenischeä. [cxlii,2] Unn, was hadd sisch vom Unneägang von de mykenisch Kulduur unn von de Doreä ihreä Wanderung in de Griesche ihreä gemajnsaameä Erinneärung gehaale? Wej de Taeger (Taeger 1958, I 142) schrajwe duud, fängd de Griesche ihr Bewussdsoi als Nazjoon irschd mid'de dorisch Wanderung oo. Awweä mid'dere dorisch Wanderung iss Griescheland in'n schrifdlose Zustand seriggefalle. Desdwäje konnde sisch Erinneärungsbrogge nua als Mythe haale. Aa von dene Geschischde iss die, wej die Heraklide, was die Noochkomme vom Herakles sinn, also wej die Heraklide widdeä haam uff die Peloponnes komme sinn. Dej Saache hawwe vlajschd aach e polliddisch Bedeudung; vlajschd wollde die dorische Eärooweärreä ihr Heäschafd üwweä die Peloponnes rääschdfeäddische (zou dere Üwweälieferung üwweä die Heraklide vgl. Musti 1985 unn Carlier 1985). Wem'mer die Saache, wej die Herklide widdeä haam komme sinn, geographisch deude will, dann hääsd des, dess die Doreä irschd in Middlgriescheland gesesse hawwe, also aus'm Noadde komme sinn. Unn wajl hinneä den Keälle, die wo mir dann spädeä Doreä nenne kenne, noaddwesdgrieschische Stämm hinneäheäkomme sinn, kam'mer aach saache, dess steäggeä odeä schwäscheä s'ganse Griescheland von dere Dorisch Wanderung eäfassd woarn iss. Aach die Dialegdfoaschunghadd hadd ihrn Senfd dezougäwwe: In klassischeä Zajd hadd's baj de Griesche draj Haubddialegdgrubbe gäwwe, die aiolisch-arkadisch Dialegdgrubb, die ionisch Dialegdgrubb unn Dorisch. Unn wem'mer sisch dann ooguggd, wo dej Dialeggde gebabbld woarn sinn, dann kriehd mer aach e Ahnung von de sproachlisch Üwweäschischdung: Voa 1200 v.Chr. gibbd's noch kaa Spur vom dorische Dialeggd. Spädeä wiadd de aiolisch-arkadisch Dialegd nua noch im Heäzz von de Peloponnes rischdisch gebabbld. Unn Ionisch wiadd nua noch in Attika unn uff Euboia gebabbld. Ab 1150 v.Chr. wiadd Dorisch (unn des veäwande Noaddwesdgrieschisch) als mih de voaheäschnde Dialegd in Griescheland: Besonneäs ville Doreä gibbd's uff de Peloponnes (besonneäs in de Argolis unn im Lakonische um Spadda errumm), uff Kreda, uff de Inselle in de Südägäis unn oo de klaasijaddische Küsd. Die Noaddwesdgriesche finne mer im Thessalische, in Aitolije, in Phokis, in Elis unn Achaia unn uff Kephallenia unn Zakynthos. Von dere Zajd oo babbelle mer vom "Dorische Zajdaldeä". Mer deäff awweä aus so'm Schlaachwoadd nedd errausleäse, dess's - weenischsdns fir e gans kuazz Zajd - je so ebbes wej e Dorisch Rajsch gäwwe hedd. Doreä unn Noaddwesdgriesche woarn gespalde in unneäschiedlische Unneästammesveäbend. Unn die hawwe sisch dann aach mih odeä weenischeä midd dene Leud veämischd, in ihr Land se ennajgemachd sinn. Wej hadd des ausgesejje, des Veähäldnis Zougeraasde unn Aldoosässische? Nach Attika sinn kaa odeä nua gans weenische Dorreä komme. Im Thessalische unn in de Gejjnd um Spadda (Lakonije) hadd's Kriesch gäwwe; in Lakonije nemme sisch die Eärooweärreä de goure Burrem in de Ebene; de aane Daal von de Aldoosässische wiadd ins Umland veädrängd, wo se als Periöe leäwe mussde; unn de anneärre Daal von de Aldoosässische sinn Stoadssklaw woarn, Helote. Im Boiotische hadd's vlajschd e friedlisch Duaschmischung gäwwe. Irschd emmaa hadd die Dorisch Wanderung n'gruhse Rückschlaach in de Kulduur gebroochd, aach wem'mer in ville Gejjnde so ebbes wej e submykenisch Kulduurschischd finne kann, als Auslaufmodell in'm gans lange Schlußveäkauf. Die Linear-B-Schrifd veäschwind völlisch uff'm Fesdland. Irschd so ab 1050 v.Chr. setzd sisch n'neue Stil duasch, de geometrische Stil, unn fängd aach n'neue kulduurelle Uffschwung oo. Dej neu geometrisch Kunsd setzd sisch aach in Attika duasch, wo die Doreä nedd hikomme sinn. Awweä was is mid'de Mykeneä ihrne Kulduur bassierd? Da gibbd's die unneäschiedlischsde Theorije: 1.Die Seevölgeä woarn's; wej se duasch die Ägäis gestüammd sinn, hawwe se aach glajsch ville mykenische Siedlunge kuazz unn klaa gehaache. Von dene Veälusde konnd sisch s'mykenische Griescheland nedd mih eähoole (z.B. Pomeroy et al. 1999, p. 37-41). Z.B. gibbd's in de Linear B-Tafelle aus Pylos "Seewäschdeä", unn dadraus hadd mer geschlosse, dess die Leud in Pylos Anxd voa Piraade gehabbd hedde, unn dej Piraade, des wiern die Seevölgeä geweäse. 2.Die Marxisde maane, dess's e sozjaal Rewoluzjoon gäwwe hedd: Die Leud, die wo uff'm Land gewohnd hedde, die awwajdnde Klasse, hedd sisch gejjeä de Adlische in de städdische Zentre eähoowe. Awweä da muss mer saache, die Funde von de Aschäoloche gäwwe des nedd heä; z.B., wej will mer die Fluchd aach von de Landbevölgerung aus'm Messenische eäkleärn? (vgl. dadezou aach Chadwick 1976). 3.E anneär Idee gihd dadevoo aus, dess de Rajschdumm von de mykenische Palasdzentre vom Hannl üwweä die Ägäis komme wier. De Seevölgeästuamm hedd groad den Hannl kabuddgemachd unn dademidd aach de Mykeneä ihr Kulduur. Was mer dademidd hald aach nedd eäkleärn kann iss, dess ganse Gejjnde von de Bevlögerung veäloasse woarn sinn. 4.Noch e anneär Idee sääd, dess's gans lang kaan Rejje gäwwe hedd. Die Baueärn hedde ihr Land veäloasse unn die gruhse Buaschoolaache oogegriffe, wajl se oo die Silos mid'de Frischd hedde komme wolle. Die Idee stammd von'm Rhys Carpenter (Carpenter 1966), deä wo maand, eä kennd so aach die Dorisch Wanderung eäkleärn: Die Leud, die wo wejjeä dere Hitz am Himml nach Noadde ausgewanneärd weärn, wiern nooch zwaa odeä draj Gennerazjoone widdeä haamkomme (m'Carpenter soi Ooschlee weärn bekemfd von Desborough 1972, p. 22f. unn Snodgrass 1975; zou dere Strajderaj vgl. Betancourt 1976). 5.Anneärn saache, dess Volgeä aus'm Noadde stäänisch oogegriffe hedde. Gruhsoogriffe hedde die gruhse städdische Zentre zeästöad. 6.Unn noch anneärn maane, die millidärische Veähäldnisse hedde sisch geänneärd. Die Mykeneä hadde Aadlische, die wo midd Strajdwaache gekemfd hawwe. Awweä dann iss e neu Oard Soldoad komme, e goud ausgerüsd Infandrie, gejjeä die die Strajdwaachekämfeä nedd mih ookonnde. Die Adlsschischd von de Stajdwaachekämfeä unn dademidd de mykenisch Kulduur ihr heäschnd Schischd iss desdewäje unneägange unn dademidd aach die mykenisch Kulduur (so Drews 1993). Unn was iss dann mid'de Doreä? 1.Mir kenne nedd babbelle von'eärreä rischdisch Inwasjoon von de Doreä, sonneärn die Doreä sinn in klaane bis middlgruhse Grubbe komme, unn des hadd ville Juhr lang gedaueärd (z.B. Pomeroy et al. 1999, p. 39; so wej die Germane aach nedd all uff aan Schlaach uff's Römische Rajsch luusgange sinn ...). Die Zajd von de Dorisch Wanderung hadd in ville Gejjnde nedd vill üwwerisch geloasse von de Mykeneä ihrne Kulduur. Die Leud aus Attika hawwe sisch haale kenne unn ihrn ionisch Dijaleggd vewoahrd; unn aach im Arkadische (gennau, dej Gejjnd, wo so ville Leud geboarn soi wolle) sinn die Achäeä gebliwwe. Da gibbd's nemmlisch so ville Beärje, dess die Doreä nedd ennoikonnde. Unn's woar e oarm Gejjnd (wej de Vuhlsbeärg), unn des selld aach noch lang so blajwe. Mir wisse nedd vill üwweä's Griescheland nach de Dorisch Wanderung. Desdewäje iss die Zajd dadenach die "Dunkle Joahrhunneärde" (uff englisch 'dark ages') gedaafd woarn. Awweä, des wisse mer heud, Griescheland nach de Dorisch Wanderung woar kaa Trümmeäwüsd wej z.B. Haane nach de Lufdoogriff odeä uuseä Scheueä in Uusdem. In Lefkandi uff Euboia sinn Sache gefunne woarn, die zajsche, dess die Dunkle Joahrhunneärde nedd so dunggl geweäse soi kenne (genauso wej Euroba nach'm Unneägang vom Wesdrömische Rajsch nedd üwweäall middlaldeärlisch woar). Also in Lefkandi sinn'n n'ganse Haffe Grääweä aus'm 10. Joahrhunneärd v.Chr. gefunne woarn; unn da woarn rajsche Grabbajgaawe drinn, aach Zeusch, des wo aus'm Syrische unn Egybdische oigeführd woarn iss. Spädeä hawwe die Aschäolooche noch mih gefunne, z.B. e Apsidebauweägg von 45 uff zejje Medeä, wo'n Säulegang drimm errim woar (dadezou Popham et al. 1982, Blome 1984, Popham et al. 1993). Jetz kennd mer naddirlisch saache, aa Schwälbsche mäschd noch kaan Sommeä, awweä so ähnlische Sache hawwe se aach in Nichoria im Messenische odeä in Zagora uff de Insl Andros odeä in Emporio uff Chios gefunne. Vlajschd woarn des Heäscheäsitze, die wo zajsche, dess mer aach in de Dunggle Joahrhunneärde nedd nua uff besseäre Zajde gewadd hadd (n'Üwweäbligg üwweä möschlische Heäschessitze in de Dunggle Joahrhunneärde gibbd's baj Mazarakis-Ainian 1988, 105ff.). ---------------------------------------------- [cxlv] Die grieschische Stämm [cxlv,1] Jetz hadd's awweä aach Leud gäwwe, die wo sisch nedd von de Doreä hawwe duudhaache odeä veäsklaawe loasse unn die nedd nach Attika odeä ins Arkadische konnde odeä wollde. Was hawwe dej Leud dann gemachd, dej Mykeneä, Jonieä, Achäeä odeä Aioleä unn wej die Stämm noch gehaase hawwe, die wo voa de Doreä abgehaue sinn? No ja, se hadde ja aach noch ihr Schiffschen, mid dene se schonn in Troja unn bestimmd aach an noch anneärn Plätz uffgedauchd woarn, wo mer weenischsdens paddelle kenne mussd, wem'mer hi wolld. Unn wej se sisch gejjeä die Doreä nemmih haale konnde, sinn ville uff die Inselle in de Ägäis odeä nach de klaasijaddisch Küsd unn bis nach Zybbeän ausgesiedld (Thuc. I 7; Her. I 163): Dess ganse hääsd die "Jonisch Wanderung". Awweä aach dorische Aussiedleä sinn noch komme unn hawwe sisch uff Kreta unn bis nach Klaasije braad gemachd: Unn dademidd iss dess Griescheland rund im die Ägäis ennstanne, dess irschd wejjeä'm Kemal Atatürk seim Siesch üwweä die Griesche Anno 1921 unneägange iss, wajl die miesde Griesche damuals aus'm Klaasijaddische veädriwwe woarn sinn ("Bevölgerungsausdausch" hawwe se's gedaafd). Was da in de Ägäis bassierd iss, no ja, nix genaues waas mer nedd. S'miesde muß mer sisch aus de Veädaalung von de Dijaleggde sesammerajme, wo hald Aioleä odeä Jonieä oder Doreä gesesse hawwe (fir Klaasije n'Üwweäbligg baj Magie 1950, I 53f.73ff.). Gans im Noadde von de Ägäis (die Insl Lesbos unn die klaasijaddisch Troas) woarn die Aioleä, dann sinn die Ionieä komme, dene wo die gans Ägäis von von de Insl Lemnos im Noadde bis so nach nach Naxos unn Amorgos (dess sinn die Kyklade) im Süde unn's klaasijaddische Jonie woar (die jonische Poleis sinn uffgezähld bajm Her. I 142f.; dadezou Lenschau 1916, immeä noch geänn geleäse); unn de Doreaä woar's südlisch Enn von de Ägäis, midd Kreta üwweä Rhodos (Strabo XIV 2,1, p. 651) unn Kos bis nach Halikarnassos im klaasijaddische Karie (Her. I 144). Aioleä, die wo von de Peloponnes unn aus Kreta veädriwwe woarn woarn, sinn nach Zybbeän gemachd (üwweä's Panionion unn die mythologisch Üwweäliefeärung, wej die Ionijeä s'Klaasijaddsiche besiedld hawwe, dadezou Prinz 1979, p. 314ff.). Die Inselle in de Ägäis sinn so rischdisch duasch unn duasch grieschisch woarn; uff Zybbeän iss dess nedd gange, wajl da woarn aach schon anneärn, Phönizieä, die wo ihr Stügg vom Kouche veädajdischd hawwe (errinneäd uus e bissi oo heud!). Unn im Klaasijaddische hawwe die Griesche sisch nua die Küsd unn die goure Hafeplätz unn goure Äggeä (dadezou Gwynn 1918, p. 93ff.) erroweäd. Dej Leud, die da schon gewohnd hadde, sinn devoogejaachd woarn odeä unneäwoaffe. Manschmual hawwe sisch die Griesche aach midd Oihoimische veähoiroad (e poar Bajspille gibbd de Hunt 1947), awweä miesdens sinn se unneäennanneä gebliwwe unn wollde mid dene, die wo kaa Griesche, sonneän "Barbarn" woarn, nix se duu hawwe. Dess alles, wo mer so schie aafach in "Dorisch Wanderung" odeä "Jonisch Wanderung" oidaale, dadefir hawwe die Griesche, die Nochkomme von de aale Mykeneä unn die Doreä, Jahrhunneärde gebrauchd. Dess da kaans uff die Iddee kimmd, dess wier so ähnlisch gange wej in Deutschland nach'm Zwedde Kriesch mid'de Flüschdling! [Taeger, Altertum I 145, oben] Heud daale die Foascheä de Griesche ihr Dialeggde so oi: 1.S'Ionische mid'de weägglische ionische Dialeggde ( was sovill iss wej's Klaasijaddisch-ionische odeä Osdionische unn's Inslionische odeä Wesdionische) unn's Addisch-Ionische; 2.S'Arkadisch-Kyprische/Achaiische mi'm Arkdische, Kyprische unn'm Pamphylische; 3.S'Dorische, wo mer aach s'Noaddwestgrieschische debajreschenne duu; 4.S'Aiolische mi'm Boiotische, Thessalische unn'm Lesbische. (dadezou die Üwweäbligge vom: Buck 1955, p. 142ff. unn Hiersche 1970, p. 39ff. unn Schmitt 1977; gans gennaa weäd'des unneäsuchd vom Thumb/Kieckers 1932 unn Thumb/Scherer 1959). ------------------------------------------ [cxlvi] [cxlvi,5] B. M'Homer soi Zajdaldeä [cxlvi,6] 1. De Stoad unn die gans Gesellschafd im grieschische Middlaldeä [cxlvi,7] De Griesche ihrn Stoad in de klassisch Zajd, des woar die Polis (wo uuseä Woadd "Pollidigg" heäkomme duud), also e Mischung aus Stoad, Landkrajs unn Gemmaa: E Polis, des iss'n städdische Middlpunggd unn runderrimm hald Land (chôra), vill oddeä weenisch, Äggeä, Waad, Waald, Dörfeä (kômê), sogoar klaane Städdsche konnde's soi (des berühmde Eleusis baj Addeen iss so e "oigemajnd" Städdsche). Bajm Homer (Il. XVII 144) iss die Polis noch die Buasch, dann weärd dadraus die ummaueärd Stadd, die wo e ajenn polliddisch Köbbeäschafd bilde duud (aach im Deutsche kimmd's Woadd "Bürjeä" ja aach von "Buasch", obowohl uuseä Woadd "Bürjeä" nemmih vill midd Buasch se duu hadd; weä dengd, wann'eä oo Bürjeärääschde dengge duud, noch oo die Buasch Fribbeärsch ?!). Awweä so wajd simm'mer noch nedd. Wajl die Polis, die wo mer aus'm Thukydides oddeä'm Demosthenes her kenne duud, die gibbd's irschd spädeä. Unn's gibbd aach im fünfde Jahrhunneäd noch Gejjnde, wo's noch kaa Poleis gäwwe duud, Ätolije z.B. S'soi groad die Serickgebliwwenne, wo's die Polis oasch schwär hawwe duud, dess die Leud'se oonomme. [cxlvi,8] Unn was hawwe die Griesche gemachd, wej's noch kaa Polis gäwwe hadd odä bis'se üwwerall oigefihrt woarn iss? Gennau soo kam'mer fraache, was die Leud in de Werrerra gemacht hawwe, bevor's de Wedderrau-Krajs gäwwe hadd odä de Landkrajs Fribbersch odä die Buaschgraafe von Fribbeärsch? Se hawwe aach geleebd, awwä nedd so oigespannd wej in'n Schraubstock. Im freuje Middlaldeä woar die Werrerra n' Daal vom fränggische Stammesherzoochduum unn uff'm Domhüschl von Frankfuadd hadd vlajschd'n Groaf gesesse. Die Weld woar noch oaddenlisch rusdigaal. Unn aach im aale Griescheland iss'es uugefihr dausendachdhunnerd Juhr freujeä nedd vill annersdä geweäse. Voa de Polis kimmd de Stammesstoad. Dess hääsd awweä nedd, dess die allminanneä, die wo aan Dijaleggd babbelle, aach zou aam Stammestoad geheärd hawwe. S' hawwe ja aach nie alle Frangge zu aam Herzoochduum geheerd, sonneänn s'gibbd die Maafrangge unn Rheinfrangge, unn vom rischdische Herzoochduum Frangge wolle'mer goar nedd babbelle. Unn aach die Sachse, dess soi selwä widddä mehrere Unnägrubbe, aa Abdajlung hadd sisch sogoar selweä baj die Bridde abkommandierd. Dess hääsd fir's aale Griescheland, dess mer vleischd veijä Dijaleggdzoone hawwe (Noaddwestgrieschisch, Äolisch-Arkadisch, Dorisch unn Jonisch), awwä dess's nie veijä Stammesherzoochdüümä gäwwe hadd. [Taeger, Altertum I 146] Die Phratrie woar waschajnlisch n'aadlische Kriescheäbund unneä de Lajdung von bestimmde aadlische Sibbschafde odeä `gennetai', wej se uff grieschisch haase, was gans tybbisch iss fir e Sozjaaloaddnung, noch bevoa's n'rischdische Staod gäwwe duud (vgl. Andrewes 1961; so im allgemajne üwweä die Phratrie s. Roussel 1976, p. 93ff. unn Humphreys 1978, p. 194ff.). [Taeger, Altertum I 146, unten] Unn wann's emmaa so ebbes wej Friedn gäwwe hadd, dann sinn die Keälle in de Nochbeäschafd Mensche unn Vieh steähle gange, unn kaaneä hadd sisch dadefir schäme musse; aach Pirraderie hadd als oostännisch Beschäfdischung gegolde (Hom. Od. III 73; vgl. Thuc. I 5 unn Justin XLIII 3,5). [Taeger, Altertum I 148,4] Da kam'mer sisch naddirlisch fraache, ob mer so e Gesellschafd üwweähaabd "Stoad" odeä "Stammesstaod" haase deäff. Da kennd mer ja aach n'Indjaaneästamm odeä die Hoddetodde als "Stoad" oogugge. Unn üwweähaabd, de Homer, was midd uuseärn wischdischsde Born fir dej Zajd iss, de Homer kennd so'n Begriff wej "Stoad" üwweähaabd nedd. Da muß mer degejjehaale, dess aach Indhaaneästemm oddeä n'Hoddetoddestamm aus Namibia (freujeä uuseä "Deutsch-Südwest") Stoade oddeä die Voafoamme von Stoade sinn. Unn was de Homer oogihd, da schrajbd z.B. de Demandt (1995, p. 22), dess's stimme duud, dess de Homer de Begriff "Stoad" nedd kenne duud, awweä dess'eä sonsd die gans Voastellunge unn Begriffe schonn gehabbd hadd, die wo mir midd "Stoad" veäbinne duun: De Homer hadd Wöddeä fir "heäsche" (gr. `archeîn'), fir "führn" (gr. `hêgeîsthai'), fir "Keenisch" (gr. `basileús'), fir "Ooführeä" (gr. `hêgemôn') unn fir "Heäscheä" (gr. `árchos', `despótês', `ánax usw.); unn de Homer konnd aach schonn die zwaa Grundfoamme von de andigg Heäschafd unneäschajde, dess aan insischeä heäsche kann unn dess ville heäsche kenne. De Demandt ziddierd dadefir die Veässe aus de Ilias, wo de Odysseus zou de Aadlische, die wo gejjeä'n Keenisch Agamemnon woarn, also wo de Odysseus saache duud: Villheäschafd wier nedd goud, nua aan insische selld Keenisch soi, selld Heäscheä soi (Hom. Il. II 204f.). [Taeger, Altertum I 148, letzte Zeile] [cxlix] Die homerische Gesäng gäwwe uus aach e lebendisch Bild von de Veäfassung von dere homerisch Gesellschafd. Naddirlisch woar des kaa uffgeschriwwn Veäfassung wej's Grundgesetz, sonneän es woarn, wej de Taeger (Taeger 1958, I 149) schrajwe duud, üwweäliefeärde Rääschdsnoamme, Themistes, die wo aach uff'm Glauwe gegründ woarn. [Taeger, Altertum I 149, letzter Absatz] [cl] [cl,1] De Keenisch ('basíleus') woar nedd ellaa, wann'eä Ennschajdunge treffe mussd. Wajl, neäweä'm Keenisch finne mer so e Oard Volksveäsammelung ('agorá'), unn baj dere konnde die fraje Männeä ('damos', 'laoí') middmache; unn dann gibbd's noch veäschiedenne Oarde vonn'eärreä Roadsveäsammlung ('boule'): Des konnde die Keenische soi odeä die Äldesde ('gérontes'). Fasd kaa Ennschajdung in de homerische Epe wiadd gedroffe ohne Beradung; so e Beradung konnd öffendlisch staddfinne voa de Volksveäsammlung odeä unneä Ausschluss von de Öffndlischkajd. Die Äldesde unn die Keenische konnde Voaschlääsch mache, des Volg konnd ja odeä naa brülle, awweä de Keenisch, de Agamemnon, deä hadd's letzde Woadd gehabbd. Naddirlisch konnd'eä druff heärn, was des Volg wolld unn die Roadgäwweä gesaad hawwe, awweä eä konnd sisch aach gans anneäsdeä ennschajde. Awweä, wej Ilias unn Odyssee zajsche, woarn so Ennschajdunge nedd die Reeschl unn aach polliddisch nedd besonneäs kluuch. Des Bild von de Veäfassung von dere homerisch Gesellschafd iss sischeä e Idealbild, awweä es iss in sisch so geschlosse, dess mer saache kenne, hier wird e Gesellschafd beschriwwe, die wo's so ähnlisch waschajnlisch gäwwe hadd (dadezou Carlier 1984 pass. unn 1998, p. 8ff.). (zou de Polis-Endwigglung im Arkadische s. zum Blajstifd Burelli Bergese 1987 - ja, n'iddaljeenische Uffsatz - dej dess ganse emmaa mi'm Münseschlaache unneäsuche duud) [Taeger, Altertum I 150, letzte Zeile] (zum Begriff "Synoikismos" vgl. Kuhn 1878, die laddajnisch Doggdeäeärwedd vom Feldmann 1885, m'Kahrstedt 1932 sajn RE-Addiggl unn Moggi 1976 unn Sakellariou 1989, p. 291ff. unn Moggi 1991) [Taeger, Altertum I 151, unten] ----------------------------------------------------- [clii] Stoad unn Gesellschafd [clii,3] Politai, Bürjeä von de Polis, woarn, schrajbd de Taeger (Taeger 1958, I 152), die ganse fraje Leud, die wo uff'm bestimmde Territorium gewohnd hawwe, oofangs in de freuje Zajde, wann se zou de aale Geschleschdeäveäbänn dezougereschnd woarn sinn, spädeä dann, wann se dene Geschleschdeäveäbänn odeä wann se vom Rääschd heä glajschgestellde Kuldveäbeänn oogeheärd hawwe, gans egal ob duasch Gebuadd odeä duasch'n Beschluss von de Gemaa (üwweä die Endwigglung zum Bürjeästoad vgl. s'deutsche Buch vom Walter 1993, aach wann de Buch e poar Schönhajdsfehleä hawwe soll). Autonomia unn Eleutheria, also sovill wej Selbstbestimmung dehaam unn Frajajd nach ause (so de Taeger 1958, I 153; vgl. dadezou Gomme/ Andrewes/ Dover 1945, I 384f. unn Bickerman 1958 unn Ostwald 1982 unn Sealey 1993) [Taeger, Altertum I 153,3] ------------------------------------------------------ [clix] [clix,2] E Poar von deene Göddeä sinn in de Griesche ihrm Pantheon gruhs erauskomme: Besonneäs Artemis unn Apollon, Athene unn Aphrodite (zou deene ihrne kreedische Abstammung Dietrich 1974, p. 128ff.). Nedd nua de Taeger, aach de Burkert maand, dess die Göddinn Artemis e gans aald Göddinn iss, noch aus de Aaldstaazajd; vlajschd woar se gans am Oofang e Bärin odeä e Löwin. Sie iss die Mondgöddinn unn wej die midd ihr veäwand kretisch Göddinn die "Heärrinn üwweä's wilde Viehzeuch". Aach die Göddinn selweä iss so rischdisch well unn grausam: Wej de Jäscheä Aktaion zouguggd, wej die Artemis naggisch boade duud, dann hadd se'n in'n Hirsch veäwannld, unn'm Aktaion soi ajenne Jochdhunne duun'n dann zeärajse (Burkert 1985, p. 149ff.; vgl. Young 1992, p. 180). [Taeger, Altertum I 159,2] ------------------------------------------------------ [clxi] [clxi,3] Mer sääd so, im's Juhr dausnd v.Chr. iss im nördlische Klaasije s'grieschische Epos ennstanne, irschd nua mündlisch üwweäliefeärd ("oral poetry", wej die Englänneä des gehaase hawwe) unn ohne vill Eäbbschafd aus de mykenische Zajd (so de Heubeck 1960, immeä noch n'oasch bedeudende Uffsatz; anneäsdeä de Taeger 1958, I 161). Wann jetz de Homer geleäbd hadd (wann's'n üwweähaabd gäwwe hadd), wann Ilias unn Odyssee ennstanne sinn, aach da gibbd's ville Idejje. [Taeger, Altertum I 161,3] [clxii] [clxii,1] A Foaschungsrischdung maand, Ilias unn Odyssee wiern e Beschrajwung von de grieschisch Gesellschafd, wie se vom Enn vom 9. Jhd. v.Chr. bis ins 8. Jhd. v.Chr. ausgesejje hadd, wann aach die Geschische von de Helena unn'Agamemnon unn'm Odysseus noch elleä sinn - aale Geschischde im zajdgenössische Klaad (so u.a. Kirk 1962, p. 271ff.). [clxii,2] (e Nachveäzählung von de Geschischd vom Trojanische Kriesch stammd vom Wöhlcke 1998; üwweä die Figur von de trojanisch Prinzessin Kassandra had'die Wolf 1987 n'moadds Rommaan geschriwwe, no ja, se selweä hadd's e Eäzählung gedaafd. S'gibbd aach e poar schiene Sache, die wo mih fir die Keänn soi: Jens 1996 unn Fühmann 1996 unn Sutcliff 1997; dadezou de Adiggl vom Jäger 1997; unn dann gibbd's da aach noch Rommaane, die wo e Foaddsetzung von de Ilias soi solle, z.B. de de Nyáry 1982, deä wo's awweä e bissi vill mi'm Hoggelle hadd, da iss gibbd's um'n Diomedes; unn da gibbd's aach noch de Simmons 2004, deä wo aus de Ilias n'Zukunfdsrommaan gemachd hadd, wo sisch am Eänn de Achilles unn de Hektor gejjeä'n Zeus unn soi Awangeärd sesammeduu unn se uff'm Mons Olympus, genau, deä iss uff'm Mars, belaacheärn, ich habb nedd alles veästanne, awweä s'woar spannend; zimmlisch veäqueä iss Franklin 1998, wo de Trojanische Kriesch aus de Sischd von de Briseis veäzehld weärd, no ja, da weärd e bissi vill gehoggld). [Taeger, Altertum I 162,2] ---------------------------------------- [clxvi] ---------------------------------------- [clxvii] [clxii,1] De Odyssee ihrn Stoff iss awweä aach in moddeärne Rommaane veäeärweärd woarn: E iddaljenisch Nachveäzählung von de Odyssee gibbd's vom De Crescenzo 1998; n'schiene Rommaan üwweä die Odyssee had'de Fransuus Giono 1986 geschriwwe - dadenach had'de Odysseus soi Zajd midd Wajbsbildeärn veädaa unn mussd die Awendeueä sisch selweä ausdengge; e bissi so ähnlisch iss aach de Rommaan von de Merkel 1991; oasch goud gefalle hadd mer de Rommaan vom Malerba 1999, wo die Penelope e bissi zweärsch iss unn de Odysseus am Eänn soi Geschischde (die Ilias unn die Odyssee) selweä uffschrajwe duud). [Taeger, Altertum I 167,1 Ende] ---------------------------------------- [clxx] [clxx,1] C. Die gruhs grieschisch Aussiedlung (Kollonisazjoon) unn die Tyrannis [clxx,2] 1. Die Kollonisazjoon [clxx,3] Unn weä ebbes hawwe wolld, was mer dehaam nedd krijje konnd, deä woar uff die Phoinikijeä oogewisse. Wej aach freujeä baj uus die Hännleä midd ihrne Klamodde uff'n Uadd komme sinn, so hawwe die Hännleä aus'm Libanon Luxuszeusch oo die Heef von de Keenische unn de Aadlische gebroochd. Die Griesche hawwe dej Keälle "Phoinikijeä" gedaafd, dere ihrn Muud geschätzd unn sisch üwweä dere ihr Geschäfdsdüschdischkajd geeärjeärd (Hom. Il. 23,743-5; Od. 13,272f.; 14,288ff.; 15,415f.; dadezou die franseesische Uffsetz von Vandersleyden 1987 unn Wathelet 1983). [clxx,4] Von dere ganse Geschischd mid'de Üwweäbevölgärung will die Rihll (Rihll 1993) nedd vill wisse; die maand, die miesde Griesche wiern nedd als Aussiedleä komme, sonneärn als Plündereä, Räuweä unn Sklavehännleä; Rihll veäglajschd die Griesche nedd mid'de Winkingeä, awweä wej isch den Uffsatz geleäse habb, mussd isch als oo die Wikinger, Warägeä unn Normanne dengge. Sie schrajbd an aaneä Stell (Rihll 1993, p. 88): Wann die Griesche midd ihrne Krieschsschiffe duasch die Gejjnd gefoahrn wiern, die wo nua n'klaane Laderaum gehabbd hedde, dann deede ville saache, des wiern Hännleä geweäse, die wo nua midd klaane, awweä besonneäs deure Sache gehannld hedde; sej awweä deed dej Keälle Kriescheä nenne, unn klaane, weädvolle Sache, des wier genau des, was'n Dieb am majsde inderessiern deed. [Taeger, Altertum I 170] -------------------------------------- [clxxi] [clxxi,3] Oo de noaddaffriganisch Küsd hadde die Griesche gruhse Schwierischkajde, ihr Plätzi oo de Sonn se finne. Noaddaffiga woar damoals gans anneäsdeä wej heud: Die Planse, s'Viehzeusch, s'Weddeä, alles woar anneäsdeä. Wem'mer heud oo die Gejjnd dengge, dann dengd mer: Sand unn Sonn unn immeä troggn. Aus Beusem woar aaneä baj de Fremdelegion in Algerije, de Schischeäsuh von de Bodd'n; deä waor Algeholiggeä; unn da hawwe die Leud immeä gesaad, deä woar baj de Fremdelegjon in Noaddaffriga, unn da woar's so troggn, dess'eä oogefange hadd se saufe. Damoals hadd's besonneäs in de Küsdegejjnde vill Waald gäwwe; unn wej de Burrem kuldivierd woar, konnd baald Frischd expordierd weärn. Unn Ellephande hadd's gäwwe unn Löwe unn anneä Viehzeusch, was mer heud nua noch südlisch von de Sahara finne. Unn die Leud, die wo da gewohnd hawwe, des woar, wej de Teager schrajbd (Taeger 1958, I 171) e bund Völgeä- unn Stämmgemengsl, miesdns hamitischeä Abstammung. Die Küsd hadd ville naddirlische Häfe, in dere Gejjnd hadd's vill goure Äggeä gäwwe, unn wo's kaa goure Äggeä gäwwe hadd, da konnd mer Gold unn Gewürzzl unn anneärn goure Sache finne; die aaldoigessessn Bevölgerung woar nedd besonneäs goud ogganisierd unn, wej's schajnd, nedd gejjeä Frimde unn Zougeraasde. Desdewäje hawwe die Phoinikieä ville Hannlsposde gegründ, aus dene dann rischdische Siedlunge unn Städde woarn sinn, se hawwe sisch sischeä aach mid'de Oihajmische veämischd, awweä die Phoinikieä hawwe vill uff ihr Sproach, ihr Kulduur unn ihrn Glauwe gehaale. So sinn rischdische phoinikische Siedlungsinselle ennstanne (vlajschd kam'mer des emmaa mid'de Hollenneä in Südosdasije veäglajsche?). Die spädeä mäschdischsd Staddgründung woar Karthago (was de laddajnische Noome iss; die Phoinikieä hawwe die Siedlung "Qart-haddascht" gedaafd, was uff Deutsch "Neustadt" hääsd, unn die Griesche hawwe Karchedon draus gemachd; n'schiene Üwweäbligg iss's Buch vom Warmington 1979, unn des iss uff Deutsch üwweäsetzt)) Karthago liehd glajsch neäweäm heudische Tunis (gennau, da in de Neh hadd's Affrigakorps kabidulliern musse, anno 1943). Karthago hadd am Enn von'eärreä Halbinsl gelejje, die wo nach Osde gezajschd hadd unn parallel zum Middlmeär sisch langgestreggd hadd. Des woar n'goure Schutz gejjeä Winde aus'm Wesde unn'm Noadde. So konnd sisch Karthago zwaa Hafebegge lajsde. Mi'm Fesdland woar die Halbinsl üwweä zwaa Landenge veäbunne; unn zwische dene zwaa Landenge, da had'de See von Tunis gelejje. Üwweä die Gründungsgeschischd von Karthago schrajbd de Pompeius Trogus: [cap. 4] Wej de Keenisch Mutto von Tyros gestoarwe iss, hadd'eä sajn Suh Pygmalion unn soi Dochdeä Elissa, was e besonneäs schie Jungfraa woar, als Eärwe oigesetzd. Awweä s'Volg hadd'm Pygmalion s'Keenischduum üwweägäwwe, unn dadebaj woar deä doch noch'n Boub. Die Elissa, die hadd ihrn Unggl Acherbas gehoiroad, deä woar Hercules-Priesdeä unn de zwedde Mann im Stoad nach'm Keenisch. Des woar n'rajsche Mann, awweä soi Rajschdümeä hadd'eä veästeggld; unn wajl'eä Anxd voa'm Keenisch gehabbd hadd, hadd'eä soi Gold nedd in Häuseärn uffbewoahrd, sonneä in de Eärd veägraawe. Aach wann die Leud nix gewussd hawwe, iss hald doch gebabbld woarn. De Pygmalion iss desdewäje gans verriggd woarn unn hadd Rääschd unn Gesetz veägesse. Unn dann hadd'eä den Mann, deä wo sajn Unggl unn sajn Schwaacheä woar, eämoadd ohne Resbegdd dadevoa, des'se doch sogoar zou aaneä Famillje geheärd hawwe. *** (Justin XVIII 4,3-6). [cap. 5] *** Zybbeärn *** (üwweä den Daal von de Geschischd vgl. de franseesiche Uffsatz von Lipinski 1983) [cap. 6] *** So odeä so ähnlisch find mer die Geschischd in de aale Borne, unn die hawwe all aans gemajnsam, des'se kaa Karthageä woarn. Am berühmdesde iss bestimmd de Vergil in de Aeneis, wo die Elissa uff de Noome Dido heärd, dann kam'mer da nenne de Philistos von Syrakus (FGH 556 F 47) odeä besonneäs de Timaios von Tauromenion (Dion. Hal. Ant. Rom. I 74,1; FGH 566 F 60). Sischeä, e bissi ebbes von dere Geschischd maach die hisdorisch Wuhredd soi (vgl. die Uffsetz von Alvar/ González Wagner 1985 unn Bonnet 1988, alle baad uff ausweärds), awweä die Struggduur von dere Geschischd unn aach aanselne Episode sinn tybbisch fir'n grieschische Rommaan. Waschajnlisch hawwe sisch die Griesche fir so bedeudnd Stadd, wej's Karthago spädeä woarn iss, aach e gans besonneä Gründungsgeschischd sesammegedischd (vgl. dadezou de Barceló 1994, p. 2f., deä hier aach als Voalaach ausgebeud woarn iss). --------------------------------------------- [clxxii] [clxxii,1] Aach s'Nildelda woar die Griesche fir ville Jahrhunneädde "off limits" (vgl. Hom. Od. XIV 246ff., wo de Homer sajn Odysseus noch emmaa aus'm Egybbdische devookomme loasse duud), die Egybbdeä wollde kaa Zougezouwenne. Dess iss irschd mid'de Pharaone aus de Dynnasdie von Sais anneärsdeä woarn, nemmlisch m'Psammetich I. (663-609 v.Chr.), deä wo Söldneä von ausweäds gebrauchd hadd, wajl'eä die Assyrer veädrajwe unn Egybbde widdeä aanisch mache wolld (Her. II 152ff.). Unn de Psammetich II. (594-588 v.Chr.) had'dann dej Söldneä aus Ionie unn Karie im Delda oogesiedld (dadezou Austin 1970, p. 15ff., Boardman 1981, p. 134ff., de Kienitz 1981, p. 245ff. unn besonneäs m'sälwe Kienitz soi Geschischd von Egybbde aus'm Juhr 1953, p. 35ff. zou dere ganse Oogelejjnhajd!). Mid'de Söldneä iss aach de Hannl komme, wann aach die Egybbdeä druff uffgebassd hawwe, dess's nua e poar aanselne Plätz woarn, wo die grieschische Hännleä sisch braadmache duaffde. De irschde grieschische Hannlsposde woar Milesion Teichos, awweä deä iss fallierd. N'rischdische Eäfolsch woar dann s'Städdsche Naukratis, e gans Zajd lang de aanische Haafe üwweähaabd, wo die Griesche unn die Egybbdeä ihr Zeusch veähannelle konnde (Her. II 178f.), awweä e unabhängisch Polis wej Milet, die Muddeästadd, iss Naukratis nie woarn. Da hadde die Egybbdeä unn zwischeduasch aach die Peässeä ihrn Daume druff (dadezou Austin 1970, p. 22ff., Boardman 1981, p. 138ff. unn de Kienitz 1981, p. 257). [clxxii,2] Awweä aa Plätzi hawwe die Griesche doch noch gefunne, wo se sisch so rischdisch braad mache konnde: s'Huuchland von Barka, wo dann die Kyrenaika (im heudische Libye - isch sach nua Rommel, Benghasi unn "Taxi nach Tobruk") draus gewoarn iss (dadvoo weär mer noch se babbelle hawwe!). Die Phoiniker hadde n'Booche drim gemachd (mer waas nedd, weswäje), unn aach in Egybbde hadd sisch zou dere Zajd aach kaans drim gesoaschd. Mid'de oihajmische Hamite-Stämm, de Libyer, schajnd's nedd vill Arjeä gegäwwe se hawwe, obwohl die Keälle oo sisch kaa friedlische Nochbeärn woarn, wej die Egybbdeä ofd gennuch feststelle mussde; de Noome "Battos", so hawwe die grieschische Keenische von Kyrene gehaase, also "Battos" gihd uff dej Libyer serigg. Unn aach aus de Inschrifde von Kyrene kam'mer leänne, dess weenischsdens de Libyer ihr "owwerre Zehndausend" lejweä sisch mid'de Griesche veähoiroad hawwe unn in ihr Städde gezooche sinn, als'se stännisch duudhaache se wolle. [Taeger, Altertum I 172, 2. Absatz] [clxxii,3] Im Voaddeäasijaddische woar's noch schwierischeä mi'm Kolonnisiern. Wajl da sinn die Griesche uff mäschdische Rajsche gestuhse. Naddirlisch woarn da die Griesche schonn lang im Geschäfd, awweä die Üwweäresde sinn nedd so eägiebisch, wej mer sisch des wünsche deed. Unn die grieschische Geschischdsschrajweä, die veämiddelle e Bild von'm abgeschlossenne, seriggebliwwenne Griescheland. Awweä mir müsse heud midd oasch ville unn andaueärnde Kondaggde zwische Griesche unn de Leud von Ausweädds reschenne. Die berühmd Siedlung Al-Mina im Syrische iss so e Bajspill fir de Uffendhald von grieschische Hännleä im Voaddeäasijaddische (dadezou z.B. Graham 1986). Aach in de Noaddägäis hawwe die Thraker gesesse, unn aach hier hawwe die Griesche fleisisch Kolonije oogeleschd, ellaans sexunnzwansisch (26) Siedlunge uff de Chalkidike unn oo de Thraker ihrne Küsd; unn solang die Griesche nua klaane Siedlunge fir e bissi Beärschbau, Hannl unn Aggeäbau uffgebaud hawwe, hadd's aach kaa Jochd mid'de Thraker gäwwe (dadezou s'englische Buch vom Isaac 1986). [Taeger, Altertum I 172, 3. Absatz] ---------------------------------------- [clxxiii] [clxxiii,1] Aa von dene Fraache, wo mer sisch voakimmd, wej de Lehreä in de Schoul - deä fraachd die Kenn aach immeä Sache, die se nedd wisse - also, aa von dene Fraache, mid'dene mir uuseä Schwierischkajde hawwe, iss: Weä woar veäandwoaddlisch fir so e neu Aussiedlung? Woar des dej Polis als staadlisch Ogganisazjoon, die wo gesaad hadd, s'iss goud, wem'mer so unn sovill Leud, die wo kaa Land hawwe, foaddschigge kenne, odeä da iss'n goure Flegg fir e Aussieldung ("Ruure Huurn unn Eällehegge waxe uff kaam goure Flegge"), da wolle mer Leud hischigge? Odeä woarn des Priwaadleud, die wo gesaad hawwe, mir hawwe da n'Plan, mir wolle wajd foadd ebbes neues uffbaue, weä mäschd midd? Fir'n Seibert (Seibert 1963) woarn die Priwaadleud (Aadlische miesdns) die Leud, die wo's Saache hadde. Dadebaj hedde se bestimmd nedd gejjeä die Polis gehannld, sonneärn üwweä die Polis ennaus. Die Stadd, wo die Aussiedleä heäkomme wiern, die Muddeästadd, uff grieschisch die 'Metropolis', die hedd gejjeärüwwe de Aussiedlung, uff grieschisch 'Apoikie', nua Eährerääschde gehabbd, kaa pollidisch Machd; unn, weä in e Aussieldung gezooche iss, deä hadd soi Bürjeärääschde in de Metropolis veäloan. ------------------------------------------- [clxxiv] [clxxiv,4] So gejjeä hawwe Leud aus Phokaia im Klaasijaddische die Stadd Massalia (Marseille) gegründ; des woar nedd mih wej'n Hannlsposde, unn wej's aussiehd, iss da voa allm midd Sklave gehannld woarn. Kelte aus'm Noadde sinn nach Massalia veäfrachd woarn, unn aach uff die Ligureä in de Nochbeäschafd hawwe die Massaliote unn ihr keltische Lifferande Jochd gemachd (so Nash 1985, p. 53f. unn Rihll 1993, p. 102). ------------------------------------------- [clxxv] [clxxv,2] Unn so ähnlisch wej Massalia sisch e Seerajsch sesammegegründ hadd, hawwe sisch die Milesier unn anneärre Griesche im Schwoazze Meär braadgemachd; des iss waschajnlisch im achde Jahrhunneärd luusgange midd Seehannl unn vlajschd de irschde Städdegründunge (so Labaree 1957 unn Graham 1958), awweä so rischdisch Gas gäwwe mi'm Aussiedelle unn de Höjepunggd vom Neugründe iss dann im sibbde Jahrhunneärd (so Burn 1935, p. 132ff. unn Roebuck 1959, p. 119ff.) eärrajschd woarn. Des woar kaa Üwweäraschung, dess's Schwoazze Meär irschd so späd drookomme iss. Schonn baj de Argonaute kam'mer nachleäse, dess da nua Welle wohne duun unn miesdns schlääschd Weddeä iss. Desdewäje hawwe die Griesche aus'm iranische Bajnoome von dem Meär, `axsaina', "schwoazz", also dadraus hawwe se `axeinos', "uugasdlisch", gemachd (vgl. aach Her. IV 28; Diodor III 34,7; Strabo VII 3,18 p. 307; unn zum Wajdeäleäse de Danov 1962, Sp. 951ff.). Awweä mer kann sisch hald nedd immeä aussuche, wo mer hiwill. Unn des konnde die Griesche aus'm Klaasijaddische aach nedd. Wej die Lyderkeenische oogefange hawwe, de Griesche ihrne Küsdestädd als nejjeä uff'n Pels se rügge, iss's fir die so rischdisch eng woarn. Wajl's hadd als mih Mäuleä se stobbe gäwwe, awweä neu Aggeäland hadd's kaans gäwwe, wajl die Lyderkeenische, die hawwe de Raum dischd gemachd. Unn da iss dann s'"uugasdlische Meär" inderessand woarn. Dej Kollonije hadde voallm zwaa Uffgaawe: Aggeäland fir die Aussiedleä, die wo dann widdeä Frischd unn anneärn Nahrungsmiddl fir die Muddeästädde eäzeusche sollde. Naddirlisch, da wo's Ajse unn so ebbes gäwwe hadd, hadd mer's middgenomme: Sinope, e freuj Gründung (im Juhr 631 v.Chr. nach'm Eusebius), konnd Ajse von de Chalyber eäweärwe. Awweä miesdns woar Aggeäbau unn Viehzuchd s'wischdischsde (dadezou Roebuck 1959, p. 116ff.). N'Rüggschlaach in dere Beweschung woar die Kimmerierinwasjoon, awweä den hawwe de Ionijeä ihr Aggeäbaukollonije besseä üwweästanne als de Hannl im Klaasijaddische, wo die Haubdplätz fir die Medallveäawwajdung in Urartu unn im Kaukasus unn de dademidd veäbunnenne Hannl e zajdlang fasd kabuddgange iss (vgl. Birmingham 1961). Die Griesche woarn im Schwoazze Meär nedd uffsehaale! Mih als wej neunsisch Städd solle ellaa die Milesier in de Propontis (m' Marmara-Meär uff deutsch) unn am Schwoazze Meär oogeleeschd hawwe, sääd de Plinius d.Ä. (Plin. n.h. V 112; Ephoros, FGH 70 Fr. 183; Strabo XIV 1,6 p. 635; vgl. dadezou Bilabel 1920, p. 13ff.). Dadebaj woar besonneäs die Wesd- unn die Noaddküsd vom Schwoazze Meär begeährd, wajl da woar de Burrem goud, Schwoazzeärdäggeä unn so (zou de Grieschestädde in dere Gejjnd Boardman 1964, p. 255ff.). [Taeger, Altertum I 175,2] [clxxv,4] In de Noaddägäis woarn die Leud aus Chalkis uff Euboia die, die wo voann bajm Aussiedelle woarn. Die gans Halbinsl Chalkidike iss nach dene gedaafd woarn. Besonneäs wischdisch iss dann die Stadd Olynth uff de Chalkidike woarn. [Taeger, Altertum I 175,4] [clxxv,5] Thasos (üwweä die Geschischd von dem Inslstoad s. Pouilloux 1954, uff franzeesisch) [Taeger, Altertum I 175 unten] ----------------------------------------- [clxxvi] [clxxvi,2] Kuazz gesaad, die Gejjnd iss so grieschisch woarn, dess die Oiwohneä se "Gruhsgriescheland" gedaafd hawwe. Gruhsgriescheland, dess woar dess fir die aale Griesche, was heud noch fir ville Ammerigga iss: S'Land von de unbegrensde Meeschlischkajde. Unn's hadd noch aa anneä Gejjend gäwwe, wo sisch die grieschische Aussiedleä ähnlisch festgesetzd hawwe, die Kyrenaika, wo mer schonn devoo gebabbld gehabbd hawwe. Hier hadde um 631 v.Chr. Aussiedleä von de Insl Thera die Stadd Kyrene gegründ (Her. IV 151ff.; unn wann was so bassierd iss, dess hadd de Boardman 1966 nach de Schirwe von de Dibbe, die wo mer da gefunne hadd, unneäsuchd), dess dann selweä widdeä Aussiedlungsstädd gegründ hadd. Unn dadrüwweä, wej dess Kyrene enstanne iss, had'de Pompeius Trogus e besonneä Geschischd veäzähld. Unn desdewäje gibbd's jetz dess, was mer n'"Exkurs" (n'"Ausfluuch in de Eäzählung") nenne duud, so wej'se aach de Pompeius Trogus in soi Geschischdsweägg oigebaud hadd; mir schwajfe ab. S'iss mih e Meäsche, dess annerre anneäsdeä eäzähle duun, unn desdewäje sinn aach die Noome uff laddajnisch; also jetz des, was de Justin (Justin XIII 7) bajm Pompeius Trogus abgeschriwwe hadd: "(§1) Cyrene autem condita fuit ab Aristaeo, cui nomen Battos propter linguae obligationem fuit. (§2) Huius pater Grinus, rex Therae insulae, cum ad oraculum Delphos propter dedecus adulescentis filii nondum loquentis deum deprecaturus venisset, responsum accepit, quo iubebatur filius eius Battos Africam petere et urbem Cyrenen condere; usum ibi linguae accepturum. (§3) Cum responsum ludibrio simile videretur propter solitudinem Therae insulae, ex qua coloni ad urbem condendam in Africam tam vastae regionis proficisci iubebantur, res omissa est. (§4) Interiecto deinde tempore velut contumaces pestilentia deo parere conpelluntur, quorum tam insignis paucitas fuit, ut vix unam navem conplerent. (§5) Cum venissent in Africam, pulsis accolis montem Cyran et propter amoenitatem loci et propter fontis ubertatem occupavere. (§6) Ibi Battos, dux eorum, linguae nodis solutis loqui primum coepit, quae res animos eorum ex promissis dei iam parte percepta in reliquam spem condendae urbis accendit. (§7) Positis igitur castris opinionem veteris fabulae accipiunt, Cyrenen, eximiae pulchritudinis virginem, a Thessaliae monte Pelio ab Apolline raptam perlatamque in eiusdem montis iuga; cuius collem occupaverant, a deo repletam quattuor pueros peperisse, Nomium, Aristaeum, Autuchum, Agraeum, (§8) missos a patre Hypseo, rege Thessaliae, qui perquirerent virginem, loci amoenitate captos in isdem terris cum virgine resedisse; (§9) ex his pueris tres adultos in Thessaliam reversos avita regna recepisse; (§10) Aristaeum in Arcadia late regnasse, eumque primum et apium et mellis usum et lactis ad coagula hominibus tradidisse solstitialisque ortus sideris primum invenisse. (§11) Quibus auditis Battos virginis nomine ex responsis agnito urbem Cyrenen condidit." Unn jetz e bissi veädeutschd: Dess Cyrene hädd nemmlisch n'Mann gegründ, deä wo Aristaeus gehaase hädd. Awweä die Leud hädd'n anneäsdeä geroufe, Battus nemmlisch (dess iss grieschisch de Stodderreä) hädde'se'n gedaafd, wajl'eä nedd rischdisch babbelle konnd. M'Battus sein Vaddeä, de Keenisch Cirnus von de Insl Thera, hädd sisch Sorje im sein Boub gemachd unn hädd desdewäje s'Orraagl in Delphi gefraachd. Unn da hädd'eä die Andwoadd kriehd, dess'm befohle wier, de Battus naach Affrigga se schigge unn die Stadd Cyrene se gründe. Wann'eä dess gemachd hädd, deed'eä aach rischdisch babbelle kenne. Awweä die Leud uff Thera hädde sisch oo de Kobb gegriffe unn geglaabd, se wiern gefobbd woarn. Wej kennd dann dess klaane, veäloassenne Thera genungg Aussiedleä in dess gruhse Affrigga schigge? Unn da hädde se die Sach uffgäwwe. Awweä mi'm Apollo hädde dess nedd mache kenne, wejjeä Befehl unn Gehoasaam unn soo. De Apollo hädd'n die Pesd geschiggd, des'se barriern deede. Unn wej's dann sowajd geweäse wier, dess die Leud uff Thera endlisch begriffe gehabbd hädde, hädde se groad emmaa aa aansisch Schiffsche nach Affrigga schigge kenne. Unn wej se dann nach Affrigga komme wiern, hädde'se die Oiwohneä errausgeschmisse unn de Beäsch Cyra besetzd, e schie Fleggsche Eärd, wo's aach n'kräfdische Born gäwwe hädd. Unn da hädd dann aach de Battus oogefange, rischdisch se babbelle. Desdewäje hädde die Aussiedleä aus Thera aach m'Apollo seine Woadde rischdisch veädraud unn hädde dess gemachd, was'se gehaase woarn waan. Unn wej se ihr Laacheä uffgeschlaache gehabbd hädde, hädde'se e aald Meäsche geheerd, dess die Cyrene, e oasch schie Maadsche aus'm Thessalische vom Beäsch Pelium, vom Apollo geraubd unn genau hier uff de Beäsch gebroochd woarn wier, wo'se ihr Laacheä uffgeschlaache hädde; dess die Cyrene vom Godd vejjeä Bouwe kriehd hädd, aan Nomius, aan Aristaeus, aan Autuchus unn'n Agreus; unn dess die, die dem Maadsche sein Vaddeä, de thessalisch Keenisch Hypseus, geschiggd hädd, des'se soi Doachdeä suche sellde, dann aach hier gebliwwe wiern, wajl hier so schie wier, unn sisch middem Maadsche oogesiedld hädde; unn dess die draj ellsde Bouwe von de Cyrene widdeä nach Thessalie seriggemachd wiern, wej se gruhs woarn; dess de Aristaeus dann im Arkadische Keenisch gewoarn wier, unn dess deä Aristaeus die Bienezuchd unn aach noch ebbes Astronomisches mid'de Sommeäsonnewend enndeggd hädd. Unn duasch dess Meäsche häd'de Battus geleännd, dess dem Maadsche sein Noome unn deä aus de Andwoadd vom Orraagl in Delphi de selwe woar, unn da hädd'eä die Stadd Cyrene gegründ (Justin XIII 7). Awweä uffgebassd: Geschischdsschrajweä (wej Her. IV 154ff.) oddeä Dischdeä wej de Pindar (Pyth. 5,87), die wo vlajschd mih uff'm Kasde hadde wej de Pompeius Trogus, kenne die Geschischd anneäsdeä (vgl. Chamoux 1953 üwweä die Geschischd von Kyrene unneä dene irschde Keenische). Awweä aach dem soi iss gans schie, gell! [Taeger, Altertum I 176, 3. Absatz] Unn wej im Juhr 344 v.Chr. de Timoleon aus Korinth (dem sei Leäwensbeschrajwung hadd Talbert 1974, e oasch wischdisch Buch!) komme iss unn Syrakus errooweäd hadd unn de Tyrann Dionysios II. zua Umschulung foaddgejaachd hadd, daa iss Syrakus noch'emma in de Veäajn von de korinthische Aussiedleästädd haamkomme, aach wann dess, was de Timoleon uffgebaud hadd, nedd lang gehaale hadd (dadezou Meier-Welcker 1983). So gehd's hald uff Sizilie. [Taeger, Altertum I 178, 1. Absatz] Dadezou iss awweä noch ebbes se saache: Wem'mer so von de klassische Zajd seriggugge duud, so von Addeen unn Spadda aus, dann felld aam uff, dess die in dere Zajd (750-550 v.Chr.) nedd so vill se melle hadde. So rischdisch abgange iss's in de ellerre unn jüngerre Kollonjaalgebiede. Wajl hier sinn wiaddschafdlische, gesellschafdlische unn polliddische Veäennerunge Hand in Hand gange. Unn dess iss bassierd wejjeä dere zwedd Kollonisazjoon: In dene neue Städde woar nedd mih de Baueä de Haubdborn von de Wiaddschafd, sonneän Handweägg unn Hannl. Desdewäje hawwe aach die aadlische Heärrn midd ihrm Grundbesitz baald abgedanggd gehabbd. Dadebaj sinn ville Konwenzjoone uff'm Misdhaffe geland, die wo die Gesellschafd im Zaum gehaale hadde. Tyranneheärschafde sinn uffkomme. Dej anneäre Veäheldnisse hawwe neue Leud unn neue Feäddischkajde gebrauchd. Groad die Kollonisazjoon unn de Feärnhannl hawwe dadefir gesoaschd, dess in de Seefoahrd, in de Teschnigg unn aach sonsd vill neues gemachd woarn iss. Baj dene lange Seerajse hadd mer Schiffscheä gebrauchd, die wo aach emmaa n'Stuhs veädraache konnde, unn mer mussd leärne, sisch nach de Steänne se orrijendiern. Unn wajl mer jetz aach direggd droo woar am Aale Orrijend, konnd mer sisch von dene ihrne Asdronoome e ganse Menge abgugge: Die aale Assyrer, Babylonier unn Egybbdeä hadde da de Griesche vill voraus. In dere Zajd hawwe aach die Griesche de Papyrus, deä wo aus Egybbde komme duud, üwweänomme, um druff se schrajwe. Unn anneädeä als baj de irschde Kollonisazjoon hawwe jetz die Muddeästädde unn ihr Kollonije vill engeä sesammegehaale. Die Weld iss widdeä e bissi klenneä woarn, awweä de Ausdausch von Wisse unn Leud hadd zougenomme. Die wischdischsd Kolloniemuddeästadd woar Milet. Unn s'iss kaa Wunneä, dess die irschde draj Phillosoophe, de Thales (deä mi'm Thales-Satz), de Anaximenes unn de Anaximander, von Milet heägestammd hawwe. Unn duasch die gans Andigge duasch kam'mer saache, dess die Kollonjalgebiede (nedd nua s'Klaasijaddische, aach Sizilje, Gruhsgriescheland in Südiddaalje, s'Thrakische), wo sisch die Kulduurn unn die Mensche gekreuzd hawwe, n'goure Flegge fir Maddemaadiggeä, Naddurfoascheä unn aach Ärzde woarn. Mer selld nua emmaa oo so Keälle wej de Pythagoras, de Hippodamos, de Demokrit, de Hippokrates, de Aristoteles, de Eudoxos, de Archimedes, de Diophantos, de Anthemios unn de Isidoros, deä wo die Hagia Sophia in Konstantinopel gebaud hadd, dengge! [Taeger, Altertum I 180] [clxxxi] 2. Die Tyrannis [Taeger, Altertum I 181] [clxxxii] (üwwea die Sappho gibbd's n'heäzische Rommaan in Brejfe vom Fernau 1986). [Taeger, Altertum I 182] [clxxxiii] Awweä die grieschisch Rellischjoon in dere Zajd, des iss nedd nua die, die wo mer bajm Homer kenne geleännd hawwe, mid'dene Göddeä, die wo emmaa neäwe ennaus gih, die wo aach moadds bies soi kenne. Zwische dene huche Göddeä unn de klaane Leud, de Baueärn, de Viehhiadde, woar noch vill Platz. Dej Leud hadde anneärn Sorje, dess die Eärn goud soi deede, dess's Viehzeusch vill Junge krieje selld, dess's nedd se vill unn'nedd se weenisch Rejje gäwwe selld. Dadefir woarn die "klaane" Göddeä in de Hajmad zoustännisch, die wo kaa gruhse Hajlischdümeä hadde unn die wo die aafache Opfeä oogenomme hawwe, was die aafache Leud hald so gäwwe konnde. Mer muss aach droo dengge, dess dej aafache Leud kaa Aussischd hadde, im Leäwe wajd se komme. Da iss die Hoffnung gruhs, dess's vlajsch nach'm Duud irjndwie besseä weärn kennd, ja sogoar besseä weärn muss. Mir wisse aus'm Homer, dess die aadlische Heärrn des vill anneäsdeä gesejje hawwe. In de berühmd Duurebefrachung (Nekyia) in de Odyssee (Hom. Od. XI 487-491): De Achilleus sääd, de Odysseus bräuschd üwweähaabd nedd se veäsuche, ihn üwweä de Duud se trösde; lejweä welld eä als Knääschd uffs Feld gih, fir'n oarme Mann, deä wo selweä nedd vill hedd, als Keenisch üwweä dej ganse Duure se soi. Kenne Sie die Filme "De Tihscheä von Eschnapur" unn "Des indische Grabmoal"? Unneä dem Palasd von dem Maharadscha gibbd's e Höhl, wo se die ganse Aussätzische oigespeärrd hawwe, bis'se steärwe. So ähnlisch kimmd mer m'Homer soi Unneäweld voa, nua, dess da hald die Ewischkajd uff aan woadde duud. Was fir'n Achilleus die Aussisch uff grenseluus Langewajl woar, nedd mih kemfe unn siesche se deäffe, des woar aus de Sischd von'm klaane Kouhbäueärsche e gans anneä Sach: Kaa Anxd mih hawwe se müsse, kaan Hungeä mih unn kaa Käll. [Taeger, Altertum I 183,2] [clxxxiv] Ville, ville Juhrn lang woar'so, dess die miesde Foascheä gesaad hawwe, s'deed vill se vill Gemäsch gemachd weärn wejjeä dere Orijendalisierung. Dej Ähnlischkajde, die mer gefunne hedd, weärn hald nua Ähnlischkajde, unn dadraus kennd mer kaan rischdische Kulduuroifluss errausleäse. Awweä jetz gihd's widdeä in die anneä Rischdung (dadezou besonneäs s'Buch vom Burkert 1992). De Prometheus, wej mern aus'm Aischylos soi Tragödje vom "gefesslde Prometheus" kenne, hadd vill vom sumerisch-akkadische Godd Ea/ Enki üwweänomme (so die West 1994) [Taeger, Altertum I 184,2] [clxxxv] Rischdische Keenische konnde sisch nua in de Randgebiede haale, in Epirus unn in Makedonije - des woarn Stammeskeenische; awweä des woarn hald aach Gejjnde, wo die Griesche selweä gemaand hawwe, dej Leud da wiern oasch rüggstännisch unn aach goar kaa rischdische Hellenne. Aach in Spadda unn in Kyrene hadd's noch Keenische gäwwe, awweä die woarn in ihreä Machd oigeschrängd. Miesdns wiadd die Eäbbmannaschie von de Aadlsheäschafd veädrängd. Manschmaa konnd die Keenischsfamillje nedd de Tiddl, awweä die Machd behaale (z.B. in Korinth, wo die Keenischsheäschafd anno 747 v.Chr. abgeschaffd woarn iss, awweä dadefir iss dann jedes Juhr aaneä aus de Bakchiaden-Famillje zum Prytane gewähld woarn, was de hexde Beamde woar; dadezou Carlier 1984, p. 396ff.). [Taeger, Altertum I 185,4] ------------------------------------ [clxxxvi] [clxxxvi,3] Ofd hadd so'n Road des, was mer "probuleutisch" Fungzjoon genannd hadd: Wann Ennschajdunge gedroffe weärn müsse, babbld de Road drüwweä, was's fir Meeschlischkajde gibbd, was mer üwweähaabd mache kennd, unn dann weärn aan odeä mih Voaschlääsch gemachd, üwweä die dann die Volksveäsammlung abstimme duud. S'bekanndesde Bajspill fir so'n probuleutische Road iss die gruhs Rhetra in Spadda. Ob awweä die Spaddaneä des ganse Veäfahre eäfunne hawwe, wej de Andrewes 1954 geschriwwe hadd, deäff mer bezwajfelle (dadezou Carlier 1998, p. 14f.). [clxxxvi,4] Aigina (dess de Aiginete ihrn Rajschdum voa allem vom Sklavehannl komme wier, maand Rihll 1993, p. 102f.) [clxxxvi,5] Irjndwann zwische 700 unn 650 v.Chr. woar's langsam aus mid'de Ära von de riddeälische Aanslkämfeä, die wo noch in Strajdwaache uff's Schlachdfeld gepreschd woarn wej im Homer sajne Gedischde. De Trump woar jetz die Hoplite-Ammee, wo die Soldoade e gans bestimmd Kamfausrüsdung hadde unn aach e gans meäggwüaddisch Oard, Kriesch se mache unn Schlachde se schlaache. Hoplite woarn schwierbewaffnedde Infandrisde. Jedeä Hoplit hadd e ennspreschnd Ausrüsdung aus Ajse gehabbd (z.B. e neu Oard von Schild, den wo mer besseä benutze konnd, unn'n Brusdpanseä unn e Lans unn'n Ajsehelm). Unn was vlajschd noch wischdischeä woar, dej Ausrüsdungsgejjestänn aus Ajse woarn kaan Luxus, unn desdewäje konnde die Baueärn unn die Bürjeä sisch dej Waffe lajsde. Wajl, die Soldoade in de grieschische Polisammejje, die mussde ihr Waffe unn Ausrüsdung selweä bezoahle unn middbringe ('hoi tà hópla parechómenoi'). Unn dej Hopliteveäbann, in dene die Aadlische nemmih so wischdisch woarn, dej woarn de Born von de grieschisch Weährkrafd. Die Hoplite hawwe disziplinierd kämfende Infandrieoihajde gebild, wo jedeä Hoplit sajn fesde Platz gehabbd hadd: E fesdgeschlossn Kamfrajh, Mann neäweä Mann, Schild oo Schild, ofd mehrere Gliedeä dejf. Unn des iss dann Phalanx gehaase woarn. So e Phalanx, da hadd mer vill Disziplin defir gebrauchd: Die Männeä mussde sesammeblajwe, jedeä hadd midd sajm Schild die rääschd Sajd von sajm Nochbeä gedeggd. Die Phalanx duaffd kaa Löscheä krijje. Wej aan Mann mussde se maschiern, mussde se oofange se renne. Musigg hadd geholfe, de Glajschridd se haale (die Hoplite hawwe gesunge, unn ofd woarn Fleedespilleä debaj). So e Phalanx konnd mer am besde da oisetze, wo die Gejjnd gans flach unn ebn woar. Weä mih Leud unneä Waffe gehabbd hadd, konnd aach e steäggeä Phalanx hawwe. Wann zwaa Poleis Kriesch gemachd hawwe, dann hadd's miesdns nua aa Schlachd gäwwe, unn ofd genungg hawwe die Krieschsgeeschneä den Oadd unn die Zajd fir die Schlachd veäabredd (naddirlisch hadd mer voaheä bajm Geeschneä alles foaddgeschlebbd, was nied- unn naalluus woar, odeä kabuddgehaache; dadezou Hanson 1983). Dann sinn die Phalange uffmaschierd. Unn dann sinn se uffenanneä luusgange. Die Phalanx, die wo gewoaffe weärd, eälajd Veälusde unn weärd ofd aus ennanneä gejaachd; ofd gibbd's baj de Veäliereä so ebbes wej e Panik, unn jedeä nimmd die Baa in die Hand unn mäschd sisch foadd. Odeä, wann kaans sisch devoomache will, dann leesd sisch die Schlachd uff in Aansl- unn Grubbegefeschde. Gewonne had'die Krieschpaddaj, die wo's Schlachdfeld fir sisch behaubde kann, die anneärrn müsse de Verschwindibus nomme (dadezou .a. Delbrück 1920, I 31ff. unn Lorimer 1947 unn Adcock 1957, p. 3ff. unn Hölscher 1973, p. 28ff. unn Lonis 1979 unn Connor 1988, p. 9ff.; speziell zou de Veälusde Adcock 1957, p. 7 unn Krentz 1985 unn Connor 1988, p. 14f. ). Die Gennerääl, die Stratege, hadde nua voa de Schlachd Ärwedd. Eä mussd fir'n Nachschub sorje, die Phalanx mussd rischdisch uffgestelld weärn, unn e oaddnlisch Redd selld die Männeä so rischdisch kamfmudwillisch mache (üwweä die berühmde grieschische Feldheärrnredde bajm Thukydides vgl. Luschnat 1942). Wann so e Phalanx irschd emmaa uff'm Weesch woar, konnd mer se nedd mih umdirrischiern (die gruhs Ausnahm sinn die Spaddaneä). Unn Reseärve hadd's kaa gäwwe (des iss irschd vill spädeä eäfunne woarn). Miesdns woar mid'dere aane Schlachd aach glajsch de ganse Kriesch voabaj. Awweä nedd, des'se jetz allminnanneä glajsch haamgange wiern! Die Siescheä hawwe sofoadd nooch de Schlachd die Waffe oigesammld, die wo die anneärn veäloan hadde. Unn mid'dene Waffe hawwe se e 'Tropaion' gebaud: N'Baam odeä n'Eischepoal gesuchd, unn dann hawwe se do die Beudewaffe uffgehängd - so, wej Jääscheä s'Geheärrn unn die Felle von ihne ihreä Jochdbeude uffhänge. So e Tropaion hadd - schajnd's - aach unn voa allm e rellischjöös Bedeudung gehabbd: So e Tropain, des wier nemmlisch e Bild vom Zeus. Bestimmd wollde die Griesche dademidd m' Zeus Dangge saache, vlajschd wollde's'n aach veäseehne (dadezou z.B. Burkert 1977, p. 203 unn 400 unn Lonis 1979, p. 129ff.). Unn die, wo die Schlachd veäloan hadde, die mussde baj die Siescheä komme unn mussde se bidde, des'se ihr Duure uffsammelle deäffde. Mid'dere Bidde gäwwe die Besieschde zou, jawoll, mir hawwe die Schlachd veäloan. Was sollde se aach anneärres mache: Wajl, wann die Phalanx ausmaschierd iss, hadd's kaa "Feldersatzheer" mih gäwwe dehaam. Sinn die Veälusde gruhs geweäse, mussde se woadde, bis e neu Hoplitegennerazjoon gruhs woarn iss (wej sisch dej ganse Krieschsbräusch ennwiggld hawwe unn wej dadraus so e Oard grieschisch "Haager Landkrieschsoaddnung" errausgebild hadd, dadezou iss Fernandez Nieto 1975 gans brauchboar, awweä uff spanisch). Nedd nua mir heud hawwe Schwierischkajde, so ebbes üwweähaabd n' Kriesch se nenne, unn in dene Kriesche hadd mer bestimmd kaan Moltke unn kann Guderian gebrauchd. Dej Schlachde woarn rischdische Duelle, unn die Reschelle von de Schlachde komme uus heud komisch unn unsinnisch voar (groad wej wem'mer Verbindungsstudende oofugge duud, die wo e Mensur feschde, wem'mer die Reschelle nedd kennd, kam'mer des aach nedd veästih). Wem'mer m'Herodot glaawe will, dann iss des aach de Peässeä schonn so gange (Her. VII 9; vgl. Meier 1991, p. 13ff.). So um 650 v.Chr. hawwe mer die irschde Noochrischde üwweä die Phalanx, unn am Eänn vom sibbde Jahrhunneärd woar dej Ennwigglung von de Hopliteammee schonn in Spadda, in Chalkis unn Eretria uff de Insl Euboia unn in aanselne Poleis im Klaasijaddische abgeschlosse. Spädeä sinn die Begriffe Hoplit unn Phalanx Schlüsselbegriffe fir de Griesche ihr Millidäär woarn. Dej Veäenneärung nennd mer aach die "Hoplite-Refoamm" odeä sogoar "Hoplite-Revoluzjoon". Wajl, die Oard, wej die Hellene Kriesche gemachd hawwe, iss daduasch gans anneäsdeä woarn. Unn, was nedd aach oasch wischdisch woar: Dej Veäenneärung hadd aach pollidische Folsche gehabbd. Wajl, wann de Baueä un de Aadlische schild oo Schild in de Phalanx gestanne hawwe, dann gibbd des aach e neu Selbsdbewussdsoi. Unn fir Meier (Meier 1991, p. 27) iss's kaa Wunneä, dess's fasd glajschzajdisch mid'dere Hoplite-Refoamm die irschde 'Staseis' (e 'stasis', des iss e bürjeäkrieschsoadisch Jochd unn Zuchd unn Zuures) gäwwe duud. Aach wann's mid'de Demmograddie noch lang gedaueärd hadd, so iss doch in ville Gejjnde ebbes errajschd woarn, was sonsd uff de Weld nua errajschd woarn iss: Isonomie, Glajschhajd voam Gesetz (die Lidderaduur üwweä die Hoplite iss riesisch gruhs; die wischdischsde Uffsätz sinn vlajschd: Nilsson 1929 unn Lorimer 1947 unn Snodgrass 1965 unn 1965a unn Detienne 1968 unn Vidal-Naquet 1968 unn Greenhalgh 1973 unn Cartledge 1977 unn Salmon 1977 unn Holliday 1982 unn Anderson 1984 unn Meier 1991; zimmlisch ellaa stehd Morris 1987, p. 196ff., deä wo schrajwe duud, dess die Hoplite-Refoamm kaa hisdoorisch Bedeudung gehabbd hedd; n'kriddische Lidderaduurüwweäbligg uff fransesisch stammd vom Lonis 1985). [Taeger, Altertum I 186,5 ------------------------------------------------------- [clxxxvii] Arisdokraddie - Hoplitetagdigg - Geldwiaddschafd - Agrarkrise [clxxxvii,1] E anneä gruhs Eäfindung in dere Umbruchszajd woarn die Wahle (uff grieschisch 'psephos'). Wahle, dadruff muß mer irschd emmaa komme, des die Leud Stimme hawwe, dess mer die Stimme zähle kann unn dass dann die Minderhajd mache muß, was die Meährhajd will. Des muß mer sisch emmaa voastelle: Da hawwe mer Gesellschafde, wo die Famillje, de Besitz unn vlajschd Lajsdunge im Kriesch drüwweä bestimme, ob mer owwe odeä unne iss; so'n Mann kam'mer in de Roadsveäsammlung üwweäredde, vlajschd muß mer de aane odeä de anneärre Kouhhannl mache, dess kaaneä als Veäliereä do stihd - awweä sisch Meährhajdsennschajdunge unneäweäffe - wo komme mer dann hi! Also, Wahle, des woar schon e moadds gruhse Schridd. Unn dadezou kommd noch ebbes: Wann's kaan Keenisch mih gäwwe duud, wann nedd mih die Aadlsfamillje ellaa ennschajde, weä iss dann veäandowaddlisch, weä iss de Souverän? Wann sinn se druff komme, dess e Roadsveäsammlung odeä sogoa die Volksveäsammlung so e Oard Souverän soi kennd? Beim Herodot gibbd's dadefir n'Ausdruck: 'en méso'. Die Souveränidäd lajd in de Midd von de veäsammelde Männeä, nedd mih baj'eärreä bestimmd Peäsoon (Her. III 80; dadezou uff franseesisch de Vernant 1969, p. 119ff.). S'gibbd veäschiedenne Idejje, wej die Wahle ennstanne sinn: 1) Wem'mer sisch de Üwweägang zou de Hoplitetakdigg betrachde duud, dann siehd mer, dess die Phalanx unn dademidd die Soldoadeveäsammlung, also de Soldaode ihrn Sesammehald vill wischdischeä woarn iss. Wajl, wem'mer mih Soldoade hadd unn die aach noch sesammehaale in de Phalanx, dann kam'mer die Schlachd gewinne. Unn wem'mer des emmaa intus hadd, so Carlier 1998, p. 18, dann fälld's aach de Mindeähajd lajschdeä, sisch de Meährhajd unneäseoaddne. 2) E anneä Idee hadd mid'de Ampiktyonije se duun. Amphiktyonieje sinn Kuldgemajnschafde, wo sisch aanselne Poleis unn Stämm sesammegeschlosse hawwe, rund um'n hajlische Oadd wej Delphi z.B. Unn so e Amphiktyonie, die hadd e Roadsveäsammlung, unn da sitze die Veädredeä von dene Stämm unn Städde drin, die wo in dere Amphiktyonie sesammegeschlosse sinn. Unn da hedde se s'Abstimme unn s'Meärhhajdsprinzib geleärnd. 3) Noch n'anneärn Wink gibbd de grieschische Begriff 'psephos' fir Wahle. Deä stammd aus de Gerischdsprach. Vlajschd woarn Rischdeä unn Geschworenne die irschde, die wo abgestimmd hawwe unn'm Meährhajdsprinzib zum Siesch veäholfe hawwe. Unn von da aus hadd sisch die Eäfindung Wahl in de Polidigg braad gemachd; des iss des, was de Carlier 1998, p. 18 fir am waschajnlischsde haale duud (alles nach- unn abgeschriwwe bajm Carlier 1998, p. 16ff.). [Taeger, Altertum I 187,1; dort einfügen] [clxxxvii,4] De Pittakos von Mytilene (üwweä den vgl. Page 1955, p. 151), des woar deä Keäll, den wo de berühmde Dischdeä Alkaios üwweähaabd nedd lajde konnd. Also deä hadd so von 590 bis 580 v.Chr. als Aisymnet üwweä Mytilene geheärschd. In ville Gejjnde had'des Duaschennanneä gans anneärn Keälle oo die Machd gebroochd, die Tyranne. (e Buch üwweä Basileia, Monarchia unn Tyrannis baj de Griesche voa'm gruhse Alexander stammd vom Barceló 1993) [clxxxviii] [clxxxviii,1] Mir unneäschajde dej elleä Tyrannis (besonneäs weädvoll m'Heuß 1946, p. 68ff. sajn Uffsatz) von de jüngeä Tyrannis, die wo mir im 5. unn 4. Jhd. v.Chr. besonneäs uff Sizilje finne. Des Woadd 'tyrannos' stammd waschajnlisch aus'm Ionische, wajl da im Ionische, da finne mer die irschde Tyranne. Im 7. Unn 6. Jhd. V.Chr. finne mer aach so Tyranne im grieschische Muddeäland. No ja, also was iss des jetz, so'n Tyrann? Mir Hesse kenne de Haustyrann; des kann'n biese Familljevaddeä, awweä aach e Wajbsbild soi, was den Resd von de Famillje terrorisierd. Biese Gewaldheäscheä haase mer Diggdadoorn (von römisch-laddajnisch 'dictator'). Fir die Griesche woar n'Tyrann n'Monarsch, also n'Ellaheäscheä, deä wo soi Machd anneäsdeä als'n rischdische Keenisch midd Lug unn Trug unn Gewald eärrooweärd hadd. Die miesde Tyranne woarn selweä Aadlische, die wo mid'dere aridogradische Kliggewiaddschafd nedd mih wajdeä komme sinn. Dej Leud hawwe dann die anneärn Bevölgerungsschischde gejjeä de Aadlische ihr Voarääschde uffgehetzd. Wo se oo die Machd komme sinn, hawwe se m'Aadl irschd emmaa die Machd genomme. Desdewäje sejje ville Foascheä in dene Tyranneheäschafde de Üwweägang zou de Demmogradie. (e deutsch Buch üwweä Basileia, Monarchia unn Tyrannis baj de Griesche voa'm gruhse Alexander stammd vom Barceló 1993) [Taeger, Altertum I 188,1/Gesche] Unn weä so'n Keäll duudgehaache hadd, wej's de Harmodios unn de Aristogeiton aus Addeen gemachd hawwe, also die Tyrannemördeä sinn baj de ganse Griesche wej Hajlische veäeährd woarn (dadezou de Taylor 1991). [Taeger, Altertum I 188,2] Unn von Oofang oo hawwe grieschische Tyranne hawwe Tyranne frimde Beroufssoldoade, Söldneä, in ihr Städde gehoold, wajl ohne e Lajbwach, woar's Tyranneleäwe e oasch kuazz Oogelejjnhajd. Söldneä unn e Lajbwach, des woarn wischdische Kennzajsche fir e Tyrannis (dadezou Parke 1933, p. 6ff.). [Taeger, Altertum I 188,3 Ende] [cxc] (zou'm Polykrates soi Oofänge nachgugge baj Labarbe 1974). [Taeger, Altertum I 190,1//201,1 alt] D. Die spädarschaisch Zajd 1. Die Barbare haache serigg [Taeger, Altertum I 190,3] Karthago [Taeger, Altertum I 190,4] [cxci] [cxci,3] So uugefihr gejjeä 520 v.Chr. hawwe die veäaanischde karthagische unn etruskische Flodde voa Alalia die Phokäer geschlaache (Her. I 166; vgl. Gras 1972) [Taeger, Altertum I 191,3] [cxci,4] So hawwe die Karthager e mäschdisch Rajsch sesammegehannld unn sesammeeärrooweärd; von'm Rajsch könne mer (so aach Taeger 1958, I 191) desdewäje babbelle, wajl s'hadd e Zendralveäwaldung gäwwe. Die Städde unn Siedlunge, die wo zou de Karthager ihrm Rajsch geheärd hawwe, egal, ob des jetz aale phoinikische Planzstädde wej Utika woarn odeä karthagische Kollonije, dej all minanneä duaffde sisch selweä veäwalde, awweä se duaffde kaa ajenn Ausepollidigg mache unn kaa ajenne Kamfveäbänn unneähaale. Unn die punische Gebiede in Affriga, die woarn in Veäwaldungsbezirge oigedaald; unn in jedm Bezirg hadd'n karthagische Beamde s'Saache gehabbd. Besonneäs die punische Bezirge in Affriga, schrajbd de Bagnall (Bagnall 1995, p. 19), die hedde jedes Juhr n'gruhse Tribud bezoahle musse; unn desdewäje hedd's ofd Jochd gäwwe unn sogoar Uffstänn. Awweä had'die Stoadsveäfassung von Karthago ausgesejje - dadrüwweä hawwe sisch de Aristoteles (Aristot. Politik II 11 = 1272b-1273b) unn de Polybios (Polyb. VI 51f.) ausgeloasse. Hanno unn soi gruhs Seerajs oo de affriganisch Wesdküsd (dadezou uff Deutsch de Warmington 1979, p. 90ff. unn Picard 1983, p. 236ff. unn de Huß 1985, p. 75ff. unn dann de franseesiche Uffsatz von Ramin 1976) [Taeger, Altertum I 191,4] [cxcii] [cxcii,2] De Karthager ihr Hannlsmachd hadd'n sovill oigebroochd, des'se nedd nua deure Krieschsflodde unneähaale konnde, se konnde aach n'Haffe Söldneä beschäfdische konnde. Die Regrudierungsbasis woar's ganse wesdlische Middlmeär: Aus'm affriganische Hinneäland sinn Libyer unn anneärn Stammeskriescheä komme, die wo baj de schwier unn de lajschd Infandrie gediend hawwe; Keltiberer unn spädeä Kelde hawwe baj de lajschd Infandrie gediend; unn von de Baliare sinn gefürschdede Staaschleudereä komme. Die aanselne Volxgrubbe woarn duasch die unneäschiedlische Sproache, Gebräusch unn de Glauwe von'ennanneä veäschiede. Unn so konnde die karthagische Offiziern die Söldneä besseä unneä Kondroll haale. Unn wann's Jochd gäwwe hadd, hawwe die Söldneä Drugg unn EPA kriehd, Exekuzjoone oigeschlosse. Was die Karthager nedd wollde, woar, die Söldneä in die karthagische Gesellschafd se indegriern (anneäsdeä als baj de Legionärn in de römisch Kajseäzajd unn heud die Fransuuse mid'de Frimdelegion: Wajl da sinn die Soldoade am Enn von ihreä Dinnsdzajd römische Bürjeä bzw. franseesiche Bürjeä woarn). Unn dademidd sellde die Karthager noch'n Haffe Ärjeä krijje! Awweä, unn da iss'm Bagnall (Bagnall 1995, p. 23) Rääschd se gäwwe, wann die Karthager goure Gennerääl gehabbd hedde, wiern die Söldneä treue unn mudische Soldoade geweäse. [cxciii] [cxciii,3] E rischdisch Kadastroph woar die Veänischdung von Sybaris duasch die Nochbarn aus Kroton Anno 511 v.Chr. Wej gruhs de Zoann uff die Sybarite woar, kam'mer dadraus sejje, dess hier s'irschde Maa in de grischisch Geschischd die ganse uff'm Schlachdfeld gefangene Mannsleud aus Sybaris massagrierd woarn sinn unn dann aach noch die gans Stadd pladdgemachd woarn iss - als ob die Leud aus Kroton mid'de Sybarite hedde Sodom unn Gomorrha spille wolle (Her. V 44f.; VI 21; Diod. X 23; XII 9f.; Strabo VI 263; Athen. XII 520f.; vgl. dadezou, wem'mer franzeesisch kann, de Ducrey 1968, p. 57ff.117 unn uff Englisch Dunbabin 1948, p. 365f.). [cxciv] Die Machveäschiewunge in Hellas [cxciv,1] De Gyges woar de Irschde, de Stammvaddeä von de Mermnade-Dynnasdie unn soll'n Usurpator geweäse soi (wann des woar, wisse mer nedd, awweä so gejjeä 665 v.Chr. had'de Gyges schon uff'm lydische Thron gesesse, vgl. Cogan/Tadmor 1977). Eä soll, schrajbd de Taeger (Taeger 1958, I 194), Kolophon unn Magnesia eärroowäerd hawwe. Awweä dann sinn die Kimmerijeä (üwweä dej hawwe mer wajdeä owwe schon gebabbld) üwweä die Lyder heägefalle. Zwaamaa, schrajbd de Parker (Parker 1995, p. 32) hedde die Kimmerijeä gejjeä'n Gyges gekämfd: So gejjeä 665 v.Chr. hed'de Gyges die Kimmerijeä noch foaddjaache kenne, awweä wej se unneä ihrm Keenisch Lygdamis (odeä Tugdamme; Strabo I,3,21 C61) dann kuazz nach 650 v.Chr. widdeäkomme weärn, hedde se de Gyges duudgehaache unn die Stadd Sardeis, die hedde se ausgeräuweärd (Her. I,15; Kallinos, fr. 5a). Dann sinn die Kimmerijeä wajdeämaschierd bis nach Ephesos, unn da hawwe se de Artemis-Tembl oogesteggd (Her. I,6,3; Strabo I,3,21, C61; Kallimachos, Hymn. In Dianam vv. 251-254). Aus'm Kallinos von Ephesos sajne Krieschliedeä, schrajbd de Bengtson (Bengtson 1977, p. 76) kennd mer heud noch de Schregge errausleäse, den wo dej barbarische Fuldeä (obrimoergoí) üwweäall veäbrajd hedde. Unn'n Thrakerstamm, die Trerer, die wo baj de Kimmerijeä middgemachd hadde, dej Keälle hawwe Magnesia am Mäander kuazz unn klaa gemachd (Strabo XIV,1,40). Awweä die Lydeä sinn baald widdeä stagg woarn. De Lyderkeenisch Alyattes had'de Kimmerijeä ihr Resde aus'm Klaasijaddische veädriwwe (Her. I,16,2). De Sadyattes unn de Alyattes hawwe gejjeä Milet lang gekämfd, awweä die mäschdisch "Herrin üwweä'n Pontos" (so nennd se Taeger 1958, I 194) konnde se nedd unneä ihr Fuchdl bringe, unn hadd de Lyderkeenisch n'Freunschafdsveädraach midd Milet gemachd (uff grieschisch ‚synthêkai', Her. I 22; Bengtson 1962, Nr. 105). Awweä's rjasche Smyrna (zou de Geschischd von dere Stadd s'Buch vom Cadoux 1938), des hawwe die Lydeä so gejjeä 575 v.Chr. eärrooweärd unn kabuddgehaache. Nua die Inselle Samos unn Chios, die hed'de Lyderkeenisch nedd eärrooweärn kenne, wajl eä hedd kaa stagg Flodd gehabbd, hadd schon de Herodot (Her. I 27) gemaand. De Kroisos hedd aach soi Heärschafd üwweä die ionische Griesche so abgesischeärd, maand de Walser (Walser 1984, p. 10f.), dess'eä immeä e goud Veähäldnis zou de gruhse Hajlischdümeä im grieschische Muddeäland, also Delphi, Didyma unn Theben, gehabbd unn dess'eä sogoar midd Spadda, was die steäggsd Machd baj de Griesche woar, n'Veädraach gemachd hadd (Her. I 69f.). Neäweä Egybbde unn Babylonije woar aach's Lydische Rajsch nedd nua wiaddschafdlisch, sonneärn aach millidärisch e wischdisch Gruhsmachd (dadezou Balcer 1984, p. 33-53). [cxciv,3] Wej de Kyros s'Lyderrajsch eärrooweärd hadd, sinn aach die ionische Poleis in de Peässeä ihrn Machdberajsch komme (Her. I 141-176), was de Taeger e grundlejjnd Kräfdeveälaacheärung nenne duud (Taeger 1958, I 194; vgl. zou dere gans Geschischd Walser 1984, p. 12ff. unn La Bua 1980). Irschd woar des noch nedd so vill mid'dere Peässeäheärschafd, awweä wej de lydische Schatzmaasdeä Paktyes n'Uffstand gejjeä'n Kyros gemachd hadd, da hawwe'm ville ionische Poleis geholfe, aach wajl de Paktyes vill Geld gehabbd hadd. Die Leud aus Milet hawwe nedd middgemachd, unn des woar aach goud, wajl deä Uffstand iss baald sesammegebroche. M'Kyros soi Feldheärrn, de Mazares unn spädeä de Harpagos hawwe dann uffgeroumd unn hawwe aach ville ionische Städde (Priene, Phokaia, Teos, Klazomenai, Lebedos, Kolophon, Ephesos, Myus, Erythrai) oogegriffe unn unneäwoaffe. Milet iss e fraj Stadd gebliwwe unn hadd mid'de Peässeä Freunschafd gehaale. [Taeger, Altertum I 194] ------------------------------------------------ [cxcv] [cxcv,2] Goddesfriedn So'n kuazzfrisdische Waffestillstand hadd mer 'ekecheiría' (was sovill haase duud wej: "wo mer die Hand serigghaale duud") gehaase. In dem Stoad, wo des Fesd gefajeärd weärn selld, duaffd nedd gekämfd weärn, unn aach die Leud, die wo sisch die Spille oogugge wollde, dene duaffd mer nix mache. Also kaan Friedn fir die ganse Griesche! [Taeger, Altertum I 195,2] ------------------------------------------------- [cxcvi] [cxcvi,1] Mid'die wischsdischsde Spille woarn die Olympische Spille, die wo mer ja aach sajd Anno Domini 1896 in de Neuzajd widdeä fajeärn duun (Büscheä üwweä die Olympische Spille: Günther 2004, Siebler 2004, Sinn 2004 unn Swaddling 2004; sonsd naddirlisch Bengtson 1969, p. 88, mid'de elleä Lidderaaduur). Irschd sinn die Leud nach Olympia gemachd, wajl da woar e Orraagl. Unn irjndwann hawwe se aach Spoaddweddkämf gemachd. Die Griesche selweä hawwe gesaad, die irschde Spille hedd's 776 v.Chr. (Olymp. I) gäwwe (bis die Spille dann vom chrisdlische römische Kajseä Theodosius II. veäboode woarn sinn). Ob des so stimme duud, wisse mer nedd. Waschajnlisch sinn irschd im sibbde (7.) Joahrhunneärd v.Chr. so rischdisch ville Leud nach Olympia gemachd. Irschd sinn nua die Leud von de Peloponnes nach Olympia gemachd, dann sinn Leud aus gans Griescheland komme. Die Spille hawwe alle vejjeä Juhrn (odeä besseä in jedm fünfde Juhr) staddgefunne (am irschde Vollmond nach de Sommeäsonnewend). Middmache duaffde nua fraje Griesche (spädeä aach Makedone unn dann sogoar Römeä) - unn (aach, wann mir des kaans glaawe duud) Wajbsleud, wann se noch ledisch woarn. Fir die Mannsleud hadd's gäwwe: Ausseä Weddrenne midd Gäul unn Waache noch Weddlaafe, Ringe, Boxe, Pankration (de "Allkamf"), Pentathlon (de "Fünfkamf"), Diskusweäffe, Wajdspringe, Speärweäffe unn Waffelauf. Unn fir die Wajbsleud hadd's nua Weddlaafe gäwwe. Die Schiedsrischdeä hawwe 'Hellanodíkai' gehaase. [cxcvi,2] Die Amphiktyonije woarn Eidgenosseschafde, wo sisch Stämm unn Stoade sesammegeschlosse hawwe, wajl se e Hajlischduum schütze wollde unn all sesamme bestimmde Goddesdinnsde fajeärn wollde. Naddirlisch hadd so e Kuldgenosseschafd aach e polliddisch Bedeudung, wajl, wem'mer z.B. n'Oogriff uff des Hajlischduum abweährn will, muß mer ja aach irjndwej die Veätajdischung ogganisiern (e Buch, wo sowohl die sakral Sajd, wej aach de polliddisch Sajd beschriwwe wiadd: Tausend 1992, aach wann des e poar Schönhajdsfehleä hawwe soll). Aus dene Amphiktyonije hedde Bundesstoade weärn kenne. Awweä von dene ganse Amphiktyonije (z.B. die Delisch Amphiktyonie odeä die Kalaureische Amphiktyonie im Saronische Golf) hadd nua aa weägglisch gruhs Bedeudung kriehd: Die delphisch Amphiktyonie S'irschde Zendrum von dere delphisch-pyläisch Amphiktyonie woar de Demeter ihr Hajlischduum in Anthela, was am noaddwesdlische Ausgang von de Thermopyle lajje duud; wej'se dann Delphi zum wischdischsde Platz von dere Amphiktyonie gemachd hawwe, hadd's in Anthela immeä noch e Bundeshajlischduum fir die Demeter gäwwe (Her. VII 176; 200). Der Platz, wo Delphi lajje duud, iss aafach gruhsoardisch: Ville Leud babbelle von'm riesische, naddürlische Amphitheater am Parnassos-Gebirje (genau, de Dischdeäbeäsch, wo aam die Muse Küssischen gäwwe - no ja, odeä aach nedd). Die aale Griesche selweä hawwe den Oadd den "Nawwl von de Welt" (omphalos) gehaase (Strabo IX 3,2-12 p. 418ss.). Unn's Oragl in Delphi, des woar die fir die Griesche s'ellsde unn berühmdesde uff de gans Weld. S'gibbd e poar Saache, die wo beschrajwe, wej de Apollon nach Delphi komme iss. In de vlajsche ellsd hääsd's: In Delphi hedd e gruhs Schlang odeä aach n'Drache gehausd, deä wo Python gehaase hedd. De Python wier de Eärdgöddin Gaia ihrn Suh geweäse unn hedd uff soi Mamme uffgebassd. De Apollon wier komme, hedd des Schlangevieh duudgemachd unn wier dann da in'm Tembl veäeährd woarn. Ville Foascheä maane, in dere Geschischd hedde sisch Nachrischde üwweä'n voagrieschische Schlangekuld gehaale; dadezou deed aach basse, dess de Apollon soi Wajssaachunge duasch de Mund von'eärreä Fraa mache deed, de Pythia. Dej Fraa, die Pythia, die hadd uff'm Hoggeä midd draj Baa gesesse unn hadd voa sisch hi oragld. Wej se in den Zustand komme iss, des'se so foadd woar, dess die Leud geglaabd hawwe, jetz deed de Godd Apollon duasch se babbelle, dadrüwweä strajde sisch die geleährde Leud. Des, was in de aale Boanne stiehd, dess die Pythia gifdische Rauch oigeuremmd hedd, des wolle die miesde nedd glaawe (u.a. Strasburger 1984, p. 383). Anno 1998/99 woar de Geophysiggeä Jelle de Boer (von de Wesleyan University in Connecticut) drunne in Delphi. Dadebaj hadd'eä Risse in de Eärd gefunne, wo die gifdische Dämf hedde errauskomme kenne. Sesamme mid dem Aaldhisdoriggeä John Hale hawwe se des wajdeä veäfolschd, unn die zwa maane jetz, de Pythia kennd e Gemisch aus Methan, Ethan unn Ethanyl oigeuremmd hawwe, unn dann wär se wej voll geweäse. No ja, vlajschd hadde de Herodot unn soi Kolleesche doch Rääschd. Die Delphisch Amphiktyonie hadd e poar Hajlische Kriesche gefihrd. De irschde soll deä gejjeä Krisa geweäse soi (so gejjeä 590 v.Chr.); am Eänn von dem Kriesch soll Krisa zeästörd worn soi; de Bengtson schrajbd, deä Kriesch gejjeä Krisa wier oasch wischdisch fir die Ennwigglung von de Delphisch Amphiktyonie (Bengtson 1977, p. 85 midd Lidderaduur; anneäsdeä de Robertson 1978, deä wo maand, den Irschde Hajlische Kriesch hedde se im Viadde Jh. v.Chr. irschd eäfunne). [cxcvi,3] Unneä'm Strisch muss mer saache, dess die rellischjööse Middlpungde kaa Ansatzpungde fir regionale stoadlische Gebilde woarn odeä goar fir die Einischung von de Hellenne ihren Nazjoon. De Taeger schrajbd (Taeger 1958, I 196), mer kennd schonn von'eärreä grieschische Nazjoon babbelle, wem'mer dademidd e Kulduurnazjoon maane deed; unn Vernant (Vernant 1987, p. 40) schrajbd von'm sesammehängnde Ganse aus Gebräusche, Weärde unn Glauwnsfoamme, in dene sisch die Griesche widdeägekennd hedde. Nach Taeger (Taeger 1958, I 196) hedd's n'stoagge Stoad unn e üwweäragnd Individuum gäwwe musse, was die grieschisch Kulduurnazjoon zou'eärreä "Schicksaalsgemaaschafd" sesammegeschweisd hedd. Unn dess aanselne Poleis veäsuchd hedde, die umlijjnde Gejjnde unneä ihr Fuchdl se bringe des maand de Starr (Starr 1986, p. 47ff.): Die Poleis, die wo aach spädeä die grieschisch Geschischd ennschajdnd bestimmd hedde, also Spadda, Addeen, Argos, Korinth unn Theben (im Boiotische), die hedde im sibbde unn achde Jhd. v.Chr. ihr Nochbeäschafd eärrooweärd unn sisch dademidd üwweä die anneärrn Poleis eähoowe. De Taeger (Taeger 1958, I 196f.) bringd hier zwaa Bajspille, wo se druff unn droo woarn, die Klaaräumischkajd midd Gewald se üwweäwinde, unn des sinn de Keenisch Pheidon von Argos unn die Thessaler. Argos weärd unneä sajm Keenisch Pheidon (um 670 v.Chr.) die wischdischsd Machd in Hellas. Ob'eä n'rischdische Keenisch woar odeä ob'eä die Machd usurpierd hadd, des wisse mehr nedd. De Aristoteles schrajbd, de Pheidon wier rääschdmäsisch Keenisch woarn, awweä spädeä weär eä dann n' Gewaldheäscheä unn Fuldeä woarn. [Taeger, Altertum I 196] -------------------------------------------------------- [cxcvii] Spille unn Amphiktyonije - Argos - s'Thessalische [cxcvii,1] De Pheidon konnd die Stimmung gejjeä die Spaddaneä ausnutze: Gejjeä Anno 668 v.Chr. hadd'eä s'nördlische Arkadije eärrooweärd, dann Elis, unn'eä iss bis Olympia komme. Unneä'm Pheidon hadde die Leud aus Argos, die Argiver, de Voasitz von de Olympische Spille (was sonsd de Leud aus Elis, de Eleier, geweäse woar). Mir wisse nedd so rischdisch, wej'm Pheidon soi Veähäldnis zou Korinth unn Aigina woar; awweä s'schajnd, als hedd'eä se beheärschd. Was fir e Enn de Pheidon genomme hadd, des wisse mehr aach nedd so rischdisch: Vlajschd hadd'eä gejje Spadda unn Elis veäloan unn iss abgesetzd woarn; vjlaschd hadd'eä aach bis zou sajm Duud wajdeäreschierd, wajl ihm sajn Suh iss waschajnlisch sajn Noochfolscheä woarn. Uff jedn Fall woar's nooch'm Pheidon sajm Duud nedd mih vill mid'de Argiver ihrm Rajsch. Argos had'die Voamachd üwweä'n Noadde unn's Zendrum von de Peloponnes veäloan. Kaaneä konnd de Spaddaneä ihrn Voamasch uffhaale. Duasch's ganse sexde Joahrhunneärd hadd's Kämfe gäwwe. Unn aach bajm gruhse Peässeäkriesch hawwe die Argiver nedd middgemachd, wajl se wollde nedd unneä'm spaddanische Owweäbefehlshaaweä diene. [cxcvii,2] Unn dann iss'eä ins Boiotische ennajgemachd, awweä da woar dann de Oofe aus: Bei Kerasos, was midde im Boiotische drin lajje duud, da sinn die Thessaler besieschd woarn, vlajschd Anno 570 v.Chr. (nach Sordi 1953, p. 256ff., woar dej Schlachd awweä irschd im freuje fünfde Jahrhunneärd). [cxcvii,3] Awweä Pheidon hi, Thessaler heä - annesdeä als wej spädeä im Iddaalische, wo Rom sisch alles unneäwoaffe hadd, odeä lang voaheä im Mesopotamische unn aach sonsd ofd, hadd's im archaische Griescheland (unn aach spädeä nedd so rischdisch) kaa rischdisch gruhse Machdbildunge gäwwe; aach die Spaddaneä hawwe, wej mer sejje weärn, lang defir gebrauchd, ihr messenische Eärrooweärunge se veädaue. Die miesde Kriesche in dere Zajd woarn nua klaane Ausennanneäsetzunge zwische zwaa Poleis in de Nochbeäschafd, unn von Krieschsbündnisse wisse mer aach nedd vill; des schrajbd de Thukydides (Thuk. I 15), unn des kam'mer'm glaawe. Aa Schlachd, unn die Sach woar ennschiede. S'iss da um so Sache gange, wej die Grensstaa veäsetze, Krieschsbeude unn Rache. Nua gans seldn iss's so wajd komme, dess'n ganse Landstrisch odeä sogoar e gans Polis eärroweärd woarn iss (so e Polis mussd dann ihr Land abgäwwe unn Abgaawe bezoahle; vgl. Gschnitzer 1958). Die geeschneärische Poleis se veänischde, des hedd aam aach Ärjeä mid'de anneärrn Nochbeärn oigebroochd, wajl s'wolld hald kaaneä de nexde soi, gell! Fir'n Taeger (Taeger 1958, I 197) woarn die miesde Kriesche nua os e Oard Kirschduammspollidigg midd anneärre Middelle. Unn als Bajspill nimmd'eä de Lelantische Kriesch, de berühmde Lelantische Kriesch (so gejjeä 700 v.Chr.). Berühmd iss de Lelantische Kriesch desdewäjeä, wajl die Krieschgeeschneä, die hawwe ebbes ausgemachd: Nemmlisch, dess kaaneä midd Feärnwaffe (Booche, Speärn unn so) kämfe deäff; nua de Kamf Mann gejjeä Mann uff'm Schlachdfeld selld zehle (Strabo X 1,12, p. 448; dadezou Lambert 1982). Awweä des iss hier nedd so wischdisch. Die lelantische Eewenne, des iss odeä woar e Gejjnd uff de Insl Euboia, nedd gruhs, awweä s'gibbd goud Eärd (Mein schinnsde Gruhs, Dir Weärrerä!). Unn wejjeä dere Lelantische Eewenne sinn Chalkis unn Eretria strajbeä woarn. Wajl alle baad goure Beziejunge hadde - wejjeä Hannl unn Veäwannschafd unneä de Aadlische - iss da fasd n' panhellenische Kriesch draus woarn. S'klaasijaddische Milet hadd baj Eretria gehaale, unn Samos, s' Thessalische unn Korinth, die hawwe Chalkis Hilf gebroochd. So hadd Chalkis den Kriesch gewonne, awweä vill Weärd hadd's nedd gehabbd. Chalkis unn Eretria, alle baad hawwe se baald ihrn Oifluss veäloan (üwweä den Kriesch vgl. Hanson 1999, p. 34f.). Unn, so de Taeger als wajdeä (Taeger 1958, I 197f.), so wej de stoagge Stoad gefehld hadd, so hadd's aach kaa weägglisch üwweärragend Individuum gäwwe. Aach die Tyranne, die wo's spädeä baj de Griesche in Hellas gäwwe hadd, konnde voo dere Kiaschduamspollidigg weägglisch loasse. Da woar kaan zwedde Pheidon debaj, unn wann se emmaa so ebbes wej e Rajsch gegründ hawwe, dann had'des nedd vill längeä gehaale als sajn Gründeä. [Taeger, Altertum I 197] [cxcviii] [cxcviii,1] Unn so hedd de schlaachse grieschische Klaastoadlischkajd (Paddikularismus) üwweäall gesieschd. [cxcviii,2] 3. Spadda unn Addeen Spadda (Sparta) Lykurgos (dadezou Hooker 1988) [Taeger, Altertum I 198, 4. Absatz] [cxcviii,5] S'gibbd in Praach a Ziggareddesoadd, die sisch aach "Sparta" schimfe duud, unn uff dene ihrne Paggunge iss a Schiff druff, so aans, des jedeä glajsch eäkennd, deä wo sisch schonn'emmaa Prosbegde fir'n Grieschelandurlaub oogeguggd hadd. Awweä, wej des miesde, was'se uus inn de Wärwung verkaafe von weje, s'deed andigg soi, iss des aach falsch. Des Eurotas-Dahl, wo die Spaddaner gesesse hawwe, iss nedd nua e schih Fleggsche Eärd (nedd gans so schih wej die Werrera nadihrlisch), s'gibbd aach im Süde dann unne am Lakonische Golf goue Häfe (besonneärs Gytheion, des von Spadda nua 45 km wajd foadd lajd), von wo mer dann üwwer die Inselscher Kythera unn Ogylos lajschd nach Kreda komme kann. Also wann die Spaddaner gewolld hedde, hedde se aach so was wej e Seemachd weärn kenne, awweä se wollde nedd, unn desdewäje is des Schiffsche uff de Ziggareddpaggung falsch. Unn dess des noch wischdisch weärd, dess die Spaddaneä kaa Schiffscheä nedd gewolld hawwe, des weärn mer noch sejje. [Taeger, Das Altertum I p. 199] [cxcix,2] Landlose (uff Dorisch "Klaros"; dadezou hawwe bestimmd e poar Hofrajde geheärd, mand z.B. de Cartledge 1979, p. 175) (grundleeschnd üwweä die sozjale Veähäldnisse in Spadda iss de Oliva 1971) [cxcix,3] Die oarme Helote hadde baj de dene schlääschde Spaddaneä nix se lache (n'goure Üwweäbligg üwweä die elleä Foaschung stammd vom Oliva 1961, unn dann kam'mer vlajschd aach noch ins Buch vom Ducat 1990 ennajgugge). Die Helote mussde fir die Spaddaneä die Landwiaddschafd mache. Uff jedm Klaros hawwe Helotefamillje gesesse, die wo uffs Feld gih mussde unn aach s'Viehzeuch heude. Dadebaj konnde se zimmlisch selbstännisch wiaddschafde, wej's schajnd. S'hadd baj de Spaddaneä e Gesetz gäwwe, dess die Spaddaneä de Helote nedd mih wej die Hälfd voo dem, was die Landwiaddschafd gebroochd hadd, abnomme sellde. Isch seh des so: Wem'mer n'Hund ofd schmajsd, soll mer'm wenischsdns goud se fresse gäwwe. Dess des kaan gans schebbe Veäglajsch iss, kam'mer bajm Dischdeä Tyrtaios (fr. 5a) nachleäse. Deä sääd von de Helote, des'se wej die Esel die Hälfd von de Eärn de Heäschafde in die Scheueärn schaffe missde (üwweä die Fraach, wejvill die Helote abgäwwe mussde vgl. Link 1994, p. 1ff.). In jedm Spädheäbbsd, wann die neue Ephorn ihr Amd oogedreäre hawwe, hawwe se de Helote de Kriesch eäkleärd; unn des woar biddeä eärnsd gemaand, wajl's hadd die Krypteia (so e Oard Gehajmdinnsd) gäwwe: Als letzd Stuf in de Ausbildung zum Kriescheä sinn die junge Spartiate ennausgeschiggd woarn; am Daach hawwe se sisch veästeggld, unn in de Nachd, da sinn se errauskomme unn hawwe die Helote, die wo uffgefalle woarn, duudgehaache, unn uffäällisch woar schoschon, deä wo nachds uff de Gass errimmgelaafe iss (Aristot. Lak.pol fr. 538, apud Plut. Lyk. 28; üwweä dej Krypteia unn ihr Bedeudung fir die Eäziejung von de junge Spartiate vgl. Cartledge 1987, p. 31f. unn Vidal-Naquet 1981, p. 151ff. unn de klassische anthropologische Uffsatz von Jeanmaire 1913). [cc] [cc,2] Nua aa von de Besondeähajde von de Spaddaneä ihrne Stoadsveäfassung woar, des'se nedd nua zwaa oaddenlische Keenische hadde, sonneärn aach zwaa Keenischsfamillje, nemmlisch die Agiade unn die Eurypontide. Dess des zwaa unneäschiedlische Famillje woarn, des bewajse, so Taeger (Taeger 1958, I 200) die Geschleschdeänoome. Von dene zwaa Famillje woarn die Agiade die, die wo voahehmeä woarn (vlajschd, so Cartledge 1987, p. 23, hadde die Agiade am Oofang ellaans s'Reschimend gehabbd). Des irschde, oaddnlisch beleeschde "Heäscheäpoar" woarn de Agiad Archelaos unn de Eurypontid Charilaos, vlajschd aach Charillos gehaase, die wo so gejjeä 750 v.Chr. oo de Machd geweäse woarn (so Cartledge 1980, p. 98). Unn so lang Spadda so ebbes wej e oaddnlisch Monnaschie woar, hadd's aach zwaa Keenische gäwwe. Awweä miesdns woarn die Agiade unn die Eurypontide sisch nedd aanisch, ab unn zu woarn se aach rischdisch strajbeä. Unn des woar schlääschd fir die Stellung von de Keenische, wajl bestimmde unn wischdische Sache konnde se nua sesamme mache. Also woarn die Keenische, wann se nedd aanisch woarn, schwach, unn des hadd Platz geschaffd fir anneärn Leud unn anneärrn Veäfassungsinstanse, die Ephore z.B. De Keenische ihrn ellsde Boub woar de Drooneärwe; manschmual woar des aach de irschde Boub, deä wo uff die Weld komme woar, wann se schonn Keenisch woarn (de "purpurgeborenne"). De Droonfolscheä hadd nedd baj de noamaal spaddanisch Eäzijjung, de 'agoge', middgemachd, die anneärn Keenischskenn schonn: So woar die Stellung vom zukünfdische Keenisch üwweä alle anneärn (Plut. Ages. 1,4; dadezou Cartledge 1978, p. 28f.). [cc,3] Gerousia hässd so vill wej uff laddajnisch ‚senatus', e Körbeäschafd von aale Mannsleud. In de Gerousia hawwe außeä de zwaa Keenische (die noch nedd aald soi mussde) achdunnzwannsisch Mann gesesse, die wo üwweä seschzisch woarn unn nedd mih oirügge mussde. Mir wisse nedd: Konnd jedeä Spartiat üwweä seschzisch in die Gerousia ennajgewähld weärn, odeä woarn die Sitze in de Gerousia fir e poar weenische, besonneäs voanehme Famillje reseärwierd? Mir wiss's nedd gennaa, awweä waschajnlisch duaffd hald doch nedd jedeä (vgl. Bringmann 1980, p. 472.483f.). Weä emmaa in die Gerousia gewähld woarn iss, iss so lang dringebliwwe, bis eä gestoarwe iss (vgl. Rhodes 1981, p. 108 zou de Addeeneä irhm Areiopag). Die Gerousia woar in aam de Stoadsroad unn es heexde Gerischd, da sinn die Kabbidaalprozesse (Xen. Lak.pol. 10,2; vgl. Arist. Pol. 1270b38-40; 1294b31-34) unn dieBloudveäfahrn veähannld woarn, aach die Keenische selweä mussde hier uff's Gerischd (z.B. de Keenisch Pausianias Anno 403 v.Chr.; vgl. Cartledge 1987, p. 123); üwweähaabd schajnd alles voa die Gerousia komme se soi, wann die Rääschde von de Spaddaneä ihrne Politeia veäletzd woarn warn; sesamme mid'de Ephorn hadd die Gerousia aach druff uffgebassd, dess die Gesetze oigehaale woarn sinn (uff Grieschisch iss des die ‚nomophylakia'), was besonneäs wischdisch woar, wajl die miesde Gesetze, die woarn nedd uffgeschriwwe; dann mussde die Gerousia noch drüwweä ennschajde, üwweä was de Spartiate ihr Vollveäsammlung, die Apella, abstimme sollde (uff Grieschisch iss des die ‚probouleusis'); unn sesamme mid'de Keenische konnd die Gerousia "schebbe" Beschlüß von de Apella uffheewe. die gruhs Rhetra (dadezou die Uffsätz von Bringmann 1975 unn Levy 1977 unn Welwei 1979 unn Bringmann 1980 unn Cartledge 1980, p. 99ff. unn Ducat 1983, p. 202ff., was'n Lidderaduurüwweäbligg iss, unn Cartledge 1987, p. 124f.) [Taeger, Das Altertum I p. 200] [cc,4] Apella iss nedd de dorische Begriff fir Volxveäsammlung, sonneärn wajl die Volxveäsammlung, die iss immeä in Veäbindung midd'm Apollon-Fesd, was Apella gehaase hadd, sesammekomme, unn desdewäje nenne mir die de Spartiate ihr Vollveäsammlung Apella (dadezou de Ste. Croix 1972, p. 346f.; wo se üwweäall sesammekomme sinn, dadezou Shatzman 1968). [cci] [cci,3] Oliganthropie Gejjeä 480 v.Chr. veäzehld de exilierde Spaddaneäkeenisch Damaratos baj de Peässeä, Spadda kennd achddausnd Hoplite (also Spartiate) ins Feld schigge (Her. VII 234,2; anneäsdeä Beloch 1906, p. 53.73, deä wo maand, mih wej sexdausnd wiern's nedd geweäse); awweä de Kromayer (Kromayer 1903, p. 194) maand, dej achddausnd Spartiate deede gans goud basse, wajl zou de Schlachd baj Plataiai (Anno 479 v.Chr.), da sinn fünfdausnd Spartiate ausgerüggd, unn des woar nua die Jugnd (Her. IX 10,1; 11,3; 28,2; 29,1). Anno 371 v.Chr. voa de Schlachd baj Leuktra, in deä de Spaddaneä ihr Voamachdstellung falle selld, da maane die heudische Foascheä, s'hedd schon nedd mih als wej dausndfünfhunneärd Spartiate gäwwe (z.B. de Ste. Croix 1972, p. 332, kimmd uff dausndzwaahunneärd, unn Cozzoli 1979, p. 11, zähld dausndvejjeähunneärd Spartiate) - unn in dere Schlachd baj Leuktra sellde aach noch vejjeähnneärd Spartiate falle. [ccii] [ccii,2] Ephorat (dadezou z.B. Cartledge 1987, p. 125ff.) [cciv] [cciv,2] Die Wajbsleud unn die Mädeschen, die had'de spaddanische Stoad nedd direggd midd Beschlaach beleeschd (de Taeger 1958, I 204, schrajbd, se hedde e Frajajd wej in de inodgeärmanisch Voazajd gehabbd). Die Mädeschen, die hawwe baj ihreä Muddeä unn baj de Omma geleärnd, wej se de Haushald se mache hedde, unn se hawwe naddirlisch geleärnd, goure Spaddaneärinne se soi, nedd se flenne, wann de Mann odeä de Boub in de Schlachd gefalle iss usw. Die Gorgo, was'm Kleomenens I. soi Dochdeä unn m' Leonidas soi Fraa woar, die soll gesaad hawwe: "Mid'deim Schild odeä uff'm druff" (Stob. Flor. VII 31). S'iss egal, ob die Mannsleud duud odeä lebendisch haam komme, nua fajsch deäffe se nedd geweäse soi. Unn dej Kenn, die wo so oasch klaane Hutsch woarn odeä krangg odeä mißgebild, dej hawwe se in de Taygetos-Beärje ausgesetzd, des'se veähungeän sellde odeä de Fuchs se freässe deed (Plut. Lyc. 16; dadezou Roussel 1943). De Spaddaneä ihr grissd Guud, des woarn gesunde, kräfdische Bouwe (na, des haww'isch nedd baj de Nazis ihrm "Lebensborn e.V." abgeschriwwe). Unn dej Bouwe sellde midd Lajb unn Seel hunneärdzwansischprozendische Spaddaneä weärn, dadefir had'die Agoge gesoaschd. Wajl, die Spaddaneä mussde ja immeä dademidd reschenne, dess die Helote n' Uffstand mache kennde. Unn mid'dene woar ja Spadda im Daueärkriesch. Nua e stoagg Ammee konnd die Helote unne haale unn de Spaddaneä ihr Leäwnsoard sischeärn. Unn die Bouwe, des woarn hald die Regrudde fir dej Ammee. [Taeger, Das Altertum I p. 204, 2. Absatz//216,3 alt] [cciv,4] De Max Weber had'de Spaddaneä ihrn Stoad e "chronisch Krieschslaacheä" gehaase (Weber 1972, p. 809). ------------------------------------------------------------ [ccv] Agoge - Periöke - s'Messenische [ccv,2] Die irschde gruhse Erroweärunge hawwe die Spaddaneä in de direggd Nochbeäschafd gemachd. Irjndwann, awweä schonn zimmlisch freuh, sinn die Randgebiede von de lakonisch Ewenne unneä de Spaddaneä ihr Kondroll komme. Unn wajl's in dene Gejjnde vill Staa unn weenisch Brud gäwwe hadd, sinn hier kaa Äggeä fir die Spartiate uffgedaald woarn (nua de Spaddaneä ihr Keenische schajne vill Landbesitz in dene Gejjnde gehabbd se hawwe, so Xen. Lak.pol. 15,3). Die Leud da, die wo ja aach Dorer wej die Spaddaneä woarn, sinn als Periöke odeä Perioikoi (uff Deutsch: "die Umwohneä) in de spaddanische Stoad uffgenomme woarn, also als Bürjeä, die wo weenischeä Rääschde als die Spartiate hadde (zum Wajdeäleäse: Hampl 1937 unn Gschnitzer 1958, p. 61ff. unn Lotze 1993). Unn dej Periöke, die hawwe in so klaane Landstäddsche gewohnd, was gans klaane Poleis woarn, wej's se vill im Grieschische gäwwe hadd (dadezou Ruschenbusch 1985). Ihr lokale Oogelejjnhajde konnde se selweä reeschelle. Mer waas nedd, wej ville Periöke-Poleis s'gäwwe hadd, vlajschd so viazzisch bis achzisch; uff'm Höjjepungd von de Spaddaneä ihrne Machd woarn's, wej de Taeger (Taeger 1958, I 205) vlajschd hunneärd Periökestädde.. Die Periöke selweä woarn fraje Leud, awweä se hadde nix se melle im spaddanische Stoad. Aach in de Rääschdssischeähajd woarn se schlääschdeä gestelld als wej die Spartiate (so Taeger 1958, I 205; zum Veädejfe Lotze 1993, p. 49). Awweä se mussde in de spaddanisch Ammee diene, als Hoplite, bajm Nachschub unn baj de Pioniern unn als Seesoldoade. Dadefir hawwe de Periöe ihr Häuseä unn Famillje unneä'm Schutz vom mäschdische spaddanische Stoad gestanne, unn se konnde im Kriesch aach Beude mache. Unn waschajnlisch woarn die Periöke die Handweäggeä unn Hännleä im spaddanische Stoad, was die Spartiate nedd mache duaffde unn mer nedd de Helote üwweäloasse konnd; aach so schajne ville Periöke e goud Auskomme gehabbd se hawwe (dadezou Ridley 1974 unn Berthiaume 1976). Unneä'm Strisch kam'mer saache, dess die Periöke gans eästaunlisch sefridde woarn midd ihrm Leäwe unneä de Spartiate: Es muß als so ebbes wej e Gäwwe unn Nomme gäwwe hawwe (des sääd besonneärs de Lotze 1993). [ccv,3] Vlajschd gejjeä 705 v.Chr., also am Enn vom Achde Joahrhunneärd v.Chr., hawwe die Spartaner ihr irschd Kolonie gegründ, Tarent, uff Grieschisch ‚Taras' (dadezou Graham 1982, p. 112f.). Awweä dann sinn se uff's Messenische luusgange; des woar de Oofang von de Messenische Kriesche (üwweä die Borne zou de Messenische Kriesche gans wischdisch m'Jacoby sajn Kommendaar zum Rhianos von Bene, FGH 265). [Taeger, Altertum I 205] ---------------------------------------------------- [ccvi] Spadda unn Addeen [ccvi,1] So gejjeä 550 v.Chr. hawwe die Tegeate uffgeheärd se kämfe. Awweä Tegea iss kaa Unneädaanestadd woarn, sonneärn de Spaddaneä ihrn Bundesgenosse (Bengtson 1962, Nr. 112). Tegea woar die Polis, die wo am nexde baj Spadda woar, unn Tegea woar neäweä Mantineia die zwedd wischdisch Polis im Arkadische. Unn's Arkadische, des woar wischdisch: Weä nach Spadda wolld, deä mussd duasch's Arkadische. Wann aaneä de Messenische Helote helfe wolld, dann woar's Arkadische e prima Ausgangsbasis. Unn desdewäje woar des fir Spadda n' gruhse Eäfolsch, des'se jetz de Daume uff Tegea hadde - unn nedd die Keälle aus Argos. [ccvi,2] Des Bündnis zwische de sieschrajsche Spaddaneä unn de beschieschde Tegeate woar nix besonneärres, so Bündnisse hadd's noch mih gäwwe. Awweä des Bündnis zwische Spadda unn Tegea, des iss fir ville Foascheä de Oofang vom Peloponnesische Bund, baald zwaahunneärd Juhr lang die steäggsd Landmachd im Hellenische (so aach Taeger 1958, I 206; e Unneäsuchung üwweä die Ursprüng vom Peloponnesische Bund stammd vom Wickert 1961); n' anneärn gans freuje Bündniskandidad iss Elis uff de Noaddwesdpeloponnes. Elis hadd's Hajlischduum von Olympia unn die Olympische Spille kondrollierd, unn Olympia midd sajne Spille, die woarn wischdisch fir die Spaddaneä (so Cartledge 1987, p. 248). So hawwe die Spaddaneä als mih zwaasajdische Bündnisse midd Poleis uff de Peloponnes abgeschlosse. [ccvi,3] Unn es konnd aach Kriesche zwische aanselne Bundesgenosse gäwwe (z.B. Plut. Kimon 17,1; Thuk. IV 134,1). [ccvi,4] Die Spaddaneä hawwe sisch aach in die inneärre Oogelejjnhajde von ihrne Bundesgenosse oigemischd; die Spaddaneä hadde am lejbsde midd Oligarchije se duu; unn wann so'n Bündeä kaa Oligarchie woar, dann hawwe die Spaddaneä schon dadefir gesoaschd - aach wann se Soldoade schigge mussde (Thuk. I 19; 144,2; vgl. V 31,6). [ccvii] [ccvii,1] Unn so iss de Peloponnesische Bund baald e bedeudend Oogelejjnhajd woarn. S' woarn vlajsch noch kaa zwansisch Juhr nach'm Veädraach midd Tegea errumm, da woar Spadda aach schon midd Korinth veäbünd. Unn des woar oasch wischdisch, wajl Korinth hadd'n Isthmos von Korinth kondrollierd, die Veäbindung zwische de Peloponnes unn Middlgriescheland; unn was aach wischdisch woar, die Korinther hadde ville Schiffe (dadezou Cartledge 1982, p. 258). Baald iss waschajnlisch aach Megara, die anneä, die ösdlisch Isthmosstadd, baj die Spaddaneä gemachd (dadezou Legon 1981, p. 143ff.). Sogoar üwweä die Agäis ennüwweä hawwe die Spaddaneä, die Kondinendaalmachd, wej Taeger (Taeger 1958, I 207) se nenne duud, ihr Fühleä ausgestreggd unn hawwe mi'm Kroisos e Bündnis gejjeä die Peässeä abgeschlosse, des hadd awweä nedd vill genutzd, wajl die Spaddaneä, die hawwe als hin unn heä gebabbld, unn dann woar's se spääd (Her. I 69f.; Bengtson 1962, Nr. 113; Taeger 1958, I 207, häld den Veädraach aach fir hisdoorisch). Anno 524 v.Chr. hawwe die Spaddaneä veäsuchd, den Tyrann Polykrates von Samos se stüazze; jetz, wo Krieschsschiffe aus Korinth unn aus anneärre Bündneästedd baj de Hand woarn, konnde sisch die Spaddaneä aach uff's Meär waache, awweä die Seeschlachd gejjeä'n Polykrates, die hawwe die Spaddaneä unn ihr Bundesgenosse hawwe se midd Pauke unn Trompede veäloarn (Her. III 54-56; vgl. Cartledge 1982). ------------------------------------------------------------------------------ [ccviii] Spadda unn Addeen [ccviii,1], wo's Kithairon-Gebirje, des schon die Dorer uffgehaale gehabbd hadd, aach gejjerüwweä de Boioter die Grens maggierd hadd (zou de Strajderaje wejje Eleutheroi-Panakton: Prandi 1987, uff iddaljeenisch). Nua nach'm Osde zou da hadd's rischdisch Beschäfdischung für Grensstaaveäsetzeä gäwwe: S'klaane Städdsche Oropos, des kennd mer ja aus de addisch-boiotisch Geschischd, wajl Adden unn die Leud von Theben, die hadde n'gans besonneärre Spass droo, sisch gejjeäsajdisch Oropos weschsenomme (dadezou n'goure Uffsatz - hald aach uff iddaljeenisch, awweä des muss aach emmaa soi - von Bearzot 1987; fir's viadde Jahrhunneäd kam'mer aach bajm Schaefer 1885, I 106ff. nachgugge). [Taeger, Altertum I 208, im 1. Absatz//221,1 alt] Mir wisse, dess's uff de Akropolis in Addeen e mäschdisch mykenisch Schloß gäwwe hadd, unn um de Schloß errum woar noch e gruhs Unneästadd, awweä aach sonsd hadd mer noch e poar mykenische Spurn in Attika gefunne. Die Foaschung iss sisch zimmlisch aanisch, dess die Dorisch Wanderung Attika linx hadd lajje loasse, wajl Attika woar oarm, da hadd's kaa gruhse Ewenne nedd gäwwe (z.B. Curtius 1879, p. 224f. odeä Taeger 1958, I 208). De Buaschbeäsch von Addeen, wo die Akropolis druff stihd, woar also nedd nua de wischdischsde Siedlungsplatz in Attika, sonneän s'woar aach e Plätzi, wo üwweä de Unneägang von de mykenisch Ziwilisazjoon ewegg vill eähaale gebliwwe iss, was mer hald so "Kondinuidäd" nenne duud (zou de Siedlunxgeschischd von Addeen in dene Zajde vgl. s'Buch vom Welwei 1992). Schon zwische de spädmiddlhelladisch/freuhmykenisch Zajd unn de rischdisch mykenisch Zajd woarn als mih Leud aus de anneärrn Siedlungsplätz in Attika foaddgemachd. S'Enn vom Leid woar, dess (spädesdns SH IIIB) nua noch aa Schloss odeä Residenz üwwerisch gebliwwe woar, des uff de Akropolis von Addeen (vgl. Lohmann 1993, p. 118 unn Welwei 1992, p. 32ff.). Aach wann die Dorer nedd nach Attika komme sinn, hawwe in de "Dunkle Joahrhunneräde" als weenischeä Leud in Attika gewohnd. Wej die Zajde widdeä besseä woarn sinn, hadd's so e Oard "Binnekolonisierung" von Addeen aus gäwwe, die wo bis gejjeä's Enn vom Sexde (6.) Joahrhunneärd v.Chr. gedaueärd hadd. Dess die miesde Siedlunge in Attika ejjeä de Addeeneä ihr Aussiedleäheef woarn, kam'mer aach adroo sejje, dess in gans Attika (ausseä Oropos, die hawwe mih baj die Boioteä gezähld; dadezou Schmitt 1977, p. 103ff.) de sälwe Dialeggd gebabbld woarn iss, was aach schon de Aristophanes, de berühmde Komödjedischdeä aus Addeen, gewussd hadd (Aristoph., fr. 706 Kassel-Austin; vgl. Ehrenberg 1951, p. 87). Die Addeeneä woarn aach oasch stolz uff ihr lang Keenischslisde (vgl. de Uffsatz vom Jacoby 1902a), unn nedd alles iss e Meärsche. Dadevoo find mer bajm Pompeius Trogus noch'n oaddenlische Brogge: Noch voa'm Deukalion soi Zajde (also voa de Sinnflud, Anm.) hadde die Addeneä de Kekrops als Keenisch, unn vom dem hadd mer sisch veäzehld, eä hedd zwaa Lajweä, wajl eä als irschdeä had'die Mannsleud unn die Wajbsleud duasch Hoiraod middennanneä veäbunne, no ja, wej hald dej gans gans aald Zajd so rischdisch märschehafd iss. Uff'n Kekrops iss dann de Kranaos komme, unn nach dem sjaneä Dochdeä, de Atthis, iss dej gans Gejjnd gehaase woarn. Dadenach had'de Amphiktyon reschierd, unn deä hadd als irschdeä die Stadd de Göddin Athene gewajhd, unn desdewäje hääsd Addeen `Athenai'. Des woar aach gennau dej Zajd, wo e gruhs Üwweäschwemmung de grisseärre Daal von de Leud in Griescheland eäsäufd hadd. Nua die sinn üwwerisch gebliwwe, die wo uff de Beärje Zoufluchd gefunne hawwe, odeä, die wo Flöße gebaud hawwe unn zum thessalische Keenisch Deukalion geschwomme sinn. Desdewäje sääd mer, s'ganse Menschegeschleschd deed uff'n Deukalion seriggih. Duasch Eäbbfolsche iss dann de Keenischsdroon uff Erechtheus üwweägange, *** Unn dann woar de Aigeus, m'Theseus sajn Vaddeä, de Keenisch von Addeen, unn von dem hadd sisch die Medea schajde loasse, wajl de Stejfsuh (de Theseus, Anm.) woar schonn gruhsjährisch, unn die Medea iss dann midd ihrm Suh, m'Medus, den wo se vom Aigeus gehabbd hadd, nach Kolchis gange. Nach'm Aigeus hawwe de Theseus unn dann m'Theseus sajn Suh, de Demophon, uff'm Droon gesesse, deä Demophon, des woar deä, deä wo de Griesche Hilf gejjeä die Trojaneä gelajsd hadd. "6,1 Nunc quoniam ad bella Atheniensium ventum est, quae non modo ultra spem gerendi, verum etiam ultra gesti fidem peracta sunt, operaque Atheniensium effectu maiora quam voto fuere. paucis urbis origo repetenda est, 2 et quia non, ut ceterae gentes, a sordidis initiis ad summa crevere. 3 Soli enim, praeterquam incremento, etiam origine gloriantur ; 4 quippe non advenae neque passim collecta populi conluvies originem urbi dedit, sed eodem innati solo, quod incolunt, et quae illis sedes, eadem origo est. 5 Primi lanificii et olei et vini usum docuere. Arare quoque ac serere frumenta glande vescentibus monstrarunt. 6 Litterae certe ac facundia et hic civilis disciplinae ordo veluti templum Athenas habent. 7 Ante Deucalionis tempora regem habuere Cecropem, quem, ut omnis antiquitas fabulosa est, biformem tradidere, quia primus marem feminae matrimonio iunxit. 8 Huic successit Cranaus, cuius filia Atthis nomen regioni dedit. 9 Post hunc Amphictyonides regnavit, qui primus Mineruae urbem sacravit et nomen civitati Athenas dedit. 10 Huius temporibus aquarum inluvies maiorem partem populorum Graeciae absumpsit. 11 Superfuerunt, quos refugia montium receperunt, aut ad regem Thessaliae Deucalionem ratibus evecti sunt, a quo propterea genus hominum conditum dicitur. 12 Per ordinem deinde successionis regnum ad Erechtheum descendit, sub quo frumenti satio est Eleusini a Triptolemo reperta, 13 in cuius muneris honorem noctes initiorum sacratae. 14 Tenuit et Aegeus, Thesei pater, Athenis regnum, a quo per divortium discedens Medea propter adultam privigni aetatem Colchos cum Medo filio ex Aegeo suscepto concessit. 15 Post Aegeum Theseus ac deinceps Thesei filius Demophoon, qui auxilium Graecis adversus Troianos tulit, regnum possedit. 16 Erant inter Athenienses et Dorienses simultatium veteres offensae quas vindicaturi bello Dorienses de eventu proelii oracula consuluerunt. 17 Responsum superiores fore, ni regem Atheniensium occidissent. 18 Cum ventum esset in bellum, militibus ante omnia custodia regis praecipitur. 19 Atheniensibus eo tempore rex Codrus erat, qui, et responso dei et praeceptis hostium cognitis, permutato regis habitu pannosus, sarmenta collo gerens, castra hostium ingreditur. 20 Ibi in turba obsistentium a milite, quem falce astu convulneraverat, interficitur. Cognito regis corpore, Dorienses sine proelio discedunt. 21 Atque ita Athenienses uirtute ducis pro salute patriae morti se offerentis bello liberantur. 7,1 Post Codrum nemo Athenis regnauit, quod memoriae nominis eius tributum est." (Justin II 6 - 7,1). No ja, de Justin hadd hier de Pompeius Trogus kräfdisch sesammegestrische. De Kekrops iss nedd "Dobbllajb" gehaase woarn, wajl eä die Ejjeschliesung eäfunne hawwe soll, sonneän wajl'eä Schlangebaa gehabbd hawwe soll (üwweä'n Kekrops vgl. Gourmelen 2005). Unn Theseus? No ja, deä mi'm Ariadne-Farremm unn'm Minotaurus in sajm Labyrinth. Gell, jetz felld's Ihne oi! Dej ganse Geschischde hawwe naddirlisch bajm Justin kaan Platz gehabbd. Awweä de Theseus iss de aansische von de saachehafde Keenische, die wo in de Griesche ihrne Göddeä- unn Heldesaache e grisseä Roll spille duud (üwweä'n Theseus gibbd's moaddsmäsische Rommaan von de Renault 1993a)! Awweä mir hawwe hier e rischdisch Problem, wo mer irschd emmaa stutzisch weärn muss: Des Problem, dess die gans Lannschafd Attika unneä de Führung von Addeen aanisch woarn iss. Des maand de Meier (1995, p.46). Wajl des Attika, des iss ja aa Milljoon (gruhse) Morje gruhs, da hedde schonn e poar mih selbdstännische Staddstoade druffgebassd. Unn es iss ja aach nedd so, dess Addeen in Attika kaa Konggurrenz gehabbd hedd: Die Tetrapolis von Marathon unn de Paffestoad von Eleusis sinn bestimmd lang fir sisch selweä gebliwwe, bis ins achde odeä sogoar sibbde Jahrhunneärd v.Chr. Die Addeeneä selweä hawwe geglaabd, dess ihne ihrn berühmdesde Keenisch, de Theseus, Attika aanisch gemachd hedd (Thuk. II 15,2). Wej mer owwe bajm Trogus-Justin leäse konnde, geheärd de Theseus in die Gennerazjoon voam Trojanische Kriesch, aach des kennd'n Hinwajs soi, dess die polliddisch Sesammefassung von Attika noch uff mykenische Zajde seriggih duud. Awweä aanisch sinn sisch die Geleährde nedd. Waschajnlisch hadd's in Attika vill Kondinuidäd gäwwe üwweä die Dorisch Wanderung ennaus. Unn vlajschd iss irjnd ebbes in de Kebb gebliwwe, dess Addeen so ebbes wej e Vorhangstellung hawwe duud unn dess die Leud in Attika irjndwej sesammegeheärn. Uff jedn Fall kam'mer sisch nedd gennungg wunneärn üwweä den addenische "Sondeäweesch". Unn de goure aale Curtius (1879, p. 223) schrajbd, dess die Addeeneä die polliddisch Flurberajnischung unn Sesammelejjung von Attika völlisch rischdisch als die wischdischsd Daadsach aus ihreä Voazajd oogeguggd hawwe. Unn mir weärn sejje, dess die Folsche fir die grieschisch Geschischd uugeheujeä sinn. [Taeger, Altertum I 208, im 3. Absatz] Nach de Atthidographe duud's zejjejährische Archontat im Juhr 753 v.Chr. oofange; irschd woar des Amd noch de Keenischsfamillje von de Metontide voabehaale, awweä schon 713 v.Chr. stehd des Amd alle Eupatride (also m'addeenische Huchaadl) offe (dadezou Carlier 1984, p. 372). Üwwerisch gebliwwe iss's Keenischduum nua als Kuldkeenischduum. [Taeger, Altertum I 208, im 3. Absatz] [ccx] [ccx,2] Die miesd Zajd vom Sibbde Joahrhunneärd woar Addeen immun gejjeä die Tyrannis. Die Ausnahm, die wo die Reeschl bestädischd, die liefeärd de Kylon: So gejjeä 630 v.Chr. had'de Kylon, was nedd nua n'Aadlische unn'n Olympiasiescheä woar, sonneän aach m'Theagenes von Megara (zou dem vgl. de RE-Addiggl vom Schachermeyr 1934), m'Tyrann von Megara, sajn Schwiescheäsuh woar, sisch zum Tyrann von Addeen huchseputsche. Awweä wej die Sach deneweägange iss, hawwe sisch die Putschisde im Athene-Tembl uff de Akropolis veäkroche. Unneä'm Schutz von de Göddin duaffd'n kaans nix mache. Nua, ewisch konnde se da aach nedd blajwe. Unn desdewäje sinn se druff oigange, des'se uff fraje Abzuuch kabbidulierd hawwe. Awweä wej se baj de Aldare von de Eumenide, de Rachegödinne, voabajkomme sinn, sinn die Leud üwweä se heägefalle unn hawwe ville duudgehaache. Die Göddin awweä iss duasch dej Moadde belajdischd woarn, unn die Schuld, die hadd mer de Alkmeonide gäwwe, was de Addeeneä ihr mäschdischsd Aadlsfamillje woar. Unn des Veäbresche, de "kylonische Frevl", iss oo dere Famillje hänge gebliwwe: De Kleisthenes, was'n Alkmeonid woar, iss üwweä hunneärd Juhr spädeä desdewäje veäbannd woarn, unn sogoar de Perikles selld desdewäje aus Addeen veädriwwe weärn, unn dadebaj woar'eä nua müddeälischeäsajds mid'de Alkmeonide veäwand (Thuc. I 126; Plut. Solon 12; Aristot. resp. Ath. 1; Paus. I 28,1; zou de Üwweälieferungsgeschischd s. Seeck 1904, p. 318ff.). No ja, Frevl hi, Frevl heä: Dess de Kylon veäloan hadd, wo sonsd üwweäall die Tyranne gewonne hawwe, iss'n Hiwajs druff, dess de Aadl in Addeen noch stagg genungg woar unn dess die Schischde, uff die sisch die Tyranne gestützd hawwe, noch nedd stagg genungg woarn. Wajl, Addeen hadd sisch lang baj de Kollonisazjoon unn'm Üwweäseehannl seriggehaale. Die Ennwigglunge sinn irschd spädeä komme, so wej die Tyrannis. Unn so woarn de Aadl unn die klaane Baueärn immeä noch die wischdischsde Schischde in Addeen. Unn aach wann ville von de klaane Bauern schon Sexdlpäschdeä ('hektemoroi') woarn, d.h. sie hadde ihr Aggeäland veäloarn unn mussde n' sexdl von de Eärn als Poochd abgäwwe, also noch woarn die klaane Baueärn nedd so errunneäkomme, des'se de Kylon unneästützd hedde. Des mussd aach de Kylon meägge, wej'n die Alkmeonide unn die Baueärn geschlaache hawwe. [Taeger, Altertum I 210, im 2. Absatz/Gesche, VL] [ccx,3] Awweä baald nach de Kylonisch Veäschwörung hadd's n'anneärrn unn eäfolschrajscheärre Veäsuch gäwwe, m'Aadl soi Machd klenneä se mache. Des woarn so gejjeä 621 v.Chr. die Drakonische Gesetze. De Drakon hadd's addeenische Gewohnhajdsrääschd uffschrajwe loasse (anneäsdeä Taeger 1958, I 210). Wann mir heud von "drakonische Strafe" babbelle, dann maane mer Kobb odeä Hänn abhagge, also unnveähäldnismääsisch grausame Strafe. Awweä des stimmd so nedd: Wajl, wann die Gesetze unn die Strafe uffgeschriwwe sinn, dann kam'mer irschdns nedd mih so aafach willkürlische Uadaale fälle. Unn zweddns sinn Strajdischkajde, die wo die Sibbe voaheä unneä sisch ausgemachd hawwe, uff die Gemmaa üwweädraache woarn. E besonneäs goud Bajspill, so de Taeger 1958, I 210f., woar die Bloudgerischdsbarkajd (die wo freujeä baj uus in Kaasche veähannld woarn iss). Weä sisch emmaa mid'de Bloudrache beschäfdischd hadd, deä waas, dess dadebaj e Gewaldspiral ennfessld weärn kann, die wo baald auseä Kondroll geroade kann (was mer heud noch z.B. im Albanische sejje kann). Aa Ziel vom Drakon woar die Regulierung von de Bloudrache: De Veäwande von'm Duure iss's Rääschd uff peäsönlische, direggde Rache genomme woarn, jetz mussde se voam Arepag klaache. Unn so woarn'm Drakon soi Gesetze gennauso foaddschriddlisch wej's "Aache um Aache, Zuh um Zuh" aus'm Aale Desdamend. De Aristoteles (Aristot. Ath. Pol. IV) beschrajbd des ganse, als wier e timokratisch Veäfassung oigefihrd woarn. Awweä so Veäfassungsoirischdunge wej de Road von de Vejjeähunneärd (uff grieschisch 'boule') sinn bestimmd irschd spädeä eäfunne woarn. Desdewäje kam'mer baj de Drakonische Gesetze nedd von'eärreä Refoamm babbelle: Die Rischdeä, des woarn als noch die Aadlische (z.B. im Areopag), unn sozjaale Misstänn sinn aach nedd behoowe woarn; Addeen iss e arisdokradisch Oligarchie gebliwwe (zou de Drakonische Gesetze vgl. Ruschenbusch 1960, Rizzo 1963 unn Stroud 1979). [Taeger, Altertum I 210, 3. Absatz/Gesche, VL] [ccxi] [ccxi,2] Unn so konnde schon die Zajdgenosse m'Drakon soi Gesetze fir reaktionär haale, unn aa Gennerazjoon spädeä woarn m'Solon soi Refoamme fällisch. Wajl, aach in Addeen sinn die Uhrn baald anneäsdeä gange, unn es sinn Veähäldnisse ennstanne, die wo so ähnlisch woarn wej in dene Städde, wo die Tyranne Eäfolsch gehabbd hawwe. Uff de aane Sajd iss's de klaane Baueärn als schlääschdeä gange: Sie mussde baj de Aadlische als mih Schulde mache; unn weä soi Schulde nedd bezoahle konnd, deä hadd irschd soi Land veäloan unn dann iss'eä in Schuldknääschdschafd geroare. Dess als mih Baueärn Schuldknääschde woarn sinn, des hadd oogefange, die Fundamende von de Addeeneä ihrne Gesellschafd kabudd se mache. Uff de anneä Sajd iss de Hannl als wischdischeä woarn, unn dademidd die Hännleä-Schischd. Aach baj de Kollonisazjonn hawwe die Addeeneä oogefange middsemache: Am Hellespont hawwe addeenische Aussiedleä die Kollonie Sigeion gegründ. Unn dann hadd's da aach noch e bissi Kriesch gäwwe: Gejjeä Megara hawwe die Addeeneä gekämfd unn'n Salamis abgenomme; unn aach im Irschde Hajlische Kriesch gejjeä Krisa woarn die Addeeneä middebaj. Dej Eäfolsche hawwe aach dene Soldoade mih Selbsdveädraue gäwwe, die wo kaa Aadlische woarn. Unn so hawwe die draj Joahrzehnde nach Drakon de Aadlische gezajschd: Refoamm odeä Tyrannis. Unn wajl se kaa Tyrannis wollde, hawwe se nach'm "eährlische Makleä" gesuchd, nach'm 'diallaktes' (des iss grieschisch fir "Veäsöhneä" odeä Schiedsrischdeä). Unn so iss de Solon Archon woarn, endwedeä 594/3 v.Chr. (nach Diogenes Laertios) odeä 592/1 v.Chr. (nach Aristoteles unn'm Marmor Parium). Unn de Solon hadd all die Machd kriehd, de Stoad se refoammiern. M'Solon soi Profil passd zou s'm "eährlische Makleä": De Solon woar aadlisch (sogoar zimmlisch huuch, n' Kodride), awweä nedd besonneäs rajsch. Eä hadd Geld als Hännleä veädiend unn sisch im Kriesch gejjeä Megara ausgezajschned (dadezou de Uffsatz von Piccirilli 1978). De Solon, des iss de irschde addeenische Stoadsmann, üwweä den uus uuseä Borne e bissi mih veäzehle; unn eä woar aach selweä Dischdeä. De wischdischsde Born sinn desdewäje m'Solon soi Gesäng: Die Elegije sinn bruchstügghafd üwweäliefeärd, unn zwaa hawwe e oideudisch poliddisch Aussaach (besonneäs die Elegie 'hemetera de polis'). De Aristoteles hadd in sajm "Von de Addeeneä ihrm Stoad" üwweä'n Solon geschriwwe; unn s'gibbd vom Plutarch e Leäwnsbeschrajwung vom Solon, die wo de Atthidograph Androtion aus'm 4. Jhd. v.Chr. als Born hadd unn midd Voasischd se gebrauche iss. Unneä'm Strisch muss mer awweä aach hier saache, s'gibbd mih, was mer nedd wisse, als was mer wisse (üwweä die Bruchstügge von de solonische Gesetze: Ruschenbusch 1966). [Taeger, Altertum I 211, im 2. Absatz/Gesche, VL] [ccxi,3] Wem'mer aach üwweä villes nedd odeä nedd gennau Beschaad wisse, so stihd doch de Grundgedangge vom Solon sajne Refoamme deudlisch voa uus: Geräschdischkajd ('dike'). Wem'mer ebbes mäschd, muss's gerääschd soi; unn aach rajsch soi, iss nua goud, wann's gerääschd iss. Unn schliesslisch: Rääschd deäff nedd ohne Gerääschdischkajd soi. S'Rääschd, so de Taeger 1958, I 211, iss nedd mih s'üwweäliefeärde, von de Göddeä geschützde Gewohnhajdsrääschd, wej's noch fir'n Hesiod gegolde hadd, sonneärn s'Rääschd, des iss de 'nomos', des sinn die Gesetze, die wo sisch die Gemmaa selweä gäwwe hadd (üwweä dej Endwigglung vom 'nomos' aus de Sischd von de Rääschdssozjollschie nachgugge baj Dux 1978, p. 21ff. unn aach sonsd). Wo 'nomos' ohne 'dike' iss, da iss de Stoad schlääschd. Desdewäje müsse die zwaa sesammekomme, unn des hääsd dann 'eunomia'. Unn 'eunomia', des iss des, was de Solon in Addeen schaffe wolld midd sajne Refoamme. Wo 'eunomia' heärschd, kann's kaa Tyrannis nedd gäwwe. Die Ärwedd, die wo so Stoadsmänneä wej de Solon hawwe, iss, 'eunomia' se schaffe unn se eähaale. De Solon hadd'n Haffe se duu gehabbd; unn desdewäje glaawe ville Foascheä, dess aa Juhr nedd gelangd hawwe kann. Dej Foascheä maane, dess's spädeärre Zousätz gibbd. [Taeger, Altertum I 211, 3. Absatz] [ccxii] [ccxii,1] A gruhs Problem woar's Elend von de klaane Baueärn. Solon wolld die klaane Baueärn voa de gruhse Guudsheärrn schütze. Unn desdewäje had'de Solon die gruhs "Schuldeabschüddelung" (uff grieschisch 'seisachtheia') gemachd: Die gans Schuldknääschdschafd hadd'eä aafach abgeschaffd. Die Schulde sinn eäsatzlos gestrische woarn (was baj ville Leud bestimmd n'moadds Zoann gemachd hadd). Die Hektemoroi, die Sexdlpäschdeä, sinn aus ihreä Hörischkajd befrajd woarn. Addeeneä, die wo schon als Sklave ins Ausland veäkaafd woarn waarn, sinn frajgekaafd woarn. Unn de Solon hadd veäboode, Schulde se mache, wem'mer nua midd sajneä peäsönlischn Frajajd bürje konnd. De Taeger (Taeger 1958, I 212) loobd, dess de Solon s'Aggeäland nedd neu veädaald hadd (was dann waschajnlisch de Peisistratos gemachd hadd); unn naddirlisch hadd's aach kaa Subvenzjoone fir die Baueärn gäwwe. Awweä so woar die Refoamm nua halbheäzzisch. Was wolld'n Baueä mache, wann's Geld unn die Eärn hinne unn voanne nedd gelangd hadd? Eä iss dann trotzdem in irjnd e Foamm von Lajbajennschafd geruure, odeä eä konnd als Proletarijeä in die Stadd gih. De Solon had'die Veäelendung nua langsameä gemachd, awweä mih nedd (mer kann da die Eäbbaueärnheef unneä de Nazis deneäweästelle). Aach'm Solon soi Gesetz, dess die Kenn fir ihr aale Elleärn uffkomme sollde, also des heärd sisch aach e bissi komisch oo. In'eärreä Gesellschafd, die wo kaan Bismarck unn kaa Rendekass nedd kenne duud, müsse die Kenn die aale Leud veäsorje. Unn wann die Leud so oarm woarn, des'se des nedd konnde, no ja, da woar midd so'm Gesetz aach nedd vill geholfe (so ähnlisch als wenn mir heud s'Rääschd uff Ärwedd ins Grundgesetz ennajschrajwe deede). Aach im sakrale unn im jurisdische Berajsch had'de Solon irschd emmaa uugedeggde Wexl ausgeschriwwe: Alle Bürjeä konnde Paffe, also Parreä, also Priesdeä weärn. Unn jedeä Bürjeä woar jetz gerischdsfäisch, also eä konnd uffs Gerischd gih, ohne dess'eä n'aadlische Padroon gebrauchd hedd. Sischeä, de 'demos', s'addeenische Volg hadd jetz mih Rääschde gehabbd, awweä weä deed dadefir soasche, dess dej Rääschde aach Weägglischkajd weärn kennde? De Solon hadd ja nedd die sozjaal-wiaddschafdlische Schrangge abgeschaffd. [ccxii,3] Eä hadd ebbes anneärres gemachd: Eä hadd die poliddischen Rääschde in'eärreä timokratisch Oaddnung neu veädaald. Dess's vejjeä Besitzklasse gäwwe hadd, des woar vlajschd nedd neu (nach Aristot. Ath. Pol. 7,3 hadd's die vejjeä Stänn schon gäwwe), awweä die neu Oidaalung hadd sisch nedd dadenach gerischd, als was aaneä uff die Weld komme iss unn wej die Veämösche geschätzd woarn sinn, s'iss nedd nua denach geguggd woarn, wejvill Land aaneä hadd, sonneärn aach wejvill Kabbidaal aaneä in aam Juhr von sajne Äggeä, aus Hannl unn Geweärwe errauszejje konnd. Awweä des iss nedd expressis verbis in de Borne beleeschd, unn desdewäje klobbe sisch die Foascheä (ähnlisch Weiler 1988, p. 70; anneäsdeä z.B. de Taeger 1958, I 212, maand, die timokratisch Oaddnung, die wo schon da geweäse wier midd ihrne vejjeä Schätzungsklasse, die hed'de Solon nedd anneäsdeä gemachd; vill wischdischeä wier geweäse, dess de Solon neue Ämdeä geschaffe hedd, die wo die Gemmaa vill mäschdischeä gemachd hedde). Uff jedn Fall, alle addenische Bürjeä sinn in aa von dene vejjeä Schätzungsklasse komme; des Oikomme in aam Juhr iss in Medimnen gemesse woarn; aa Medimne, des woarn 45 l Frischd odeä 36 l Öl odeä Woi. Nach'm Aristoteles (Ath. Pol 7) had'des so ausgesejje: Die irschd Klass ('pentakosiomedimnoi'): Weä 500 Medime Oikomme in aam Juhr gehabbd hadd. Die zwedd Klass (Hippeis): Weä 300 Medime Oikomme in aam Juhr gehabbd hadd. Die dridd Klass (Zeugite): Weä 200 Medime Oikomme in aam Juhr gehabbd hadd. Die viadd Klass (Thete): Dej, die wo nix hadde; des sinn fraje Leud geweäse, awweä sie hadde aach vill se melle. Weä jetz wejvill polliddische Rääschde gehabbd hadd, des duud von draj Sache abhänge: S'Veämösche, die Steueärn, die wo aaneä bezoahle duud, unn de Dinnsd bajm Barrass, baj de Soldoade. Weä nix hadd, hadd kaa Veämösche, zoahld kaa peäsönlische Steueärn, unn muss aach nedd diene; also hadd'eä aach kaa polliddische Rääschde. Polliddische Rääschde muss mer aach ausüüwe kenne. Unn dadezou brauch mer Ämdeä, Magistraturn. Desdewäje had'de Solon aus zwaa Archonte neun gemachd: De 'archon eponymos', nach dem s'Juhr gedaafd woarn iss; de 'archon polemarchos', so e Oard Krieschsminnisdeä odeä Scheff von de OHL; de 'archon basileus', de owweäsde in Fraache von de Rellischjoon; unn sex Thesmothete, die wo die owweärsd zivilrääschdlisch Instanz woarn. Nua Leud aus de irschd Klass ('pentakosiomedimnoi') konnde Archonte weärn. Unn aach im Areopag hawwe so nua Leud aus de irschd Klass gesesse, wajl in de Areopag, da sinn ja die ejjemalische Archonte ennajkomme unn woarn drin, solang se geleäbd hawwe. De Areopag iss sajd'm Solon s'owweärsde stoadlische Üwweäwachungsamd unn had'die huuch Gerischdsboarkajd. Rangmääsisch unneä'm Areopag stihd de Vejjeähunneärd-Mann-Road, uff grieschisch die 'boule', was de Solon neu geschaffe hadd (üwweä die Geschischd von dere boule: Rhodes 1971 unn de Laix 1973). Was fir Leud hawwe sisch in dere Boule beruare? In Addeen hadd's vejjeä Phyle gäwwe; aus jedeä Phyle sinn hunneärd Mann gewähld woarn (unn die mussde aus de irschde draj Klasse komme). Gewähld woarn sinn die Leud fir aa Juhr, unn se sinn gewähld woarn von de Volxveäsammlung, de 'ekklesia'. Wej mer die Uffgaawe vom Areopag unn de Boule voo ennanneä abgrense kennd, dadrüwweä wisse mer nedd so gennaa Beschajd. Die Boule hadd waschajnlisch die Volxveäsammlunge voaberajd unn die Veäsammlunge oiberufe (waschajnlisch hadd's bajm Solon schon n'bestimmde Turnus gäwwe, so wej spädeä bajm Kleisthenes). So iss m'Areopag Oifluss genomme woarn. S'Eänn vom Lied woar, dess mid'de Zajd fasd die ganse polliddische Rääschde, die wo m'Areopag woarn, oo die Boule gefalle sinn. [Taeger, Altertum I 212, 3. Absatz] [ccxii,5] Waschajnlisch had'de Solon aach die Rääschde von de Volxveäsammlung, de 'ekklesia', steäggeä gemachd. In de Volxveäsammlung duaffde alle addeenische Bürjeä middmache, die wo im Vollbesitz der bürjeälischen Eährenrääschde woarn; also duaffde aach die Thete, die viadd Veämöschnsklass, middmache. [Taeger, Altertum I 212, 5. Absatz] [ccxiii] [ccxiii,1] Was had'die Ekklesia fir Uffgaawe gehabbd? No, fange mer oo uffsezehle: 1-) Beamde wähle 2-) Kriesch unn Friedn; naa, nedd leäse, des kimmd irschd üwweä zwaadausnddrajhunneärd Juhr spädeä (gell, witzisch), sonneärn abstimme 3-) Üwweä Steueärn abstimme 4-) Üwweä Gesetze abstimme 5-) Berufungsgerischdsboarkajd In de Volxveäsammlung hadd jedeä Bürjeä s'Rääschd gehabbd, fraj se redde unn soi Meinung se saache; die Beamde hadde da kaan Voarang. S'duaffde nua Theme behannld weärn, die wo in de Boule schon voaberajd woarn warn. Awweä die Ekklesia konnd de Boule aach Theme voaschlaache. Aus de Volxveäsammlung erraus iss die Heliaia bestimmd woarn. Die Heliaia, aach Volxgerischd gehaase, woar e Berufungs- odeä Appellationsgerischd gejjeä Bußgeldeä unn Stroafe, die wo von Stoadsbeamde vehängd woarn sinn. In die Heliaia konnd jedeä eährlische addeenische Bürjeä gewähld weärn, deä wo elleä als wej drajsisch Juhr woar. Die ganse Veäännerunge hawwe naddirlisch aach ihr Auswiaggunge uff'n Barrass, uff's Millidäär: Uasprünglisch hawwe die owweäsde zwaa Klasse die Kavallerie gestelld unn die Zeugite s'Fousvolg. Spädeä sinn nua noch die Soldoade aus de irschd Klass als Rajdeästaffl ausgerüggd; die zwedd unn die dridd Klass hawwe als Hoplite gediend; unn die Thete sinn dann als Peltaste (lajschd Infandrie) unn noch spädeä als Rudereä baj de addeenisch Krieschsmarine oigerüggd. So find sisch aach hier e hierarschisch Oaddnung widdeä, die aus so'eärreä Timokratie eäwaxe duud. Wem'mer seriggugge duud, um e Uadaal se fälle, fir was m'Solon soi Refoamme stihn, dann iss des goar nedd so aafach. Woar de Solon de addeenische Demmogradie ihrn Vaddeä (so Schaefer 1932, p. 110), odeä wolld'eä de addeenische Aadlische ihr Machd nua neu zemendiern (vgl. die Diskussjoon baj Weiler 1988, p. 70f.)? Mir kenne m'Solon soi Refoamme nua aus ihreä Zajd erraus beuadaale. Jawoll, m'Solon sajn Stoad, des woar e Timokratie midd'eärreä stagge aadlische Voamachdstellung. Unn desdewäje kennd mer de Solon n'konservative Refoammeä nenne. Awweä m'Solon soi Refoamme woarn aach foaddschriddlisch, wajl se s'Door zua Demmograddie, zum Kleisthenes sajm Addeen wajd uffgestuhse hawwe. In Addeen hadd's schonn voam Solon mih Leud gäwwe, die wo Besitz hadde, als Aadlische. Awweä voam Solon hawwe mer e aadlisch Oligarchie, wo die Leud, die wo kaa Aadlische woarn, nix se melle hadde. Irschd duasch die solonische Refoamme hawwe gemachd, dess'n Mann, deä wo nedd aadlisch woar, polliddisch Oifluss nomme konnd. Jetz konnd theoredisch jedeä Bürjeä zou'm polliddische Amd komme, wann'eä nua sajn Besitz als grisseä mache deed. Unn dej Duaschlässischkajd wiadd unneästützd von de Boule, de Ekklesia, de Heliaia unn de neue Hopliteammejje. Des woarn, wem'mer so saache will, Schule fir de Addeeneä ihr Demmograddie. [ccxiii,2] Unneä'm Strisch kam'mer saache, dess'm Solon soi Refoamme irschd emmaa de klaane Leud s'deudlische Signal gäwwe hawwe, dess de Stoad se voa als wajdeärreä Veäelendung schütze will. Awweä die Schuldeuffheewung ('seisachtheia') unn die polliddische Refoamme, die duaffde nedd ellaa stih. Wajl, in'm Sysdem, was e Timokratie iss, also wo's goud iss, als mih Besitz se hawwe, da müsse aach die Rahmebedingunge stimme. [Taeger, Altertum I 213, 2. Absatz/VL Gesche] [ccxiii,3] Desdewäje had'de Solon noch anneärrn Gesetze eäloasse, die wo de Refoamme Daueähafdischkajd gäwwe sollde. Unn des woar n'ganse Kaddalog: - Rääschd Die Gesetze, die bisheä güldisch woarn, m'Drakon soi Gesetze, had'de Solon uffgehoowe bis uff's Bloudrääschd (Arist. resp. Ath. 7,1; Plut. Solon 17). Besonneäs s'Schuldrääschd iss gans neu gereeschld woarn, wie mer owwe schon geschriwwe hawwe. - Müns- unn Gewischdsrefoamm Die Maße, die Münse unn die Gewischde sinn neu oigestelld woarn. Addeen hadd so s' pheidonische System uffgäwwe unn's chalkidische üwweänomme. So hadd sisch Addeen uff dem Gebied oo die gruhse Kolonjaalmäschde Korinth und Chalkis uff Euboia oogeschlosse (üwweä'm Solon soi Münsrefoamm s. de aale Uffsatz vom Seeck 1904, p. 164ff. unn Kraft 1969). - Bevölgerung Solon had'defir gesoaschd, des'sisch Auslänneä lajschdeä in Addeen niedeäloasse konne, als Metoike. Unn dej Metoike konnde lajschdeä addeenische Bürjeä weärn. So sinn Fachleud in die Stadd gehoold unn oo die Stadd gebunne woarn. - Leäwnshaldungskosde Solon hadd veäboode, dess Agrarproduggde ausgefihrd weärn duaffde (de goure addische Oliveöl woar die Ausnahm). Daduasch iss's Esse billischeä woarn fir die Leud. Des woar besonneäs fir die gans oarme Leud wischdisch, dene üwweähaabd kaa Stüggsche Land geheärd hadd. - Landwiaddschafd Die Wasseärääschde sinn voabildlisch neu geoaddned woarn. Unn zum Schutz vom Bauernstand had'de Solon e Größebeschränggung fir Guudsheef eäloasse. Dademidd (da iss'm Taeger 1958, I 213, Rääschd se gäwwe) had'de Solon die Grundlaache fir'n langandaueärnde wiaddschafdlische Uffschwung geleeschd. [Taeger, Altertum I 213, 3. Absatz] [ccxiv] [ccxiv,4] Wem'mer sisch des noch emmaa oogugge duud, was de Solon alles anneäsdeä gemachd hadd, dann kam'mer sejje, dess des n'gans dejfe Schnidd woar unn des'sisch de Solon zwische alle Steuhl gesetzd hadd. Die aadlische Guudsheärrn woarn saueä (nedd nua wejjeä de Seisachtheia), unn die Radikale hawwe ihr Bodnrefoamm ('ges anadasmos') nedd kriehd. N' Tyrann wolld' de Solon nedd weärn, unn eä wolld aach soi Refoamme nedd veäwässeärn. Desdewäje had'de Solon e Prowezajd von zejje Juhrn oogeoaddned. Eä selweä iss zejje Juhr lang veärraasd. Des zajschd uus, dess de Solon e integer Peäsönlischkajd woar, awweä ob's polliddisch kluch woar, soi Weägg ellaa se loasse, des muß mer sisch fraache. [ccxiv,5] Die Legende hadd'n Solon unneä die siwwe Wajse oigerajd, unn es hadd n'Haffe Geschischde unn Geschischdscheä üwweä'n gäwwe, wej sisch's fir so'n gruhse Mann geheärn duud (üwweä'n Solon: Masaracchia 1958 unn Ferrara 1964 unn Martina 1968 unn Oliva 1988; üwweä aanselne Fraache: Cassola 1964 unn Kraft 1969 unn McGregor 1974). [ccxv] [ccxv,2] Also, wej de Solon midd sajm Amdsjuhr feäddisch woar, hadd'eä die Boule unn die Thesmothete die Hand heäwe loasse, dess soi Gesetze befolschd weärn sollde. Awweä wej mir heud wisse, hadd e baald drajsischjährisch Kamfzajd oogefange. Irschd m' Peisistratos soi Tyrannis selld dem e Eänn mache. Am Oofang hadd sisch die Zuchd um's Archonte-Amd gedrehd. Wajl, die Stellung vom Archont, die woar immeä noch so errausraachnd, dess de Amdsinhaaweä e keenischsähnlisch Machd gehabbd hadd. Anno 582 v.Chr. hadd sisch de Archont Damasippos (Taeger 1958, I 215) bzw. Damasias zum Tyrann uffgewoaffe unn konnd irschd zwaa Juhr unn zwaa Monadd spädeä widdeä devoogejaachd weärn. [ccxv,3] A por Juhr spädeä - Anno 580/79 v.Chr. - hadd's n'neue Veäsuch gäwwe, m'Duaschennanneä e Eänn se mache: Stadd'm Archont iss e Zejje-Männeä-Gremium gewähld woarn. Des woarn fünf Aadlische, draj Baueärn unn zwaa Demiurge (fir die städdische Handweäggeä unn die Hännleä). Daduasch iss's Archonte-Kollegium achzeh Mann stagg woarn. Awweä irjndwej had'des aach nedd so rischdisch fungzjonierd, wajl die Addeeneä hawwe des nua aa Maa gemachd. [ccxv,4] In dem ganse Duaschennanneä sinn draj polliddische Gruppierunge fir uus von Bedeudung (vgl. Ghinatti 1970): a-) Pediakoi (Die Leud aus'm flache Land): Die Pediakoi odeä Pediäer odeä Pedier woarn aadlisch gesinnd unn hawwe aus'm flache Land um Eleusis unn aus Addeen gestammd. Miesdns woarn des aadlische Guudsheärrn unn ihrn Oohang. Ihrn Kobb woar de Eteobutade Lykurgos. b-) Diakrioi (Die Leud aus de Beärje): Die Diakrier woarn m'Peisistratos soi Paddaj; des woarn voa allm klaane Baueärn aus de Diakria, e schebb unn gebirjisch Gejjnd im Noaddosde von Addika. Dann woarn da aach noch ville klaane Leud aus Addeen selweä debaj. De Peisistratos selweä woar'n Aadlische aus'm Geschleschd von de Philaide. c-) Paralioi (Die Leud von de Küsd): Die Paralier, des woarn endwedeä die Leud, die wo uff de Schiffe geschaffd hawwe oder die Leud aus'm äusseärsde Südwesde von Addika, odeä vlajschd aach bajdes. Die Paralier schajne die Paddaj vom bäuerlische unn städdische Middlstand geweäse se soi. Dere ihrn Kobb woar de Alkmeonide Megakles. Mer deäff sisch duasch die Noome (flaches Land, Beärg, Küsd) nedd irr mache loasse. Dej Gruppierunge woarn Sammelbegge, die wo e bestimmd sozjaal Sesammesetzung unn demennspreschnde Ziele hadd. Gans grob gesaad: Die Diakrier woarn die Radikale; die Paralier gemäsischde Demmogroade; die Pediäer woarn konservativ-arisdokratisch. Die Führeä von dene Gruppierunge woarn duasch die Bank Aadlische. Unn dej Keälle hawwe aach noch ihr ajenne Sübbsche gekochd. Mir babelle hier von Adlsfaktione odeä Koterie (üwweä die gruhse Aadlsfamillje, ihr Freunschafde unn Feinschafde vgl. Davies 1972). Polliddische Ziele unn peäsönlische Ziele gejje hier duaschennanneä. [ccxv,5] Anno 565 v.Chr. iss aus de Jochd midd Megara widdeä emmaa n'haase Kriesch woarn. E goud Gelejjnhajd fir'n Peisistratos, sisch Eischelaub unn Brilljande se veädiene: Eä hadd Nisaia eärooweärd, was de Leud aus Megara ihrn Hafe woar. So'n Eäfolsch iss aach im aale Addeen e goud Grundlaach fir e polliddisch Karrier. Awweä de Peisistratos hadd noch e bissi nochgeholfe. Eä hadd so gedaa, als wier e Addndaad uff'n veäübd woarn, unn soi uffgebrachde Oohängeä in de Stadd, die Diakrioi, hawwe e bewaffned Lajbgadd fir de Peisistratos uffgestelld. Mid'dere Lajbgard hadd'eä anno 561/0 v.Chr. die Akropolis besetzd unn sisch so oo die Machd geputschd aach wann die solonisch Veäfassung foamaal in Krafd gebliwwe iss. De Megakles unn de Lykurg, die zwaa mussde Stifde gih. [Taeger, Altertum I 215, 5. Absatz/VL Gesche] ------------------------------------------------------------ [ccxvi] Spadda unn Addeen [ccxvi,2] Goud, in de Griesche ihrne Aache hedd die Pallasstadd Addeen ihr Frajajd veäloan, awweä schrajbd de Taeger (Taeger 1958, I 216), awweä dadefir hedde se fuffzisch (50) Juhr lang e bleujnd unn ungestörd Ennwigglung gewonne (e vlajschd zou goud Bild von de Peisistratide in sajneä Gesamddoarstellung von de Juhrn 560-510 v.Chr. zajschned de Lavelle 1993, deä wo de Addeeneä ihr schlääschd Majnung von de Peisistratide mid'de schlääschd Majnung von de Fransuuse üwweä Vichy unn Pétain glajschsetze duud.) De Lykurgos unn des Megakles hawwe sisch jetz gejjeä'n Peisistratos sesammegedaa. Unn anno 556 v.Chr. konnde se de Tyrann aus Addeen devoojaache. Awweä ohne ihrn besde Fajnd sinn de Megakles unn de Lykurgos baald widdeä hinneä ennanneäkomme. Wischdischeä als Sachfraache woarn de tybbische Zuchd unn Zuures, den wo die Aadlsfaktione unneä ennanneä gemachd hawwe. Unn wann's aa Gesetz fir dej Awanggeärd gäwwe hadd, dann "de Fajnd voo majm Fajnd iss majn Freund". Unn desdäweje had'de Megakles m'Peisistratos geholfe, in de Juhrn 549-546 v.Chr. nach Addeen seriggsekomme. Unn ihr neu Freunschafd wollde se aach oaddenlisch fesdmache: Desdewäje had'de Peisistratos m' Megakles soi Dochdeä gehoiroad. Awweä baald hadd's widdeä Joch gäwwe. De Peisistratos hadd schon Bouwe gehabbd, unn dej sollde soi Eärwe blajwe. Desdewäje had'de Peisistratos die Ejje nedd vollzooche, unn de Megakles hadd widdeä bajn Lykurgos gehaale. De Peisistratos hadd irschd emmaa soi Machd widdeä veäloan unn iss uff die Insl Euboia gemachd. Unn da hadd'eä sisch dann e neu Taggdigg ausgedachd. Eä woar ja immeä noch n'moadds rajsche Mann. Eä konnd Söldneä ooweärwe. Unn wajl'eä vonn'eärreä berühmd aadlisch Famillje gestammd hadd, hadd'eä aach kaa Schwierischkajde gehabbd, veäwannschafdlische Beziejunge nach Argos, Naxos, Theben unn ins Thessalische ooseknüpfe. Unn wej'eä genungg Soldoade sesammegehabbd hadd, iss'eä im Juhr 534 v.Chr. baj Marathon in Addika geland. In de Schlachd baj Pallene had'de Peisistratos soi Geeschneä besieschd. Awweä eä hadd die Keälle nedd massakrierd - eä woar nemmlisch n'schlaue Pollidiggeä - eä hadd die Leud veäschond. Nua die Führeä, besonneäs die Alkmeonide, mussde Addeen veäloasse. M' Peisistratos soi Söldneä sinn nach dem Siesch nedd foaddgeschiggd woarn, sonneärn dej woarn jetz m' Peisistratos soi Veäsischeärung unn soi Eigrajfdrubbe. So konnd'eä rouisch oo de Machd blajwe, iss im Juhr 528 v.Chr. friedlisch in sajm Bedd gestoarwe unn konnd soi Tyranneheäschafd oo soi Bouwe, de Hippias unn de Hipparchos, veäeärwe. [Taeger, Altertum I 216, 2. Absatz/VL Gesche] [ccxviii] [ccxviii,2] Awweä dann iss ebbes bassierd, was aus'm Hippias n'biese Fuldeä gemachd hadd. Wej in Addeen im Juhr 514 v.Chr. die Panathenäje gefajeärd woarn sinn, also da hawwe de Harmodios unn de Aristogeiton de Hipparchos im die Egg gebroochd. Schonn de Thukydides hadd geschriwwe, dess dej zwaa nedd die Tyrannis besajdische wollde, sonneärn se wiern huch woarn, wajl de Hipparchos se belajdischd hedd (Thuc. I 20,1-2; vgl. schonn Her. VI 123,2). Uff jedn Fall iss de Hippias jetz so rischdisch well woarn unn hadd so rischdisch de biese Tyrann erraushenge loasse (Thuc. VI 59,1-2). [Taeger, Altertum I 218,2] [ccxix] [Taeger, Altertum I 219,1] Was de Kleisthenes uff die Baa gestelld wolld, woar de Veäsuch, die sozjale unn pollidische Struggduurn se zeäschlaache, die wo des ganse Duaschenanneä middveäuasachd hadde, unn e neu, wej de Taeger (1958, I 219) schrajwe duud, "rational Stoadsoaddnung" uffsebaue. Unn dadebaj iss de Kleisthenes vill wajdeägange, als wej mir's in Hesse in de Juhrn 1918/19 odeä nach'm Zwedde Kriesch eäleäbd hawwe. Nua die schlääschde Nazis woarn druff unn droo, die ganse bestejjnde sozjale unn pollidische Oirischdunge so imsekrembelle, wej's de Kleisthenes in Addeen gemachd gehabbd hadd. Die Noome von ville Oirischdunge sinn gebliwwe, awweä die Inhalde hawwe sisch so geänneärd, dess's nix ähnlisches mih gäwwe in Griescheland (dadezou oasch wischdisch die Lévêque/ Vidal-Naquet 1964 unn Traill 1975). [Taeger, Altertum I 219,2: Weitere Ausarbeitung sollte Mustis Storia Greca folgen] Awweä des hadd'm Kleisthenes noch nedd gelangd; aach uff de Ewenne von de Geschleschdeä unn de Phratrije iss die Sach neuogganisierd woarn (Arist. Pol. VI 1319b); aach dadebaj woar's Moddo: Die aale Noome blajwe, awweä neue Inhalde komme (anneäsdeä Taeger 1958, I 219, deä wo Arist. Ath.pol. 21,6 folsche duud, wodenach de Kleisthenes dej Oirischdunge in Rouh geloasse hedd), unn aach dadebaj iss's Ziel, alles unneä de Kondroll vom Stoad se haale. Jedeä Addeeneä iss in e Phratrie komme. Unn die ganse Phratrije mussde die selwe zwaa Göddeä oobeädee, de Zeus Phratrios unn die Athene Phratria (dadezou Nilsson 1972, p. 165ff. unn Travlos 1971, p. 96.572ff.), mid'de selwe Ridduale unn de selwe Fesddawwe. Aach, wann die aanselne Phratrije n'ajenne Enschajdungsberajsch hadde, dann had'doch de Stoad üwweäall sajn Daume druff gehabbd. Dess aans baj e Phratrie geheärd hadd unn baj de Goddesdinnsde debajwoar, des, so schrajbd de Murray, woar wischdischeä als wej die ganse anneän Grubbe, wo de Addeeneä debajwoar. Des Bürjeärääschd von'm Addeeneä woar irschd dann ooeäkannd, wann die anneärn Midgliedeä von so'eärreä Phratrie gesaad hawwe, ja, des iss dem unn dem sajn Boub. Mer kennd also fasd saache, die Phratrie woar de Keilrieme zwische de aanselne Famillje unn de Gesellschafd (nach Murray 1990, p. 14f.). Nedd vill anneäsdeä baj de zejje neue Phyle: Desdewäje, dess die neue Phyle aach rischdisch ookomme sellde, hawwe dej Phyle in Delphi attische Heros als Urahne zougewisse kriehd (dadezou Kron 1976 unn Gernet/ Boulanger 1970, p. 255). [Taeger, Altertum I 219,3] --------------------------------------------- [ccxx] Spadda unn Addeen [ccxx,2] Unn dann had'de Kleisthenes noch e schoabb Waff fir die Demmogradie geschmied: De Ostrakismos, des Schirwegerischd; de Taeger (Taeger 1958, I 220) nennd's s'"Palladium" von de demmogroadisch Frajajd. Jedeä konnd zejje Juhr lang aus Attika veäbannd weärn, awweä dadebaj deed eä nedd soi Eähr unn soi Veärmösche veäliern. Naddirlisch woar des irschd emmaa dadefir gedoochd, gejjeä die Peisistratide unn dere ihr Awanggeärd voasegih. Awweä s'konnd jedn treffe. De Taeger schrajbd wajdeä, dademidd hed'de Kleisthenes symbolhafd de Siesch von de Polis üwweä die Beäbänn unn die aanselne Leud deudlisch gemachd, aach wann's die irschde Ostrakismos-Opfeä irschd in de Juhrn nach de Schlachd baj Marathon gäwwe hadd (Aristot., Ath.pol. 22,1; Androtion, FGH 324 fr. 6 midd Keaney 1995; Lidderadur baj Bengtson 1977, p. 145). [ccxx,4] De Spaddaneäkeenisch Kleomenes I. woar awweä aach nedd faul geweäse; eä had'die peolonesische Bundesgenosse sesammegedrommld unn gejjeä Addeen in Marsch gesetzd (des woar 506 v.Chr.; anneäsdeä de Burn 1962, p. 188, deä wo maand, des wier schon 507 v.Chr. geweäse). Wej des die Thebaneä unn die Leud aus Chalkis uff Euboia geheärd hawwe, sinn se glajsch nach Attika gemachd unn hawwe da geräuweärd unn geplündeärd. Die Addeeneä hawwe gewußd, weä de schlimmere Fajnd iss unn hawwe baj Eleusis de spaddanische Voamarsch uffgehaale. --------------------------------------------- [ccxxi] [ccxxi,1] Awweä wej die zwaa Ammejje baj Eleusis druff gebassd hawwe, dess aaneä de irschd Zuuch mäschd, da hawwe die Korintheä uff aamaa gesaad, naa, mir wolle nedd mih, des iss nedd rääschd, die Addeeneä oosegrajfe. Unn de Demaratos, was de anneä spaddanisch Keenisch woar, wolld dann aach nedd mih (de Taeger 1958, I 221, schrajbd, de Demaratos wier eifeäsüschdisch uff'n Kleomenes geweäse). Unn so sinn die Peloponnesijeä widdeä haam gemachd, unn de Kleomenes hadd dumm aus de Wäsch geguggd. Die Addeeneä sinn glajsch uff die Thebaneä unn Chalkideä luusgange unn hawwe se foaddgejaachd (so wajd Her. V 74-77). Ville Foascheä maane mi'm Herodot (Her. V 74), deä Kleomenes, deä hed'den Feldzuch nua gemachd, wajl eä sisch oo de Addeeneä hedd räsche wolle, wajl's'n ja Anno 508 v.Chr. aus Addeen foaddgejaachd hadde (z.B. Curtius 1879, p. 293 unn Forrest 1968, p. 93 odeä Cartledge 1979, p. 147). Unn so e Rachsuchd, die bassd zou dem Bild, was de Herodot vom Kleomenes gemuald hadd: N' uukuldivierde, halbverrügde Fuldeä (Her. V 42,1). Bajm Aristophanes in de "Lysistrata" gibbd's e klaa Kupplee, wo de Kleomenes uff'n Oarm genomme weärd: "Do woar de Kleomenes, deä hadd aach emmaa dej Buasch eärrooweärd gehabbd, awweä deä iss aach nedd hajl devookomme; die Waffe hadd'eä stregge musse, unn des, wo eä doch'n rischdische Spaddaneä unn noch dezu lebendisch woar; unn dann iss'eä abgezooche in sajm aale Mozze, veähungeärd, dreggisch, nedd rasierd, n'rischdische Schallemachou, sex Juhr lang hadd'eä sisch nedd gewäschd." (Aristoph. Lys. 273-279). So ebbes hadd's bestimmd schon lang voa'm Aristophanes gäwwe. Mer muß sisch des weägglisch emmaa voastelle: N' Spaddaneäkeenisch, deä wo uff frajje Abzuuch kabbiduliern mussd! E anneä Deudung had'de Tritle (Tritle 1988a): In'm Scholion zou Aristoph. Lys. 273 stihd, dess de Kleomenes noch Eleusis eärrooweärd gehabbd hedd, bevoa eä Anno 508 v.Chr. aus Attika foaddgemachd wier. De Tritle maand, in Eleusis, da hedde sisch m' Kleomenes soi Addeeneäfreunde veäschanzd gehabbd. Eleusis woar strategisch wischdisch; unn de Kleomenes hedd die Veäbündede dademidd üwweäzeuschd, dess ja Eleusis schon fesd in ihreä Hand wier unn des'se ihren Freunde helfe müssde unn dess dann Addeen endlisch befrajd wier - aach von dene schlaachse Alkmaionide. Awweä wej se dann gesejje hedde, dess Eleusis gefalle woar unn ville von de Spaddafreunde, da hedde se gemeäggd, dess de Kleomenes da e gefährlisch Spill spille deed. Midd Eleusis unn de Unneästützung von'eärreä spaddafreundlisch Paddaj wier deä Feldzuch kaa Bouwestügg, sonneärn e üwweäleeschd Obberazjoon midd Aussischd uff'n rasche unn duaschschlaachnde Eäfolsch; awweä ohne Eleusis unn ohne m' Isagoras soi Leud hedde'se's dann geloasse. Sowajd de Tritle (Tritle 1988a). Mir iss ja de welle Kleomenes, deä midd "jetz irschd rääschd" uff die Addeeneä luusgihd, nejjeä, awweä was da de Tritle geschriwwe hadd, des selld mer sisch emmaa üwweälejje. ##222-329## [ccxxii] S'zwedde Kabbiddl Die Peässeäkriesche unn ihr Zajd 1. De Peässeä ihr Weldrajsch [Taeger, Altertum I 222] [ccxxiii] [ccxxiii,1] Vom Voaddeäasijaddische bis nach Indje hawwe sisch die Indogermane braad gemachd. Mer denggd sisch des so, dess baj dene gruhse Völgeäwanderunge so ab 1400 v.Chr. aach indogermanische Stemm aus'm südrussiche Stebbegürdl nach Süde abgezooche sinn, wajl von Noadde unn Osde heä sinn Rajdeänomade uff se luusgange. Dadebaj woarn aach die Peässeä, die Meder unn die Avesta-Arijeä. Es gibbd zwaa Ruude, uff dene se maschierd soi könnde Rischdung Iran unn Indje: Endweddeä sodweärds um's Kaspische Meär errimm duasch die Turanisch Weusd ödeä wesdlisch vom Kaspische Meär üwweä'n Kaukasus; fir dej Ruud gibbd's e poar Belejje. So um 1000 v.Chr. errimm hawwe dej Stemm voam Kaukasus gestanne mid'de Rajdeänomade im Kreuz unn sinn drüwweägemachd. Die Meder woarn schonn bald in ihrm spädeärre Siedlungsgebied, unn die Avesta-Arijeä sinn nach Osde abgezooche, wo se bis Indje komme sinn. Die Peässeä woarn nedd so flodd unn sinn ab'm neunde Jahrhunneärd südlisch vom Urmiyasee hängegebliwwe, was aus de Assyrer ihrne Keenischsannale errausleäse kann. Da hawwe se in de Nochbeäschafd von de Urartäer gewohnd, bis die Urartäer millidäärsich als stäggeä woarn sinn. Um 800 v.Chr. hadd's de Peässeä gelangd, unn se sinn nach Südn foaddgemachd. Um 700 v.Chr. dann finne mer se in de Persis, wo se sisch dann daueähafd oogesiedld hawwe (nach Jacobs 1990a, p. 21f.). [Taeger, Altertum I 223,1] [ccxxiii,3] Zwische m'9. unn'm 7. Joahrhunneärd v.Chr. , also sajd dere Zajd gibbd's Medeä im Wesdiranische; des saache assyrische Borne. Fir's Juhr 835 v.Chr. berischde die assyrische Chronigge, dess de Keenisch Salmanassar III. sisch mid'de Meder behängd hedd. Die Medeä woarn in aanselne Stämm uffgedaald, spädeä kam'mer von so'eärreä Oard "Klaastoade" redde. Nach'm Herodot hed'de sisch die Medeä unneä'm Drugg von de Skythe-Inwasjoon zou'm Rajsch unneä'm Keenisch Deiokes seammegeschlosse (so aach Taeger 1958, I 223), awweä da maane ville Foascheä heud, de Herodot odeä soi Borne hedd sisch veädaa (vgl. Genito 1986, p. 29, deä wo maand, die Aschäolooche hedde so weenisch von de Meder gefunne, üwweä so ebbes wej'n rischdische medische Stoad odeä sogar e Medisch Rajsch, da bräuschd mer goar nedd drüwweä se babbelle, ähnlisch aach Sancisi-Weerdenburg 1988 - awweä des kommd mer oasch aasajdisch voar). ----------------------------------------------- [ccxxiv] [ccxxiv,2] Awweä weä woar deä Kyros, unn wo iss'eä heäkomme? Im Kyros-Zylinder nennd sisch de Kyros "Keenisch von Anschan", unn eä wier de Suh vom Kambyses, Gruhskeenisch, Keenisch von Anschan, unn des wier'n Noochkomme vom Teispes, Gruhskeenisch, Keenisch von Anschan, unn ihne ihr Famillje hedd schonn immeä uff'm Keenischsthron gesesse. Anschan, des iss die Ebene von Marv Dasht in de heudische Provinz Fars, da wo Persepolis lajje duud (nach Briant 1996, p. 27). De Achämenide ihrn aale "Ahnebass": Achaimenes (Hachamanisch) 1 ' Teispes (Tschischpisch) 2 ' Kyros I. (d.Gr.) Ariaramnes 3 (Kurusch) (Ariyaramna) ' ' Kambyses II. Arsames 4 (Kambudschija) (Arschama) ' ' Kyros II. Hystaspes 5 ' ' Kambyses II. Smerdis Dareios I. 6 (Bardija) (Daryawahusch) (geklaud aus'm Frye 1977, p. 473) De Frye (Frye 1977, p. 472) schrajbd, aus chronoloochische Gründ kennd's soi, dess voam Kyros d.Gr. noch'n Teispes unn noch'n Kyros (als Vaddeä unn Gruhsvaddeä) ennajgenomme weärn missd. Awweä die jüngeä Foaschung iss noch'n Schridd wajdeä gange. De Achämenide ihrn jüngeärre "Ahnebass" kennd so aussejje: Achaimenes 1 ' Teispes I. 2 ' Kambyses I.* 3 ' a Kyros I. 4 ' b Ariukes Achaimenes (war nicht König) 5 ' c Teispes II. 6 ' d Kyros II. (d.Gr.) Ariaramnes 7 ' ' e Kambyses II. Arsames 8 ' ' f Kyros III. Hystaspes 9 ' ' g Kambyses III. Dareios I. 10 (geklaud aus'm Jacobs 1996, p. 84) Von dene ganse Geschischde unn Legende vom klaane Kyros hawwe sisch noch mih Versjoone als wej die bajm Herodot eähaale, aa vom Ktesias von Knidos, die de Nikolaos von Damaskus abgeschriwwe hadd, e anneä finne mer bajm Pompeius Trogus (Justin I 4f.): "Post multos deinde reges per ordinem successionis regnum ad Astyagen descendit. Hic per somnum vidit ex naturalibus filiae, quam unicam habebat, vitem enatam, cuius palmite omnis Asia obumbraretur. Consulti arioli ex eadem filia nepotem ei futurum, cuius magnitudo praenuntiaretur, regnique ei amissionem portendi responderunt. Hoc responso exterritus neque claro viro neque civi filiam suam, ne paterna maternaque nobilitas nepoti animos extolleret, sed ex gente obscura tum temporis Persarum Cambysi, mediocri viro, in matrimonium tradidit. Ac ne sic quidem somnii metu deposito gravidam ad se filiam arcessit, ut sub avi potissimum oculis partus necaretur. Natus infans datur occidendus Harpago, regis arcanorum participi. Is veritus, si ad filiam mortuo rege venisset imperium, quia nullum Astyages virilis sexus genuerat, ne illa necati infantis ultionem, quoniam a patre non potuisset, a ministro exigeret, pastori regii pecoris puerum exponendum tradit. Forte eodem tempore et ipsi pastori natus filius erat. Eius igitur uxor audita regii infantis expositione summis precibus rogat sibi perferri ostendique puerum. (§10) Cuius precibus fatigatus pastor reversus in silvam invenit iuxta infantem canem feminam parvulo ubera praebentem et a feris alitibusque defendentem. Motus et ipse misericordia, qua motam etiam canem viderat, puerum defert ad stabula, eadem cane anxie prosequente. Quem ubi in manum mulier accepit, veluti ad notam adlusit, tantusque in illo vigor et dulcis quidam blandientis infantis risus apparuit, ut pastorem ultro rogaret uxor, suum partum pro illo exponeret permitteretque sibi sive fortunae ipsius sive spei suae puerum nutrire. Atque ita permutata sorte parvulorum hic pro filio pastoris educatur, ille pro nepote regis exponitur. Nutrici postea nomen Spargos fuit, quia canem Persae sic vocant. [V] Puer deinde cum imperiusus inter pastores esset, Cyri nomen accepit. Mox rex inter ludentes sorte delectus cum per lasciviam contumaces flagellis cecidisset, a parentibus puerorum querele regi delata, indignantibus a servo regio ingenuos homines servilibus verberibus adfectos. Ille arcessito puero et interrogato, cum nihil mutato vultu fecisse se ut regem respondisset, admiratum constantiam in memoriam somnii responsique revocatur. Atque ita cum et vultus similitudo et expositionis tempora et pastoris confessio convenirent, nepotem agnovit. Et quoniam defunctus sibi somnio videretur agitato inter pastores regno, animum minacem dumtaxat in illo fregit." In dene Geschischde vom klaane Kyros sinn Volkssaache unn polliddisch Probbaganda midd'ennanneä veämengd; dadezou geheärd aach die Saache üwweä'm Sargon von Akkad soi Heäkunfd. Dej ganse Saache solle die Eäinneärung oo'n charismadische Rajschsgründeä huuchhaale, baj dem schonn die Geburd nedd normal woar (mid dadezou bajm Briant 1996, p. 25f.). Ob de Kyros weägglisch m'Lyderkeenisch Astyages soi Enggelsche woar? De Herodot (Her. I 107) unn de Pompeius Trogus (Justin I 4,4) unn de Xenophon (Xen. Cyr. I,2,1) unn de Diodor (Diodor IX 22) schrajwe all, de Kyrus wier de Suh vom Kambyses I. unn von de Mandane, was'm Astyages soi Dochdeä geweäse woar. Awweä de Briant (Briant 1996, p. 35) sääd, Obachd, die miesde von dene dynasdische Geschischde sinn irschd dann eäfunne woarn, wej mer se gebraucht hadd. Üwweä'n Kriesche zwische'm Mederkeenisch Astyages unn'm Kyros schrajbd de Pompeius Trogus (Justin I 5f.): "Ceterum Harpago, amico suo, infestus in ultionem servati nepotis filium eius interfecit epulandumque patri tradidit. Sed Harpagus ad praesens tempus dissimulato dolore odium regis in vindictae occasionem distulit. Interiecto deinde tempore cum adolevisset Cyrus, dolore orbitatis admonitus scribit ei, ut ablegatus ab avo in Persas fuerit, ut occidi eum parvulum avus iusserit, ut beneficio suo servatus sit, ut regem offenderit, ut filium amiserit. Hortatur exercitum paret et pronam ad regnum viam ingrediatur, Medorum transitionem pollicitus. Epistula quia palam ferri nequibat regis custodibus omnes aditus obsidentibus, exenterato lepori inseritur lepusque in Persas Cyro ferendus fido servo traditur; addita retia, ut sub specie venatoris dolus lateret. [VI] Lectis ille epistulis eadem somnio adgredi iussus, sed praemonitus, ut quem primum postera die obvium habuisset, socium coeptis adsumeret. Igitur antelucano tempore ruri iter ingressus obvium habuit servum de ergastulo cuiusdam Medi, nomine Sybaren. Huius requisita origine ut in Persis genitum audivit, demptis conpedibus adsumptoque comite Persepolim regreditur. Ibi convocato populo iubet omnes praesto cum securibus esse et silvam viae circumdatam excidere. Quod cum strenue fecissent, eosdem postera die adparatis epulis invitat; dein cum alacriores ipso convivio factos videret, rogat: si condicio ponatur, utrius vitae sortem legant, hesterni laboris an praesentium epularum? "Praesentium" ut adclamavere omnes, ait hesterno similem labori omnem vitam acturos, quoad Medis pareant; se secutos hodiernis epulis. Laetis omnibus bellum Medis infert. Astyages meriti sui in Harpago oblitus summam belli eidem committit, qui exercitum acceptum statim Cyro per deditionem tradidit regisque crudelitatem perfidia defectionis ulciscitur. Quod ubi Astyages audivit, contractis undique auxiliis ipse in Persas proficiscitur et repetito alacrius certamine pugnantibus suis partem exercitus de tergo ponit et tergiversantes ferro agi in hostes iubet ac denuntiat suis, ni vincerent, non minus fortes post terga inventuros, quam a frontibus viros; proinde videant, fugientibus haec an illa pugnantibus acies rumpenda sit. Ingens post necessitatem pugnandi animus exercitui eius accessit. Pulsataque cum Persarum acies paulatim cederet, matres et uxores eorum obviam occurrunt; orant in proelium revertantur; cunctantibus sublata veste obscena corporis ostendunt regantes, num in uteros matrum vel uxorum vellent refugere. Hac repressi castigatione in proelium redeunt et facta inpressione quos fugiebant fugere conpellunt. In eo proelio Astyages capitur, cui Cyrus nihil aliud quam regnum abstulit nepotemque in illo magis quam victorem egit, eumque maximae genti Hyrcanorum praeposuit. Nam in Medos reverti ipse noluit. Hic finis imperii Medorum fuit. regnaverunt annis CCCL." M'Pompeius Trogus sajn Born kennd de Ktesias von Knidos geweäse soi, wo aach de Diodor abgeschriwwe hadd, maand de Briant (Briant 1996, p. 42). Gans sischeä hadd's n'Kriesch gäwwe zwische'm Asytages unn'm Kyros; gans sischeä woar de Harpagos n'Veärrädeä, unn s'woar n'lange Kriesch (de Polyainos, Polyain. VII 6,1.9, veäzehld von vejjeä gruhse Schlache, unn die letzd, baj Pasargadai, wier ennschajdnd geweäse). De Astyages iss nach Ekbatana geflüschd unn da in Gefangeschafd geruure. [ccxxiv,3] Die Grieschestädde hawwe als noch nedd kabbierd, midd wem se sisch da behengd hadde. Se konnde noch nedd'emmaa aanisch soi, wej die peässische Drubbe oomaschierd komme sinn. De Taeger (Taeger 1958, I 224) maand, die Griesche da hedde sisch aach jetz noch nedd von ihrne Oosprüsch als Poleis loasse kenne.Unn so iss aa nach de anneä gefalle (bis uff's peässeäfreundlische Milet; mih baj La Bua 1980 unn Walser 1984, p. 12ff.). Unn so sinn se all (hald bis uff Milet) de Peässeä ihr Unneädaanestädd woarn unn mussde Tribut (grieschisch ‚phóros') bezoahle. Des Reschimend in de Städde hadde ofd grieschische Tyranne. Des deed awweä nedd haase, maand de Walser (Walser 1984, p. 16ff.) dess die Peässeä die Tyrannis eäfunne hedde (gejjeä Berve 1967, I 87), des wier gans e grieschisch Plans, awweä die Peässeä hedde mid'dene Tyranne goud schaffe kenne, wajl dej Tyranne hedde besseä in de Peässeä ihr Feudalsysdeem gebassd. Aach s'Karische unn's Lykische hawwe die Peässeä eärroweärd, aach wann's da noch schwiere Kemfe gäwwe hadd. Awweä de Kyros hadd sisch nedd uff seine Loarbeern ausgerougd, sonneän sisch die Stoade im Osde voagenomme: Inneähalb von sex Juhrn hadd'eä s' iranisch-afghanische Huuchland bis zum Jaxartes im Noadde unn bis zum Indus im Osde unneäwoaffe. S'gibbd Foascheä, die maane, de Kyros hed'des gruhse Gebied nua so schnell eärrooweärn kenne, wajl es da schonn gruhse Stoade gäwwe hedd; e Baktrisch Rajsch wier meeschlisch (so Henning 1951, p. 42f., uff de Grundlaach von Her. III 117 unn Hekataios, FGH fr. I 292; gefolschd von Boyce 1975, I 275f. odeä Gershevitch 1959, p. 14ff. unn Frye 1977, p. 72ff.; gans anneäsdeä Gnoli 1980, p. 91ff.). Unn von der Osten (Osten o.J., p. 54) maand, die Eärrooweärunge im Osdiran wiern aach desdewäje so wischdisch fir'n Kyros geweäse, wajl'eä hedd doadd zouveälässische Drubbe (unn dademidd sinn Indoiraneä gemaand) regruddiern kenne. Unn Soldoade hed'de Kyros vill gebrauchd, wajl die sollde in de besieschde Länneä in Gannisoon lajje. Schonn im Juhr 539 v.Chr. woar de Kyros im Mesopotamische unn hadd sisch Babylonije geschnabbd, sein letzde gruhse Geeschneä in deere Gejjnd. Dadebaj hadd'eä s'Glügg vom düschdische gehabbd: De letzde neubabylonische Keenisch, de Nabonidus (556-539 v.Chr.; üwweä den nachgugge baj Beaulieu 1989), woar'n Usurpator (awweä n'goure Soldoad), deä wo sisch mid'de babylonische Paffe üwweäwoaffe gehabbd hadd. Unn wej de Kyros voa Babylon uffmaschierd iss, had'dej Joochd'm die Stadd in die Henn gespilld (Her. I 188-191 unn Xen. Kyrup. VII 5; dadezou Glombiowski 1990 unn Saggs 1995, p. 167ff.). Des woar awweä als noch nedd gans's Enn vom Neubabylonische Rajsch. Wajl, Babylon iss mi'm Peässeärajsch in Peärsonalunjoon veäajnischd woarn, unn Babylon iss aach e keenischlisch Residenz woarn. Dademidd had'de Kyros, wej de Taeger (Taeger 1958, I 224) schrajwe duud, also had'de Kyros s'irschde Weldrajsch geschaffe, was den Noome aach veädiene duud. Aach die Assyreäkeenische hawwe sisch schonn Heäscheä üwweä die Weld genannd, awweä so ebbes gruhses wej'm Kyros soi Rajsch hadd's noch nie gäwwe. Dej Kombinazjoon, dess de Kyros fasd's ganse Voaddeäasije eärrooweärd hadd unn des alles groad emmaa in de poar Juhrn zwische 546 v.Chr. unn 539 v.Chr., des iss klasse, des iss aamualisch, des iss die vlajschd eästaunlischsd Rajschsbildung in de gans Weldgeschischd (so Harmand 1973, p. 32). Also, wej mer so geänn fraache duud, hawwe mer hier nua e neu Quandidääd odeä e neu Qualidäd? Was unneäschajd m' Kyros soi Rajsch vom Assyrische Rajsch odeä vom Neubabylonische Rajsch? Aan Unneäschied woar waschajnlisch, dess's bajm Kyros nedd nua aa Heärrnvolg gäwwe hadd unn ville Unneäwoaffenne wej baj de Assyreä. Neeweä de Peässeä hawwe die anneärrn iranische Stämm aach noch e wischdisch Roll im Rajsch gespilld; unn dadraus konnd'de Kyros heävoaraachnde Soldoade reggrudiern. Unn des woar besonneäs wischdisch, wajl de Kyros, deä hadd ähnlisch wej die Assyrer die Zendre von de unneäwoaffenne Länneä midd sajne ajenne Leud besetzd: Satrape, Veäwaldeä unn Soldoade (so Harmand 1973, p. 32). So konnde die unneäwoaffenne Länneä besseä baj de Stang gehaale weärn. Unn de gans gruhse Unneäschied, den soll de Peässeä ihrn Glauwe gemachd hawwe. De Valentins Veit (Valentin 1939, I 65) schrajbd, dess's peässische Wese unn de Peässeä ihr geschischdlisch Bestimmung gans ennschajdnd von dem Relischjoonstifdeä Zarathustra gepräschd woarn wiern. Unn de Taeger (Taeger 1958, I 224f.) maand: D'Peässeärajsch wier von Oofang oo e rischdisch Kulduurrajsch geweäse, unn de Peässeä ihr Rajschsidee hedd wajd üwweä dene von de Assyreä, Neubabylonijeä odeä de Egybbdeä gestanne; die Ursach dadefir wier de Peässeä ihrn Glauwe geweäse. ----------------------------------- [ccxxv] S'Medische - Kyros - Zoroaster [ccxxv,1] Wajl, die anneärn voaddeäasijaddische Rajsche voa de Peässeä, die hedde n'gans naiv-egoisdische Weldrajschsgedangge gehabbd, nemmlisch des'se die gans Weld ihne ihrne Göddeä dinnsdflischdisch mache wollde. Awweä wejjeä'm Zarathustra wier des baj de Peässeä gans anneäsdeä geweäse. So wajd de Taeger. [ccxxv,2] Awweä was den Zarathustra oogihd (odeä Zoroaster, wej'eä nach de grieschische Schrajwajs von sajm Noome ofd genannd weärd), da dabbe mer gans schih im Dunggelle. Mir wisse, dess de Zarathustra 'Spitama Zarathuschtra' gehaase hadd unn dess die ellsde rellischjööse Uffzajschnunge irjndwo aus'm osdiranische Sproachraum komme, unn der iss moadds gruhs (die Gathas, die wo de Zarathustra vljaschd selweä gedischd hadd); wann de Zarathustra geleäbd hadd, wisse mer nedd: S' gibbd Foascheä, die wo saache, so um 1500 v.Chr., anneärn (heud die miesde) tibbe uff 1000 v.Chr. unn folsche m'ellsde grieschische Born, m' Xanthos aus Lydije, deä wo üwweäliefeärd hadd, de Zarathustra hedd sexhunneärd Juhrn voa Xerxes geleäbd (so z.B. Frye 1977, p. 56), no ja, unn widdeä anneärn sejje de Zarathustra in de freuachämenidisch Zajd (z.B. Taeger 1958, I 225 unn Valentin 1939, I 65); unn wo genau eä geleäbd hadd, wisse mer aach nedd: Fasd de ganse Osdiran weärd veädäschdischd, ville glaawe, s'woar die heudisch peässisch Provins Chorassan baj Herat odeä Baktrien. Immeähi, heud sinn die Foascheä zimmlisch sischeä, dess de Zarathustra weägglisch geleäbd hadd. Eä woar n' Prophet, deä wo de aale arische Glauwe refoammierd hadd, n' Voakämfeä im Kamf zwische Goud unn Bies. Die Peäsoon Zarathustra fassinierd die Leud bis heud. De Friedrich Nietzsche iss von'm zou sajm berühmde Gedischdebuch "Also sprach Zarathustra" inspirierd woarn (mer deäff nua nedd veägesse, dess m' Nietzsche sajn Zarathustra nix, üwweähaabd nix mi'm hisdoorische Zarathustra-Zoroaster se duu hadd, aach wann de Nietzsche als Aaldfilolooch se se saache vom Fach woar). Die Oohängeä vom Zarathustra, die Zoroastrijeä, die glaawe, dess die Weld von zwaa Urwese beheärschd wird, de Goure, des iss de Ahura Mazda (de "Heärr Wajshajd"), de Lischd- unn Himmlsgodd; de biese, des iss de Ahriman, de Deiwl (die dunggl Sajd von de Machd, deed de Obi-Wan Kenobi jetzd saache); alles, die Geschischd, e Menscheleäwe unn was mer sisch sonsd noch so voastelle kann, alles hadd mid'dem eewische Kamf zwische Goud unn Bies se duu; unn die Menscheseel, die iss selweä drüwweä Heärrin, ob se bajn Ahura Mazda odeä bajn Ahriman haale will: Bin isch goud, odeä bin isch bies; saach' isch die Wuhredd, odeä leuj isch; bin isch fromm, odeä mach isch biese Sache. Weä's paggd, sauweä se blajwe, kimmd in de Himml; weä gans bies, kimmd in die Höll; unn weä e bissi dadevoo iss unn e bissi dadevoo iss, deä kimmd in e Zwischerajsch unn muss uff so ebbes wej's jüngsde Gerischd basse; unn'm Zarathustra soi Glauwnslehre, die soll de Mensche helfe, de Ahriman se bezwinge unn in de Himml se komme (wischdische Büscheä üwweä die Geschischd vom Zoroastrismus sinn Lommel 1930 unn Nyberg 1938 unn Zaehner 1961 unn Hinz 1961 unn Boyce 1975 unn De Jong 1997 unn Clark 1998 unn Strausberg 2001). Was die Oohängeä vom Zarathustra glaawe solle, des stihd im Awesta (aach Avesta geschriwwe); s' Awesta, des iss e Sammlung von unneäschiedlische rellischjöse Schrifde, z.B. Gebeede unn Hymne unn Ridduaalgesetze unn was mid'de Seel nach'm Duud bassierd unn wej die Weld geschaffe woarn iss usw. Waschajnlisch sinn die Texde gans lang nua mündlisch üwweäliefeärd woarn, unn was mir heud hawwe, iss waschajnlisch nua n'klaane Daal von dem, was's emmaa alles gäwwe hadd. S' Awesta iss in'eärreä aaldiranisch Sproach geschriwwe, die nach'm Awesta "Avestisch" gehaase weärd (üwweä die Texdgeschischd vgl. Altheim 1949). Von dem Avestische gibbd's zwaa Sproachschischde, e elleä unn e jüngeä. Imm elleärre Avestisch sinn nua die Gathas, des sinn fünf Hymne odeä Gesäng, die wo de Zarathustra selweä noch gedischd hawwe kennd. Guggd mer nua uff die Gathas, kennd mer maane, mer hedd's midd'eärreä monotheistisch Rellischjoon se duu, also m' Glauwe an aan Godd, m' Ahura Mazda. Neeweä'm Ahura Mazda gibbd's dann noch so ebbes wej Genije odeä peärsonifizierde rellischjöse Voastellunge wej die göddlisch-kosmisch Oaddnung, 'ascha', die wo mi'm Feueä (des aane von de vejjeä Elemende) se duu hadd; unn gejjeä 'ascha' stihd 'drudsch', die Leujeäraj, die wo zum Ahriman geheärn duud. Im jüngeärre Resd vom Avesta siehd die Sach anneäsdeä aus. Da gibbd's e gans Raj von anneärrn Göddeä: Z.B. de Mithra, de Sonnegodd, deä wo aach üwweä die Oihaldung von Veädrääsch wache duud (unn den mir vill spädeä als Mithras aach baj de Römeä finne weärn), odeä die Fluß- unn Wasseägöddin Ardvi-Anahita. Insgesamd gibbd's um'n Ahura Mazda n'inneärre Krajs von sex Göddeärn, die 'amescha spenta', die "eewische Wohldueä". Die aane sejje dadrin Synkretismus, also dess'm Zarathustra sajn monotheistische Glaawe midd elleärre Glaawnsvoastellunge veämengd woarn iss, die anneärrn sejje da kaan Widdeäspruch, wajl de Ahura Mazda, deä iss ja de voanehmsde Godd in dere Gesellschafd. Fir de aanselne Mensche ihr Leäwe hääsd des, des'se alles so mache müsse, dess ihrn Weesch (aach nach'm Duud) zou Ahura Mazda fihrd unn nedd bajn Ahriman. Unn da had'de Zarathustra aach Voaschrifde fir's tääschlische Leäwe eäloasse, wej mer sajn Haushald se fihrn hadd, wej die Äggeä bestelld weärn solle, wej mer sisch ums Vieh kümmeärn soll, awweä aach dess mer kaa Jochd gejjeä'n Keenisch mäschd usw. Unn des Leäwe fir Ahura Mazda, des iss nedd nua ebbes fir die Leud aus'm Iran, sonneärn jedeä kann unn soll so leäwe. Unn dademidd hawwe mer e rischdisch Universalrellischjoon. Unn naddirlisch iss so e Rellischjoon, die wo so dejf in de Mensche ihr Leäwnsfihrung ennajgrajfd, e pollidisch Rellischjoon. Unn aach die, die wo üwweä die Mensche heäsche, deäffe da kaa Ausnahm soi. Mir wisse nedd, ob de Kyros d.Gr. (speziell zum Kyros vgl. Boyce 1988 ) unn soi Nochfolscheä Zoroastrijeä woarn nach dem Musdeä "Rellischjoon awestisch, Konfessjoon zoroastrisch" - dadrüwweä strajde sisch die Foascheä, wajl mer aafach nedd genungg wisse (z:b. Boyce 1975 bzw. 1982, die wo ähnlisch wej Taeger maand, die Achämenide woar ao rischdische Zarathustra-Oohängeä, gejjeä Sancisi-Weerdenburg 1980, passim odeä Malandra 1983, p. 23ff.) -, awweä des wisse mir gans sischeä, se hawwe oo Ahuramazda geglaabd. In ihrne Inschrifde hääsd's immeä widdeä, des'se 'nach'm Ahuramazda sajm Wille' des unn des mache deede odeä gemachd hedde; m' Ahuramazda soi Hilf, des iss die Garandie fir e eäfolschrajsch Heäschafd; unn de Ahuramazda kann nua dene helfe, die wo uff de Sajd vom Lischd unn von de Wuhredd unn von de Oaddnung stih; die Völgeä, die wo falsche Göddeä odeä Abgöddeä ('daiva') oobeäde, die müsse unneälijje, die weärn besieschd. So hadd deä Keenisch, deä wo Ahuramazda veäeährd, de Uffdraach, die gans Weld in Oaddnung se bringe - gans anneäsdeä als de jüdische Prophete ihrn Messias, deä wo nua sajm ajenne Volg s' Heil bringe soll (so gans rischdisch Taeger 1958, I 225). Uff dene Idejje konnd mer gans goud e Weldrajsch eärrischde; unn weä immeä aach degejjeä woar, deä mussd aach n' Fajnd vom Ahuramazda soi. [ccxxv,3] Awweä, aach wann die Achämenide vlajschd sogoar gans veäbabbde Zoroastrier gweäse soi sellde, de gruhse Kyros unn aach die miesde von sajne Nochfolscheä woarn kaa Kreuzfahreä. Die besieschde Völgeä mussde nedd von ihne ihrne Göddeä loasse (dadezou Briant 1986). [ccxxv,5] Mer deäff nemmlisch aans nedd veägesse: Relischjonspollidigg woar aach immeä Rajschspollidigg. Wann de Kyros dej Göddeäbildeä, die wo die die neubabylonische Heäscheä als Sieschesunneäfand fir ihrn Godd Marduk nach Babylon geschlaafd hadde, also wann de Kyros dej Göddeäbildeä widdeä haamgeschiggd hadd, wo se higeheärd hawwe, unn nedd in soi Haubdstadd Pasagardai, dann hadd'eä dademidd veäsuchdd, sisch baj de Paffe in de so widdeäeäöffnedde Tembl Rügghald se veäschaffe, wajl de Fajnd von majm Fajnd iss besonneäs majn Freund, wann eä aach noch so rischdisch goud zou mer iss (so sehr rischdisch Taeger 1958, p. 225). Die Sach mid'de Judde muss mer aach so sejje. Wajl dej Judde, die wo aus Palästina nach Babylon unneä Zwang veäfrachd woarn waarn, die had'de Kyros aach widdeä haamgeschiggd, unn'eä hadd'n aach eälaubd, ihrn Tembl in Jerusalem widdeäuffsebaue. [Taeger, Altertum I 225,5] ------------------------------------ [ccxxvi] S'Peässische Weldrajsch [ccxxvi,4] Aach die Phönizier hawwe nedd lang gefaggld unn sisch'm Kyros friednsfrajwillisch unneäwoaffe (Her. III 19), ohne des'sisch fir sej vill geänneärd hedd: Ihr Keenische sinn genauso im Amd gebliwwe wej unneä de neubabylonische Heäscheä. Awweä dej Städde woarn de aane Grundstaa von de Achämenide ihrne zoukünfdische Seemachd. De Herodot veäzehld üwweä'm Kyros sajn Massagete-Feldzuch dolle Geschischde (Her I 207; 211-214). De Kyros hadd soi Leud gefraachd, wej'eä gejjeä die Massagete kemfe selld. Da woar aach de Kroisos, de gefangene Lyderkeenisch debaj, unn deä hadd gesaad: De Kyros selld im Massagetland e gruhs Feldlaacheä mache, vill Esse unn noch mih Woi ennaj duu, dann selld'eä des Laacheä mid'de schlääschdesde von sajne Soldoade besetze. Dann deede die Massagete komme, des Laacheä eärrooweärn, dann deede se Fresse unn Saufe wej die Scheunedrescheä, wajl so goure Sache hedde die Massagete baj sisch dehaam nedd. Unn dann kennd de Kyros midd sajne goure Soldoade komme unn kennd die Massagete besiesche (Her. I 207; dadezou dess die Nomade bajm Herodot immeä Abstinenzleä sinn, vgl. Hartog 1988, p. 166ff.). De hadd dann de Kyros aach so gemachd. Unn dann iss de dridde Daal von de Massagete ihrm Heär komme unn hadd des Laacheä eärrooweärd, unn se hawwe sisch vollgefresse unn vollgesoffe, bis'se nedd mih stih konnde. Dann iss de Kyros komme. Die Peässeä hawwe ville duudgehaache, awweä noch mih lebendisch gefange, dadebaj woar aach de Massagetekeenischin Tomyris ihrn Suh, deä hadd Spargapises gehaase (Her. I 211). Da hadd'm die Tomyris n'Brejf geschriwwe: Eä hedd nua wejjeä'm Woi gewonne, awweä wann de Kyros ihrn Boub frajgäwwe deed, deed's'm n'fraje Abzuuch gewährn, sonsd deed's'n midd Bloud soad mache (Her. I 212). N'Kyros, den had'des üwweähaabd nedd gejuggd. Awweä de Tomyris ihrn Boub, deä hadd sisch so geschämd, dess'eä sisch selweä imgebroochd hadd (Her. I 213). Dann hawwe die Massagete de Peässeä ihr Heär oogegriffe. Des woar die schlimmsd Schlachd, die's bis dahi gäwwe hadd. Unn die Peässeä hawwe veäloan, aach de Kyros iss gefalle. Die Tomyris hadd'n Schlauch midd Menschebloud voll gemachd unn iss dademidd zum Kyros sajm duure Lajb gange. Dann hadd's'm de Schlauch ins Maul gesteggd unn gesaad, gell, se hedd gewonne, awweä se wier traurisch, wajl de Kyros ihrn Boub midd Lisd gefange gehabbd hedd; jetz deed's'n dadefir midd Bloud soad mache, wej se's'm oogedrohd gehabbd hedd. Von dene ganse Geschischde, wej de Kyros gestoarwe wier, schrajbd de Herodot zum Schluß, wier des die, wo eä am miesde glaawe kennd (Her. I 214). [Taeger, Altertum I 226,4] [ccxxvi,5] In aam Pungd woar de Kyros glügglischeä als die miesde gruhse Eärooweäreä: Soi Rajsch hadd'n nemmlisch üwweälebd. De Kyros hadd zwaa Bouwe gehabbd. De Elläerre, deä wo nach sajm Obbaa Kambyses gehaase hadd, iss Keenisch woarn, unn de klaane Broureä, was'n Keäll wej'n Baam woar, de Smerdis (odeä aach Bardya), iss Satrap im medische Ekbatana woarn (Xen. Cyr. VIII 7,11). Des woar so im Juhr 530 v.Chr. Unn kaaneä hadd uffgemuggd gejjeä de neue Keenisch, so fesd woar de Rajsch schonn (vgl. Jacobs 1990b, p. 39). Aan Brogge vom aale Assyrerrajsch had'de Achämenide noch in ihne ihrne Sammlung gefehld, des woar s'Egybbde unneä'm Pharao Amasis. De Kambyses had'den Feldzuch goud voaberajd. Wej die Keenische uff de Insl Zybbeärn spitzkriehd hadde, was da aus'm Osde komme duud, hawwe se sisch frajwillisch m'Kambyses unneäwoaffe (526/5 v.Chr.; Her. III 19, dadezou de englische Uffsatz vom Watkin 1987). 525 v.Chr. iss dann de Kambyses uff Egybbde maschierd unn hadd baj Pelusion am Oofang vom Nildelda de Egybbdeä ihr Ammee geschlaache unn dann die Haubdstadd Memphis besetzd. Awweä midd Egybbde woar de Kambyses nedd sefridde. Die Grieschestädd in de Kyrenaika hawwe sisch unneäwoaffe; awweä die Feldzüüsch nach Nubije unn in die libyisch Wüsd gejjeä die Oase Siwa woarn Schlääsch ins Wasseä midd gruhse Veälusde oo Mensche unn Madderijaal. Hier had'des Achämeniderajsch deudlisch soi Grense eärajschd. In de Üwweälieferung iss de Kambyses als'n biese Hund wegkomme, n'rischdische Tyrann unn Fuldeä, deä de Egybbdeä ihrn hajlische Apis-Bulle geschlachd hedd unn gans s'Gejjeädaal von sajm Vaddeä Kyros geweäse wier. De Herodot, deä wo sisch ja selweä im Egybbdische imgeguggd hadd, hadd uus de Egybbdeä ihr biese Woadde üwweälieferd. Heud wisse mer, dess des nedd so gans stimme duud. Weenischsdens de Apis-Bulle iss gestoarwe, ohne dess de Kambyses s'Schlachdeämesseä hedd wetze musse, unn die Aschäolooche konnde aach kaa Temblzeästörunge finne (vgl. de Lidderaaduurüwweäbligg von de Kuhrt 1983 unn Frye 1984, p. 97, alle zwaa uff englisch). De Kambyses hadd awweä nedd nua dademidd e Problem gehabbd, wej'n die Egybbdeä oogeguggd hawwe. Eä schajnd Probleme midd sajne iranische Unneädaane (aach Peässeä unn Medeä) gehabbd se hawwe. Awweä mir wisse dadrüwweä nedd weägglisch Beschajd: Was de Herodot geschriwwe hadd, kennd falsch soi; unn was'm Kambyses sajn Nochfolscheä, de Dareios, uus hinneäloasse hadd, kennd aach mih Rääschfeäddischung wej Wuhredd soi (die Inschrifd von Behistun). Mir wisse vejjeä Sache: 1-) De Kambyses iss uff'm Rüggweesch vom Egybbdische nach de Persis gestoarwe (so im Juli 522 v.Chr.). 2-) In de iranische Rajschsgebiede hadd's Jochd gäwwe. 3-) De Dareios, was nedd'm Kambyses sajn Broureä unn aach nedd sajn Boub woar, sonneän n'ennfeärnde Veäwande, iss unneä meäggwürdische Umstänn Keenisch woarn. 4-) Wej de Dareios Keenisch woarn iss, hadd's n'Haffe Uffstänn gejjeä'n gäwwe. S' gibbd veäschiedenne Meedschlischkajde, wej mer den Schirwehaffe widdeä seammesetze kennd: Ville glaawe, dess de Kambyses weägglisch e gruhs Problem gehabbd midd sajm Broureä Smerdis, deä wo hald waschajnlisch vill keenischlischeä uffgedreäre iss wej sajn Broureä (wajl, vlajschd woar de Kambyses Ebbilebbdiggeä, bestimmd woar'eä klenneä als wej de Smerdis). Es stehd vill dadefir, dess de Kambyses sajn Broureä hadd liquidiern loasse (Her. III 30; 62ff.). Awweä dademidd iss alles nua schlimmeä woarn. Wajl m'Kambyses sajn Gruhswesir, de Gaumata, deä hadd sisch als Smerdis ausgäwwe unn gejjeä'n Kambyses n'Uffstand gemachd (was's aach spädeä baj de Römeä gäwwe duud mid'de falsche Neros unn aach baj uus im Middlaldeä mid'de falsche Friedrische). De falsche Smerdis woar nedd bleed: Eä had'de Peässeä die Steueärn unn die Weährflischd eäloasse. Vlajschd wolld eä aach die Meder widdeä uff'n irschde Platz bringe. Uff jedn Fall zajschd m'falsche Smerdis sajn Eäfolsch, dess da irjndebbes faul woar im Achämenidestoad. Unn wem'mer m' Dareios glaawe will, dann konnd de Kambyses ooschajnd weägglisch n'biese schoaffe Hund geweäse soi, aach gejjeä soi ajenne Peässeä (awweä hald nedd des, was die Egybbdeä'm oohenge wollde); jednfalls de Dareios d.Gr. hadd'm noch nochdräglisch die Lewidde geleäse wejjeä dem sajne Heäschsuchd (noochleäse kam'mer des heud noch in'm Dareios seine Inschrifd von Behistun, fir uus de besde Born dadefir, was so die Achämenide unneä Heäschafd unn Rajsch veästanne hawwe; dadezou de Uffsatz von Herrenschmidt 1982). Wej de Kambyses des von dem falsche Smerdis geheärd hadd, wolld'eä haam in die Persis; awweä uff'm Weesch iss'eä vom Feärd gefalle, hadd sisch veäletzd unn hadd e bies Baa kriehd unn iss oo Bloudveägifdung imkomme (s'gibbd aach Foascheä, die wo maane, de Kambyses hedd sisch selweä imgebroochd, vgl. Balcer 1987, p. 52.95ff.). Unn wajl ja kaans im Peässische gewussd hadd, dess de rischdische Smerdis duudgemachd woarn woar, had'de Gaumata fesd uff'm Droon gesesse. Awweä de Dareios, was'n ennfeärnde Veäwande vom Kambyses unn aach'n Achämenid woar, deä hadd midd sex anneärn oadlische Peässeä e Veäschwörung ogganisierd unn de falsche Smerdis eämoadd, deä sisch uff de Buasch Sikayauvatisch im Medische uffgehaale gehabbd hadd. No ja, s'gibbd aach Foascheä, die wo maane, de Dareios hed'des ganse Gemäsch irschd veäuasachd, unn eä wier selweä aach midd aaneä von de Mörddeä vom Bardija geweäse. Wajl vlajschd woar de Kambyses goar nedd bies uff sajn Broureä geweäse. Unn wej de Kambyses duud woar unn wajl'eä kaa Kenn gehabbd hadd, wier de Bardija gans oaddnungsgemäß Keenisch woarn. Unn de Bardija, deä hedd ejjeä baj die Meder als baj die Peässeä gehaale. Unn desdewäje hedde e poar voanehme Peässeä (unn dadrunneä aach de Dareios) de Bardija duudgehaache (nach Osten o.J., p. 55). Was mäschd'n Dareios veädäschdisch? Eä woar hald "nua" aus'eärreä Neäweälinnje unn wier anneäsdeä nie uff'n Throon komme. De Dareios hadd behaubd, eä deed vom Kyros d.Gr. unn vom Kambyses abstamme, awweä soi Voafahrn woarn de Vischtaspa (Hystaspes), de Arschama (Arsames), de Arijaramna (Ariaramnes) unn de Hachamanisch (Achämenes), unn die woarn nie irjndwie Keenische. De Dareios (DARAJAVAUSCH, 521-485 v.Chr.) hadd aach glajsch m' Kambyses soi ganse Widdfraae gehoiroad. Dadrunneä woar aach die Athossa, die wo m' Kyros d.Gr. soi Dochdeä unn glajschzajdisch m' Kambyses soi Schwesdeä unn Fraa geweäse woar. De Pompeius Trogus (Justin I 10,14) schrajbd, dej Huchzedd wier oasch wischdisch dadefir geweäse, dess die Peässeä de Dareios als Keenisch ooeäkannd hedde: Duasch die Athossa hadd's nedd mih so ausgesejje, als wier n' Frimde Keenisch woarn, sonneän dess de Keenischstiddl in'm Kyros soi Famillje seriggkomme wier (vgl. aach Her. III 88; dadezou Inglese 1996). Awweä wajl ja ville Leud hald nedd wussde odeä nedd geglaabd hawwe, dess deä Keäll, den de Dareios da duudgemachd gehabbd hadd, dess des n'Bedrüscheä woar, iss irschd alles noch vill schlimmeä woarn im Peässeärajsch. Fir ville Leud, aach unneä de Peässeä, woar de Dareios gans aafach n'Keenischsmördeä; anneärn falsche Smerdisse sinn uffgedauchd, unn in dene ganse Gebiede, die wo ja nedd noch lang von de Peässeä unneäwoaffe woarn warn, hadd's Uffstenn gäwwe: Elam, Babylonije, Medije, Assyrije, Egybbde, Parthyene, Armenije, Osdiran unn sogoar in de Persis selweä. Fasd hadd sisch's so oogeguugd, als deed sisch's Achämeniderajsch widdeä uffleese in die Daale, die wo de Kyros sesammeeärooweärd gehabbd hadd. De Dareios hadd gans schieh soi Gefeschd gehabbd, die ganse Uffstenn se zeäschlaache: Neunzeh Feldzüüsch soll de Dareios geführd hawwe (zou de irschde Juhrn vom Dareios vgl. Prásek 1901 unn Balcer 1987, p. 119ff.). [Taeger, Altertum I 227, oben] Satrapie (zou dere Oirischdung s'franzeesische Buch vom Petit 1990) [Taeger, Altertum I 227,4] ---------------------------------------------------- [ccxxix] [ccxxix,2] Gruhse Baumajsdeä se soi, des iss wischdisch fir die Achämenide. Des geheärd zou eärreä Heäscheälegitimazjoon. So kenne se zajsche, dess'm Ahuramazda sajn Seesche uff'n rouwwe duud. De Dareios hadd Persepolis (Parsa) gebaud, unn Persepolis woar'm Dareios soi Versailles odeä soi Potsdam, soi keenischlisch Residenz (uff aaldpeässisch 'Hadisch', de Keenischssitz). So gejjeä 515 v.Chr. had'de Dareios oogefange se baue, unn fasd all soi Noochfolscheä hawwe dadroo wajdeägebaud. Irschd iss e gruhs Terrass gebaud woarn, unn dann sinn da e poar Paläsd druffgestelld woarn. Grieschische Künsdleä, Inschenjörn (wej de Mandrokles von Samos unn de Harpalos von Tenedos, die wo fir die Gruhskeenische die mäschdische Brügge üwweä'n Bosporus unn'n Hellespont gebaud hawwe), awweä aach Doggdeärn (wej de Demokedes von Knidos, de Apollonides von Kos, de Polykritos von Mende odeä de Ktesias von Knidos) hawwe bajm Gruhskeenisch geschaffd (dadezou Walser 1984, p. 20ff. unn die Doggdeäeärwedde vom Hofstetter 1978 unn Wiedersich 1922). [ccxxix,3] Unn dann sinn die Bouwe oo'n keenischlische Hof komme, des'se unneä'm Gruhskeenisch soi Aache draj Sache leänne sellde, s'Rajde, mi'm Booche se schejse unn immeä die Wuhredd se saache, wej de Herodot (I 136,2) geschriwwe hadd. -------------------------------------------------------- [ccxxx] [ccxxx,1] Daduasch iss de peässische Aadl nedd nua eng oo die Achämenide gebunne woarn, sonneänn se hadde aach so zimmlisch s'sälwe Dengge. Unn aach dann, wej's aach im Achämeniderajsch nemmih alles in Buddeä woar, hadd's noch gennuch Von-unn-zu's gäwwe, die so geleäbd hawwe. Aach de Alexander d.Gr. hadd von de Peässeä vill gehaale, aach wann'eä se besieschd gehabbd hadd: Neäweä de Makedone sellde die Peässeä s'zwedde Heärrnvolg in seim Rajsch soi. Awweä de Alexander woar hald'n Keenisch aus'm Land, wo de Aadl sisch so ähnlisch uffgefihrd hadd wej de Peässeä ihrn. Uff dem Gebied had'de Makedonekeenisch bestimmd e grisseä Veäwannschafd mid'de Achämenide als wej mid'de Addeeneä odeä Thebaner gehabbd. Die "rischdische" Griesche unn die Peässeä dadegäjeä woarn ofd gennuch wej Hunn unn Katz: Wann die Katz ihrn Schwanz huchstelle duud, is'se bies; wann de Hund md sajm Schwanz wedelle duud, iss'eä freundlisch. Veästih kenne se sisch nedd. Fir die Griesche woarn die peässische Aadlische ihrm Keenisch gejjerüwweä schlajmische Kriescheä unn Knääschde; dess's da aach um Treue unn Gefolgschafd gange iss, wej se vom zoroastrische Glauwe gefoaddeärd wird, dess hawwe se nedd kabbierd. Unn dess die peässische Aadlische geänn schiene Klaadeä oogzowwe hawwe unn aach sonsd alles middgenomme hawwe, was mer Luxus nenne duud, da hawwe die Griesche baald Oofäll kried. Unn de Peässeä woarn dej komische Griesche n'Grissl. Mer konnd dere veäloochenne Baggaasch nedd draue, stännisch woarn se hinnenanneä midd ihrne Nochbeärn, unn benomme hawwe se sisch, wem'mer midd'n se duu gehabbd hadd, als weärn se sogoar noch von de Hilfsschoul geflooche. Gans uukuldivierde Keälle, die immeä vill midd ihrne ajenne Peäsoon se duu hadde (Inidividualismus, bäh), e rischdisch Awangeädd! Schon de Kyros d.Gr. soll üwweä die Spaddaneä gesaad hawwe, wej se sisch wejjeä'm Keenisch Kroisos beschweärd hadde: Eä hädd kaa Anxd voa Leud, die in de Midd von ihrne Städde Plätz oolejje deede, uff dene se sisch desdewäje veäsammelle deede, des'se die Hand zum Schwur heewe unn sisch gejjeäsajdisch beleuje kennde (Her. I 153,1). Naddirlisch hawwe sisch Griesche unn Peässeä nedd nua oogespuggd (vgl. Balcer 1983), awweä wann's dann emmaa geknirschd hadd im Gebälg, dann woarn aach dej Voruaddaale schnell baj de Hand. Desdewäje iss's e gans spannend Geschichd, ob unn wej die Achämenide Griescheland in ihr Rajsch oigemajnde wollde. Awweä bis's so wajd iss, müsse mer irschd noch gugge, wej's Achämeniderajsch als wajdeä zougenomme hadd. [Taeger, Altertum I 230, 1. Absatz] [ccxxx,3] Makedonije selld drajsisch Juhr lang n'peässische Vasallestoad blajwe (dadezou Geyer 1930, p. 42ff.). [ccxxx,4] 2. De Griesche ihrn Frajajdskamf [ccxxx,5] S'gibbd Leud, die wo saache, de irschde peässische Üwweägang nach Euroba wär'e Schixalsstunn geweäse, unn des nedd nua fir die Griesche, sonneänn fir uus all, die wo mer im sogenannde Awndland sitze (vgl. dadezu Taeger 1959, I 230). Spuggd nedd so gruhse Teene, kennd mer jetz saache. Awweä wo'eä rääschd hadd, hadd'eä rääschd, de Taeger. Schonn voo Oofang hawwe'mer immeä gesaad, wej wischdisch die grieschische Kulduur fir uus iss. Unn vill voo dem, wo'mer heud saache, dess iss eurobäisch, dess iss uuser Besonneäheid, wier veäloangange, wann die Griesche de Achämenide nedd gezeischd hädde, wo dde Hammeä hängd. Aach wann's de Griesche unn de Peässä bestimmd goar nedd kloar geweäse iss, was dess alles fir die Zukunft bedeude duud. ----------------------------------------------- [ccxxxi] Skythefeldzuuch - de Ionische Uffstand [ccxxxi,1] Schonn unneä'm Kambyses, so de Taeger (Taeger 1958, I 231), wier de berühmde Tyrann Polykrates von Samos imkomme, wajl n'peässische Satrap, de Oroites von Sardeis, hedd'n veäruure (Her. III 120-125). Anneäsdeä de Abramenko (Abramenko 1995), deä wo maand, de Polykrates wier irschd m'Kambyses sajn treue Vasall geweäse; awweä de Oroites, de lydische Satrap, deä hedd sajn ajenne Loade uffmache wolle, un da hedd'm de Polykrates irschd im Kambyses sajm Uffdraach gejjeä'n gekämfd; awweä wej's mi'm Kambyses als weenischeä woarn wier, da hed'de Polykrates e Bündnisoogebood vom Oroites oogenomme; un wej'eä dann baj'n Oroites gemachd wier, da hed'de Oroites de Polykrates duudmache loasse. Weä woar des, de Polykrates? So gejjeä 538 v.Chr. hadd'eä sisch zum Tyrann uff Samos gemachd; n'anneärrn Tyrann, de Lygdamis von Naxos, hadd'm geholfe (zou'm Polykrates soi Oofänge nachgugge baj Labarbe 1974; zou de Chronoloschie vgl. Labarbe 1962 unn Shipley 1987, p. 74ff.; mih Lidderaadur bajm Bengtson 1977, p. 129.139). Wej die anneärrn Tyranne had'de Polykrates aach e Söldneäammee gehabbd, awweä eä hadd aach noch e mäschdisch Krieschsflodd gehabbd unn dademidd hadd'eä in de Ägäis nedd nua moadds geräuweärd, eä hadd aach Eärooweärunge gemachd (Her. III,39,4; Thuk. I,13,6; dadezou Abramenko 1995, p. 43ff.). Desdewäje hawwe sogoar die Spaddaneä mid'de Korintheä sesamme veäsuchd, so gejjeä 524 v.Chr. de Polykrates midd'eärreä Krieschsflodd oosegrajfe, awweä de woar n'Schuss in de Oofe. Wej die Peisistratide had'de Polykrates so e rischdisch Hofhaldung gehabbd, wo aach Dischdeä unn Künsdleä unneäkomme sinn: Z.B. de Anakreon, de aale Säufeä, unn de Ibykos (nach dem sinn ja m'Schiller soi "Die Kraniche des Ibykos"). Obb de Taeger (Taeger 1958, I 231) awweä Rääschd gehabbd hadd, wann'eä sääd, dess die Peässeä immeä weideä nach Wesde maschiern mussde, weil's nedd so ebbes wej e naddierlisch Grenz zwische Westklaasije unn'm Balgaan gäwwe duud, dadrüwwä kam'mer strajde, weil dann's viadde Jahrhunnerd zeische weärd, dess's aach anneärsdeä gihd. Awweä vleischd mussde aach die Achämenide irschd noch en ganse Haffe üwweä Griescheland leänne. De irschdde gruuse Krach zwische de Griesche unn'm Peässäreisch, dess iss de Ionische Uffstand gewäse (Her. V 28 - VI 33; dadezou grundlejend Tozzi 1978 unn de Foaschungsüwweäbligg vom Walser 1984, p. 27ff.). Dess woar zwar'n hefdische Uffstand, awwä hald doch nua loggaal begrenzd, unn die Peässä sinn nie so rischdisch rangenomme woarn. Awwä weil die Jonier naddierlisch in Hellas, im Muddäland um Hilfe geroufe hawwe, sinn die Achämenide s'irschde Maa so rischdisch uffmeäggsam uff Griescheland woarn. Unn warum hawwe die Jonier so'n Uffstand gemachd? Die Antwoadd iss nedd so aafach. N'Geschischdsschrejweä iss schlääschdeä droo wej'n Feuerwehrmann, der in'nerer abgebrennd Scheuä stihd unn gugge soll, warum's bassierd iss: Selbstenzündung, spillende Kinneä, schlääschde eleggdrische Leidunge, woar aneä uff's Geld von de Väsischerung schoaff, woar die Scheuer vleischd aach nua im Weesch, woar's n' Beklobbde? Gennau so stocheädd aach de Geschischtsschrajweä in de Üwweäresde errim, awweä de gruuse Unneäschied iss, dess'eä meisdens n'ganse Haffe vonn goure unn schläschde Eäklärunge finne duud, awweä kaan schlüssische Bewajs. Soo iss's aach beim Jonische Uffstand. Schuld ann dere Sach, sääd schon de Herodot, woarn jonische Pollidiggeä, awweä zum Brandstifde brauch'mer immäa aach e Sach, die brenne duud. Unn wann die Umstänn in Jonie so geweäse wiern, dess kaans sisch für so e Sach inderessierd hädd, dann hädde de Histiaios von Milet unn sein Schwischersuh Aristagoras vill mache kenne, awweä kaan Uffstand gejjä die Peässä (vgl. zou dene zwaa: Evans 1963 unn Lang 1968 unn Chapman 1972 unn Neville 1979). Soo vill hadde die Jonier nemmlisch nedd vom Peässeäreisch. Irschd'emma mussde'se Tribude bezoahle, awweä dess wier nedd so schlimm geweäse, wann se aach gennuch hädde kassiern kenne. Awweä dess, was'se oosebejde hadde, dess iss als weenischeä woarn. De Hannl, da hadde die Phönizer mih devoo, unn aach de Hannl mid'de Egybbdeä woar nemmih so doll, wajl die Peässeä unnä'm Kambyses den Loade uffgemischd hadde. Unn jonische Söldneä sinn aach nemmih so goud gange, weil die Peässeä ja s'ganse Klaasije unneä ihrne Fuchdel hadde. Unn wej sisch die Peässeä dann aach noch oo de Meärenge unn in Thrakie oo de Küsd vom Schwoazze Meär braad gemachd hawwe, da mussde die Jonier aach noch um dej Gejjnd Anxd hawwe, wo'se ville Kollonije geggründ hadde unn immeä goure Geschäfde gemachd hadde. Dess woar's Bulveäfass, wo de Histaios unn sein Schwischersuh dann e Zündschnua droomondierd unn oogesteckd hawwe (vgl. dadezu Lenschau 1913 unn Lateiner 1982). Unn so iss de Jonische Uffstand vlajschd kaan nazjonaale panhellenische Uffstand geweäse, awweä doch n'Befreiungskriesch (vgl. die Diskussjoon baj Walser 1984, p. 27f.) mi'm Schlachdruf: Peässeä, gihd haam (Persae, ite domum)! Nua derf mer hald die Freieid, die gemaand iss, nedd als die gans gruhs Freieid midd Demmograddie, Glajschbereschdischung unn Frajbier fir allminnanneä oogugge (vgl. Seager/ Tuplin 1980), awweä mer derf aach nedd nua uff die Fennische gugge. Mer selld sisch aach emmaa de Holländer ihrn Befreiungskamf gejjeä die Spanier oogugge, da woar aach nedd nua `Isch bin evangelisch, also kämf isch'. Was de Jonier awweä bestimmd gefehld hadd, woarn hald so rischdisch keännische Ooführeä wej de Andreas Hofer odeä de Garibaldi odeä was die Weldgeschischd sonsd noch so uff Laacheä hadd, wo die Schoulkenn feuschde Aache kreije solle. Noch nedd'emmaa n'Themistokles woar debbaj, von'm Schill odeä m'Lützow wolle mer goar nedd redde. Aajendlisch nemmlisch woar de Histiaios von Milet nedd groad de tybbische Peässeähasseä, wem'mer de Geschischde vom Skythenfeldzuuch glaawe derf. Awweä dann iss'eä mi'm Peässeä Megabazos ooennanneä geruure, den wo de Keenisch Dareios im neu eroowerde Thrakie oigesetzt gehabbd hadd. Denn ausgereschend da wolld de Histiaios e neu Kollonie oolejje. Dareios hadd dann dem ganse Gemäsch e Enn gemachd unn den Histiaios zou sisch nach Susa geroufe (Her. V 23-25). Die Heäschaft üwwä Milet hadd'ä seim Schwischersuuh Aristagoras hinnälasse, e uffgeweggd Keällsche, der wo gleisch probbierd hadd, wej mit de Peässä ihr Hilf aach noch in annere Städde unn Inselscher middsemische. Unn wej's uff Naxos (gennau, dess'is nehmlisch vor allem e Insel, unn dadenach irschd had'die Luftwaffe so e Art Radda-Geräd fir Oarme gehaase!), also wej's uff Naxos Kuddlmuddl unnä de Adelische gäwwe hadd, had'de Aristagoras die Peässä schoaff gemachd, um die ganse Kyklade (so hääst die Inselgrubb, wo Naxos bebbeigeheerd) se schnabbe. Awwä die Sach woar'n Schlaach in Waaä, unn de Aristagoras hadd kaale Feuß krejd, dess'n die Peässä jetz gennau die Subb ausleffelle lasse dääde, die wo'ä sisch uffgeschebbd gehabbd hadd. Unn dess woar's, wej sein Schwischervaddä Histiaios'n uff die Idde gebroochd hadd, n'Uffstand gejjä die Peässä se mache. Histiaios nehmlisch wolld foadd von Susa unn widdä haam nach Jonien (Her. V 28-35; VI 3.). Milet hadd nedd nua schnell middgemacht, wajl de Arstagoras, deä woar da als Tyrann de Owwämotz, sonneänn wajl die Milesijeä von de Peässeä genungg hadde. Nedd vill anneärsdeä woar's im ganse Jonische. Wem'mer gejjeä die Peässeä gewinne wolld, dann mussd mer die jonische Seemacht mobbillisiern, wajl die Peässeä uff'm Land haushuch üwwälejje woarn. Wann awweä die Jonijeä s'Meär beheärrsche deede, dann kennde se sisch hinnä ihrne Mauern berje unn dadruff woadde, dess sisch de Peässeä sajn Kobb oirenne deed. Unn deä Plan hadd aach fungzjonierd am Oofang. Mih wej die Hälfd von de jonische Poleis (uugefähr fünfhunnerd) hawwe middgemacht. A Problem woarn die Tyranne, die üwwerall von de Peässä ihrne Gnade de Daume druff hadde. Dess die kaa Inderesse droo hadde, de Asd absesääje, wo'se selwä druffhogge, woar klar. Awwä ihr Amdskolleesch Aristagoras hadd'se ausgetrixt, gefangegenomme unn jeden vonnen in sei Polis geschiggd, wo'n dann de Prozess gemacht woarn iss. Aristagoras selwä hadd die Tyrannis in Milet niedergeleeschd. Ob'mer'm s'Frajajdsgedees abnomme will odeä nedd, uff jedn Fall hadd's im Jonische ebbes genutzd (Her. V 35-38.). Awweä wej sisch de Aristagoras o die Griesche im Muddeäland haale wolld, dess'n gejjeä die Peässeä helfe deede, no ja, da hedd'eä aan dauern kenne: Die Spaddaneä woarn die irschde, die wo'eä gefraachd gehabbd hadd (des woar ja aach die steäxd Landmachd im Grieschische, gell!). Se hadde ja aach de Addeener geholfe gejjä die Peisistratiden-Tyrannis. Awweä die Spaddaneä hadde selweä genungg am Hals unn wollde (Her. V 38; 49-51; vgl. dadezou Larsen 1932.). Da woar z.B. de ewische Zwisd mid'de Leud aus Argos, die wo desdewäje aach lieweä dehaamgebliwwe sinn (vgl. Bury 1902). Groad'emmaa Addeen unn Eretria (uff Euboia) hawwe weenischsdns ebbes geschiggd; vonn de Addeener sinn zwansisch Schiffe komme. Irjndwie had'de Herodot rääschd, wann'eä sääd, dess die Schiffe de Oofang vom Uuglügg fir die Griesche unn die Barbarn geweäse wärn (Her. V 97). Denn was die Addeener gemachd hawwe, woar so wej se probbiern, ob'mer e bissi schwangeä soi kennd. Awweä weä'm Peässeäreisch e Poar uff die Gusch haache will, der muss so kräfdisch haache, dess's kaa Escho gäwwe duud. Awweä de Addeeneä ihr zwansisch Schiffscheä, des woar hald nua e bissi mih, wej'm Ox in's Hoann gepetzd. In Ephesos hawwe sisch die Drubbe aus de aanselne Poleis veäsammld unn hawwe gleisch de Peässä gezeischd, wo de Hammä hängd. Se sinn nach Sardes maschiert, dess woar s'peässische Zentrum von Klaasije unn schwer reisch, wo se awwä nua die Unnästadt unn nett die Buasch eroowern konnde. Dess woar awwä aach gans schih, Plündern, Häusä oostegge. Da hadde se wwenischsdens die Foardkosde raus unn noch e Taschegeld debbaj (Her. V 99-103). Wej die Peässä oogerüggd komme sinn, sinn die Griesche nach Ephesos abgerüggd. Unn da hawwe se dann in'erer Schlacht s'irschde Maa aan uff'n Deggl kried (Her. V 102). De Addeener hadd's da schonn gelangt unn se sinn abgezooche (498 v.Chr.). In ville annere Gebiede awwä woar "Sardes in Flammen" die besd Weäbbung, beim Uffstand middsemache: die Poleis am Hellespont, die Karer, die Lykier unn Zybbeän. Allminnanner aa Ziel: Peässä raus! Nua s'prakdische, da hadd's gehaaberd. Fir'n rischdische doddaale Kriesch gejjä die Peässä hadd's nett gelangt. Aa Beispiel: M'Hekataios von Milet soi Idee, die Temblschätze von Didyma-Branchidai oiseschmelze unn zu Geld se mache, hadd mer nett gewolld (Her. V 36. Spädä hawwe die Peässä dann da Klaaholz gemacht, Her. VI 19.). Gejjä dde Peässä ihr Infantrie unn Kavallerie, dess woar klaar, hadde die Jonier nix se melle. Awwä uff'm Meer, da woar'n noch'n ganse Haffe Blummedippe se gewinne. Zybbeän woar de Paal im Fleisch vonn de "achämenidisch-phönizischen" Axe. Solang die Griesche Zybbeän haale, kann die phönizisch Flodd nett an'n voabbaj. Awwä die Peässä hawwe die Griesche uff Zybbeän geschlaache unn foaddgejaachd. Da hadd aach de Jonier ihr Flodd abhaue müsse (497 v.Chr.). Jetz woar de Weesch frei fir de Phönizier ihr Boode, unn de Kriesch fir die Jonier aajendlisch väloarn, aach wann se noch e Poar Jährchen weidägemacht hawwe. Uff'm Festland hawwe nua die Karer de Peässä emma e Baa stelle kenne. Awwä noch befir's zum Endkampf komme iss, hadd sisch de Aristagoras abgemacht (Genutzt hadd's'm nett vill. Wej sein Schwischervaddä Histiaios hadd's'n dann doch noch verwischt. Her. V 124ff; VI 30f.). Milet, die Hauptstadt vomm Uffstand, hawwe die Peässä oigekessld. Beim Inselsche Lade vor'm Hafe von Milet hadd's dann 495 odä 494 v.Chr. de Entscheidungskampf gäwwe. De ionische "Gruhsadmiral" Dionysios von Phokaia hadd zwoar noch'emma vill gemacht gehabbd, um de Jonier ihr Flodd schlaachkräfdischer se mache. Hadd nix mih geholfe. In de Schlacht iss die Flodde buchstäblisch zeäbroche. Dionysios hadd sisch nach Wesde duaschgeschlaache unn iss Pirraad woarn (Her. VI 12-17. Vgl. dadezu Myres 1954.). Noch im selwä Juhr vleischd (494 v.Chr.) hawwe die Peässä aach Milet eroowerd unn pladdgemacht. Die üwwäleewende Oiwoonä sinn nach Ampe in Mesopotamien da, wo de Tigris inn de Euphrat flejse duud, umgezooche woarn. Milet woar midd die reischsd unn mäschdischsd vonn de ganse grieschische Poleis geweäse. De Milesier ihrn Unnägang hadd die Griesche völlisch feäddisch gemacht. Fir'n Jonische Uffstand woar's wej'n Gniggschuß. Im Freujuhr 493 hawwe dann die Peässä Klaasije unn die Inselle feäddisch uffgeraumd, aach Karien mussd kabbidulliern. Unn Miltiades iss von de thrakische Chersonnes naach Addeen abgehaue (Vgl. zum Fehlschlaach vom Uffstand abschließnd Lateiner 1982.). PS: Awwä aach in Addeen hadd'mer gewussd, was die Stunn geschlaache hadd: 493/2 v.Chr. had'de addeenische Dischdä Phrynichos e Drauäspill mi'm Diddl "Milêtou" (S'Pladdmache von Milet) uffgefihrd unn iss prompd väuaddeild woarn, weil'ä die Addeener oo so ebbes fuaschdboares errinnerd hädd (Her. VI 21). Vlajschd'n freuje Fall von Weährkraftzersetzung. [Taeger, Altertum I 233] ----------------------------------------- [ccxxxiv] De Griesche ihr Frajajdskämf [ccxxxiv,3] (wej mer aus'm Codex Theognideum errausleäse kann, wej bies die Arisdogroade uff die Tyranne woarn, des had'de von der Lahr 1992 unneäsuchtd) [ccxxxiv,4] Dademidd iss's Reschenne zua Wisseschafd von de Maddemadigg woarn unn so ebbes wej Wisseschafd üwweähaabd irschd enstanne (dadezou Fritz 1971 unn de Lidderadduurüwweäbligg baj Weiler 1988, p. 214ff.). [Taeger, Altertum I 234] ------------------------------------------------------- [ccxxxvii] [ccxxxvii,3] In dere Zajd - awweä nedd im Klaasijaddische, sonneärn im Addeen unneä de Peisistratide - hadd's aach mi'm grieschische Drama oogefange: De Kommödje unn de Tragödje. Groad die grieschisch Tragödje, die kennd mer ja aach heud noch; awweä wann so e Ding in Franggfuadd (unn am Enn noch von so Kulduurbolschewigge) uffgefihrd weärd, dann duun de Aischylos unn de Sophokles unn de Euripides in ihrne Gräweä roddiern. Wajl s'grieschische Drama, so wej's in Addeen ennstanne iss unn gefleeschd woarn iss, des woar n'Goddesdinnsd unn e Selbsdveägewisserung von de Polisgemmaa. Die alleä irschde Oofeng vom Drama, des woar, wej de Burgess (1984, p. 90ff.) so schieh geschriwwe hadd, Magie: Zerremoonje, die wo Rejje mache solle, s'Freujuhr bringe odeä goure Eährn, so Zerremoonje sinn'n wischdische Daal vom Leäwe von primmidive Völgeä. Unn wann dann dej Kräfde, von dene dej Leud geglaabd hawwe, des'se die Juhreszajde bestimme unn de Burrem fruchdboar mache, also wann dej Kräfde dann in de Gestald von Göddeä oogebeäd weärn, dann kam'mer sisch des aach als dramadisch Hannlung voastelle: Also wann die Dawwe als kürzeä weärn unn's immeä freujeä dunggl weärn duud, dann hawwe sisch die Leud des so voagestelld, dess de Sonnegodd krank gewoarn iss odeä im Kamf gejjeä die biese Gajsdeä von de Dungglhajd veäliern duud. Unn da wolle dann die Leud m'Sonnegodd helfe unn vollfihrn e magisch Ridduwaal. Aan Schauspilleä, deä wo de Sonnegodd dastelle duud, kemfd symbolisch midd'm anneärn Schauspilleä, deä wo die Dungglhajd dastelle duud. Naddirlisch duud de Sonnegodd gewinne. Unn naddirlisch weärd's aach widdeä Freujuhr, wajl uff jedn Dezembeä folschd widdeä n'Maj. Unn wann sisch des so wajdeäendwiggelle duud, dann weärd uff de nexd Stuf de Godd, deä wo fir die Fruchdboarkajd stejje duud, baj dere magische Darstellung duudgemachd unn deäff dann ooschließnd widdeä uffeästejje. Mer kennd sisch so e Darstellung vom Adonis-Mythos voastelle: De Adonis, was'n voddeäasijaddische Fruchdboarkajdsgodd woar, deä wo aach von de Griesche veäeährd woarn iss, also de Adonis weärd uff de Jochd von Wildsäu zeärisse unn stirbd; unn dann kimmd die Aphrodite (die wo de Adonis geliebd hadd) unn mäschd'n widdeä lebendisch (vgl. Baudissin 1911). Was aach im Adonis-Mythos drojstegge duud, iss so ebbes wej e Opfer. Unn dademidd, so als wajdeä de Burgess, sim'mer bajm Begriff von de Tragödje. Wajl Trägödje (gr. `tragôjdía'), des kimmd vom griechische `tragos' (Ziejebogg) unn `ôjdê', uff deutsch "Bocksgesang". Unn des woar ajendlisch des Lied, was die Gemmaa bajm Dionysosfesd gesunge hadd, wann de Ziejebogg geopfeärd woarn iss. Unn des relischjöse unn mi'm Dionysos (deä wo nedd nua de Wojgodd, sonneän aach mid'de wischdischsde Furchdboarkajdsgodd woar) veäbunnenne, des iss de grieschisch Tragödje noch oasch lang eähaale gebliwwe. Awweä anneärsdeä als wej im grieschische Chorlied odeä in de grieschische Gedischde iss die Tragödje mih woarn als wej e Lied, wo's um Relischjoon unn Mythologie gih doud. In de Tragödje woar aach Platz dadefir, was die Addeeneä groad beweeschd hadd. Naddirlisch hawwe die Tragödje gans bekannde Mythe als Thema, awweä die Dischdeä hadde ihr Frajajd, wej se die Mythe gestalde wollde unn was'se alles ennajpagge wollde. Die irschde Tragödje woarn nedd mih als wej'n Chor von attische Baueärn, die wo sisch als Ziejebögg veäklajd hadde unn'm Dionysos oo sajm höxde Fesd, oo de gruhse Dioynsije, ihr Liedeä gesunnge hawwe. Unn wo's im'n Dionysos gih duud unn wann die Bögg singe, da iss's naddirlisch rund gange, da woar Stimmung. Unn jedes Juhr hawwe die Dischdeä neue "Tragödje" uff'n Dionysos gedischd. Unn so iss's hald komme, dess aach des, was die Mensche groad so beweeschd gehabbd hadd, in dej Liedeä oigange iss, dess vlajschd aach die Üwweäheblischkajd unn die anneärn Fehleä, die Mensche so hawwe, uff die Schibb genomme woarn sinn. Im Juhr 534 v.Chr. had'de Addeeneä ihrn Tyrann, de Peisistratos, baj de gruhse Dionysije, was e huch Fesd fir'n Godd Dionysos woar, n'Theaadeäweddbeweärb oigefihrd, wo mehrere Tragödjedischdeä ihr Stügge uffihrn konnde. Unn in dem sälwe Juhr 534 v.Chr. hadd dann de Thespis s'irschde Maa neeweä'm Chor n'Sprescheä uffdreäre loasse, wodraus dann de irschde Schauspilleä woarn iss. De Chor unn de Sprescheä babbelle middennanneä, stejje im Dialog. De Chor singd soi Hymne, awweä de Schauspilleä-Sprescheä kriehd immeä mih so ebbes wej e "Ajennleäwe", unn so kimmd's, dess baald nedd nua Dionysos-Mythe uffgefihrd weärn. In de Gennerazjoon nach'm Thespis, wo schonn de Aischylos debajgeheärn duud, weärd de moralische, de psycholochische unn de polliddische Gehald von de Tragödje deudlisch. In dene Tragödje bassierd immeä ebbes Schlimmes; die Zouschaueä wisse, wej's ausgihd, wajl se all kenne dej Mythe, die da uffgefihrd weärn, sie eäleäwe midd, wej die Haubdpeärsoone sisch als mih in ihr Schuld veästrigge unn dann unneägihn odeä weenischsdns schwier bestroofd weärn. Am Eänn sieschd die göddlisch Oaddnung. Des Uuglügg von dene Haubdpeärsoone iss so ebbes wej e Opfeä fir die Gemaa, wajl die dadraus leänne kann unn sisch dröösde kann. De Aristoteles weärd vill spädeä schrajwe, dess des Eälebnis von Anxd unn Schregge, des de Zouschaueä von so'eärreä Tragödje hadd, dess des Eälebnis de Zouschaueä von sajne schlääschde Gefühle rajnische duud; des nennd mer "Katharsis". Unn am Enn gihd'eä midd sisch unn de Gemaa vesöhnd haam. Des iss de psyscholochische Effekd von de Tragödje. De moralische Effegd bestehd dadroj, dess die Fehleä oogeprangeärd weärn, die wo die Mensche ins Uuglück drajwe. De wischdischsde Fehleä, den wo die Mensche mache, iss die "Hybris", was so vill iss wej Selbsdüwweäheewung unn Veäletzung von de göddlisch Oaddnung. Wann des gesühnd iss, iss die Weld widdeä im Lood. Unn de polliddische Effekd deärf mer aach nedd veägesse. Die Polis iss ja aach e relischjös Oaddnung, unn Relischjoon unn Polisleäwe kam'mer nua schwier trenne. Desdewäje iss's kaa Wunneä, dess des, was de Leud aus Addeen odeä'm Dischdeä uff de Seel gebrennd hadd, aach in de Tragödje uffdauche duud. Irschd da, wo die Polis uffheärn duud, de bestimmende polliddische Bezuchsrahme für die aanselne Addeeneä se soi, da gehd aach die Tragödje in de priwwaade Berajsch üwweä, weärd des, was mer so "bürjerlisch Traueäspill" nenne kennd. E berühmd, awweä nedd eähaale Bajspill fir so e aach pollidisch Tragödje iss die "Eärrooweärung von Milet" vom Phrynichos, die waschajnlisch im Juhr 492 v.Chr. uffgefihrd woarn iss. De Herodot (VI 21) schrajbd, de Phrynichos hedd dausnd Drachme Stroof zahle musse, wajl'eä s'Uuglügg von dere Stadd, die wo ja midd Addeen veäbünd woar, so nachdrügglisch dargestelld unn so e Oard "gajsdisch Weährkrafdzeäsetzung" bedriwwe hedd. In de vlajschd ellsd eähaale Tragödje (nach 500 v.Chr.), de "Hiketide" (uff deutsch: "Die um Hilf flehende"; ofd mi'm laddajnische Tiddl "Supplices" gehaase) vom Aischylos, iss des nedd so offesischdlisch: Die Danaide, was fuffzisch Schwesdeärn sinn, flijje aus'm Libysche nach Argos uff de Peloponnes, wajl se ihne ihre fuffzisch Kusengs nedd hoiroade wolle, unn bidde da um Hilf. Mer maand, dess des die ellsd eähaale Tragödje iss, wajl, so schrajbd de Taeger (1958, I 237), de Uffbau noch gans archaisch woar, des hääsd, Dialooche unn die Hannlung wiern nedd so wischdisch; des Stügg selweä iss noch oasch lyrisch unn statisch unn sehr tragisch. De Taeger maand wajdeä, dess mer dadraus die Änxde unn die Hoffnunge von de Addeeneä errausleäse kennd, die wo de Sturz von de Tyrannis noch nedd lang hinneä sisch hadde. Wann de Chor um Schutz voa Bürjeäkriesch, Seusche und fajndlische Invasjoone bidde duud, dann deed'eä de Addeeneä aus'm Heäzz babbelle. Awweä die Hiketide sinn aach trösdlisch, wajl am Enn s'Rääschd siesche duud. So kam'mer aach dadroj m'Taeger nua Rääschd gäwwe, dess die Tragödjedischdeä fir die Addeeneä unn vlajschd aach die anneärn Griesche die Deudeä von ihrne dejfsde Gedangge, ihr Mahneä unn Führeä woarn. M'Phrynichos soi "Eärrooweärung von Milet" woar so e Mahnung, unn die Peässeä sinn baald druff unn droo gange, dess de Phrynichos Rääschd behaale selld. [ccxxxvii,4] Mardonios-Zuuch De Taeger (Taeger 1958, I 237) glaabd m'Herodot (Her. VI 43f.) unn maand, wajl die Peässeä, die hedde waschajnlisch damoals schon veäsuchd, Hellas se eärrooweärn, unn desdewäje kennd mer saache, de Stuamm am Athos wier de Griesche ihr Reddung geweäse. De Walser (Walser 1984, p. 34f.) siehd des anneäsdeä: De Mardonios hedd die thrakisch Satrapie sischeärn wolle, wajl de Ionisch Uffstand hedd aach nach Thasos unn die thrakisch Küsd üwweägegriffe, unn die Peässeä hedde aach m'Alexander I. Philhellen von Makedonije e bissi uff die Fingeä gugge wolle. [Taeger, Altertum I 237] -------------------------------------- [ccxxxviii] [ccxxxviii,1] Mer kann saache, dess de Kleomenes da de mäschdischsde Mann im ganse Griescheland woar. Kuazz vor dere Sach midd Aigina hadd'eä nemmlisch die Leud aus Argos in de berühmd Schlachd baj Sepeia völlisch pladd gemachd. Fasd die gans weährfäisch Bevölgerung iss da gefalle. Argos selweä had'de Kleomenes in Rouh geloasse. Mer waas nedd, ob de Kleomenes die Stadd nedd eärrooweärn wolld odeä ob'eä nedd konnd. Uff jedn Fall selld's noch oasch lang daueärn, bis die Leud aus Argos widdeä gejjeä Spadda die Waffe heewe konnde (Her. VI 76-83; Paus. II 20,8-10; III 4,1; Plut. Mor. 223b-c; 245c-f; Polyaen. I 14; VIII 33; uwweä des Massaggeä oo de Soldoade aus Argos nachgugge bajm Ducrey 1968, p. 59f.; üwweä die Folsche fir Argos vgl. Willetts 1959). [ccxxxviii,3] (zum Datis-Feldzuuch unn zua Schlachd baj Marathon vgl. de Foaschungsüwweäbligg vom Walser 1984, p. 36ff.) [Taeger, Altertum I 238] ----------------------------------------- [ccxxix] [ccxxix,2] Die Schlachd baj Marathon Wej dann die Sach mid'dem Jonische Uffstand so eäledischt woar, sollde die Adeeneä drookomme. Unn die Peässeä hadde sogoar n'spezjelle Expeärde dadefir: De Hpippias, der wo früher in Adeen de Tyrann, so e Oard Bürjeämasdeä uff Leewnszajd gemachd gehabbd hadd unn den se devoogejaacht hadde, der aale Kerl wolld' sajn Posde serigghawwe, unn die Peässeä sollde'm helfe. Desdewäje is dann aach des peässische Heär nach Marathon (des iss nedd nach dem Marathon-Läufeä benannd, sonneärn imgekihrd) gemachd, wajl dem Hippias sajn Vaddeä, deä wo aach n'Tyrann woar, deä woar hier aach emmaa aus de Veäsänggung widdeä uffgedauchd, wo die Adeeneä n'higeschiggd hadde. Des woar goarnedd so veäkihrd gedoochd: Groad die klaane Bäueärschen hawwe noch gruhse Stügge uff'n gehaale, unn aach annere Leud, dene wo die jetzisch Reschierung hinne unn voanne nedd gebassd hadd, warn'm nedd mih bies. Sogoar die Alkmeonide-Sibbschafd, die ajschndlisch kaa Woadd mih midd'm schwätze hedd deäffe, so woarn se oennanneä geweäse, hedd hinnerum midd'm veähannld, saache die Leud, wajl de Themistokles unn der ahle Miltiades, dej zwaa hedde se nedd so middmische loasse, wej s'es geänn gewolld hedde. Nix genaues waas mer nedd, awweä so gans ohne woar des bestimmd nedd. [ccxxix,3] Die Addeeneä hawwe natürlich spitzkriehd, was da so üwweä's Middlmeär oogeschwomme komme iss, aber dene Peässeä woarn aafach zouville Schiffe. Da konnde die Addeeneä nix mache. Des woar schonn schläscht. Awwer ganz schoufel isses dann gewähse, dess kaaner ihne helfe wolld. Die Spaddaneä wollde jaa komme, awweä bei dehne woar grad so e relischijöses Ereischniss (so ähnlisch wej heud Pinxde oddeä Uhsdern), unn se konnde hald nedd gleisch loos. Die aansische, die dann doch komme sinn, woarn die Kerle aus Plataiai. Des is ja a Stüggsche foadd voo Addeen (s'lajd nemmlisch im Boiotische), awweä midd Theben, des woar da die grissd Stadd, hadde se stännisch Ärjeä (noch vill schlimmeä als wej Offebach midd Frankfuad) unn desdewäje hadde se sisch oo Addeen gehaale (e gans Buch üwweä de Plataier ihr Geschischd hadd Prandi 1988 geschriwwe, awweä uff iddaljeenisch). S'woarn ja nedd vill Leut, die da komme sinn, awweä ganse Kerle hald. Jetzt hawwe sich die Adeeneä naddirlisch üwweäleeschd, was'se mache sellde. Solle se in Adeen blajwe unn woadde, was bassierd? Oder solle se nach Marathon maschiern unn da de Peässeä e Poar uff die Gusch haache? No ja, dann sinn se hald nach Marathon maschiert, awweä mache konnde se da aach nedd vill. Unne am Strand woarn ville Peässeä, unn die Adeeneä hawwe owwe uff'm Beärsch gesesse. Da woarn nemmlisch zwaa Schossejje nach Adeen, unn die solld de Peässeä nedd krijje. Unn wej se da so gewoadd hawwe, hadd's baj de Ooführeä, de Stratege, aach Krach im Hinneähaus gäwwe. Die aane wollde widdeä haam nach Addeen, unn die anneärn, wo aach de aale Militiades debbaj woar, wollde blajwe unn kämfe. Am Enn had'dann de Scheff vom ganse, de Polemarch Kallimachos (nedd se veäwexelle mid'dem Dischdeä, deä kimmd irschd spädeä), e Machdwoadd gesproche, unn so sinn se hald gebliwwe. Des woar rääschd; s'hedd nemmlisch aach goar kaan Weärd gehabbt, widdeä absedamfe, wajl se hedde Adeen nedd haale kenne gejjeä die Peässeä. Gruhse Maueärn hadde se nedd, unn so rischdisch ahnisch woarn se sisch ja aach nedd. Am Enn hedd noch die Bagaasch von dem Hippias die Doorn uffgemacht, unn s'wier aus geweäse mid'de Heärrlischkajd. Die anneärn Griesche, die hedde sisch dann aach umgugge müsse: Die Peässeä hadde die miesde Schiffe, unn mit dene hedde se voo Adeen aus s'ganse Griescheland ruck zuck oigesackt gehabbd. Wej dann zejje Juhr spädeä de peässische Keenich Xerxes peärseenlisch komme iss, woar's gans anneärsdeä: Die Adeeneä hadde fasd die gans Peloponnes im Kreuz, unn so konnde sisch die Griesche uff'm Isthmos von Korinth oigraawe unn woadde, was die Kriechsmarine mache deed. De Peässeä konnd zwoar Adeen nomme, awweä des woar für die Griesche nua e Frondbegradischung unn kaan Schlaach in die Angg (die voorische Absätz gans nach Taeger 1958, I 239). [Taeger, Das Altertum I 239] ------------------------------------------------ [ccxl] De Griesche ihr Frajajdskämf [ccxl,3] Wej die ganse Kämf unn die gans Maschiereraj voabaj woar, sinn die Addeeneä widdeä nach Marathon gemachd, wajl se hadde ja veäsproche, die Gefallene se eährn, so de Curtius (Curtius 1879, 492f.); gefalle woarn 192 (hunneärdzwaaunneunsisch) Mann, unn die sinn da begraawe woarn, wo se fir ihr Hajmad gefalle woarn; die Addeeneä hawwe uff die Grääweä Posde odeä Peel druffgestelld, unn hawwe die Noome von de Gefallene drufgestanne; unn dann hawwe se noch'n zwedde Grabköbbl uffgewoaffe, wajl da hawwe se die Gefallene aus Plataiai unn die Sklave, die wo middgekämfd hadde, begraawe, wajl weä middgekämfd gehabbd hadd unn soi Leäwe gäwwe gehabbd hadd, deä woar aach addenischeä Bürjeä (Paus. I,32,3; Thuk. II,34; üwweä dej Grabköbbl vgl. Mersch 1995, die wo maand, den aane Grabköbbl fir die Plataier, den hedd mer gefunne); neäweä de Grääweä hawwe se aach noch e Sieschesdenggmoal gebaud, was des irschde von dere Soadd in Hellas woar; des Schlachdfeld woar de Addeeneä hajlisch, unn fir die Gefallene, als deede se Heroe soi, iss aamal im Juhr e Opfeä gemachd woar. Noch in hellenisdischer Zajd sinn die Ephebe jedes Juhr nach Marathon maschierd unn hawwe da des Massegrab fir die gefallene Addeeneä (was ‚polyandreion' gehaase hadd) midd Kräns geschmüggd unn hawwe'n Weddkamf gemachd (Paus. I 32,4; Pritchett 1985, p. 126ff., nooch Habicht 1995, p. 237). So iss Marathon als e Zajsche fir de Addeeneä ihr Frajajd gebliwwe. [ccxl,4] Oo dere stagg Stellung von de Peässeä in de Agäis konnd aach de Miltiades nix mache, wej eä veäsuchd hadd, im Freuhjuhr 489 v.Chr. die wesdlische Kyklade zu eärrooweärn (Her. VI 132ff.; Ephoros fr. 63; Stephanos Byzantios s.v. Paros (507,16-508,9 Meineke); Nep. Milt. 7). Awweä dann hadd'eä sisch oo de Insl Paros die Zieh ausgebisse unn iss aach noch körbeärlisch rambonierd woarn. Wej de Miltiades haam nach Addeen komme iss, mussd'eä uff's Gerischd unn solld fuffzisch Talente Stroof zoahle. Wej'eä des nedd konnd, hawwe's'n oigesperrd, unn da, wej'eä gesesse hadd, iss'eä oo sajneä Veäwundung gestoarwe - e gans traurisch Eänn fir'n Held von Marathon (dadezou Berve 1937, p. 92ff. unn Kinzl 1976). [Taeger, Das Altertum I 240] --------------------------------------- [ccxli] [ccxlii,1] Fir'n Berve (Berve 1937, p. 92ff.) woar deä Oogriff uff Paros so rischdisch s'Weägg von'm tybbische grieschische Aadlische; de Miltiades hedd sisch so Eäsatz fir soi veäloane Besitzunge uff de thrakisch Chersones veäschaffe wolle; dess des die Addeeneä irschd aach noch middgemachd hedde, deed zajsche, wej mäschdisch s'aale aristokratische Dengge in Addeen geweäse wier (so siehd des aach Walser 1984, p. 39). --------------------------------------- [ccxlii] [ccxlii,2] Themistokles (nedd direggd üwweä'n Themistokles, awweä üwweä e Hetär, die wo gans doll in'n Themistokles veäschosse woar, had'de Vandenberg 1995 n'hisdoorische Rommaan geschriwwe, den wo mer uff'm Abee leäse kann, awweä, des muss mer m'Vandenberg loasse, eä kennd die Quelle) Anno 483/2 v.Chr. konnd de Themistokles de ennschajdnde Eäfolsch fir soi Floddebauprogramm eärringe: In Laureion baj Maroneia woarn neue Silweämine uffgemachd woarn, unn mer wolld aach die Poochd aus dene neue Mine widdeä oo die Leud in Addeen veädaale. Awweä de Themistokles hadd gesaad, mir brauche des Geld dadefir, dess mer Krieschsschiffe baue kenne, unn die Addeeneä hawwe'm zougestimmd. Zwaahunneärd Schiffe sellde gebaud weärn. Awweä nua mi'm Baue von Krieschsschiffe woar's ja nedd gedaa, die hawwe ja aach e Ausrüsdung gebrauchd. Unn desdewäje sinn die hunneärd rajschsde Addeeneä veäflischd woarn, die Schiffe ausserüsde (Her. VII 144; Aristot. Ath.pol. 22,7). Dadraus iss dann des Sysdem von de Trierarchie ennstanne. So konnd die Stadd mäschdische Krieschsflodde unneähaale, bis se unneä die Heäschafd von de Makedone gefalle iss (üwweä die Trierarchie uubedingd leäse die zwaa englische Büscheä vom Gabrielsen 1991 & 1994). Awweä sowajd sim'mer noch lang noch nedd. Gell, oo de Trierarchie hedd sich de Wilhelm II. e Bajspill nemme solle. Unn so müsse mer als noch Seggdsteujeä bezoahle, unn die schiene Schiffe veärosde uff'm Grund von de Noaddsee, voa de Falklandinselle odeä sinn in Scapa Flow veäschrodd woarn. Keälle naa! Uff jedn Fall woar de Themistokles vill eäfolschrajscheä wej uuseä Preusse-Willem. S'hadd nedd lang gedaueärd, bis 480 v.Chr., unn die Addeeneä hadde die grissd Krieschsflodd in Hellas. Da mussde sisch sogar die Leud aus Korinth unn Aigina dugge. [Taeger, Das Altertum I ???//260,1 alt] ------------------------------------------ [ccxliii] [ccxliii,2] Noch e Glügg fir die Griesche, dess's im Dareios sajne Famillje Klobberaj gäwwe hadd, weä dann nach'm Keenisch soi selld. De Dareios hadd ja n' Harem gehabbd unn'n Haffe Bouwe. Awweä die Athossa, was'm Kyros d.Gr. soi Dochdeä unn'm Kambyses soi Schwesdeä unn Widdfraa woar, dej Athossa hadd duaschgesetzd, dess' ihrn ellsde Boub, de Xerxes (CHSCHAJARSCHA, was sovill haase duud wej "Heäschnd üwweä Helde"), m'Vaddeä sajn Droon krijje selld. Da woarn Breureä, die wo elleä woarn unn die wo aach Keenisch weärn wollde. S'muss e moadds Jochd gäwwe hawwe, bis die Athossa ihrn Kobb duaschgesetzd gehabbd hadd unn de Xerxes zum Thronfolscheä eänannd woarn iss (Her. VII 2f.; dadezou die Inglese 1996. p. 5ff., uff iddaljenisch). Kaa Wunneä, dess de aale Dareios des nedd üwweäleäbd hadd! [ccxliii,3] Wej de Dareios duud, iss de Xerxes uff'n Throon komme; unn in de Daiva-Inschrifd, die wo 1935 gefunne woarn iss, schrajbd de Xerxes odeä lässd'eä schrajwe: "Hier sprischd de Keenisch Xerxes: De Dareios hadd noch anneärrn Bouwe gehabbd. Awweä de Ahuramazda hadd's so gewolld, dess de Dareios, majn Vaddeä, misch zum Kronprinz gemachd hadd. Wej majn Vaddeä Dareios duud woar, bin isch, wej de Ahuramazda, es gewolld hadd Keenisch uff'm Throon von majm Vaddeä woarn." De Xerxes hadd (waschajnlisch noch 484 v.Chr.) oogäwwe, dess'n gruhse Feldzuuch gejjeä Griescheland gemachd weärn selld, was dann als de "Gruhse Peässeäkriesch" in die Geschischd oigih selld (n'Foaschungsüwweäbligg zum Xerxes-Zuuch gibbd de Walser 1984, p. 40ff.). Wem'mer m'Ephoros (Diodor XI 1,4f. = Ephoros, FGH 70 fr. 186) glaawe will, had'de Xerxes sisch sogoar midd Karthago sesammegedaa unn Oaddeä gäwwe, dej sellde die Griesche uff Sizilje unn im Unneäiddaalische oograjfe, was die Karthageä aach gedaa hedde mi'm gruhse Heär unn zwaahunneärd (200) Krieschsschiffe (des glaabd z.B. de Taeger 1958, I 243 unn de Gundel 1981, p. 134; stimmd nedd, maand z.B. de Walser 1984, p. 44ff.). [Taeger, Das Altertum I 243] ------------------------------------------------ [ccxliv] [ccxliv,1] De Platon wäerd spädeä emmaa schrajwe: Meär kennd nedd emmaa saache, dess's ganse Griescheland gejjeä die Peässeä uffgestanne wier; nua die Addeeneä unn die Spaddaneä hedde baj ennanneä gehaale unn hedde veähinneärd, dess die ganse Griesche de Peässeä ihr Knääschde woarn wiern (nach Plat. Nom. III 692e-693a). ------------------------------------------------ [ccxlvi] [ccxlvi,1] Jetz woar de Weesch fraj nach Attika fir die Peässeä. Kaan Fluß, kaan Beäsch unn kaa mäschdisch Speärrfort woar da, was m' Xerxes soi Ammee hedd uffhaale kenne. Jetz woar baj de Addeeneä Holland in Nod: Ende, Ende, über Holland Kampfverbände. Bis uff e poar Mann mussde se all foadd aus Addeen. Die Wajbsleud, die Kenn, die aale Leud sinn nach Troizen unn uff die Insl Salamis geschiggd woarn. Unn wej so ofd in schlääschde Zajde, hawwe die Addeeneä die Ostrakisierde seriggeroufe (Her. VIII 40ff.). Die Akropolis iss nedd uffgäwwe woarn. Da sisch e poar Mann veäschanzd hinneä'rreä Holzpalisad. Die hawwe nemmlisch nedd glaawe wolle, wej die Themistokles de Orraaglspruch aus Delphi ausgeleeschd hadd. Die Pythia in Delphi hadd von'eärreä "Maueä aus Holz" gebrabbld gehabbd (Her. VII 141), unn de Themistokles hadd gesaad, dademidd hedd se die Krieschsschiffe gemaand. Awweä die Veädajdischeä uff de Akropolis hawwe ejjeä uff ihrn Holzzau veädraud. Awweä die Göddinn Athene hadd'n nedd geholfe. Die Peässeä sinn komme, hawwe die Akropolis belaacheärd unn dann gestüammd. Unn die addeenische Emigrande, die wo baj die Peisistratide gehaale hawwe unn m'Xerxes soi Ammee beglajd hawwe, die, wej de Taeger (Taeger 1958, I 246) heävoarheewe duud, die konnde uff de Akropolis e fajeälisch Dankopfeä fir den Siesch darbringe. Sajd'm Juhr 1958 sinn ville Foascheä midd ennanneä strajbeä, wajl da had'de W.H. Jameson (Jameson 1960; veäoffenlischd in GHI² no. 23; e deutsch Üwweäsetzung vom Meister 1997, p. 99f.) im Städdsche Troizen e Inschrifd enndeggd, unn dadruff woar'n Volxbeschluss aus Addeen, den wo de Themistokles oigebroochd hedd. Die aane hawwe gesaad, des Ding iss eschd (besonneäs Berve 1961a), die anneärrn hawwe geroufe, uffbasse, Fälschung (besonneäs Habicht 1961, u.a. gefolschd vom Bengtson 1977, p. 169f. unn Meister 1997, p. 108ff.), noch anneärrn sinn voasischdisch (z.B. Sordi 1990, p. 92f.). In dere Inschrifd stihd z.B. droj, dess die Addeeneä schon voa de Schlachd baj Artemision ihr Stadd schon uffgäwwe hedde, unn des iss Quatsch, des hedde die Addeeneä nie gemachd. Desdewäje glaaw'isch aach, dess des e Fälschung iss. [ccxlvi,3] Wej wischdisch woar de Siesch baj Salamis weägglisch? Woar's n'Kreuzweesch in de Weldgeschischd? Odeä woar se nedd so wischdisch? De Platon hadd in de Nomoi (Plat. Nom. IV 707c-d) geschriwwe, dess de Siesch baj Salamis nedd sovill weärd geweäse wier wej die Siesche baj Marathon unn Plataiai; baj Marathon hedd die Reddung von de Peässeä oogefange, baj Plataiai wier se vollend woarn; wajl des wiern Landschlachde geweäse; baj Salamis hed'de die Addeeneä geleärnd, wej des iss, e Seemachd se soi; unn die Stoade, die wo Seemäschde wiern, die hedde so rischdisch Moraal mih; sajd Salamis wiern die Addeeneä unn ville anneärre Griesche als schlääschdeä woarn (üwweä dej Stell vgl. Hanson 1999a, p. 33f., deä wo e gans anneä Meinung hawwe duud). ------------------------------------------------ [ccxlvii] [ccxlvii,3] De Mardonios hadd aach de Makedonekeenisch Alexander I. zum Veähannelle nach Addeen geschiggd (Her. VIII 136,1). Baj Plataiai iss die gruhs Landschlachd geschlaache woarn. Wajl de Mardonios, de peässische OB, deä wolld hier in de boiotische Ebenne midd sajne zahlemääsisch üwweälejjenne Ammee die Griesche enngüldisch besiesche. Mer muss's so saache: Die Griesche woarn von de Babbierfoarm heä fasd die sischeärre Veäliereä. De Griesche ihr Heär, des woarn so ville Hopliteabbdajlunge aus so ville Poleis - vlajschd seschzischdausnd Hoplite unn noch emmaa sovill Hilfsdrubbe -, des mer ejjeä mi'm Sagg Flieh hedd exerziern kenne, als wej die eäfolschrajsch in die Schlachd se fihrn (dadezou Kirsten 1937). Aach de Griesche ihrn OB, de Spaddaneä Pausanias, konnd da nedd vill mache. De Pausanias hadd soi Drubbe mi'm Rügge zou de Kithairon-Beärje uffgestelld, die Spaddaneä uff'm rääschde Flüjl, die Addeeneä uff'm lingge, dezwische die Veäbünde. De Pausanias konnd druff reschenne, dess die Peässeä oograjfe deede, wajl die wollde midd alleä Gewald gewinne. De Mardonios, des woar de peässische OB, deä had'die grisseä Ammee gehabbd unn voa allm e 1a-Kavallerie, wo die Griesche nedd vill degejjesesetze hadde. Fir die Kavallerie woar die boiotische Ebene idejaal. M' Mardonios sajn Plan woar, die Spaddaneä midd'm Fajlhaachl se zeäsprenge unn se dann zzu veänischde. Die Thebaneä, die wo baj die Peässeä gehaale hawwe, die sellde uff die Addeeneä luusgih. Wann die Spaddaneä irschd emmaa geschlaache soi deede, dann wier de Resd e Kinneäspill. M' Pausanias soi gruhs Steägg woar, dess'eä woadde konnd uff de rischdische Momend (so Adcock 1957, p. 12). Unn soi Spaddaneä unn die Leud aus Tegea, die woarn so disziplinierd, dess de Peässeä ihrn Fajlrejje se nedd feeschdisch mache konnd. Unn so hawwe ausgehaale in goud Oaddnung. Wej die lajschdbewaffnede peässische Drubbe noh genungg woarn, sinn die Hoplite aus Spadda unn Tegea uff se luusgange. S'woar e Schlachdfesd, die Peässeä hadde Moaddsveälusde. De Mardonios hadd alles uff aa Koard gesetzt unn die Spaddaneä midd'eärreä schwier iranisch Kavallerie oogegriffe, unn dadebaj iss aach de Mardonios gefalle. Unn dademidd woar die Schlachd ennschiede. [Taeger, Das Altertum I 247,3] Zou dere glajsche Zajd hadd's aach uff Sizilje gerabbld im Kaddong. Nua die Voazajsche woarn anneärsdeä als im Grieschische: Dehaam hädde die Griesche fir die Peässeä de Amboß soi solle, uff Sizilje wollde se (dess hääsd, e poar gans bestimmde Tyranne) de Hoomeä soi. In Sizilje woarn die Griesche aach nedd anneärsdeä als anneärsdeäwo unn hawwe sisch miesdens gejjeäsajdisch oaddenlisch geschwoard, unn die Karthageä, die wo im de Wesde von dere Insl gesesse hawwe, die hawwe sisch aach nedd lumbe loasse. Awweä so gejjeä Enn vom sechsde Joahrhunneärd, da hadd sisch so mansches geänneärd: De Uffstiesch von de Polis Gela oo de Südküsd von Sizilje unneä de Tyranne Kleandros (uugefihr sajd'm Juhr 505 v.Chr.) unn Hippokrates (zou dere Stadd nachgugge baj Grifo/ Matt 1964). Dej Keälle hawwe im Osde vom Sizilische so ebbes wej e Rajsch sesammeerrooweärd, wo n'Haffe grieschische Städdscheä unn aach oihajmische Sikuler dezougeheerd hawwe. Aach gejjeä die Syrakusaner sinn se gange unn hawwe dere Stadd de Voarang strajdisch gemachd. Awweä so rischdisch luusgange iss's irschd nach'm Hippokrates sajm Duud Anno 491 v.Chr. Wajl ihm sajn Noochfolscheä, dess woar de Gelon, m'Deinomos sajn Suh, deä unneä'm Hippokrates schonn'n mäschdische Offzier geweäse woar. Unn der Gelon woar vlajschd de besde Soldoad unn Pollidiggeä, den wo Sizilje bis dahi gesejje gehabbd hadd. Des hadd aach Syrakus baald gemeäggd: Wej die Syrakusaner widdeä emmaa so ebbes wej Bürjeäkriesch (Stasis) gespilld hawwe, had'de Gelon im Juhr 485 v.Chr. die Stadd errooweärd. Unn'eä hadd aus Syrakus e anneä Stadd gemachd: Aus Gela unn aus so Städdscheä, die wo'eä sonsd noch so erroweärd gehabbd hadd, had'de Gelon n'Haffe Aussiedleä nach Syrakus gehoold. So iss's aale Syrakus nedd nua m'Gelon soi Haubdstadd woarn, sonneän aach die grissd unn mäschdischsd Stadd im Wesdgrieschische. Nach'm selwe Rezebbd hadd aach de Tyrann Theron von Akragas (vgl. Berve 1967, I 132) soi Sübbsche gekochd, wann aach ihm soi Rajsch e Nummeä klenneä wej des vom Gelon woar. Unn dej zwaa sinn sisch aach baald aanisch woarn: De Gelon hadd'm Theron soi Dochdeä gehoiroad, wajl wann des so aa Famillje iss, duud mer irschd rischdisch sesammehaale. Unn sesamme konnde se noch mih Drugg unn EPA mache, dess hawwe die anneärn Griesche, die wo nedd in dem Veäajn middmache wollde, baald leänne musse. De Theron hadd nemmlisch Anno 483/2 v.Chr. die Stadd Himera üwweäfalle unn besetzd. Awweä von de owwerre Zehndausnd von Himera hawwe vill Freunschafd unn aach Veäwanschafd mid'de Karthageä gehaale (Her. VII 165). Desdewäje iss de veädriwwenne Tyrann von Himera, Texillos hadd'eä gehaase, baj die Karthageä gemachd unn hadd'se um Hilf gebeäde. Uff Sizilje hadd aach noch die aa unn die anneä Grieschestadd baj'n Hamilkar gehaale, Rhegion, Selinus zum Bajspill. Karthago selld se voam Gelon unn sajneä buggelisch Veäwanschafd bewoahrn! De Karthageä konnd des aach nedd egaal soi, was da baj de Sikeliote bassierd iss, wajl so biese Bouwe wej de Gelon odeä de Theron, dej woarn nedd goud fir's Geschäfd (zou de Karthageä ihrne Sizilje-Pollidigg vgl. Whittaker 1978, besonneäs p.65f.; anneäsdeä de Barceló 1994, p. 4f.). Desdewäje hawwe se e mäschdisch Ammee unneä ihne ihrm Keenisch Hamilkar ennüwweä geschiggd, dess'eä emmaa e bissi uffraume selld mi'm Theron unn Gelon. Awweä schonn baj de Üwweäfoahrd had'de Hamilkar soi Kawallerie veäloorn - blubb, blubb, weg woar se. S'iss hald nedd so rischdisch gelaafe. Awweä de Hamilkar had'die Zieh sesammegebisse unn iss glajsch nach Himera maschierd unn had'de Theron in dere Fesdung oigeschlosse. Gell, schlääschde Koadde fir de Tyrann von Akragas, wann nedd de Gelon komme wier. Die Karthageä, hald e bissi dabbisch an dem Daach, hawwe geglaabd, es deede sizilische Bundesgenosse komme, awweä s'woar de Gelon midd sajne Manne, unn die hawwe m'Hamilkar soi Soldoade kaald eäwischd. Die Schlachd unn de Karthageä ihr Ammee woarn veäloorn, unn wem'mer m'Herodot glaawe will, hadd sisch de Hamilkar selweä imgebroochd, wej'eä gemeäggd gehabbd hadd, dess'eä stejjnd k.o. woar. De Gelon unn de Theron konnde gans schih abroume: M'Hamilkar soi Ammee, des woarn voallm Söldneä, unn dadefir hadd mer vill Silweä gebrauchd (vlajschd aus Rhegion, vgl. Merante 1970, p. 112), des jetz die Sajde gewexld hadd. Awweä dess die Schlachd baj Himera s'selwe Kalliweä gehabbd hedd wej die Schlachde von Salamis odeä Plataiai, wej's schonn de Pindar (Pyth. I 75ff.) ennausposaund hadd, da hawwe die sizilische Griesche s'Maul e bissi oasch wajd uffgerobbd. No ja, s'weärn aach e bissi was gebrauchd hawwe, wo se demidd oogäwwe konnde Üwweä die Doarstellung unn Beweärdung von dere Schlachd in de grieschisch Geschischdsschrajwung vgl. uff Deutsch de Zahrnt 1993 unn de Ameling 1993, p. 18ff. unn uff Englisch Schepens 1994, p. 266ff. unn uff iddaljeenisch Bravo 1993). Spädeä hadd sogoar de Ephoros (FGH 70 F 186; vgl. de Uffsatz vom Meister 1970a) geschriwwe (unn de Diodor hadd's baj'm abgeschriwwe), die Karthageä hedde uff Sizilje oogegriffe, wajl die Peässeä, die hedde se so gehaase. Des wier dann, had'de Wilcken (1926, p. 106) geschriwwe, e inderessand Parallel zou de Oikrajsung vom Deutsche Rajsch duasch die Entente unn zum Zwaafrondekamf im Irschde Kriesch gewäse. Gell, wenn des Wördsche wenn nedd wier! De Wilcken sääd nemmlisch aach, wann's so e Alljanz weägglisch gäwwe hedd, dann hed'de Herodot devoo wisse musse, wajl'eä had'doch in Thurioi in Unneäiddaalje gewohnd e Zajdlang, also zimmlisch nooh debbaj (anneäsdeä de Dunbabin 1948, p. 422f. unn de Taeger 1958, p. 248). De Whittaker (1978, p. 65) hadd geschriwwe, unn dess duud aach oileuschde, des die Schlachd baj Himera fir die Karthageä n'Schuß in Ofe woar, awweä aach fir'n Gelon unn sajn Schwischeävaddeä e Wannung, dess mer's drajwe unn üwweädrajwe kann unn des'se uffbasse sellde. Gelon had'des aach kabbierd, baald Friedn mid'de Karthageä gemachd unn hadd von dene n'goldenne Krans fir soi Fraa als Krieschsrebbarazjoon kriehd. Rhegion unn Selinus hadd'eä aach so zimmlisch in Rouh geloasse unn nua Bündnisse midd'n abgeschlosse. Dademidd konnde aach die Karthageä so ajnischeämaase sefridde soi, wajl se so ihr Veäbünde unn die Hannlsmöschlischkajde behaale konnde. De Duaschbruch zou'm gruhse Griescherajsch uff Sizilje woar abgebloase. Irschd so Anno 410 v.Chr. woarn die Karthageä uff Sizilje widdeä uff'm Krieschspoad. Zwischeduasch woarn se awweä aach nedd faul geweäse: Da hadd's dehaam in Karthago Zuchd unn Zuures gäwwe (zou de Karthager ihrne innepolliddische Hännl im fünfde Jahrhunneäd vgl. Sanders 1988). [Taeger, Altertum I 249, 2. Absatz//266,2 alt] [ccl] [ccl,1] S'dridde Kabbiddl [ccl,2] M'Perikles soi Zajdaldeä [ccl,3] 1. Die Zajd vom Üwweägang [ccl,4] Dej fünf Jahrzehnde, die wo nach'm Siesch üwweä'n Xerxes komme sinn, nennd mer dadenaach uff grieschisch "Pentekontaetie", unn se weärn so im allgemaane baj die glügglischeäre Zajdabschnidd von de Andigge gereschend (zou de Chronoloschie von de Pentekontaetie vgl. Badian 1988). [Taeger, Altertum I 250] [ccli] [ccli,2] Dess in de Noodzajde von de Peässeäkriesche weägglisch so wej e panhellenisch Gefeuhl, dess alle Griesche sesammegeheärn, ennstanne wier, maand de Kienast (Kienast 1985, p. 13), unn des kennd mer vlajschd am besde oo dene Woadde eäkenne, die de Themistokles nooch de Schlachd baj Salamis gesaad hawwe soll: "Mir hawwe uus selweä unn Griescheland wej'n Fund gefunne, wo mer doch so e gans Wolk von Mannsleud in die Fluchd geschlaache hawwe." (Her. VIII 109,2) [ccliii] [ccliii,3] (zou de Darstellung von de Peässeä bajm Aischylos: Hall 1993 unn de Uffsatz von Tourraix 1993; üwweä'm Aischylos soi Deudung von de Schlachd baj Salamis de Uffsatz von de Said 1993). [Taeger, Altertum I 253, 3. Absatz/271,2 alt] [ccliv] [ccliv,2] Awweä die Spaddaneä woarn nedd bleed unn sinn aach baald uff den Dreh komme, wej se de Themistokles uuschädlisch mache konnde. Sie hawwe de Addeeneä gesteggd, de Themistokles deed mi'm Pausanias unn mi'm Peässeäkeenisch unneä aaneä Degg stegge. Des woar fir'n Kimon soi Leud e gefunnen Freässe: De Themistokles iss als Veärädeä oogeklaachd woarn unn vom Areopag in Abwesehajd zum Duud veäuadaald woarn (Krateros, FGH 342 F 11f.). Dess des fir'm Areopag sajm Oosejje nedd groad goud woar, dess'eä dadebaj aach fir die Paddajpollidigg mißbrauchd woarn iss, des iss e anneä Geschischd. Awweä de Themistokles hadd sajn Schaff gehabbd, mi'm Leäwe devoosekomme. [Taeger, Altertum I 254, 2. Absatz] [cclv] Aach de annerre gruhse Krieschsheld, de Pausanias von Spadda, selld nedd vill Glügg hawwe. Baj Plataiai hadd'eä fir die Griesche de Daach geredd, unn schonn de Herodot hadd'n oaddenlisch dadefir gelobd (Her. IX 64). Awweä schonn nach dere Schlachd baj woar'eä uffgefalle unn fir'n Spaddaneä aus de Roll gefalle, wajl'eä sisch in Delphi e Denggmoal gesetzd gehabbd hadd, wo ihm sajn Noome durffgestanne hadd. Die Spaddaneä hawwe dann spädeä de Noome foaddmache loasse (Thuc. I 132,2). Bajm Pompeius Trogus (Justin II 15,13-17) kam'mer folschndes leäse: Die Spaddaneä wollde nedd, dess ihne ihr Leud im Friedn ihr Krafd veäliern deede, unn dann wollde se de Peässeä dadefir die Quiddung gäwwe, des'se zwaamual ins Grieschische oimaschierd woarn unn Kriesch gemachd hadde. Jetz selld de Peässeä ihr Land ausgeräuweärd weärn. Als Owweäbefehlshaaweä fir die spaddanisch unn die alliierd Ammee iss de Pausanias bestelld woarn. Awweä de Pausanias hadd baald oogefange krumme Geschäfde se mache, wajl'eä lejweä Keenisch von Griescheland als Feldheärr soi wolld. Unn dadebaj selld'm de Peässeäkeenisch helfe, unn'eä wolld aach dem soi Dochdeä hoiroade. Dadefir, dess de Peässeäkeenisch'm glaawe selld, hadd'eä n'Haffe Gefangene seriggeschiggd. Spädeä hadd'eä dann m'Xerxes geschriwwe, dess'eä jedn Boode duudmache deed. Eä hadd nemmlisch Anxd gehabbd, dess die Boode sisch veäbabbelle unn die Sach veäruure kennde. Awweä de Addeeneä ihrn Feldheärr, de Aristides, hadd die Sach spitzkried unn dadefir gesoaschd, dess die Sach mid'dere Veäschwörung n'Schlaach ins Wasseä woarn iss. Unn nedd vill spädeä iss de Pausanias oogeklaachd unn veäuaddaald woarn. Dess woar ja schie knabb, awweä de Pompeius Trogus (odeä aach irschd de Justin) hadd hier e bissi ebbes duaschennanneägebroochd: Also im Sommeä 478 v.Chr. iss de Pausanias in die Ägäis gemachd unn hadd'n gruhse Brogge von Zybbeän unn die Stadd Byzantion erroweärd. Awweä gejjeärüwweä de Alliierde hadd sisch de Pausanias uffgefihrd wej die Axd im Waald - de Pausanias woar hald n'rischdische Spartiat. Unn die hawwe sisch in Spadda üwweä'n beschweärd unn sisch dann ejjeä oo die Addeeneä gehaale (Thuc. I 95). Waschajnlisch had'de Pausanias weägglisch mid'de Peässeä haamlisch veähannld (vgl. dadezou unn zum Folschnde de englische Uffsatz vom Andrewes 1978, p. 92ff.), so als Rüggveäsischerung fir dess, was noch komme kennd. Ville Spaddaneä hadde vlajschd im Veäglajsch midd'anneärre Griesche n'Dabbe, awweä dess'n spaddanische Prins wej de Pausanias uff die Iddee gekomme wier, als'm Xerxes sajn Schwischeäsuh de peässische Satrap von Griescheland se mache, iss so e rischdisch Räuweäpisdool, die wo schonn de Herodot nedd geglaabd gehabbd hadd (Her. V 32; vgl. aach Bengtson 1969, p. 191 mid'de Lidderraduur). Anneäsdeä woar's dann e Gennerazjoon spädeä bajm Thukydides, deä wo m'Pausanias so zmmlisch alles zougedraud gehabbd hadd (Thuc. I 128ff.). Im Windeä 478/77 v.Chr. iss de Pausanias dann dehaam in Spadda oigespeärrd unn voa Gerischd gestelld woarn wejjeä `Medismus', dess iss veäräderisch Sesammeawwajd mid'de Pässeä (Thuc. I 131). De Pausanias woar aach berajd, die Sach duaschsestih unn sisch voa Gerischd se veäandwoadde, awweä dann hawwe se doch die Fingeä von'm geloasse. De Thukydides sääd, die Ephorn hädde Muffe kried, sisch oo so'm gruhse Mann se veägrajfe. De Andrewes (1978, p. 94) maand, des des nedd so aafach woar, sonneän des's in Spadda Jochd gäwwe hadd wejjeä de Hegemonie. Selld Spadda de irschde Stoad im Grieschische blajwe, odeä selld mer den Posde de Addeneä üwweäloasse? Unn de Pausanias wier hald de Scheff von dere spaddanisch Paddaj geweäse, die wo gesaad hädd: Die Hegemonie muss uus blajwe. Awweä duaschkomme iss'eä nedd dademidd. De Pausanias iss dann aach widdeä foadd gemachd nach Byzantion. Gesaad hadd'eä, dess'eä de Peässeä die Hammlbaa langzejje welld; ob'eä nedd doch vlajschd die Addeeneä gemaand hadd, dess waas noch nedd'emmaa die Pollizaj (vgl. de Andrewes 1978, p. 94 üwweä Thuc. I 128,3). Unn die Addeeneä hawwe'n aach baald widdeä aus Byzantion veädriwwe, unn so rischdisch midd Schmagges (Thuc. I 131,1; de Justin IX 1,3 hadd geschriwwe, de Pausanias wier siwwe Juhr in Byzantion gebliwwe, unn da strajde sisch die Geleährde; de Taeger 1958, p. 256 glaabd'm Justin, nachgugge awweä baj'm Bengtson 1969, p. 194 mid'de Lidderraduur). Unn Spadda hadd noch nedd'emma s'klaane Fingeäsche krumm gemachd fir'n Pausanias. Am Eänn hawwe dann die Ephorn de Pausanias serigg nach Spadda bestelld, wajl se'm wejjeä sajne Veäbinnunge mid'de Peässe de Prozess mache wollde. Unn de Pausanias iss aach komme. Des mid'dem Peässeäkroom, des hadd nedd so geklabbd. Unn da sinn se uff den Dreh komme, eä hädd'n Helote-Uffstand uff die Baa stelle wolle. Die Sach weärd langsam kluur: S'iss hier debaj um die Machd im Stoad gange, weä's Saache hawwe selld, die Ephorn odeä die Keenische unn ihr Famillje. Unn de Pausanias midd sajm digge Kobb, den wollde die Ephorn duasch die Hajzung haache - unn de Aristoteles (Pol. 1301b) hadd sogoar geschriwwe, de Pausanias hädd's Ephorat abschaffe wolle. Des bassd (nachgugge baj Costanzi 1911). Wej des mid'de Helote uffkomme iss, da hadd aach de Pausanias gemeäggd, dess'eä veäloorn woar unn hadd sisch in de Tembl von de Athena Chalkioikos geflüschd, awweä da hawwe se'n ausgehungeärd, unn wej'eä als noch nedd uffgäwwe wolld errausgezeärrd wej e Sau zum Schussabbarraad unn duudgehaache. Dadefir mussd dann Spadda aach n'Buhs- unn Beäddaach oilejje, des hadd Delphi so befohle dann (des ganse stihd bajm Thuc. I 128-134). So iss de Siescheä von Plataiai im Rischdungskamf in Spadda die Bach ennabgange. Bestimmd woar'eä n'Krieschsheld, vlajschd woar'eä aach n'Krübbl, deä die Leud voa'n Kobb gestuhse hadd (zum Pausanias sajm Charaggdeä unn wej'n die grieschische Geschischdschrajweä oogeguggd hawwe, nachgugge baj Bourriot 1982), awweä so e oarm unn betreubd Eänn, des hadd'eä nedd verdiend gehabbd. Unn de Kriesch mid'de Addeeneä iss dann doch komme, dess weär mer uus noch oogugge. Wischdische Enschajdunge woarn gefalle: Des die Spaddaneä irschd'emmaa uff de Peloponnes Oaddnung schaffe, unn dess die Ephorn s'Saache im Stoad hawwe (so sihd's de Bengtson 1969, p. 198, unn deä hadd hier e goud Näsi gehabbd). [Taeger, Altertum I 256, 2. Absatz] Kimon (zou de addenisch Ausepollidigg in dere Zajd vgl. Steinbrecher 1985) Anno 476/5 v.Chr. hawwe die Seebundsdrubbe unneä'm Kimon sajm Kommando s'feste Eion am Strymon im Thrakeäland erroweärd. De Boges, was de peässische Fesdungskommandand woar, hadd sisch selweä imgebroochd, wej die Stadd veäloan woar, unn die oame Leud, die wo da gewohnd hawwe, sinn als Sklawe veäkaafd woarn (Thuk. I 98,1; bajm Juhr sinn sisch die Geleährde nedd aanisch: Fir 470/69 v.Chr. had'de Smart 1967 geschriwwe, fir 476/5 v.Chr. iss de Steinbrecher 1985, p. 37ff. oigedreäre). Nach Eion sinn dann addenische Aussiedleä hikomme. Unn dann iss de Kimon gejjeä die Insl Skyros maschierd unn hadd se erroweärd, unn aach da sinn die Oiwohneä, was Dolopeä woarn, in die Sklaweraj veäkaafd woarn unn sinn addenische Aussiedleä hikomme (Thuk. I 98,2; zou de probbagandisdisch Ausweärdung von dem Siesch vgl. Luppino 1976). [cclviii] Uff de anneä Sajd weärn in dene Juhrn aach die irschde dejfe Risse im Delisch-Attische Seebund deudlisch: Naxos wolld nedd mih middmache, unn da iss de Kimon komme unn hadd die Stadd belaacheärd. No ja, was wollde die Leud aus Naxos aach mache, se hawwe baald kabbidulierd. Unn de Thukydides schrajbd dadrüwweä, Naxos wier die irschd Stadd geweäse, die wo gejjeä Rääschd unn Gesetz unneäjochd woarn wier; de anneärn Städde wier's spädeä dann genauso gange(Thuk. I 98,4). Anneäsdeä in de Beweärdung iss z.B. de Taeger (Taeger 1958, I 257f.): Groad in dere Zajd, wo die Addeeneä de Bundesgenosse ihr Rääschde gans gennau beachd hedde, also groad in dere Zajd wier de Naxijeä ihrn Uffstand so bemeäggnsweärd. Nach de Kabbidulazjoon hedde se nach de Griesche ihrm Krieschsrääschd die innepollidisch unn ausepollidisch Frajajd veäloan. Dadroo kennd mer duedlisch sejje, dess de Dlisch-Attische Seebund uff'm besde Weesch woar, e Rajsch se weärn. Fir'n Thukydides hedde die Addeeneä nie unn nimmeä midd so'eärreä Pollidigg oofange deäffe, no ja, ich will nedd sevill veäruure, awweä bajm Thukydides kam'mer stännisch des "Weje, weje, wann ich uff des Ende sejje" im Hinneägrund heärn. Des woar e gans tybbisch grieschisch Oistellung. Awweä wann de Taeger von de Endwigglung zum Rajsch babbelle duud, dann fraachd, was groad mir Detusche uus immeä widdeä gefraachd hawwe: Warum hawwe die schlaachse Römeä e gruhs Rajsch uff die Baa gestelld, unn warum hawwe de Addeeneä am Eänn fuffzisch Fennisch oo de Magg gefehld? Leäse se wajdeä, unn vljasch finne Se fir sisch e Andwoadd. Mer kann sisch awweä mi'm Thukydides zimmlisch sischeä soi, dess de Naxos-Uffstand nua die Spitz vom Ajsbeäsch woar. De Thukydides schrajbd wajdeä: Jed Stadd hedd'n anneärn Grund gehabbd, n'Uffstand se mache. Awweä de wischdischsde Grund wier geweäse, des'se mi'm Bezoahle vom Bundesgenossebajdrach (phóros) unn mid'de Schiffe, die wo se fir die Bundesflodd unneähaale mussde, als mih in Rüggstand komme wiern, unn e poar hedde üwweähaabd nix mih gäwwe. Wajl die Addeeneä, die hedde gans gennaa uff die Fennische geguggd unn alles knallhadd abkassierd. Unn desdewäje konnd aach kaans die Addeeneä lajde, wajl kanneä woar's gewihnd odeä goar frajwillisch dadezou berajd, sisch so terrorisiern se loasse. Unn dann hedde die Addeeneä schonn länxd nedd mih dadruff uffgebassd, dess die Bundesgenosse midd de Addeeneä-Heäschafd sefridde wiern. Unn im Kriesch hedde die Addeeneä die Bundesgenosse wej Unneädaane bahannld (Thuk. I 99,1-2). No ja, so e grieschisch Symmachie,e Kamfgenosseschafd, iss wej e Veäsischeärung: Wann des lang nedd mih bassierd iss, wo mer sisch degejjeä veäsischeärd gehabbd hadd (also hier n'Peässeä-Oogriff), dann fraachd mer sisch: Brauch isch dej Veäsischerung üwweähaabd noch? Unn die Veäsischerungsgesellschafd (hier die Addeeneä), die will voa allm uff ihr Kosde komme, ob die Leud da unne jetz uffmugge odeä nedd. Die Anxd voa de Peässeä woar die Geschäfdsgrundlaach von dem ganse Delisch-Attische Seebund. Unn die Peässeä woarn noch lang nedd aus de Ägäis veäschwunne. Schlachd am Eurymedon (Thuk. I 100,1) de Addeeneä ihr Expangxjoon oo de Thrakisch Küsd (vgl. Errington 1986, p. 22) Da deäff mer sisch (anneäsdeä als Taeger 1958, II 258) nedd wunneärn, dess Thasos n'Uffstand gejjeä de Addeeneä ihrn Seebund gemachd hadd (dadezou Meiggs 1972, p. 83ff.) , awweä s'solld aach e Kollonie wajdeä de Strymon ennuff gegründ weärn, unn des hadd aach de Thrakeä nedd gebassd. Dej hawwe Anno 465/4 v.Chr. baj Drabeskos (Datos) die ganse Kollonisde duudgehaache (IG I² 928; Her. IX 75; Thuk. I 100f.; IV 102; Diod. XI 70,5; Paus. I 29,4f.; Schol. Aisch. II 31; dadezou Mälzer 1912, p. 21f.). [Taeger, Altertum I 258, 4. Absatz; s. CIA.tld s.v. Thasos/ 277,2 alt] ----------------------------------------------------------- [cclix] Eurymedon - Thasos - Ithome - Veäfassungsenneärung [cclix,1] De Ephialtes (mer veägissd'n lajschd, so im Perikles sajm Schadde; e Beschrajwung vom Ephialtes sajm Leäwe hadd Piccirilli 1988 gemachd) unn de Perikles [Taeger, Altertum I 259, 1. Absatz] [cclix,2] Die Addeeneä hawwe Kamfschiffe in die Gewässeä voa Zybbeärn geschiggd, wajl baj de Peässeä woar de Gruhskeenisch Xerxes gestoarwe unn da hadd's Jochd gäwwe, weä jetz Gruhskeenisch weärn selld, unn da hadd's aach glajsch noch n'Uffstand im Egybbdische gäwwe. Awweä, schrajbd de Taeger (Taeger 1958, I 259), üwweä die nexde Voagäng kennde mer baj usseärm Üwweäliefeärungsstand kaan rischdische Duaschbligg gewinne. Unn da hadd'eä aach heud noch Rääschd. Also, de Areopag, da hawwe die ejjemalische Archonte droigesesse (wej in Rom die ejjemalische Magistrate im Senat). Des muss e moadds vornehm Gesellschafd geweäse soi. Awweä was die se melle hadde, dadrüwweä strajde sisch die Geleährde. Die aane saache, och, de Areopag; de Aristoteles (Arist. Ath. Pol. 23,1f.) duud hald schrajwe, de Areopag wier oasch wischdisch geweäse, des deed schon stimme, awweä des wier e Fälschung aus'm Viadde (4.) Jh. v.Chr. Die anneärn saache: Goud, de Areopag hedd nedd mih soi aald Heälischkajd gehabbd, als wier'm mih von sajne Vollmachde foaddgenomme woarn, besonneäs die Archontebestellung; awweä, wej de Taeger (1958, I 259; vgl. dadezou de Rhodes in CAH² V, p. 67ff.) schrajwe duud, awweä de Areopag hedd als noch s'Uffsischdsrääschd üwweä die Gesetzgäwung gehabbd unn hedd dademidd oasch vill in de Pollidigg kondrolliern kenne. Uff jedn sinn de Ephialtes unn soi Leud gejjeä'n Areopag voagange - im Sommeä 462 v.Chr., wej de Kimon noch im Messenische woar. Was wollde se? No ja, se hawwe n'Volxbeschluss mache loasse, wo droigestanne hadd, dess de Areopag üwweähaabd kaa pollidische Rääschde mih hawwe selld; nua die Bloudgerischdsboarkajd unn e poar Uffsischdsrääschde baj sakrale Oogelejjehajde sellde'm blajwe. Was de Areopag abgäwwe mussd, des hawwe de Road von de Fünfhunneärd (500) (uff grieschisch 'boulê') kriehd unn die Volxveäsammlung (uff grieschisch 'ekklêsía') unn die Volxgerischde (uff grieschisch 'hêliaía'; die Borne: Aristot. Ath. Pol. 25,2ff.; Diod. XI 77,6; Plut. Kim. 15). Had'de Ephialtes m'Areopag soi Machd genomme? Schwierisch (gans seldsam iss de Hall 1990, deä wo maand, de Ephialtes hedd'n Areopag mäschdischeä gemachd; sonsd Lidderadur bajm Bengtson 1977, p. 199f.)! De Taeger (Taeger 1958, I 259) schrajbd wajdeä: Des wier de ennschajdnde Schridd zou'eärreä raddigaal Demmograddie geweäse; des letzde Bollweägg, wo de Aadl unn die Leud, die wo Besitz hadde, also wo dej aach noch von de Veäfassung heä e Machdposizjoon hadde, des Bollweägg woar kabudd, unn'm Areopag soi Rääschde, die wiern oo Oirischdunge abgäwwe woarn, die wo irschd vom Solon odeä vom Kleisthenes geschaffe woarn wiern odeä wenischsdns von dene e grisseä Bedeudung kriehd gehabbd hedde; goud, dess mer e höjjeä Amd krieje konnd, dadefür hedd mer als noch bestimmde Ufflaache eäfülle müsse, awweä alle Beamde wiern jetz von Instituzjoone beuffsischdischd woarn, wo die aafache Leud s'Saache gehabbd hedde. Unn aach dadrüwweä strajde sisch die Foascheä. Hawwe die Addeeneä jetz gesaad, jawoll, mir hawwe jetz e rischdisch Demmograddie? ------------------------------------------ [cclx] [cclx,2] (dess duasch die Kaddasdroof von Drabeskos m'Kimon soi Stellung schwier oogeschlaache woarn wier, maand die Bearzot 1994a) [cclx,4] 2. Perikles --------------------------------------------- [cclxi] (üwweä die Addeneä unn Egybbde nachgugge baj Salmon 1965). [Taeger, Altertum I 261,1] Unn so hawwe dann die Addeeneä mi'm Inaros n'Bundesgenosseveädraach abgeschlosse unn hawwe die Flodd, die wo baj Zybbeän errimgemachd iss, also dej Flodd hawwe se nach Egybbde geschiggd. So gejjeä 462 v.Chr. iss's so rischdisch luusgange im Egybbdische (zou de Dadierung vgl. Luppino 1967): Die Peässeä hawwe Hieb kriehd unn sinn bis nach Memphis gejaachd woarn. Die Stadd Memphis selweä, die hawwe die Addeeneä unn'm Inaros soi Leud kassierd, awweä uff de Menesbuasch, m'"Wajse Schloss", da iss de Peässeä sitzegebliwwe unn hadd sisch nedd errausschmajse loasse. No ja, die Addeeneä unn ihr Bundesgenosse mussde vill Soldoade abstelle, wajl die Buasch mussd ja zernierd weärn (zum irschde egybbdische Feldzuch von de Addeeneä, ihrm irschde "Affrigga-Koor", nachgugge baj Scharf 1955). [Taeger, Altertum I 261,3] ---------------------------------- [cclxii] [cclxii,1] die berühmde "lange Maueärn" (dadrüwweä, wej de Thukydides den Bau von dene Maueärn veäzehld hadd, in Thuk. I 105-108, dess des e Ringkomposizjoon iss odeä so, unn warum eä den Bau uff 458/7 v.Chr. daddiern duud, dadezou de englische Uffsatz von Ellis 1994) [cclxii,3] Anno 456 v.Chr. mussde aach die Leud aus Aigina kabbiduliern unn sinn m'Delisch-Addische Seebund bajgedreäre woarn. Die Aiginete mussde ihr Staddmaueä abrobbe, ihr Flodd ausliefeärn unn'n Tribud von drajzeh Talende bezoahle. Mih hadd kaan anneärre Bündneä oo die Addeeneä abgäwwe musse (Thuk. I 108,4; dadezou de Meiggs 1972, p. 98). [Taeger, Altertum I 262,3 Ende] [cclxiii,3] Awweä im Egybbdische dann, da hawwe die Addeeneä so rischdisch die Hugge vollkriehd. Im Freujuhr 455 v.Chr. hawwe die Pesseä unneä Megabyzos (zou dem Keäll s. Brown 1987) nemmlisch s'kombledde addeenische Expeddizjoonskoor samd'de Krieschsschiffe duasch'n Flajschwolf gedrehd. Unn wajl's so schie woar, hawwe se glajsch noch de Addeeneä ihr Ablösung, die wo die Kaddasdroof nedd middkriehd hadde, hinneäheägeschiggd (Thuc. I 109). So bies hadde die Addeeneä noch nie gejjeä die Peässeä in'n Sagg gehaache - Dünkirchen iss'n Dregg degejje (vgl. Meiggs 1972, p. 104ff. unn Ruschenbusch 1979, p. 153 unn de Uffsatz vom Holladay 1989 unn noch zum Perikles sajm Gemäsch vgl. Voelkl 1955). [Taeger, Altertum I 263,3//283,3 alt] --------------------------------------------------------- [cclxiv] [cclxiv,1] De Taeger (Taeger 1958, I 264) maand, de Perikles hed'des nua gemachd, wajl die Addeeneä, die hedde sisch widdeä mid'de Peässeä oolejje müsse. [cclxiv,2] Anno 450 v.Chr. hawwe die Addeeneä widdeä im Raum Zybbeärn zougeschlaache. Unneä'm Kimon iss e Moaddsgeschwadeä von zwaahunneärd (200) Kamfschiffe (aus Addeen unn von de Bundesgenosse) voa Zybbeärn uffgekreuzd. De Taeger (Taeger 1958, I 264) maand, dademidd hedde die Addeeneä die Niedeälaach von 456/455 v.Chr. wettmache wolle. Dadrüwweä schrajbd de Thukydides (Thuk. I 112): De Kimon hadd soi Schiffe gedaald: Seschzisch (60) Schiffe hadd'eä nach Egybbde geschiggd, wajl die sollde da m'Amyrtaios (de Sumflandkeenisch nennd'n de Thukydides) helfe, wajl den hadde die Peässeä als noch nedd kried. De Kimon selweä iss uff die Stadd Kition uff Zybbeärn luusgange, wo die Phoinikeä gesesse hawwe. Die Stadd hawwe se dann belaacheärd. Awweä wej de Kimon gestoarwe iss unn die Soldoade nedd mih genungg se esse hadde, sinn die Addeeneä widdeä foaddgemachd. Awweä voa'm kyprische Salamis, da woarn Krieschschiffe unn Landdrubbe von de Phoinikiä unn de Kypriote unn aus'm Kilikische (de Taeger nennd des aach die peässisch Rajschsflodd). Die Addeeneä hawwe die Seeschlachd unn die Landschlachd gewonne unn sinn dann sesamme mid'de Schiffe, die wo aus'm Egybbdische seriggkomme sinn, widdeä haam gemachd. So wajd de Thukydides (dej Dobblschlachd iss aach in'm Gedischd veäheälischd woarn: Anth. Palat. VII 296). De Taeger schrajbd, dess des de letzde gruhse Siesch von de Addeeneä üwweä die Peässeä woar. Awweä ennschajdnd woar deä Siesch nedd. [cclxiv,3] De Taeger (Taeger 1958, I 264) schrajbd wajdeä: De Perikles had'den Siesch nedd ausgenutzd. Eä hedd ja veäsuche kenne, die Gejjnde oo de klaasijddisch Südküsd unn uff Zybbeärn widdeä se krijje, die wo die Addeeneä Anno 455 v.Chr. veäloan gehabbd hadde. Awweä des wolld de Perikles nedd, wajl des woarn Offensivposizjoone, unn de Perikles wolld kaa Offensiv gejjeä die Peässeä mih mache. Unn stad'desse had'de Perikles veäsuchd, mid'de Peässeä Friedn se mache. Unn de peässische Gruhskeenisch Artaxerxes I., was'n schwache Heäscheä woar, deä had'da middgemachd. Unn des woar dann Anno 449 v.Chr. de Kallias-Friedn, deä wo spädeä m'Kimon zougesproche woarn iss, awweä des woar falsch. So wajd de Taeger. Aach de Bengtson (Bengtson 1977, p. 212) maand, dess de Rückzuuch von Zybbeärn unn de Kallias-Friedn de Wendepungd in de addeenisch Polidigg gejjeä die Peässeä woar (die Borne fir'n Kallias-Friedn sinn: Her. VII 151; Diod. XII 4,5; Demosth. XIX 273; Plut. Kim. 13,4f.; Paus. I 8,2; Suidas, s.v. Kallias; gesammld baj Bengtson 1962, No. 152). Im Kallias-Friedn soll folschndes gestanne hawwe, schrajbd de Taeger (Taeger 1958, I 264): Die Addeeneä hedde uff alle Oosprüsch ösdlisch von Phaselis veäzischd; anneäsdeä die Peässeä, die hedde kaan formelle Veäzischd uff ihr Rajschgebied gelajsd, was die Addeeneä besetzd gehaale hedde, dej hedde nua die Ausüüwung von ihne ihrne Hohajdsrääschde ausgesetzd; des hedd gehaase, sej, die Peässeä, die hedde kaa Steueärn mih genomme in dene Städde, die wo mid'de Addeeneä veäbünd geweäse weärn, unn se hedde ihr Drubbe sowajd seriggezooche von de Agäisküsd, wej mer in draj Daach maschiern kennd (ca. 150 km); unn es sellde kaa peässische Kamfschiffe mih jensajds von de Chelidonische Inselle im Lykische unn de Kyanee (e poar klaane Inselscheä) am Bosporus obberiern; de Gruhskeenisch hedd so nedd stoadsrääschdlisch, awweä dadefir hald fakdisch de Addeeneä ihr Heäschafd üwweä die Wesdküsd von de Ägäis goudgehaase; aach im Schwoazze Meär hedde die Addeneä mache kenne, was'se wollde, wajl da hedd's kaa peässisch Flodd nedd gäwwe. De Bengtson (Bengtson 1977, p. 212) schrajbd als Weädung üwweä'n Kallias-Friedn: Des wier goar kaan rischdische Friednsveädraach geweäse, wajl de Peässeäkeenisch hedd nedd zougäwwe wolle, dess dej Leud in dene Städde, die wo baj die Adeeneä gehaale hedde, nedd mih soi Unneädaane soi sellde; de Kallias-Friedn wier kaa Ruhmesbläddsche (gejjeä Diod. XII 4) fir die Addeeneä geweäse, wajl se hedde's ja nua gepaggd, dess die Peässeä hald die Veähäldnisse im Klaasijaddische ooeäkannd hedde. So wajd de Bengtson. [cclxiv,4] Fir'n Taeger (Taeger 1958, I 264) woar deä Friednsveädraach n'gans wischdische Schridd in de Geschischd von de Addeeneä: Die Addeeneä hedde Opfeä bringe müsse, awweä se hedde sisch üwweäall da behaubd, wo's ennschajdnd fir die Polidigg unn die Wiaddschafd vom Addeenische Rajsch wischdisch geweäse wier; deä Friedn wier n'Kompromiss geweäse, unn des wier fir die Leud, die wo'm Kimon sajne Polidigg gefolschd wiern, schlääschd geweäse; awweä im Gruhse unn Ganse wier deä Kompromiss nodwendisch geweäse, wajl deä Waffestillstand uff fünf (5) Juhr mid'de Spaddaneä (Thuk. I 112,1), deä hedd die Addeeneä nedd dadroj täusche deäffe, des'se goar kaa Gruhsoffensiv gejjeä die Peässeä mih mache konnde. Des aansische, wo mer de Perikles defir scheälle kennd, wier, dess'eä irschd jetz dadruff komme wier; nua jetz hedd's e neu polliddisch Uffassung gäwwe, bis jetz hedde die Addeeneä dene ganse loggnde Ziele im ösdlische Middlemärraum naachgejaachd, awweä jetz hedde se begriffe, --------------------------------------------------------- [cclxv] [cclxv,1] des'se sisch gans uff die Keännräume von ihne ihrne ajenne Machdstellung hedde konzendriern müsse unn wej mer die ausbaut. Naddirlisch iss'm Taeger soi Beweärdung dadevoo abhängisch, also von dere Fraach, ob's den Kallias-Friedn weägglisch gäwwe hadd Schonn in de Andigge hawwe so Geschischdsschrajweä wej de Theopomp (FGH 115, fr. 154) odeä de Kallisthenes (FGH 124, fr. 16 = Plut. Kim. 13,4) geschriwwe, dess deä ganse Veärdraach nua e Fälschung geweäse wier. Awweä die miesde Foascheä glaawe ja wej de Taeger (Taeger 1958, I 264), dess's den Kallias-Friedn weägglisch gäwwe hadd (Üwweäbligg von Meister 1982, p. 124ff.; dess's den Friednsveädraach weägglisch gäwwe hadd, dadezou u.a. de Lewis in CAH² V, p. 126f. unn Schachermeyr 1969, p. 52 unn Bengtson 1977, p. 212 unn Badian 1987a; dess's nedd gäwwe hadd, des maane u.a. Mattingly 1965 unn Meister 1982 unn Meister 1997, p. 152ff.). [Taeger, Altertum I 264,3//285,1 alt] [cclxv,4] Unn dann iss de Tolmides midd'm klaane addeenische Frajwillischeheär, veästeäggd duasch Bundesgenosse aus'm Middlgrieschische ins Boiotische oimarschierd. Des woar Anno 447 v.Chr., awweä vlajschd aach im Freujuhr 446 v.Chr. (üwweä dej Debadd nachgugge bajm Gehrke 1985, p. 168). Awweä die boiotische Veäbannde, die hawwe Hilf kriehd von de Lokrer, unn mid'dene sesamme hawwe se baj Koroneia m' Tolmides sajn Drubb sesammegehaache. [cclxvi] [cclxvi,1]Üwweä dausnd Addeeneä duud odeä gefange (Thuc. I 113,2f.; Diod. XII 6; Plut. Per. 18,2f.)! Unn des woarn baald zejje Prozend von de Addeeneä ihrne Hoplite. No ja, da iss de Addeeneä nedd mih vill anneärres üwwerischgebliwwe als de Boioter e Oogebood se mache, des'se nedd naa saache konnde. Die addeenische Drubbe sinn aus'm Boiotische abgezooche woarn, unn die boiotische Poleis woarn widdeä fraj. Dadefir hawwe die Addeeneä ihr gefangene Soldoade widdeäkriehd (so de Ducrey 1968, 92f. unn de Bengtson 1969, p. 213 unn de Meiggs 1972, p. 177 unn de Gehrke 1985, p. 168ff.; anneäsdeä de Taeger 1958, I 266, deä wo schrajwe duud, des wier kaa bies Niddeälaach nedd geweäse, awweä de Perikles, deä hed'die Gelejjnhajd benutzd, e Stügg von de aald Kondinendalpollidigg uffsegäwwe). Wej's Boiotische widdeä fraj, iss de Boiotische Bund neu gegründ woarn. Die miesde boiotische Poleis hawwe sisch da unneä de Führung von Theben sesammegeschlosse (nua Plataiai nedd, die wollde nix von de Thebaneä wisse, also sinn se baj de Addeeneä gebliwwe). Ob deä Bund noch e Symmachie (also e Millidärbündnis) odeä schon n'Bundestoad, da sinn die Geleährde noch am debaddiern (e stagg Symmachie, awweä nedd mih, schrajbd z.B. de Schaefer 1932, p. 91; Bundesstoad z.B. Giovannini 1971, p. 49; grundlejjnd üwweä die Ogganisazjoon vom Boiotische Bund: Salmon 1978). Uff jedn Fall woar so ebbes nedd selbsdveästännlisch: Groad de Adeeneä ihr Pollidigg, de lannschafdlische Sesammehald im Boiotische se unneägraawe, so Funke (Funke 1998, p. 63), hedd dadefir gesoaschd, dess sisch die Boioteä (bis uff Plataiai hald) so eng sesammegeschlosse hedde. Unn dess de Boiotische Bund goud ogganisierd woar, dess abgemachd woar, was de Bund fir Rääschde hadd unn was die aanselne Middgliedeä fir Rääschde hawwe, des wisse mer aus de Hellenica Oxyrhynchia (Hell. Oxy. XVI (XI) 2-4 (Bartoletti) = 19,2-4 (Zl. 373-405) [Chambers]; dadezou Bruce 1967, p. 102ff.157ff.; Larsen 1968, p. 26ff.; McKechnie/Kern 1988, p. 152ff.; Salmon 1978, p. 225ff.). [cclxvi,3] Aach anneäsdeäwo hawwe die Keälle, die wo die schlaachse Addeeneä ims Veäplatze nedd ausstih konnde, widdeä Hoffnung kriehd: Anno 447/6 v.Chr. hadd's aach in Eretria unn in Kolophon Jochd gäwwe (Gehrke 1985, p. 64.80). Unn baald had'die gans Insl Euboia gebrennd (Thuk. I 114; Philochoros, FGH 118; Diod. XII 7; Plut. Per. 23,3f.; IG I3 40; dadezou de Gehrke 1985, 39f.). De Perikles selweä iss midd addenische Drubbe nach Euboia ennüwweägemachd, awweä eä konnd nedd vill mache, wajl in Megara, da iss derewajl die gans addeenisch Gannisoon massagierd woarn (Thuk. I 114,1; dadezou Meiggs 1972, p. 177). Unn als ob des nedd schonn gelangd hedd, sinn ach die Spaddaneä noch ausgeriggd unn wollde de Leud in Megara helfe. Awweä de Perikles woar nedd bleed, iss redduur nach Addeen gemachd unn hadd'm spaddanische Keenisch Pleistoanax umm sajm Beroadeä Kleandridas Geld gäwwe. Unn die hawwe dadefir gesoaschd, dess die Soldoade vom Peloponnesische Bund widdeä haamgange sinn (Thuk. II 21; Schol. ad Ar. Nub. 859; Plut. Per. 23; dadezou de Bengtson 1969, p. 213f. unn de Meigss 1972, p. 178). Anneäsdeä siehd des de Taeger (1958, I 266): S'addenische Geld kennd wischdisch geweäse soi, awweä wischdischeä wier e still schwajschnd Üwweäoikomme von Addeen unn Spadda geweäse; Spadda hedd soi Stellung als wischdischsd Landmachd behaale wolle, ohne des'se de Addeeneä dene ihr Stellung als steäggsd Seemachd strajdisch mache gewolld hedde; unn die Addeeneä hedde Fesdlandspossizjoone uffgäwwe, wajl se sisch ganz uff de Ausbau von ihrm Seerajsch konsendriern hedde wolle. [cclxvi,4] Drajsischjährische Friedn (die Bestimmunge sinn, waschajnlisch nedd vollstännisch, baj Paus. V 32,4 üwweäliefeärd): 1-) S'soll n'drajsischjährische Waffestillstand gäwwe. 2-) Addeen muß uff e poar Gebiede uff de Peloponnes unn uff'm Isthmos veäzischde (Nisaia, Pagai, Troizen unn Achaia). 3-) Wann die Veädraachspaddneä trozdem strajbeä weärn, soll'n Veämiddleä oogeroufe weärn. 4-) Sonsd solle die Veädraachspaddneä des behaale, was'se schon hawwe. 5-) Ufflisdung von de Alliierde; dej Alliierde deäffe die Fronde nedd wexelle. 6-) Die anneärn Stoade kenne, wann se des wolle, baj die Addeeneä haale odeä baj die Spaddaneä. 7-) Argos kann e Bündnis mid'de Adeeneä abschließe. Wischdisch woar, dess die Spaddaneä dademidd de Addeeneä ihr Heäschafd (‚archê') üwweä de Seebund ooeäkannd hawwe unn die Addeeneä de Spaddaneä ihr Voaheärschafd üwweä'n Peloponnesische Bund. [Taeger, Altertum I 266] [cclxvii] [cclxvii,2] Waschajnlisch hadde die Spaddaneä schon beschlosse, dene Leud uff Samos se helfe (aach wann des de Drajsischjährische Friedn gebroche hedd), awweä die Korinther hawwe (so hawwe se jednfalls spädeä behaubd, Thuk I 41,1) die Veäsammlung vom Peloponnesische Bund dadezou gebroochd, gejjeä die Spaddaneä se stimme (dadezou Cartledge 1982, p. 261ff.). ---------------------------------------- [cclxxiv] Perikles [cclxxiv,1] (zum Begriff von de Isonomie, also "Reschtsglajschhajd", n'Üwweäbligg von Lengauer 1987). (n'Veäglajsch von de addeenisch Demogradie unn de US-amerigganisch Demogradie vgl. Samons 2004) [Taeger, Altertum I 274//295,2 alt] [cclxxiv,2] Unn jetz nimmd de Taeger (Taeger 1958, I 274) widdeä den Gejjesatz zwische Spadda unn Addeen uff, unn des iss gans inderessand; eä schrajbd: Die Spaddaneä hedde nua noch uff Flischd unn Barriern gesetzd, awweä die addeenisch Demmograddie, die hedd ihren Bürjeä n'Ausglajsch fir die ganse Opfeä unn die gans Meuh gäwwe, die Addeeneä hedde ja saache deäffe, nedd nua zou ihrm Stoad, sonneärn aach zou ihne ihrm Leäwe; unn des hedd die Addeeneä aach stolz uff ihr Stadd gemachd; so wier die Selbsdbestimmung zou'eärreä Selbsdveäandwoaddung woarn, zou'm veäflischdnde Gesetz; des hedd de stolze Addeeneä die Krafd gäwwe, üwweä die Fajnde se lache; unn wann die Fajnde dann gescholle hedde, die Addeeneä wiern lajschdsinnisch, da wiern die Addeeneä irschd rääschd stolz geweäse. So wajd irschd'emmaa de Taeger. Die Addeeneä hawwe ihr Frajajd, ihr 'eleutheria' so definierd: 'zen hos bouletai tis'. Jedeä selld so leäwe, wej'eä's fir rischdisch haale duud. Demmogroadisch Frajajd hadd also gehaase, dess jedeä uff soi ajenn Oard glügglisch weärn deäffd, unn so iss e oasch bund Gesellschafd ennstanne (Thuk. II,37.3; VII,69.2; Lys. 26.5; vgl. Her. III,83.3). Awweä dej Frajajd iss e Rääschd ('exousia'; vgl. Thuk. VI,69,2; Isokr. or. XII 131), was nua fir's Pivadleäwe gelle duud (Thuk. II,37.3; Her. III,83.3). De Taeger (Taeger 1958, I 274) schrajbd wajdeä, duasch dej Frajajd wier de Addeeneä ihr Leäwe moadds rajsch woarn; die Addeeneä hedde s'Schiene geänn gehabbd, awweä s'addische Gefeuhl fir des, was oogemesse iss, had'die Addeeneä dadevoa bewahrd, Oogäwweä se weärn; dej Addeeneä hedde die Wajshajd gesuchd, awweä se hedde dadebaj nedd ihr inneä Steägg veäloan; so hedd deä Stoadsgedangge aach e neu Peäsönlischkajdsidejaal geschaffe; die wo sisch nedd fir'n Stoad oigesetzd hedde, dej wiern Idiode gescholle woarn, die hedd mer nedd brauche kenne; awweä baj de anneärn, da hedd druff veädraud, des'se in de Volxveäsammlung middmache; des glajsche autonom-razjonaale Menscheduum, was de Perikles de anneärn voageleäbd hedd, des hedd gans Addeen duaschdrunge. So wajd de Taeger. Uff de anneä Sajd woar des Rääschd, se leäwe, wej mer selweä will, fir die Fajnde von de Demmograddie ejjeä so ebbes wej Gesetzlosischkajd unn Duaschennanneä unn Egoismus, was am Eänn de Addeeneä ihrn Stoad kabuddmache deed; des finne mer bajm Isokrates unn bajm Aristoteles unn gans vill bajm Platon. De Platon unn Aristoteles scheälle üwweä dej Frajajd unn saache, es wier 'anarchia'; unn de Isokrates hadd dej Frajajd 'paranomia' gedaafd (Arist. Pol. 1319b30; Plat. Resp. 560e; Isokr. or. VII 20). ---------------------------------------- [cclxxvi] [cclxxvi,1] De Taeger (Taeger 1958, I 276) schrajbd: Mir aach, mir kenne des Leäwe von de Addeeneä, was die klaane Leud so als gemachd hawwe. De aane Born sinn die klaane Denggmäleä in de Stadd unn uff'm Land. Awweä noch'n vill bisseärre Born iss de Aristophanes. De Aristophanes hadd Kömmödje geschriwwe. Unn aus dene Kommödje könne mer gans vill leärne: Was die Klaabürjeä in de Stadd unn die Baueärn unn die Kohlebrenneä gemachd unn gedoochd hawwe, was'n Spass gemachd hadd unn aach's Gejjeädaal. Mir leärne aach vill üwweä die Wajbsleud, aach wann se aach nedd vill mih wussde als wej Wajbsleudgemäsch. Unn mir heärn aach vill üwweä die Sklave unn die anneärrn Leud, die wo in Addeen geleäbd hawwe. Des woarn alles klaane Leud, die hadde nedd vill Ahnung von de Weld, unn dene ihr grissd Sorje woar, des'se immeä genungg se Esse unn se Dringge hadde. Dej hawwe sisch mih Gedangge um ihrn Kobb als wej um ihrn Lajb gemachd. Awweä de Taeger schrajbd wajdeä, mir deede dene Leud Uurääschd, wem'mer veägesse deede, was'se im Goure unn im Biese fir ihne ihr Hajmad geweäse wiern. Awweä s'wier noch e grisseä Uurääschd, wem'mer wejjeä dene unn dere ihr ihrne zajdlose Sorje unn Gemäsch üwweäsejje deede, was des fir e Weld geweäse wier, dej wo se gedraache hedde unn dej wo aach Lischd in dere ihr Alldaachsgemäsch gebroochd hedd. Unn groad dej gruhs Weld wier's geweäse, dej wo s'inneärsde Weäse von dere Weld ausgemachd hedd, awweä dadrüwweä deed'n gans strenge Rischdeä ennschajde: Die Noochweld. [Taeger, Altertum I 276,1] ---------------------------------------- [cclxxix] [cclxxix,2] (dadezou, ob uff de Akropolis nach'm Voabild von de Achämenide ihrne Schlösseä in Persepolis, wem'mer de Parthenon-Fries unn die Apadana-Relijefs veäglajsche duud, geschaffd woarn iss, also dadezou de englische Uffsatz von Root 1985) [cclxxix,3] N´gans besonneärre Bau im Perikles sajm Bauprogramm woar's Odeion; des Odeion iss im Juhr 447 v.Chr. am südösdlische Beärg von de Akropolis gebaud woarn (unn 86 v.Chr. abgerisse woarn). Die Borne saache, die Addeeneä hedde des Odeion so gebaud wej e achämenidisch Palasdzeld, wej des vom Xerxes. Dadezou maand die Margaret C. Miller (Miller 1997, p. 218ff.), so e peässisch Palasdzeld, des wier e moadds komblizierd Sach geweäse, unn auseädem hedde die Griesche bei Plataiai nedd'm Xerxes, sonneärn m'Mardonios soi Zeld eärbeud; ejjeä kennd des Apadana in Persepolis fir die Griesche e Voabild geweäse soi; des mid'dem Zeld, des wier e Geschischd, die wo irschd im Hellenismus uffkomme iss; wischdisch awweä wär, dess des Odeion fir die Griesche peässisch ausgesejje hedd unn aach so aussejje solld. Vlajschd wolld de addeenische Stoad zajsche, so ebbes schienes wej de Achämenide ihr Schlösseä, des könne mer aach baue, mir hawwe ja aach e Rajsch. Vlajschd woar's aach so ebbes wej e Sieschesdenggmoal. Ville anneärrn gruhsoadische Bauweägge hadd's noch gäwwe, sääd de Taeger (Taeger 1958, I 279), mid'dene Addeen sisch selweä, des Land Attika unn sajn berühmde Hafe, de Piraios, geschmüggd hadd. Unn de vlajschd berühmdesde Staddplaneä von de Andigge, de Hippodamos von Milet, deä wo aach schon die Plän fir Thurioi gemachd gehabbd hadd, deä Hippodamos hadd aach den Piraios, was also de Addeeneä ihrn Hafe woar, mi'm Grundriss wej'e Schachbreäd neu gestald (vgl. Xen. Hell. II 4,11; zum Hippodamos zum Wajdeäleäse: Burns 1976). [Taeger, Altertum I 279,3 Ende] ---------------------------------- [cclxxx] [cclxxx,6] De Peloponnesische Kriesch [Taeger, Altertum I 280,6] ----------------------------------- [cclxxxi] Anno 435 v.Chr. (zou de Dadierung vgl. Gomme/ Andrewes/ Dover 1945, I 197) hawwe dann die Korinther Eärnsd gemachd unn Kerkyra de Kriesch eäkleärd. Dadebaj iss Korinth von sajne Aussiedleästädde, von Theben unn von noch anneärre Städde unneästützd woarn. Vill geholfe hadd's nedd. In de Schlachd baj Leukimme hawwe die Krieschsschiffe aus Kerkyra die Korinther unn ihr Bundesgenosse vom Meär gefeeschd: Die gefangene Korinther sinn in Ajse geleeschd woarn, die anneärn sinn duudgemachd woarn, oogeblisch wajl die Korinther de Kriesch nua fir sisch selweä eäkleärd gehabbd hedde (Thuc. I 27-30; zou dem Kuschemuggl mid'de Krieschseäkleärung vgl. Bengtson 1963, p. 100). [Taeger, Altertum I 281,2] [cclxxxii] , unn'm Phidias hawwe se e Unneäschlaachung oogehängd unn'n aus de Stadd gejaachd (dadezou, besonneäs zua Daddierung, Ameling 1986). [Taeger, Altertum I 282,1/304,1 alt] Unn dann had'de Perikles n'Volgsbeschluß oigebroochd, duasch den fir die Leud aus Megara sämdlische Häfe in Athen unn im Attische Seebund dischd gemachd woarn sinn (Thuc. I 67,4; 139,1). Fir Megara, des duasch de Export von Wollstoffe unn duasch soi zwaa Häfe am Golf von Korinth unn am Saronische Golf rajsch gewoarn woar (Xen. Mem. II 7,6), woar des n'rischdische Kinnhooge. Jetz hadde s'es sosesaache schrifdlisch, dess Addeen nedd noochgäwwe deed (gans anneäsdeä als de Taeger 1958, I 282, siehd des de de Ste. Croix 1972, p. 225ff., deä des oasch ausführlisch unneäsuchd hadd, awweä die Sach unneäschätze duud). [Taeger, Altertum I 282,2//304,2 alt] ----------------------------------------- [cclxiii] [cclxiii,3] Trotzdem, maand de Taeger (Taeger 1958, I 283), ihrne Geeschneä s'Gesetz vom strategische Hannelle diggdiern kenne, wann se wollde, wajl: Gejjeä de Addeneä ihr Krieschsschiffscheä konnde die Leud aus'm Peloponnesische nix mache, weil ihne ihr Wiaddschafd zou landwiaddschafdlisch woar unn se nedd genungg Geld hadde, um selweä so ebbes uff die Baa se stelle. Die Addeneä konnde zouschlaache, wo se wollde, solange se die Seeheäschafd, die Thalassokratie, hadde. Desdewäje mussde die Addeneä aach nedd Änxd aushaale, wann aanselne Symmachoi uffmugge deede odeä de Peässeäkeenisch aach middmische welld. Sogoar wann die Ammeje von de Peloponnes bis vor Addeen maschiern deede, wier dess kaan Baabruch. Addeen woar die steäggsd Fesdung im Grieschische, unn mih wej e kuazz Gasdspill sellde die Peloponnesijeä nedd bejde (zou de Veätajdischung von Attika unn'm Perikles seine Pläne: Spence 1990). [Taeger, Altertum I 283, 3. Absatz] ------------------------------------ [cclxxxiv] [cclxxxiv,1] Foxhall (Foxhall 1993, p. 142f.) maand, im Perikles sajm Krieschsplan, da wier nedd nua e gruhs Risiggo geweäse, sonneän aach n'digge Fehleä: Des Risigoo wier geweäse, dess deä ganse Plan von de Leud in Addeen veälangd hedd, mih oo de Polis Addeen als wej an ihrne ajenne Famillje unn Haushalde se hänge; de Fehleä vom Perikles sajne Stradegie, de Addeeneä ihr Gemaggung nedd gejjeä die Soldoade von de Peloponnes se veätajdische, wier nedd geweäse, dess de Addeeneä ihr Wiaddschafd beschädischd woarn wier, sonneän dess die Gefahr, dess's in de Bürjeägemajnschafd von Addeen Neid unn Veädäschdischunge unn Jochd gäwwe kennd; wajl nedd die gans Gemaggung, die ‚chôra', wej die Griesche des haase, also wajl nedd die gans ‚chôra', sonneärn die Äggeä von de aanselne Famillje; die aane hawwe mih abkriehd, die anneän weenischeä, des hedd Jochd gäwwe; wann de Aristophanes die klaane Leud uff die Büh gebrachd hedd unn se ihr priwade Friednsveädrääsch hedd mache loasse, dann wier des waschajnlisch noh am weägglische Leäwe geweäse; unn desdewäje hedde die Spaddaneä im Kriesch dann midd ihrne Plünderunge als wajdeä gemachd; nedd, des'se selweä geglaabd hedde, se kennde die Addeeneä in die Knej zwinge, awweä so feeschdisch mache, dess's Zuchd unn Zuures gäwwe hadd, des konnde se. [cclxxxiv,2] De Archidamische Kriesch Im Meäzz Anno 431 v.Chr. hawwe die Thebaneä de Dans eäöffned unn wollde klammhaamlisch unn ohne Krieschseäkleärung Plataiai eäooweärn. Awweä deä Ooschlaach iss in die Hoos gange. Die Plataier hawwe hunneärdachzisch Gefangene gemachd, unn die Thebaner sinn mi'm oigezoochene Schwans widdeä abgezooche (Thuc. II 4-5; dadezou unn besonneäs üwweä die Gefangene nachgugge bajm Ducrey 1968, p. 61ff.). Jedes Juhr im Freujuhr hawwe sisch die Spaddaneä unn ihr Symmachoi im Addische uffgefihrd wej Vandale unn veäsuchd, de Addeneä ihr Frischd se zeästöörn unn'n s'Leäwe saueä se mache. De Addeneä woar des so rääschd wej reeschlmääsische Malarija-Oofäll, awweä se in die Knej zwinge, des konnde die Spaddaneä se nedd dademidd, wej de Perikles's vorausberreschnd gehabbd hadd. Naddirlisch hawwe die addische Bauern unn dej allminanneä, die wo von de Landwiaddschafd geleäbd hawwe, so'n Hals gehabbd, wann'n die schlaach'se Peloponneniser uff de Frischd errimmgedabbeld hawwe. Awweä solang noch'n stagge polliddische Führeä wej de Perikles doo woar unn's aach noch Eäfolsche gäwwe hadd, sinn se midd ihrm Gejammeä nedd ookomme (dadezou Foxhall 1993, besonneäs p. 142f.). Mer fraachd sisch naddirlisch, was sisch die Peässeä so gedoochd hawwe, wann sisch die zwaa führende Mäschde in Griescheland geschwoard hawwe. S'Peässeärajsch woar im Veäglajsch mid'dene komische klaane grieschische Städdsche immeä noch e Subbeämachd. So bleed woarn nedd'emmaa die Spaddaneä, des'se des nedd gemeäggd hedde. Awweä wej se's oogefange hawwe, oo's peässische Gold se komme, des woar e bissi oasch dabbisch. S'Enn vom Lied woar, dess die Peässeä nach'm Duud vom Artaxerxes I. de Kalliasfriedn eäneueärd hawwe, unn den Veädraach hawwe se de "Epilykosfriedn" gedaafd (Anno 424 odeä 423 v.Chr.; Thuk. IV 50,3; Andok. III 29; dadezou de Bengtson 1962, Nr. 183 unn Mattingly 1965). De Taeger (1958, I 284) schrajbd, dess die Peässeä üwweäzeuschd geweäse wiern, dess die Addeeneä gejjeä Spadda gewinne deede. S'kann aach soi, dess die Peässeä dehaam so ihr Gfeschd hadde, des'se sisch nedd vill im dej komische Griesche gescheärd hawwe. No ja, mir wisse hald nedd vill drüwweä, was sisch die Peässeä so gedoochd hawwe. S'gibbd aach hier widdeä Leud, die wo saache deä ganse Epilykosfriedn iss genauso e Eäfindung von de Addeeneä wej de Kalliasfriedn. Wischdisch iss: Bis Anno 421 v.Chr. hawwe sisch die Peässeä errausgehaale. [Taeger, Altertum I 284, 2. Absatz] [cclxxxiv,3] Im Juhr 430 v.Chr. awweä iss's gruhse Duaschennanneä komme, wajl die Pesd iss in Addeen ausgebroche; de Taeger (Taeger 1958, I 284) maand, s'kennd Fleckfieweä geweäse soi (die elleä Lidderaduur baj Bengtson 1977, p. 229f. midd Oomeäggung 2, wo Lungepesd, Masern, Typhus, Pogge unn Fleckfieweä genannd weärn). Die Stoadd woar vollgestobbd midd Flüschdling, unn da sinn die Leud gestoarwe wej die Flejje: Insgesamd solle drajhunneärddausnd Leud gestoarwe so, vlajschd aa Driddl von de addeenisch Bevölgerung: Ellaa von de drajzehdausnd Hoplite, die wo Addeen am Oofang vom Peloponnesische Kriesch gehabbd hadd, sinn jetz vejjeädduasndvejjeähunneärd (4.400) imkomme, dadezou noch drajhunneärd Riddeä unn noch mih aafache Leud, die wo als Ruderer uff de Krieschsschiffe gediend hawwe (Thuc. III 87,3). Unn wej's hald so iss in Pesdzajde (des kenne mer nedd nua aus'm Middlaldeä): Moraal unn Oaddnung hawwe nix mih gegolde. Ville Leud, die wo geglaabd hawwe, morje kennde se schonn duud soi, hawwe gemachd, was'se groad wollde: Noch'emmaa aan Daach lang die Sau errausloasse, weä waas, was morje iss. Mir wisse so goud beschaad üwweä dej Pesd, wajl de Thukydides, deä hadd dadrüwweä n'gruhsoadische Berischd geschriwwe (Thuk. II 47-54). Im irschde Daal (Thuk. II 47-49) beschrajbd eä, wej die Krankhajd ausgesejje hadd unn wej die Leud krank woarn sinn unn wej se gestoarwe sinn, des'se ganse Gliedmaase veäloarn hawwe, dess die Krangge sisch im Fieweä in die Brunne gewoaffe hawwe unn so; im zwedde Daal (Thuk. II 52f.) beschrajbd, wej die Leud duaschgedrehd sinn, wej'se ihr Duure aafach uff die Schajdeähaufe von anneärn Leud geschmisse hawwe, wej se sisch um üwweähaabd nix mih gescheärd hawwe; kaa Beamde, kaa Gesetze, kaa Göddeä unn aach die Vaddeästadd, also dej allminnanneä hadde nix mih se saache. [Taeger, Altertum I 284,3//307,3 alt] ------------------------------------------------------ [cclxxxv] Wej de Kriesch oogefange hadd - Pesd - m'Perikles soi Peäsönlischkajd -------------------------------- [cclxxxvi] [cclxxxvi,3] Unn de Taeger (Taeger 1958, I 286) schrajbd wajdeä, des wier de grissde Lohn fir e gans besonneä Volg geweäse, dess alles gedaa unn gemachd hedd unn alles uff sisch genomme hedd; Addeenn hedd sisch unneä de Lajdung von sajm irschde Bürjeä selweä vollend; awweä dej Keälle, die wo gejjeä'n Perikles geweäse wiern, hedde nedd'emmaa uffgeheärd, als gejjeä'n Perikles unn soi Weägg se hetze, wej deä schon duud geweäse wier; de Perikles wier Schuld geweäse oo dem Kriesch, wajl se hedde nedd veästih kenn, dess des mid'dem Kriesch rischdisch unn aach nödisch geweäse wier; gelowwe hedde se dadrüwweä, wej deä Kriesch ennstanne wier; unn se hedde gescholle, dess de Perikles die gruhs aald Foamm von de aadlisch Polis kabudd gemachd hedd unn kaa neu Foamm gefunne hedd; awweä genauso hedde sisch aach schon freuh groad die Besde nach'm Perikles sajneä Grees seriggesehnd, wej se gemeäggd hedde, dess's midd ihrm Stoad als schlääschdeä woarn wier; da wiern de Eupolis, deä als uff'n Perikles gescholle hedd, wej deä noch geleäbd hedd, unn de Euripides, de dejfe Grübleä unneä de Addeeneä ihrne Dischdeä, also dej zwaa hedde vlajschd als irschde dere Sehnsuchd Ausdrugg gäwwe; aus'm Perikles sajm Oodgengge wier des Idejalbild vom irschde Mann im Stoad ennstanne, deä wo wajse unn gerääschd soi selld, kaan Üwweägeschnabbde, awweä e goud Maulweägg selld'eä hawwe, Stoadsamnn unn Feldheärr in aam, aaneä, dem die Leud frajwillisch gehoasche deede, wajl eä selweä deed de Gesetze von sajneä Gemaa gehoasche; dej Idee, des wier's noaddische Gejjeädaal zou de Orijendaale ihrm Absoludismus geweäse, also dej Idee hedd de grissde Oosprüsch von dere Zajd ennsproche, unn se wier aach nie widdeä aus de Mensche ihrm Dengge veäschwunne; aach die Voastellunge vom besde Keenisch, e Bild, des wo nedd in de Polis ihrm enge Raum -------------------------------- [cclxxxvii] [cclxxxvii,1] ennstanne wier, also aach de Bild wier von dere Idee vom besde irschde Bürjeä gefoammd unn geadld woarn; des hedd sisch aach midd'm aadlische Gajsd von de Römeä ihrm Stoad veäbunne unn hedd duasch'n Augustus widdeä Bedeudung fir die Weldgeschischd kriehd. Uff, des woar als noch'm Taeger (Taeger 1958, p. 286) sajn Noochruf uff'n Perikles. [cclxxxvii,2] 3. Die Ufflöösung von de Polisweld [Taeger, Altertum I 287//309,4 alt] [cclxxxvii,2] Ville maane, dess mid'de Addeeneä ihrne Gesellschafd unn ihrne Pollidigg nach'm Perikles sajm Duud nedd mih vill luus woar: Die Demokradie wier raddigaal, also schlääschdeä woarn; die führende Leud wiern kaa Stoadsmänneä mih geweäse, sonneärn Demagoge, die wo de Mob benutzd hedde, des'se als mih Machd krijje deede. Schonn die addeenische Komödijeschrajweä wej de Aristophanes hawwe Pollidiggeä wej de Kleon als machdgierische Schlääschdschwätzea uff die Schibb genomme(z.B. in de "Riddeä"), aach de Thukydides hadd aach nedd vill von'n gehaale. Unn Leud wej de Kleophon odeä de Hyperbolos, die gelde als so rischdisch biese Demagoge ohne Sinn fir's Stoadswohl (gejjeä de schlääschde Ruf vom Hyperbolos, den'm de Thukydides oogehängd hadd, unn dademidd aach gejjeä'n Taeger 1958, p. 287 duud de Brun 1987 schrajwe). Gans anneäsdeä siehd de Connor (Connor 1971) dej Demagoge: Pollidiggeä vom gans aale Schlaach wej de Perikles wiern nedd groad die Paradedemmogroade geweäse, wajl die hedde mih uff pollidische Freunschafde ('philía'), adelische Beziehunge unn Kliggewiaddschafd (Vitamin B, wej mir saache deede, die aale Addeeneä hawwe dej Beziejungsgefleschde "Hetairije" genannd) gesetzd als uff demogroadische Ennschajdunge. Die Demagoge hedde midd dere Oard Pollidigg gebroche unn (als 'prostates tou demou') sisch fir die Bevölgerungsmeährhajd, die Unneäschischde, stagg gemachd. Unn desdewäje wier e gans neu moralisch Qualidäd in die Pollidigg komme, e moralisch Qualidäd, die wo s'Wohl von de Bevölgerungsmährhajd üwweä's Wohl von de oadlische Kligge gestelld hedd. No ja, ich gebb zu, weä freujeä die DNVP gewähld hedd, deä kann mi'm Connor sajne Idejje nedd vill oofange. [Taeger, Altertum I 287, 3. Absatz] ----------------------------------------------- [cclxxxviii] [cclxxxviii,1] Die Leud aus Potideia uff de Chalkidike unn aus Mytilene uff Lesbos hawwe Uffstänn gejjeä Addeen gemachd, wajl se gesejje hadde, dess's de Addeeneä duasch die Pesd dreggisch gange iss, unn wajl se geglaabd hadde, dess'n die Spaddaneä bestimmd helfe deede. No ja, die Addeneä hawwe schonn e bissi gebrauchd, bevoa se in Wallung komme sinn. Awweä dann woar baald Schluss mid'dene Feäzz: Potideia iss im Windeä 430/29 v.Chr. gefalle, noch befir de Perikles gestoarwe iss (Thuc. II 70). De Uffstand von de Mytileneä unn de miesde anneärre Städde uff Lesbos im Juni 428 v.Chr. woar von'm anneärre Kaliweä: Mytilene hadd selweä e gruhs Flodd gehabbd unn woar aa von de wischdischsde Veäbündede von de Addeeneä. Die Addeeneä woarn knallhadd, unn Mytilene mussd sisch im Freujuhr 426 v.Chr. eägäwwe (Thuc. III 2-6; 8-15; 25; 27-30). Die Addeeneä woarn so rischdisch well üwweä die Leud aus Mytilene, des'se die Mannsleud all duudmache wollde unn die Wajbsleud unn die Kenn als Sklave veäkaafe. Awweä hawwe se doch noch emmaa besonne unn nua e poar Leud higerischd. So iss Mytilene doch noch emmaa devookomme, unn die Addeeneä hawwe sisch weenischdns aa Fulderaj eäspoard (Thuc. III 35-50; dadezou Andrewes 1962, Ducrey 1968, p. 118ff. unn Gillis 1971). Anno 427 v.Chr. mussd dann aach Plataiai voa de Spaddaneä kabbiduliern (dadezou Cagnetta 1984 uff iddaljeenisch). Zwaa Juhr hadde die Spaddaneä des Städdsche belaacheärd (se hadde runderumm n'Graawe gegraawe) unn gezajschd, des'se midde moddeärn Belaacheärungsteschnik uff Krieschsfouß gestanne hawwe (so Grundy 1948, I 288f.). Die Spaddaneä hadde de Leud aus Plataiai veäsproche, de Leud nix se mache. Also, gemachd die Spaddaneä dann weägglisch nedd vill, also nix oogesteggd, kaa Katze veägewaldischd, kaan Müllaameä ausgeräuweärd, nua die Soldoade aus Plataiai, üwweä zwaahunneärd Mann, die sinn oogeklaachd woarn, se weärn de anneärn Griesche ihr Fajnde unn so, unn dadefir hadd's naddirlisch nua aa oogemessn Stroaf gäwwe, de Duud (Thuk. III 52,5; 68,1). Gell, so ebbes had'de Heärr Freisler bestimmd geänn geleäse. Die Spaddaneä hadde Plataiai aach fir die Thebaneä eärrooweärd, wajl Theben woar n'Drumb im Kriesch gejjeä Addeen (Thuk. III 68,4). Die Thebaneä, fir die woar de Fall von Plataiai so rischdisch wej e Wajnachsgeschenk. Sie hawwe aach nedd lang gefaggld unn die Stadd m'Eärdburrem glajsch gemachd. Plataia woar die Addeeneä s'Oifallsdoor nach unn de Voapoasde gejjeä Boiotien. De Buckler (Buckler 1980, p. 12) schrajbd: Wann die Boioter fraj soi wollde, mussd Plataiai bajn Boiotische Bund haale odeä zeästörd weärn. Fir Addeen woar de Fall von Plataiai n'moralische Schlaach, de Addeeneä ihr Weährmachd iss desdewäje nedd schwäscheä woarn. Awweä Addeen, se hawwe die lang Freunschafd, die wo se midd Plataiai gehaale hawwe, nedd veägesse unn hawwe ebbes gemachd, was baj de Griesche gans seldn woar: Alle Üwweäleäwnde aus Plataiai sinn addeenische Bürjeä woarn (dadezou Osborne 1981, II 1ff.). E grisseä Ennschädigung konnd's aus de Sischd von de Addeeneä nedd gäwwe. Üwwerischns hadd sisch e Inschrifd eähaale, IG V 1,1 (Syll. 384), die waschajnlisch aus eewe dem Juhr 427 v.Chr. stamme duud. In dere Inschrifd gihd's im de Spaddaneä ihrn Krieschsschatz. Wajl, anneäsdeä als die Addeeneä, konnde die Spaddaneä oo dem Kriesch nedd so vill veädejne. Da woar's wischdisch, was die anneärn Poleis den Spaddaneä gäwwe hawwe. Awweä nedd nur Poleis stih uff dere Lisd, aach die Hajmadvädriwwenne aus Aigina unn sogoar Priwadleud hawwe de Spaddaneä Geld gäwwe (üwweä dej Inschrifd s'englische Buch vom Loomis 1992). [cclxxxviii,2] (zou deere irschd Sizilije-Expeddizjon von de Addeeneä gibbd's n'schiene Uffsatz, awweä hald uff iddaljeenisch: Ampolo 1987). [Taeger, Altertum I 288,2//311,2 alt] Sphakteria (Thuc. IV 2-6; 8-23; 26-41; Plut. Nik. 7f.; üwweä die Bedeudung vom Oisatz von Lajschdbewaffnede gejjeä Hoplite vgl. Adcock 1957, p. 18) Dej groad hunneärdzwansisch Spartiate von Gebuadd, die wo awweä mid'de firnehmsde Famillje in Spadda veäwand woarn (Thuc. V 15,1) woarn'n uugeheueä wischdische Drumb fir die Addeeneä (üwweä die pollidisch Bedeudung von dene spaddanische Krieschsgefangene vgl. de Ducrey 1968, p. 93ff.). Wajl aach wann's fir die Spaddaneä nedd schlääschd gestanne hadd oo anneärre Fronde, ihr Volxgenosse wollde se fraj krijje. Desdewäje wollde se Friedn mache mid'de Addeeneä. De Ducrey (1968, p. 94) schrajbd, mer kennd des ja fasd nedd glaawe, dess Spadda wejjeä dene hunneärdzwansisch Männeschen hedd uffgäwwe wolle. Awweä mi'm Taeger (1958, I 288) iss'eä sisch aanisch, dess's zou dere Zajd schonn so weenisch Spartiate gäwwe hadd, dess die Spaddaneä des nedd so aafach veäschmeäzze konnde. Wejjeä dene Gefangene hawwe se dann aach midd ihrne "Besuche" in Attika uffgeheärd, wajl die Addeeneä hadde gedrohd, wann die Spaddaneä widdeä komme deede, dann deede se die gefangene Spartiate hirischde. Was die Spaddaneä aach noch feeschdisch gemachd hadd, woar, dess sisch die Addeeneä in Pylos fesdgesetzd hadde. Jetz konnde die Addeeneä im Messenische räuweärn, unn die messenische Helote hadde n'sischeärre Platz, wo se hi Stifde gih konnde. Des hadd baj de Spaddaneä "panische Gejjemaßnahme" (so Cartledge 1987, p. 39) ausgeleesd: Zwaadausnd Helote sinn selekdierd unn dann duudgehaache woarn; mobile Oigrajfdrubbe aus Kavallerie unn Boocheschütze sinn uffgestelld woarn, wajl dademidd selld'n gruhse Heloteuffstand unneädrüggd weärn; unn siwwehunneärd Helote, die wo als Hoplite gediend hawwe, sinn unneä'm Kommando vom Brasidas wajd foadd nach Thrakije geschiggd woarn. [cclxxxviii,3] Awweä de Siesch von Sphakteria, des woar kaan Frajbrief fir als neue Siesche fir die Addeeneä: Wej se anno 424 v.Chr. midd ville Soldoade ins Boiotische oimaschierd sinn, hawwe die Boioteä unneä ihrm Genneraal Pagondas die Addeeneä baj Delion so rischdisch die Fress vollgehaache. Ville Addeeneä sinn gefalle, besonneäs wej sisch de Addeneä ihr Phalanx uffgeleesd gehabbd hadd unn all, so schnell wej se konnde, foaddgelaafe sinn (Thuc. IV 90-101; Diod. XII 69f.; üwweä dej Schlachd vgl. Adcock 1957, p. 84f., deä wo vom Pagondas sajm Feldheärrnschenie nedd so vill haale duud). Nua de Sokrates, de berühmde Philosoph, soll e Ausnahm geweäse soi: De Sokrates wier langsam gange unn hedd so bies geguggd, dess die Thebaneä genau gemeäggd hedde, wann se den oograjfe deede, deä deed sisch bis uff's Messeä weährn; unn so wier de Sokrates mi'm Leäwe devookomme (Platon, Symp. 221A-B). Unn es selld noch schlimmeä komme: Wajl die Spaddaneä, die hawwe ihrn besde Mann ins Thrakische geschickt. Des woar de Brasidas, unn deä woar in deere Zajd de aansische rischdisch fäische Feldheärr baj de Spaddaneä (zum Brasidas: Poralla/ Bradford 1985, Nr. 177 unn zou seim goure Ruf nachgugge baj Daverio Rocchi 1985). Unn den Mann hawwe die Spaddaneä so gejjeä 424 v.Chr. in die Noaddägäis geschiggd, also dahi, wo die Addeeneä s'Holz fir ihr Schiffe heäkriehd hawwe, wo die Frischdtranspoaddeä aus'm Schwoazze Meär duaschmussde unn wo's n'Haffe rebellische Veäbünde von de Addeeneä gäwwe hadd. Aan wischdischde Schridd uff de Spaddaneä ihrm Weesch nach Noadde woar schon 426 v.Chr. gemachd woarn: Wajl se die Thermopyle kondrolliern wollde, hawwe die Spaddaneä die Kollonie Herakleia Trachinia gegründ (Thuc. III 92,1). Des woar m'Brasidas soi Basis fir de Voamasch nach Noadde. Des Thessalische woar ajenndlisch e sischeä Bank fir die Addeeneä; awweä anno 424 v.Chr. woar's Thessalische gespalde wej aach de Resd von Hellas: Die rajsche Leud hawwe baj die Spaddaneä gehaale, des Volk baj die Addeeneä (Thuc. IV 78,2ff.). Unn desdewäje iss de Brasidas duasch's Thessalische duaschkomme ohne Veälusde. Die Keälle, die wo uff de Chalkidike de Uffstand gejjeä'n Addische Seebund geprobd hawwe, die hawwe nua uff de Brasidas gebassd. Sesamme mid'dene had'de Brasidas s'wischdische Amphipolis oo de Strymon-Mündung eärrooweärd, unn fir de addeenische Genneral Thukydides, deä wo die Gejjnd gejjeä die Spaddaneä haale solld, iss se spääd komme - desdewäje mussd eä dann umschule uff Hisdoriggeä (Thuc. IV 102-108). De Veälusd von Amphipolis, des woar n'schwiere Schlaach fir die Addeeneä, wajl Amphipolis (so Taeger 1958, I 288), des woar de Addeeneä ihr Schlüsselstellung in de Noaddägäis: De Holznachschub fir de Addeeneä ihr Krieschsflodd iss üwweä Amphipolis komme, unn mer konnd von do aus die Meärenge unn's Thrakische uurouisch mache (anneäsdeä de Rostowtzeff 1941, I 313). Unn die Sordi (Sordi 1990, p. 144) maand, des wier genauso schlimm geweäse wej de Addeeneä ihr Gannisoon in Pylos uff de Peloponnes fir die Spaddaneä. Uff jedn Fall hawwe die Krieschsmudwillische in Addeen unn Spadda n'Dämfeä kriehd. Anno 423 v.Chr. iss'n Waffestillstand fir aa Juhr abgeschlosse woarn. Nua im Thrakische duaffd offiziell wajdeägekämfd weärn, wajl Amphipolis, des wollde die Addeeneä midd alleä Gewald serigghawwe. Im Thrakische had'de Kleon de Owweäbefehl üwweä die addeenische Trubbe gehabbd. Anno 422 v.Chr. sinn de Addeeneä Kleon unn de Spaddaneä Brasidas baj de Kämfe um Amphipolis gefalle(Thuk. V 8-10; üwweä dej Schlachd vgl. Jones 1977). Dess dej zwaa Mann duud woarn, des hadd die Leud, die wo fir Friedn woarn, steäggeä gemachd. [Taeger, Altertum I 288,3//311,3 alt] --------------------------------------------- [cclxxxix] [cclxxxix,1] Nikias-Friedn (Thuc. V 18-20; dadezou Kagan 1974, p. 342f. unn Sordi 1990, p. 144ff.) [Taeger, Altertum I 289,1//312,1 alt] [cclxxxix,3] S'schajnd, dess ville nua uff die Gellejjnhajd gebassd hawwe luusseschlaache. Da woar Mantineia im Arkadische; des woar fir die Spaddaneä n'wischdische Bündneä unn desdewäje duaffde die Leud aus Mantineia e bissi mih wej die anneärrn Poleis aus'm Peloponnesische Bund. Awweä wej die Mantineier oogefange hawwe, sisch in Parrhasia als mih braad se mache, des woar 421 v.Chr., da sinn die Spaddaneä uff die Barrikade gange unn hawwe Mantineia de Kriesch eäkleärd (Thuk. V 33). [ccxc] [ccxc,1] Anno 418 v.Chr. iss de spaddanische Keenisch Agis baj Mantineia uff die Drubbe von de Veäbündede luusgange. Von de Addeeneä woar nua e klaa Abbdajlung debaj. Unn so hawwe widdeä emmaa die Spaddaneä gewonne (üwweä'm Keenisch Agis soi Lajsdung in dere Schlachd vgl. Adcock 1957, p. 87f.). [ccxc,2] De Addeeneä iss nua Argos als'n nennensweäde Bündeä uff de Peloponnes gebliwwe, awweä aach da hadd's im Juhr 417 duasch'n Oligarche-Uffstand e Zajdlang Ärjeä gäwwe (veädejfnd baj David 1986). Schlääschde Koadde fir Addeen. [Taeger, Altertum I 290,2//313,2 alt] [ccxc,3] Melos (Thuc. V 84-116; dadezou de Ducrey 1968, p. 122ff.) [Taeger, Altertum I 290,3//314,1 alt] [ccxci] [ccxci,4] Im Freujuhr 415 v.Chr. hawwe die Addeeneä fir den wajd ennfeärnde Krieschsschauplatz drei bevollmäschdischde Feldheärrn (uff grieschisch 'stratêgòs autokrátôr'; zou dem Tiddl vgl. die Doggdeääärwedd vom Scheele 1932) gewähld (Thuc. VI 8,2): De Nikias, de Alkibiades unn de Lamachos. Des woar e schieh Gesellschafd: De Nikias konnd de Alkibiades nedd lajde, unn vom Lamachos wisse mer nedd vill, nua dess'eä n'tapfeärre Soldoad woar (eschd grieschisch wier des geweäse, schrajbd de Taeger 1958, I 291). [Taeger, Altertum I 291,4] [ccxcii] [ccxcii,3] Wajl de Nikias so'n awweägläuwische Anxdschisseä woar, hawwe die Addeeneä s'nedd gepaggd, sisch rääschdzajdisch von Syrakus absesetze. Unn e andigg "Wunneä von Dünkirchen" hadd's aach nedd fir se gäwwe: Ville dausnd Mann sinn in Gefangeschafd gange. Mer kann schonn saache, dess die üwweäleäwnde Soldoade vom addeenische Expedizjoonskoor bestimmd ihr duure Kammeroade benajd hawwe. Aach wann dann doch de aane odeä de anneärre haamkomme iss, fir die miesde woar die Gefangeschafd e Höll, die wo mer nua dademidd veäglajsche kann, was de Hitler mid'de russische Krieschsgefangene im Zwedde Kriesch hadd mache loasse. Ville sinn veähungeärd odeä oo epidemische Krangghajde gestoarwe, ellaa siwwedausnd mussde sisch in de Staabrüsch von Syrakus, die wo mer heud noch sejje kann, duud schaffe, unn die gans Insl Sizilje woar voll von addeenische "Wojna Plennys". De Ducrey (1968, p. 76-80, hej p. 80) schrajbd, s'wiern so ville Gefangene geweäse, dess die Syrakusaner se nedd all hedde frajloasse odeä veäkaafe kenne. Desdewäje hedde se so ville steärwe loasse. So woar nedd nua de Unneägang von so'eärreä gruhs Ammee aamalisch in de grieschisch Geschischd, sonneärn aach des, was mer de Krieschsgefangene oogedaa hadd (Thuc. VII 80-87; Diod. XIII 19-33; Plut. Nik. 27-29; üwweä dej sizilisch Expedizjoon unn's Nachspill in Addeen gibbd's n'schiene Rommaan vom Holt 1994, geschriwwe aus de Sischd vom addeenische Komödjedischdeä Eupolis). Insgesamd üwweä zwandischdausnd Mann (20.000!) unn hunneärd Schiffe hawwe die Addeeneä veäloarn. Des woar mih die Helfd von de Addeeneä ihrne Weährmachd, des woar schlimmeä als Stalingrad unn de Unneägang von de Heäresgrubbe Midde Anno 1944 sesamme. Leud hadde die Addeeneä noch, unn neue Schiffe konnde se baue, awweä was'se nedd eäsetze konnde, woar die Eäfahrung, die wo die Leud gehabbd hadde, die wo se voa Syrakus veäloan hawwe. So groure Seeleud sellde die Addeeneä nedd mih krejje. Unn baald sellde die Spaddaneä unn ihr Bundesgenosse die besseärre Seeleud (in de Schlachd baj de Arginuse-Inselle, so Xen. Hell. I 6,31) unn de besseärre Admiral (de Lysander) hawwe. [ccxcii,4] Unn aach dehaam in Attika iss's schlääschdeä unn schlääschdeä woarn fir die Addeeneä. Die Spaddaneä sinn nemmlisch uff den Dreh komme, dess mer de Addeeneä die Gurjl noch e bissi fesdeä zoudrigge kennd. Desdewäje hawwe se Dekeleia, e Städdsche unn e Buasch im Attische, besetzd. Von da konnd mer's Heäzz von de Addeeneä ihrm Reisch vill besseä kuazz unn klaa plündeän als wej baj deene "Wocheendfoahrde" im Archidamische Kriesch. Dadefir gibbd's aach n'grieschische Fachbegriff: "epiteichismos", was sovill haase duud, wej'n Platz in de direggd Nochbeäschafd vom Fajnd besetze unn befesdische unn'm von da aus oaddenlisch Drugg unn EPA gäwwe (dadezou de Adcock 1947 unn Foxhall 1993). Unn's hadd gewiaggd (so goud, dess mer dadenach vom "Dekeleische Kriesch" babbele duud - im Unneäschied zum Archidamische): Mid'de Landwiaddschafd in Attika woar's Essisch, unn die Baueärn als die Haubdbedroffenne woarn stinggsaueä, was Ärjeä in de Bürjeäschafd gäwwe solld; unn stännisch sinn de Addeeneä Sklave duaschgange, besonneäs aus de Beäschweägge, was aach e schwier ökonomisch Üwwl woar; unn die Üwweälandveäbindung nach de wischdisch Insl Euboia, die jetz woar unneäbroche; unn de Addeeneä ihr Landweährreschimendeä woarn stännisch im Allarmzoustand, was aam aach bies uff die Neäffe giehd; unn, unn, unn. Naddirlisch iss so e Subbeäidee nedd uff de bleede Spaddaneä ihrm Misd gewachse, sonneän de Alkibiades hadd's'n gesteggd! [Taeger, Altertum I 292,4] --------------------------------------------- [ccxciii] [ccxciii,3] Schon wej des mid'dem Peloponnesische Kriesch oogefange hadd, sinn die Spaddaneä baj die Peässeä gemachd unn hawwe Geld von'n hawwe wolle, awweä die Peässeä wollde hald nedd (Thuk. II 7,1; 67,1; IV 50). Vlajschd had'de Artaxerxes I. Makrocheir de Spaddaneä nedd getraud. Unn wej dann de Artaxerxes I. so am Enn vom Juhr 424 v.Chr. odeä am Oofang vom Juhr 423 v.Chr. gestoarwe, da hadd's moadds Jochd gäwwe, weä dann de Nochfolscheä soi selld. S'kennd soi, dess's draj Achämenidekeenische uff aammaa gäwwe hadd (Xerxes II., Sogdianos unn Dareios II.). De Dareios II. Nothos hadd sisch dann duaschgesetzd (dadezou Stolper 1983 unn Stolper 1985, p. 114ff.). In dere Zajd konnde die Addeeneä de Kallias-Friedn mid'de Peässeä eäneueärn, wajl baj de Peässeä woar's so, dess Veädrääsche midd'm neue Gruhskeenisch neu abgeschlosse weärn mussde (Thuk. IV 50; dadezou Bengtson 1962, Nr. 183 unn Bengtson 1969, p. 235). Da woarn die Spaddaneä zimmlisch uninderessand. [ccxciii,4] Nachennanneä hawwe die Spaddaneä mid'de Peässeä draj Veädrääsche gemachd: De Chalikideus-Veädraach, de Therimenes-Veädraach unn de Lichas-Veädraach (Thuk. VIII 18; 37; 58; Texde unn Bespreschung baj Bengtson 1962, Nr. 200-202; zum Wajdeäleäse de franseesische Uffsatz vom Lévy 1983 unn Cartledge 1987, p. 187ff.). Aach wann sisch die Spaddaneä am Oofang noch e bissi gezierd hawwe (Städde wej Erythrai odeä Milet woarn de Spaddaneä ihr Bündneä!), hadde die Peässeä baald des (im Sommer 411 v.Chr.), was'se hawwe wollde: Die Spaddaneä hawwe gesaad, jawoll, gans Asije iss de Achämenide, aach die grieschische Poleis im Klaasijaddische sinn de Achämenide (dess de Gruhskeenisch in dere Fraach de Spaddaneä Anno 408 v.Chr. endgejjekomme wier im Boiotios-Veädraach, des maand de Lewis 1977, p. 124f.; des kam'mer awweä nedd glaawe, so de Cartledge 1987, p. 189f. gans rischdisch). Deä Mann, deä de Spaddaneä die klaasijaddische Poleis abgehannld hadd, des woar de Tissaphernes, de Satrap von Sardes. De Tissaphernes soll'n Grieschehasseä geweäse soi (Plut. Alk. 24,6), anneäsdeä als wej sajn Kolleesch unn Konkurrend, de Pharnabazos. ------------------------------------------------------ [ccxciv] [ccxciv,4] (anneäsdeä de Lewis in CAH² V 476, deä maand, mer kennd de Thukydides unn de Aristoteles nedd sesammebringe; dej ganse gemäsischde Veäfassunge hedd's goar nedd gäwwe unn wiern nua'n Schmuh geweäse, den wo die Vejjeähunneärd inszenierd hedde). [Taeger, Altertum I 294, 4. Absatz unten] -------------------------------------------------------- [ccxcv] [De Alkibiades widdeä baj de Addeeneä debbaj] [ccxcv,1] De Alkibiades hadd's gepaggd, noch'emmaa s'Rudeä errimserobbe, wo sogoa schonn die Inselle Euboia unn Thasos unn die miesde Poleis bei de Meärenge vom Hellespont unn vom Bosoporus von Addeen desserdierd woarn. Se-irschd had'de Alkibiades die spaddanisch Flodd baj Abydos (des iss uff de asijaddisch Sajd gejerüwweä von de Dardanelle, da wo im Irschde Kriesch tüaggische Drubbe unneä'm Genneraal Liman von Sanders die Bridde ins Meär serickgejaacht hawwe) geschlaache. Unn wem'mer m'Xenophon glaawe will, hadd's da UFA-reife Filmszene gäwwe: De peässische Satrap, de Pharnabazos wier mit seine Gäul ins Meär ennei geridde, wajl'eä aach sesamme mid'de spaddanische Schiffscheä gejjeä die Addeeneä kämfe wolld (Xen. Hell. I 1,1ff.): Hadd nedd vill gebroochd, hedd awweä im Kinno bestimmd vill Oidrugg gemachd! So'n rischdisch gruhse Siech hadd dann de Alkibiades im Freujuhr 410 bei Kyzikos (in de Propontis, heud: am Südufeä vom Marmara-Meär) errunge. Des woar e wischdisch Sach, des hedd die Wende von dem Kriesch soi kenne: Die spaddanische Flotte kompledd kuazz unn klaa, dene ihrn Admiral, de Mindaros gefalle, unn sogoa die Soldoade an Land noch uffgemischd (Xen. Hell. I 1,16ff.; zou dere Schlachd vgl. Andrewes 1982). [ccxcv,2] Doddaleä Siech, die Seehäeschaffd iss widdeä de Addeeneä geweäse. Unn glajsch druff had'de Alkibiades am Bosporus uff de asijaddisch Sajd die Stadd Chrysopolis befesdischd: So konnde die Addeeneä die Frachdeä, die wo Frischd aus'm Schwoazze Meär, m'Pontos Euxenos, gebroocht hawwe, kondrolliern unn Zoll oikassiern. Dess woarn zwaa uugeheueä wischdische Sache fir Addeen: Bruud fir's Volg unn Monnede fir die Krieschskass (Xen. Hell. I 1,22). Unn schließlisch had'de Alikibiades dann die miesde Plätz in de Ägäis sriggerrooweärd, die wo von Addeen abgefalle woarn odeä die wo die verbünde Spaddaneä unn Peässeä errooweärd hadde. Im Sommä 408 dann konnd de Alkibiades endlisch widdeä haam nach Addeen komme; eä selweä woar noch e bissi reserwierd, awweä s'woarn vill mih Leud, die'm zugejuwelt hawwe, als wej die anneärrn, die'n als Goddesläsdeärreä unn Veärrädeä tiddulierd hawwe. De Alkibiades iss vollstännisch rejabilidiert woarn, unn zum Owweäbefehlshaweä, zum Hegemon Autokrator (klingt goudd, gell!) hawwen'se'n aach noch gewähld (Xen. Hell. I 4,13-20). Wann des kaa Karrjär iss: Vom Stoadsfeind Nr. 1 zum Scheff vonn de OHL! A poar Leud solle sogoar gebrülld hawwe, Alkibiades selld in Addeen de Heärscheä mache, awweä des hadd er abgelehnd. Kaa dumm Käelsche, de Alkibiades. Vlajschd woar doch noch'n rischdische Stoadsmann aus'm gewoarn, so de Taeger (Taeger 1958, I 295). Odeä s'woar doch nua Theadä, um'm Alkibiades soi Beschajdnheit se demmonsdriern (vgl. dadezou spädeä bei Caesar, wej de Marcus Antonius'm des Diadem uffsetze wolld. Zou de Veäbindung zwische'm Strategos Autokrator-Tiddl unn'm Bestreewe, Tyrann se weärn, bajm Alkibiades s. Bearzot 1988). [ccxcv,3] Awwä während sisch de Alkibiades in Addeen noch feijern lässd, hadd de peäsische Grohskeenisch ebbes gemacht, was de Addeener noch bies uffstuhse selld. Mer hadd ja sejje kenne, dess die peäsische Satrape oasch uuaanisch woarn, midd wem'se ihr Geschäfdscher mache sellde. De Pharnabazos (der wo ins Meer geridde iss) had'de Spaddanä geholfe, unn Tissaphernes hadd so komische Hännl midd'm Alkibiades unn de Addeener gehabbd. Des seld jetz annersder weärn. De Achämenidenkeenisch hadd sein ajenne (unn de Parysatis ihrn) Suh geschiggd, Kyros d.J., deä woar awweä nedd de Thronfolscheä unn groad seschzeh Juhr aald. Kyros als de Scheff von de ganse peäsische Trubbe im klaa-asijaddische Krieschsgebbied selld neue Schwung in den Schubbe bringe (vgl. dadezu Xen. Hell. I 4,3ff.; üwweä de Kyros im Klaasijaddische vgl. Cousin 1905), unn des hadd'eä aach gepaggd, weil'm die Spaddanä im Heäbst 408 de rischdische Kolleesch geschiggd hawwe, de Lysandros, de spaddanische Nauarch (dess iss sovill wej "Gruhsadmiral" odä "Flottenscheff"). Die zwaa sinn aach desdewäje goud middennannä auskomme, wajl de Lysander'n e bissi anneärn Spartiat woar, hinneähäldisch unn kluuch, umgänglisch unn bruddaal, e rischdisch Vielzweckgerät in Sache Ausepollidigg unn Krieschfüarn (vgl. dadezu Xen. Hell. I 5,1-10; zum Wajdeärleäse: Bommelaer 1981 unn Cartledge 1987, p. 77ff.). Aach de Alkibiades iss üwweä'n Lysandros gestolberd. Wej de Alkibiades als addeenischeä Floddescheff emmaa nedd doo woar, had'de Lysander im Freujuhr 407 v.Chr. in de Seeschlachd baj Notion (des'iss'n Hafe gejerüwweä von Ephesos) die addenische Schiffe unneär'm Alkibiades sajm Vize ennajgeleeschdd unn uffgemischd. Unn had'dann noch aan druffgesetzt, wej'eä'm Alkibiades, wej der widder doo woar, kaa Revangsch nedd gäwwe hadd (Xen. Hell. I 5,11ff.; zou dere Schlachd nachgugge baj Andrewes 1982). E klaa Ursach, awweä e gruhs Wirgung: M'Alikibades soi Geeschneä in Addeen hawwe die Schlabbe dadezou benutzd, um'm im sajn Posde sebringe (Xen. Hell. I 5,16f.). Damidd hadd Addeen sein besde Mann in die Wiist geschiggd. Die üwweänääxde Ereischnisse weärn zeische, dess Addeen kaan Admiral mih gehabbd hadd, der'em Lysander s'Wassä reische konnd. Mi'm peäsische Geld konnde die Spaddaaner ihr Flotte grisser mache unn jetz de Addeener widdä mih zousetze. Awweä wajl's Nauarche-Amd uff aa Juhr beschrängd woar, mussd de Lysander widdeä haam gih, unn de Kallikratidas iss komme. De Kallikratidas hadd nedd'm Lysander soi Kalibweä gehabbd unn konnd aach nedd so mi'm Kyros d.J. (üwweä'm Kallikratidas soi Darstellung baj Xenophon vgl. Ronnet 1981). Awweä eä woar aach nedd faul. Im Windä 407/6 ------------------------------------------------------------------ [ccxcvi] Die Uffleesung von de Polis ihrne Weld [ccxcvi,1] had'de neue Nauarch Kallikratidas die Addeener unner'm Admiral Konon in Mytilene oigekessld. Addeen hadd'sisch noch emma moads uffgeraffd, um soi Leud da raus'sehole. S'woar nett groad so'ne Ard "Volkssturm", was se geschiggt hawwe, awwä doch s'letzde Uffgeboot: Midd Sklave, awwä aach mit Adelische hawwe'se die Schiffe bemannd (Xen. Hell. I 6,24f.), wass noch ungeahnde Folsche hawwe selld. Anno 406 in de Seeschlacht baj de Arginuse, was nach'm Diodor (XIII 98,5) die grissd Seeschlachd von Griesche gejjeä Griesche woar, hawwe die Addeener die Spadddaner düschdisch gebbutzt. Dene ihrn Nauarch Kallikratidas iss buchstäblisch abgesoffe (Xen. Hell. I 6,29ff. unn Diodor XIII 97ff.; mih üwweä dej Schlachd bajm Wylie 1990, deä wo uff de Sajd 234 schrajwe duud, dess de Kallikratidas de aansisch Admiraal in de Seekrieschsgeschischd geweäse wier, der wo desdewäje imkomme iss, wajl'eä von sajm Flaggschiff in die Bach gefalle unn eädrungge iss.). Awweä aach die Addeener hadde Veälusde (fünfnswannsisch Schiffscheä), besonneärs wajl se wejjeä'm Stuamm die Schiffbrüschische nedd uffsammelle konnde. Ville addeenische Famillje (unn nedd nua von de oarme Leud!) hadde so Gefallenne se beklaache. Die Stimmung in Addeen woar oasch schlääschd. Desdewäje hawwe'se die sieschrajsche Admirääl oogeklaacht unn ville zum Duud veäuaddaald; die drajwend Krafd, des sääd aach de Taeger (1958, I 296), woar de Theramenes, deä wo sajn ajenne Hals redde wolld. Groad'eä hadd sisch nemmlisch oasch schoufl gejjeä die Schiffbrüschische veähaale (Xen. Hell. I 7 unn Diodor XIII 101; vgl. dadezou die Uffsätz vom Andrewes 1974, Németh 1984 - uff Deutsch - unn Lavelle 1988.), Justizmoadde, gejjeä die nua de Sokrates geschwätzd hadd unn die de Addeener selweä nachheärd oasch Laad gedaa hawwe. Awweä s'hilfd hald kaam, den'se schonn veärscheärrd hawwe, dess'eä reabillidiert weärn soll. De Arginuse-Prozeß woar e Riesnsaueraj unn hadd gezajschd, dess de Addeeneä ihr raddigaal Demmograddie e schoufl Sach unn am Enn woar. [ccxcvi,2] Aach fir'die Spaddaner woar's e hadd Zeit nach dere Schlacht. Von de Peässä hadd's irschd'emma kaa Geld mih gäwwe, unn die aansisch Gäjend, wo'mer so rischdisch schih hädd plündern kenne, woar hald's Peässerreisch. Eschd Pesch! Desdwäje hawwe'se de Addeener sogoar e Friedensoogebood gemachd, awwä dess hadd de addeenische Raddikaaldemokroad Kleophon midd üwwädriwwenne Foadderunge buchstäblisch toabbeddierd. In Addeen woarn die Gajsderfohreä oo de Machd (vgl. dadezou Wilcken 1962, p. 161f.): Wann Dummhajd wieh duun deed, odeä besseä, wann Dummhajd Ajdeäpocheä mache deed, dann hedde ville Addeeneä wej'n Riwwlkouche ausgesejje! Da iss sogoar Spadda emmaa üwweä sajn Schoadde gesprunge unn hadd e Ding mi'm Lysandros gedreht. Wajl jedeä Spaddaneä nua aamual im Leäwe Nauarch soi durfd, hawwe'se anno 405 de Lysandros aafach zum Vizzeadmiraal (Epistoleus, Xen. Hell. II 1,7) gemachd, deä awweä in Weägglischkajd s'ganse in sajne Hänn gehabbd hadd (n'ähnlische Trigg weärn spädeä die Römer im Syrische Kriesch mid'de Scipio-Breureä mache. Dadezou Malkin 1990). M'Owweäbefehlshaweä Lysandros hadd aach de Peässer-Prinz Kyros widdeä verdraud, unn's hadd widdeä Geld gäwwe fir die Spaddaneä (Xen. Hell. II 1,13ff.). Die spaddanische OHL hadd länxd gemeäggd gehabbd, wo de Addeeneä ihrn wunde Punkd woar: Die Veärsorjung midd Frischd von de Krim aus'm Schwoazze Meär. Jedes Pund Frischd mussd durch die Meärenge von Dardanelle unn Bosporus komme, unn genau hier hadd de Lysandros de Addeener Ärjeä gemachd. Am Enn hadd'eä die Addeeneä nach Strisch unn Foarrem ausgedrixd gehabbd unn hadd die addeenische Flodde in de Schlacht bei Aigospotamoi aafach ausraddierd. Die gefangenne Addeeneä (vlajschd draj- bis vejjeädausnd, so Plut. Lys. 11,6.10; 13,1 bzw. Paus. IX 32,9.) sinn an Oadd unn Stell massagrierd woarn, so gruhs woar de Hass uff'se, wajl ville hawwe gesaad, des wier nua die gerääschd Veägeldung fir des, was die Addeeneä alles gemachd hedde; die Gefangene, die wo kaa Addeeneä woarn, des kenne oo die fünfunnzwansischdausnd Mann geweäse soi, sinn waschajnlisch spädeä fraj komme (Xen. Hell. II 1,28ff., bes. 31f. unn vgl. dadezou Ehrhardt 1970 unn besonneäs zou dere Masseschläschderaj de Ducrey 1968, p. 64ff.). De addeenisch Admiraal Konon, der wo spädeä noch'emmaa wischdisch weärn duud, iss midd siwwe Schiffe devookomme unn nach Zybbeärn zum Euagoras abgehaue (u.a.: Andoc., Myst. 20ff.; unn vgl. dadezou: Costa 1975.). [ccxcvi,3] Addeen woar veälloarn, des woar so klar wej Kliesdbreuh. Die Spaddaneä brauchde nua se woadde, bis de Hungeä die Addeeneä feäddisch gemacht hawwe deed. Awweä wej die Addeeneä von dere Sach geheerd hadde (a aansisch Schiff woar bis'in Peiraios duaschkomme - alleädinx e Geschischd ohne die Melina Merkuri), wollde'se nedd uffgäwwe, wajl se sisch nedd voastelle konnde, dess'mer'se besseä behannelle deed als wej'se selweä mid'de besieschde unn erowerde Poleis umgesprunge woarn: Mytilene, Skione odeä Melos (Xen. Hell. II 2,3f.10.). So hawwe'se veäsuchd, Addeen zum Endkampf voasebberrajde. [ccxcvi,4] Anno 404 v.Chr. woar's dann endlisch voabaj mid'de Addeeneä ihrne "Mir-kabbidulliern-nie"-Stimmung. Uff die Fraach, was's jetz gäwwe selld mi'm veähassde Addeen, hadde die Leud aus Korinth unn Theben e aafach Andwoadd: Die Addeeneä-Baggaasch als Sklave veäkaafe, flach mache dej gans Wallachaj unn dann e Viehwaad draus (Xen. Hell.II 2,19; Plut. Lys. 15,2). Des woar'n gans schiene Schoggeä! Awweä des wollde die Spaddaaneä nedd. Wej de Xenophon schrajbd, hawwe die Spaddaneä gesaad, mer deärfd so ebbes nedd mid'deärer Stadd mache, die wo in de Peässeäkriesche midd Griescheland geredd hädd (Xen. Hell. II 2,20; vgl. Xen. Hell. VI 3,13; 5,36; Andok. I 142; Justin V 8,4f.). S'hadd aach noch'n Orraaglspruch aus Delphi gäwwe (so goud wej aus'm Vatikan!), des'se nedd de Griesche ihrn gemajnsaame Heäd kabbuddmache sellde (Aelian, VH 4,6). Awweä s'duud aach e Üwweälieferung gäwwe, dess die Spaddaneä Anxd voa de Thebaneä gehabbd hädde, dess dej üwweämäschdisch weärn deede in Middlgriescheland, wann's kaa Addeen mih gäwwe deed (Polyain. I 45,5; vgl. Xen. Hell. II 3,41; 4,30). De Taeger (1958, p. 296) duud hier'm Xenophon folsche unn babbld von de Spaddaneä ihrne panhellenische Veäandwoaddung, uff die se sisch hier besonne hädde. Unn da iss aach ebbes droo, awweä wascheinlisch hald nua so vill wej de Zuggeä, desdewäje damidd die Meddizien nemmih os biddeä schmegge duud. Wem'meä sisch nemmlisch die Bedingunge vom Friddensveädraach oogugge duud: Platzveäwajs fir'n Addische Seebund. Die Addeeneä mussde selweä ihne ihr Befesdischungsmaueän abrobbe - aach unn besonneäs die Lange Maueän, von de Krieschsschiffscheä selld'n nua zwölf bleibe (zum Küsdeschutz), se mussde Middglied im Peloponneische Bund weärn, unn die Veäbannde deärfde haam komme (Xen. Hell. II 2,20 unn Plut. Lys. 14). Dadroo kam'mer goud eäkenne, dess des Addeen, was üwweärisch gebliwwe iss, n'eschde Gewinn fir die Spaddaneä geweäse iss: Die Bedingunge woarn hadd, awweä's Naachkrieschs-Addeen konnd de Spaddaneä noch'n goure Knääschd soi unn e Gejjeägewischd gejjeä Korinth und Theben. Kaa Wunneä, dess die Thebaneä saueä woarn. Nua muß mer hald uffbasse, ob mer de Spaddaneä nedd Uurääschd doud, wem'mer so in Sein unn Schein unneäschajde duud (dadezou Munro 1937 unn Hamilton 1979, p.47ff. unn Cartledge 1987, p. 275.280f., deä wo maand, die Spaddaneä hedde nua uff Realpollidigg gemachd). S'grieschische Muddeäland, so Taeger (Taeger 1958, I 296) konnd jetz n'kuazze Draum von de Frajajd draame. Awweä baald selld se meägge, dess nua die Heäschafd gewexld hedd; unn die Spaddaneä, die hedde noch weenischeä als wej die Adeeneä e gerääschd Friednsoaddnung haale kenne. De Komikeä Theopomp (baj Plut. Lys. 13) hadd gesaad, die Spaddaneä wiern wej Wirde, die wo Essisch in de seuse Woi von de Frajajd gedaa hedde unn'n so biddeä gemachd hedde. Wann mir heud seriggugge, dann fälld uus ebbes uff, was die Griesche nedd so rischdisch gemeäggd hawwe, wajl's'n nedd wischdisch woar. Mir heud, also die miesde Eurobäer, mir leäwe in Nazjonoalstoade, also alle Fransuuse wohne in Frankrajsch, alle Englänneä in England usw. Unn so e Land wej Pole, da hawwe die Leud lang defir gekämfd, dess alle Pole in aam Stoad leäwe sellde. Die Griesche hadde kaan Marschall Pilsudski, unn es hadd aach kaan Stoad gäwwe wej Rom, dess die Halbinsl Iddaalje midd allm drimm unn droo unneä soi Reschimend gebroochd hadd. Die grieschische Poleis wollde so ebbes nedd. Unn wann aa Polis probierd hadd, üwweä anneärn Poleis se heärsche, dann woar des de Leud nedd rääschd. Desdewäje konnde die Griesche aach goar nedd meägge, dess, wej de Delisch-Attische Seebund uneägange iss, dess dademidd (so Harmand 1973, p. 33) aach de aansische nennensweärde Veäsuch, unneä de Hellene e Rajsch se gründe, midd unneägange iss; unneä'm Strisch (so als wajdeä Harmand 1973, p. 33) hedd Addeen midd sajm Seebund zou weenisch Land beheärrschd, wier auf die Daueä rüggstännisch in de Krieschsteschnik geweäse, unn baj de Addeeneä, da hedd's stoagge Grubbe gäwwe (die Oadlische unn die Intelligenzleä), die wo gejjeä die Rajschsbildung geweäse wiern. Also, die Griesche hawwe gejubld. Awweä was hawwe die Peässeä gemachd? Wajl's Achämeniderajsch, des woar ja de anneä gruhse Siescheä - ajendlisch. [Taeger, Altertum I 296] ------------------------------------------------------ [ccxcvii] [ccxcvii,1] Ajendlisch, wajl die Peässeä, die woarn irschd emmaa midd sisch selweä beschäfdischd. Wajl, de Kyros d.J., deä Achämenideprins, deä wo de Spaddaneä so geholfe gehabbd hadd, deä Kyros wolld selweä Gruhskeenisch weärn. Unn wajl deä Posde schon besetzd woar von sajm Broureä Artaxerxes II., hadd'eä Kriesch gemachd, die berühmd 'Anabasis'. Anabasis, so hääsd des Buch, was de Addeeneä Xenophon, deä wo middmaschierd iss, üwweä den Feldzuuch geschriwwe hadd, unn des kennd jedeä, deä wo emmaa Aaldgrieschisch geleärnd hadd (dadezou Cousin 1905 unn Boucher 1913 unn Luccioni 1948 unn Delebecque 1957). Spädeä iss dann die Geschischd de "Zejjedausnd ihrn Marsch" gedaafd woarn (dadezou Cousin 1905, p. 148ff. unn Bonner 1910) De Kyros d.J. hadd baald drajzehdausnd grieschische Frimdelegionärn, also Söldneä, oogestelld; dadevoo woarn zejjedausnd Schweärbewaffnede, also Hoplite (dadezou de englische Uffsatz von Roy 1967). Des woar n'Haffe Leud, awweä de Kyros hadd sisch ausgereschnd, mid'dene Griesche sesamme unn sajne ajenne Soldoade kennd'eä sajn Broureä besiesche. De Kyros duaffd Söldneä ooweärwe, awweä so ville, da wier sajn Broureä missdrauisch woarn. De Kyros hadd in ville veäschiedenne Gejjnde weärwe loasse; de aane hadd'eä veäzehld, eä welld gejjeä'n Tissaphernes Kriesch mache (Xen. An. I 1,7-9), unn de anneärn, eä welld'n Feldzuuch ins Pisidische mache (Xen. An. I 2,1). So had'de Kyros s'rischdische Ziel veähaamlischd (vgl. Roy 1967, p. 296, üwweä's grieschische Woadd 'épikruptoménos'). Ville von dene Söldneädrubbe had'de Kyros rischdisch gejjnd gepargd unn hadd'se dann uff de Daach X woadde loasse. Da woar zum Bajspill de Spartiat Klearchos (duasch den de addenische Flüschdling Xenophon bajn Kyros komme iss); de Klearchos woar Tyrann von Byzanz geweäse. Awweä wej'eä da Stfide gih mussd, iss'eä bajn Kyros gemachd unn hadd Geld kriehd, wajl eä solld fir'n Kyros Frimdelegionärn ooweärwe. Unn solang, wej de Kyros die Soldoade nedd gebrauchd hadd, had'de Klearchos gejjeä die Thraker uff de Thrakisch Chersones gekämfd (Xen. An. I 1,9; Diodor XIV 12,2ff.; dadezou de RE-Addiggl vom Lenschau 1921 unn Berve 1967, I 214f. unn II 633 unn Parke 1933, p. 25). Fir's Peässeärajsch woar de Zejjedausnd ihrn Zuuch nedd mih wej'n Schnubbe geweäse. Gans anneäsdeä baj de Griesche, die hawwe Bauklötz gestaund (vgl. z.B. Judeich 1892, p. 190 odeä Luccioni 1948, p. 43). Die Griesche hawwe daduasch geleärnd, was so e gruhs Söldneäammee midde im Achämeniderajsch alles oostelle konnd. Nedd nua die Söldner unn die Söldnerführeä im ganse grieschische Raum hawwe daduasch e gans anneä Selbstbewußdsoi kriehd - wann nua genungg von'n sesammewoarn, konnde se die Weld uff'n Kobb stelle - na, die Griesche hawwe aach oogefange sisch voasestelle, wej des soi kennd, wem'mer im Peässeärajsch Eärooweärunge mache deed. [ccxcvii,2] Fir die Karthageä woar dej Schwäschung von Syrakus die Gelejjnhajd, ihrn ajenne Machdberajsch uff Sizilje se errischde (hier unn im folschnde nach Barceló 1994, p. 6f.). Anneäsdeä als 416, wo die Karthageä nix wisse wollde von'm sizilische Awendeujeä, hawwe se jetz (Anno 410/9 v.Chr.) ihrn Genneral Hannibal nach Sizilje geschiggd (Diod. XIII 44,1). Unn baald solle üwweä hunneärddausnd Mann noochkomme soi. Dej Ammee hadd im irschde Oogriffsschwung so wischdische Städde wej Selinus unn Himera eärrooweärd (Xen. Hell. I 1,37). [Taeger, Altertum I 297, 2. Absatz] [ccxcviii,3] Im Juhr dadenaach sinn die Karthager widdeä in die Offensive gange. Unn se hawwe aach e Gesannschafd nach Addeen geschiggd, wo mer sisch üwweä de Syrakusaneä ihr Niedeälaache naddirlisch gefreud hadd. Fir die Karthageä woar wischdisch, dess die Spaddaneä unn die anneän Freunde von Syrakus im grieschische Muddeäland kaa Drubbe gejjeä die Karthageä schigge kennde (dadezou de Uffsatz vom Stroheker 1954). ------------------------------------------------------ [ccxcviii] [ccxcviii,1] Zwed Abdajlung: De makedonische Zajdabschnidd in de Middlmeärgeschischd [ccxcviii,2] Irschd Kabiddl: Die Zajd, wo die Peässeä s'Saache hadde [ccxcviii,3] 1. Die gajsdische unn polliddische Grundlaache (e schie Bajspill fir die Leäwenskrafd von'erreä Polis gäwwe die Leud aus Aigina. Die Addeeneä hadde'se 431 v.Chr. von ihrner Insl veädriwwe, awweä unneä de Spaddaneä ihrm Schutz sinn se in grisserre Grubbe bajennanneä gebliwwe unn hawwe nedd uffgäwwe, sonneän immeä gejjeä die Addeeneä gekämfd, bis'se endlisch haam konnde; dadrüwweä Figueira 1988). (zum Alkibiades seine polliddische Absischde in Rischdung Tyrannis voa de zwedd sizilisch Expeddizjon s. Bearzot 1988). [Taeger, Altertum I 299. 2. Absatz unten//327 alt] Leud, die Söldneä weärn wollde, hadd's genungg gäwwe. S'Duaschennanneä vom Peloponnesische Kriesch hadd groad die Leud, die wo nedd so vill hadde, im alles gebroochd (dadezou Aymard 1959 üwweä die schlääschde Leäwnsbedingunge unn de Diesner 1957 uwweä's Söldneäproblem). ------------------------------------------------------ [ccci] [ccci,3] De Taeger schrajbd üwweä'n Aristophanes: ------------------------------------------------------ [cccii] [cccii,1] De Reemtsma (Reemtsma 1998, p. 155) schrajbd e bissi ebbes anneärres üwweä'n Aristophanes: S'deed n'gans besonneärre Umwandlungsprozess gäwwe groad in gans schlääschde Zajde; e poar Schrifdstelleä deed's immeä gäwwe, die wo so e rischdisch Kaddasdroof dademidd bewäldische deede, des'se des Ennsetze in Komik umwannelle deede; wann des fungzioniern deed, kennd mer lache, awweä des Ennsetzlische deed nedd geleuschned weärn; s'deed nua weenische Schrifdstelleä, die wo des geschaffd hedde, unn des wiern z.B. de Aristophanes (üwweä'n Peloponnesische Kriesch), de Grimmelshausen (Drajsischjährischeä Kriesch), de Karl Kraus (Irschde Kriesch) unn de Arno Schmidt (Zwedde Kriesch). [cccii,3] (üwweä die Endwigglung von de Griesche ihrne Geschischdsschrajwung im viadde Jahrhunneärd zum Hellenismus hi s. Meißner 1992a, aach wann'eä uff Iddaljeenisch iss) [Taeger, Altertum I 302, unten] ------------------------------------------------------ [cccv] Spätsophistik unn Atomistik - Sokrates [cccv,2] Sokrates ***(üwweä'm Sokrates soi oogeblisch bies Fraa, üwweä die Xanthippe, gibbd's n'klaane Rommaan von de Kaiser 1994, no ja, wem hald so e Wajjbsleudzeusch gefalle duud) [Taeger, Altertum I 305,2] Spadda konnd's goar nedd pagge, die Stellung, die wo's sisch in Griescheland errowweäd gehabbd hadd, se haale. Schuld droo woarn nedd ajenndlisch feäddische Pollidiggeä unn Offziern, sonneän dem ganse spaddanische Stoad soi Strugduur hadd hinne unn voanne nedd gebassd (n'Üwweäbligg baj Hodkinson 1993, p. 148f.). Unn wajl se dess aach goar nedd annersdeä mache konnde, ohne üwweä ihrn ajenne Schadde se springe, hadd's immeä weenischeä Bürjeä gäwwe, unn aach wiaddschafdlisch woar nedd vill se wolle in Lakonije. Jetz hadde se vlajschd noch vejjeädausend Vollbürjeä. Wem'mer dess nedd e krisenhafd Endwigglung haase will, was dann? [Taeger, Altertum I 307, 2. Absatz] [cccvii,3] Glajsch nach dem Gemetzl von Aigistopotamoi (uff Deutsch: Gaasdefluß) had'de Lysander oogefange, uff de Trümmeä von de Addeeneä ihrne ‚archê' e neu Rajsch se baue. Üwweäall had'de Lysander die Demmogroade (odeä weä'm sonsd noch nedd gebassd hadd) gestüazzd unn dadefir die Oligarche oo die Machd gebrachd. Des siehd uff'n irschde Bligg so aus wej die aald spaddanisch Pollidigg, des'se am lejbsde mid'de Aristokroade se duu hadde. Awweä m'Lysander soi Oligarche, des woarn Leud aus alle Gesellschafdsschischde, gans unneäschiedlische Leud, awweä se woarn m'Lysander treu eägäwwe (dadezou Cavaignac 1924; Taeger 1958, I 307, nennd se m' Lysander soi "Kreaduurn"). So woarn des klaane Grubbe, die wo uff Gewaldheärschafd gemachd hawwe (de Cartledge 1987, p. 90, veäglajschd se mid'dene Milidäärjuntas, die wo die Ammerigaaneä im Kaale Kriesch in Middl- unn Südammeriga als Bollweägge gejjeä die Bolschewigge unneästützd hedde; biese Keälle, goure Keälle, egaal, Haubdsach Kommunisdehasseä). E poar von dene Oligarchije hadde e gans bestimmd Reschierungsfoamm, die Dekarchije, uff Deutsch "Zejjemänneäkollegije" (Samos: Xen. Hell. II 3,7; Thasos: Nep. Lys. 3,1). In Addeen finne mer e Drajsischeäkollegium, die ‚triakonta'. Ville Oligarchije woarn bloudische Gewaldheärschafde, unn die Oligarche vom Lysander sajne Gnade hawwe sisch, ofd korrubd odeä sogoar rischdische Räuweä unn Eäbresseä, selweä die Sägg vollgemachd. Wedeä die Demmogroade noch die gemäsischde Oligarche/ Aristokroade hadde unneä dem Reschimend ebbes se lache. Unn desdewäje mussde m' Lysander soi Oligarchefreunde duasch spaddanische Gannisoone unn spaddanische Offiziern (odeä "Uffsischdsbeamde", so üwweäsetzd de Taeger 1958, I 307, s'grieschische Woadd ‚harmostês') beschützd weärn voa de ajenne Leud (zum Harmoste-Amd nachgugge baj Parke 1930, p. 51ff. unn Bockisch 1965 unn Cartledge 1987, p. 91ff.). Des mer als Harmost ganz schih unn schnell rajsch weärn konnd, des selld aach noch e Problem fir Spadda gäwwe! [Taeger, Altertum I 307, 3. Absatz] [cccviii] [cccviii,1] So woar de Lysander de mäschdischsde Mann in Hellas woarn. Unn eä woar de irschde Spaddaneä, deä wo fir sisch selweä hadd Sieschesdenkmäleä eärrischde loasse (zou dene Denkmäleä vgl. Bommelaer 1981, p. 7ff.). Des berühmdesde Denkmoal hadd'eä sisch in Delphi baue loasse, s' Nauarche-Denkmoal. Des woar e Moaddsding midd vlajschd viazzisch Staduwe; dej Staduwe, des woarn m' Lysander soi Offiziern, unn im Middlpungd, da woar de Lysander selweä, wej'eä vom Meäresgodd Poseidon de Siescheskranz uffgesetzd kriehd. Nedd nua, dess de Lysander waschajnlisch de Addeeneä ihr Marathon-Denkmoal in de Schoadde stelle wolld - eä selweä midd aam von de grissde Göddeä uff Du unn Du, da kam'mer errausleäse, dess de Lysander ganz huuch ennaus wolld (dadezou Zinserling 1965 unn Cartledge 1987, p. 82f.85). Unn des, wo doch baj de Spaddaneä alle glajsch woarn, ‚homoioi'. Awweä s'selld noch besseä komme: Die Leud aus Samos hawwe m'Lysander sogoar wej'm Godd Altare gebaud, Opfeä gebroochd, hajlische Liedeä gesunge unn ihr Heraia-Fesd in Lysandreia-Fesd imgedaafd, wej uus de Duris von Samos veäzehle duud (FGH 76 F26,71, apud Plut. Lys. 18; dadezou de Kornemann 1901, p. 54f. unn Habicht 1970, p. 3ff.243f. unn Cartledge 1987, p. 83f. gejjeä Badian 1981, p. 33ff., deä wo maand, die Samier hedde irschd de duure Lysander oogebeäd). Unn 1965 iss im Hera-Tembl von Samos, m' Heraion, e Inschrifd gefunne woarn, unn da hadd weägglisch drinn gestanne, dess die Samier ihr wischdischsd Fesd, die Heraia, wejjeä'm Lysander in Lysandreia imgedaafd hawwe (unn des so ca. vejjeä Juhr lang). Dademidd sinn'm Duris soi Woadde bestädischd woarn (als Geschischdsschrajweä had'de Duris kaan goure Ruf). Also kenne mer glaawe, dess de Lysander nedd wej'n Heros, sonneärn rischdisch als Godd veäeährd woarn iss (fir die Unneäschiede Veäeährung Heros/Godd vgl. Taeger 1957, p. 259). Des woar's irschde Maa, wo'm Griesche so ebbes bassierd iss, solang'eä noch geleäbd hadd. Awweä die Aadlische von Samos hadde aach Grund gennuch, m'Lysander danggboar se soi, wajl die Demmogroade hadde se devoogejaachd unn'n alles abgenomme. Awweä aach anneärre ionische Poleis hawwe sisch nedd lumbe loasse. [cccviii,2] Awweä des Rajsch, des wo de Lysander fir Spadda sesammegezimmeäd gehabbd hadd, des Rajsch woar nix fir die Spaddaneä. De Spaddaneä ihr Weld woar, so goud's gange iss, abgeschlosse geweäse. Nua so hadde die weenische Spartiate, die "owwerre Zejjedausnd", sisch selweä, ihrn Stoad unn ihr Knääschde sesammehaale kenne. Awweä jetz hadde se midd'm kompledde Rajsch ihrn Schaff. Als aanselne Mensche mussde se sisch drause in de Weld ummduu. Mi'm Finley Moses (1986a, p. 177) kennd mer dess so beschrajwe: S'wier de Spaddaneä ihr Mallöör geweäse, desse hald nedd in'm lufdleere Raum geleäbd hedde; graod dej neue Uffgaawe hedde de aanselne Spaddaneä aus dem Oimachgloas befreid, wo se sisch selweä gejjeä alles, was frimd unn neu iss, konseävierd gehabb hadde. Wajd ab von Lakonie woarn se nemmih unneä de Fuchdl vom Kosmos unn de Agoge, sonneänn s'Errimmreise in de Weld unn besonneäs de Rajschdum, den wo se jetz da drause krieje konnde, dess woar's, was'se jetz wollde, aach wann se sisch dadebaj noch ofd genungg wej die Firma Neureisch uffgefihrd hawwe. Dess aale Spadda woar uff'm Glajschgewischd unneä de "owwerre Zejjedausnd" uffgebaud geweäse, also hadd des neue Spadda kaa Schangs gehabbd, die Ufflesung von eewe dem Glajschgewischd se üwweäleäwe. Des Spadda aus de guude aalde Zajd selld oo sajm ajenne Eäfolsch duudgih: Die Spaddaneä hadde sisch sajd'de Messenische Kriesche immeä mih in e Stützkoasedd gezwängd gehabbd, unn jetz, wo'se Addeen feäddisch gemachd hadde, mussde se raus aus dem Ding. Des konnd nedd goud gih, wej mer glajsch leäse weärn. Naddirlisch hawwe ville Spaddaneä aach selweä middkriehd, dess ebbes faul is im Stoad. Unn se hawwe schonn probbierd, ebbes degejjeä se mache, dess so wenische Leud vill vom Reischduum, der von drause eroikomme iss, abkriehd hawwe, unn anneärre groad daduasch noch eärmeä woarn sinn, so oarm, dess se kaa Vollbürjeä, kaa Homoioi mih soi konnde. S'iss e Gesetz erauskomme, dess kaan Privatmann mih gemünsd Geld hawwe selld (Plut. Lys. 17), awweä de Zuuch woar schonn abgefoahrn (Xen. Resp. Lac. 14; dadezou Noethlichs 1987a unn'n kuazze Üwweäbligg baj Hodkinson 1993, p. 150ff. unn 168). Anno 399/8 v.Chr. wier des Bulveäfass baald huchgange, unn de Zündeä woar'n Keääl midd Noome Kinadon (Taeger 1958, I 308; zou de Dadierung wajdeäleäse bajm Hamilton 1982). Kinadon-Veäschwörung (Xen. Hell. III 3,4,-11; Aristot., Pol. V 1306B31-36; Polyain. II 141,1; dadezou die Uffsetz von David 1979 unn Vattuone 1982 unn Sartori 1991; e anneä Deudung stammd vom Jehne 1995, deä wo maand, dej gans Geschischd hed'de Xenophon wejjeä'm Keenisch Agesilaos veäzehld unn nedd, wajl se so oasch wischdisch odeä gefährlisch fir Spadda geweäse wier) [Taeger, Altertum I 308, 2. Absatz// 335,2 alt] [cccviii,3] die Drajsisch (dadezou Krentz 1982; zou de besonneä Doarstellung von de Drajsisch bajm Xenophon nachgugge bajm Dillery 1995, p. 138ff.) [Taeger, Altertum I 308, 3. Absatz] [cccix,1] Die Radikale unneä de Drajsisch hawwe baald gemeäggd, des'se mid'de Addeeneä nedd so umspringe konnde, wej se wollde. Da hawwe se de Spaddaneä Ordeä gäwwe, des'se in Addeen n' spaddanische Harmost unn e spaddanisch Gannisoon bräuschde. Unn die Spaddaneä hawwe aach glajsch Soldoade nach Addeen veäleeschd (Xen. Hell. II 3,13f.; Diod. XIV 4,3f.; Plut. Lys. 15,6; Justin V 8,11). De Taeger (Taeger 1958, I 309) maand, de Lysander hedd oasch geärn dej Gannisoon geschiggd, wajl die völlisch Kondroll üwweä Addeen, des wier die Grundlaach vom Lysander soi Pollidigg geweäse. Jetz, wo die Drajsisch von dere Gannisoon unn'm Harmost Kallibios gedeggd woarn, wollde die Radikale nedd nua polliddisch spaddanischeä soi wej die Spaddaneä, se wollde sisch aach die Sägg vollmache. Desdewäje hawwe se rajsche Metöke oogeklaachd, duudgemachd unn dene ihrn Besitz oo sisch gebroochd. S'hääsd, dess de Theramenes da de aansische woar, deä wo gesaad hadd: Jeetz wolle mer emmaa halblang mache mid'de oligarchisch Revoluzjoon. Wej im Juhr 411, schrajbd de Taeger (1958, I 309), hedd'eä veäsuchd, e gemäsischd demmogroadisch Veäfassung fir Addeen duaschsesetze. Schonn die andigge Quelle e Lischdfiguur, die wo'm Genneraal Harrass aus'm Zuckmayer sajm "Des Teufels General" odeä m'Albert Speer üwweä die Juhrdausnde die Hänn rajsche kennd: Mir kenne de hisdoorische Theramenes nemmih eäkenne (dadezou Merkelbach/ Youtie 1968 unn Engels 1993). Uff jedn Fall sinn sisch die andigge Quelle zimmlisch aanisch, dess's nach'm Theramenes sajm Duud irschd so rischdisch rund gange iss; de Pompeius Trogus (Justin V 9,1-3) had'des so beschriwwe: (Wajl de Alikibiades duud woar unn) "die Tyranne kaa Anxd mih hawwe mussde, dess de Alkibiades zum Räscheä oo ihne weärn deed, hawwe se die draurische Üwweäresde von de Stadd wajdeä midd Moadd unn Raub ausgepressd. Unn wej se geheerd hawwe, dess des aam aus ihrne ajenne Rajje, m'Theramenes, des nedd gefalle deed, hawwe se groad den duudgemachd, aach dess die ganse anneärrn noch mih Anxd hawwe sellde. Fasd all sinn jetz aus de Stadd uff unn devoogange; s'ganse Griescheland woar voll midd Flüschdling aus Addeen." Ja, de Kritias hadd sisch gejjeä'n Theramenes duaschsetze kenne unn hadd sisch nedd uffhaale loasse. In sajm Haß gejjeä die Demmogroade unn dess's nie mih so e Blammaasch fir die Oligarche wej Anno 411 v.Chr. gäwwe deäffd, iss de Kritias rischdisch veäbabbd geweäse. Unn des, wo doch de Kritias n'studierde Mann unn'n Dischdeä woar unn aus'm addenische Huchaadl gestammd hadd - bis uff'n saachehafde Keenisch Kodros iss's in sajm Familljestammbuch seriggange (dadezou, wej de Kritias so'n bruddaale Keäll woarn iss, Németh 1988). Awweä de ganse Unneärischd bajm Sokrates hadd nix genutzd; midd alleä Gewald solld in Addeen widdeä de aale Bloudaadl s'Saache hawwe. De Kritias wolld Addeen widdeä ins sibbde odeä achde Jahrhunneärd seriggbombe. Vlajschd wolld'eä sogoar aus Addeen e zwedd Spadda mache - nedd nua baj de Veäfassung, sonneärn aach baj de Oiwohneäzoahl unn de Sozjaalstruggduur (des maand Whitehead 1982 unn Krentz 1982). Da woar's nua konsequend, dess de Kritias unn die Drajsisch nedd nua aanselne imgebroochd odeä veädriwwe hawwe, naa, die ganse Leud, die ganse Grubbe, von dene mer hedd maane kenne, des'se Demmogroade wiern odeä die Demmogroade unneästütze deede, dej allminnanneä sollde endweddeä veädriwwe weärn odeä in die lendlische Deme abgedrengd weärn, wajd foadd vom Zendrum von de polliddisch Machd, wajd foadd von Addeen. Im Kritias sajne Ooklaacheredd gejjeä die "Zimbeälies" Theramenes, jednfalls so, wej se den Xenophon (Hell. II 3,24-26) higeschriwwe hadd, hääsd's: "Ihr Roadsheärrn, wann aaneä von eusch glaawe duud, dess groad zouvill Mensche steärwe, dann muss'eä begrajfe, dess des üwweäall bassiern duud, wo Stoade unn Veäfassunge veäeänneärd weärn; es iss hald so, dess hier die miesde Leud gejjeä die sinn, die wo die Oligarchie oigefihrd hawwe, wajl Addeen von de ganse grieschische Städde die mid'de miesde Oiwohneä iss unn wajl die länxd Zajd s'Volg in Frajajd gruhswoarn iss. Mir awweä, mir wisse, dess die Demmogroadie fir Keälle wej uus unn fir Keälle wej eusch kaa Veäfassung iss, die ebbes daache duud. Unn mir wisse aach, dess des Volg hier sisch nie unn nimmeä mid'de Lakedaimonier oofreunde kann, mid'de Lakedaimonier, die fir uus die Reddeä woarn; groad die besde weärn desdewäje uff immeä in Treue fesd zou de Lakedaimonier stih! Unn desdewäje aach hawwe mir mid'de Zoustimmung von de Lakedaimonier dej Veäfassung oigerischd. Unn wem'mir meägge, dess aans gejjeä die Oligarchie iss, dann schaffe mer'n aus'm Weesch, so goud mer kenne." In de Masseveädrajwunge - z.B. de Isokrates (VII 67) veäzehld von ellaa fünfdausnd Leud, die wo in de Piraios geflüschd sinn - unn de ville Moadde - de Xenophon läßd de Thrasybulos saache, die Drajsisch hedde in achd Monadde mih Leud duudgemachd wej die Spaddaneä in zejje Juhr (Xen. Hell. II 4,21) - kam'mer e neu Qualidääd eäkenne: Des neue Addeen, de Oligarche ihr Addeen, hadd's Volg (de `dêmos') nemmih gebrauchd, wajl's kaa Flodd mih gebrauchd hadd, unn dann woar de Demos schonn e Gefahr fir dej Awanggeärd, wajl se hald so vill woarn (dadezou Cloché 1911 unn Bearzot 1994, p. 145ff.). Awweä groad deä Terror selld de Oofang vom Enn von de Drajsisch soi! Weä konnd, iss voa de Drajsisch Stifde gange. Nua, wo sollde die Leud hi? Die Spaddaneä hadde all ihrne Bündneä veäboode, Flüschdling aus Addeen uffsenomme. Awweä Korinth, Megara unn Theben, die hawwe sisch nedd droo gehaale. Unn die Thebaneä hawwe sogoar e Gesetz gemachd, dess jedeä e Stroof krieh deed, deä wo de addenische Flüschdling nedd helfe deed (Diod. XIV 6,3). Mer muss sisch des emmaa voastelle: Die sälwe Thebaneä, die wo eewe noch aus Addeen n' Drümmeähaffe hadde mache wolle, hawwe sisch jetz so halb gejjeä Spadda gestelld unn de addenische Flüschdling Asyl gäwwe. Da kam'mer sejje, dess ville Stoade oogefange hawwe, e Absetzbeweschung von Spadda se mache. Mir wisse, dess die Thebaneä saueä woarn, wajl die Spaddaneä, die wollde die Krieschsbeude nedd so daale wej die Thebaneä (Xen. Hell. III 5,5). Unn de Cartledge (Cartledge 1987, p. 283) maand, die Thebaneä hedde gemeäggd, dess fir die Spaddaneä s'oligarchische Addeen n' prima Wachhund gejjeä die Boioter abgäwwe hedd. Unn so hawwe die Thebaneä nedd nua Flüschdling uffgenomme, sie hawwe aach geholfe, des'sisch addeenische Flüschdling milidärisch formiern konnde im Boiotische. [Taeger, Altertum I 309, 3. Absatz] --------------------------------------------------------------- [cccx] De Könischsfriedn [cccx,1] De Pausanias woar bestimmd kaan Freund vom Lysander. Unn wajl die Drajsisch m' Lysander soi Knääschde woarn, hadde se kaa goure Koarde. Unn in de antike Borne hääsd's, de Pausanias hedd die Drajsisch nedd goud behannld, wajl des wiern'm Lysander soi Freunde geweäse, unn eä, de Pausanias, wier neidisch uff'n Lysander geweäse (). Die addeenische Demmogroade hawwe des nedd so rischdisch gebliggd unn hawwe sisch desdewäje mi'm Pausanias sajne Soldoade oogelegd. Dadebaj hadd's aach Duure gäwwe. Awweä de Pausanias hadd trotzdem baj die Demmogroade gehaale, wajl eä hadd geglaabd, dann missde dej baj'n haale, unn genauso wej Addeen unneä de Drajsisch m' Lysander soi Stadd woar, dann missd Addeen unneä'm Thrasybulos unn sajne Kammeroade ihm soi, m' Pausanias soi Stadd soi (Xen. Hell. II 4,29-37; Diod. XIV 33,6; Plut. Lys. 21,4ff. unn Arist. Resp. Athen. 38; vgl. Tuplin 1993, p. 46f. unn Cartledge 1987, p. 284ff., dann Harding 1988 üwweä de Pausanias unn die Demmograddie, unn dann besonneäs zou dem Krach, den wo'eä mi'm Lysander wejjeä dere Pollidigg in Addeen kriehd hadd: de Ste. Croix 1972, p. 144). De Taeger (Taeger 1958, I 310; ähnlich Cartledge 1987, p. 285) schrajbd, de Pausanias hedd gemeäggd, dess'm Lysander soi Polidigg ville Griesche gejjeä Spadda uffbringe deed - ohne dess de Pausanias de Sinn vom Lysander sajne Pollidigg begriffe hedd; desdewäje hedd'eä die addenische Demmogroade uff soi Sajd bringe wolle. [Taeger, Altertum I 310,1] [cccx,2] So iss Addeen widdeä demmogroadisch woarn (zou de Widdeäoifihrung von de Demmogroadie vgl. Cloché 1915); die Drajsisch duaffde nach Eleusis abdamfe, wo se ihrn ajenne Stoad uffgemachd hawwe (so e Oard "DDR" im Klaaformaad), unn dej Leud in Addeen, die wo immeä noch baj die Drajsisch gehaale hawwe, die duaffde inneähalb von'm bestimmde Zajdraum fir die Oligarche obdiern unn nach Eleusis zejje. [cccx,3] Awweä sogoar dene Uuveäbesseälische iss e Door uffgehaale woarn: E allgemein Amnesdie iss unneä'm Eukleides sajm Archontat (403/2 v.Chr.) eäloasse unn beschwoarn woarn, dess alles veägäwwe unn veägesse soi selld. Nua die gans 'schwiere Jungs', die wo in de Ausschüss von de 'Zejje' unn de 'Drajsisch' gesesse hadde, fir die selld's kaa Gnoad gäwwe (Xen. Hell. II 4,38ff.; Aristot. Ath.pol. 39f.; Justin V 10,10f.; dadezou Bengtson 1962, Nr. 213 unn de Uffsatz von Kühn 1967 unn besonneäs s'Buch von Loening 1987). No ja, unn sogoar baj dene hawwe se spädeä aach noch emmaa die Aache allebaad zougedriggd. Wajl des gruhse Ziel, des hawwe die aale Unneästützeä vom Theramenes sesamme mid'de gemäsischde Demmogroade veäfolschd, des gruhse Ziel woar, Addeen widdeä stoagg unn aanisch se mache, unn desdewäje mussde die Oohänger von dene Drajsisch friedlisch widdeä oigebunne weärn. Dess des de radikale Demmogroade nedd gebassd hadd, dess die dadegejjeä gange sinn, woar kloar. Awweä se konnde ihrn Kobb nedd duaschnsetze (dadezou Funke 1980, p. 17ff. unn Ostwald 1986, p. 497ff.). [Taeger, Altertum I 310,3] [cccx,4] Mer deäff awweä aach nedd veägesse, dess deä gruhse Gejjesatz zwische Demmogroade unn Oligarsche aans nua üwweädegge duud: S'hadd in Addeen n'ganse Haffe von polliddische Paddajunge odeä Fakzjoone gäwwe, die wo im polliddische Geschäfd jedn Daach midd ennanneä odeä gejjeä ennanneä gange sinn (dadezou Strauss 1986, p. 15ff. 89ff.). Unn im polliddische Kamf jedn Daach, da woarn so Schlaachwördeä wej Oligarch odeä Pöbelheäschafd schonn noch da, awweä, so schrajbd de Taeger (Taeger 1958, I 310), se sollde kaa Gefoahr mih fir de Addeeneä ihrn Stoad soi: Die Wunde deede haale (e Bajspill fir die polliddisch Diskussion in de Zajd um 400 v.Chr. kennd die viadd Redd vom Andokides soi, "Gejjeä'n Alkibiades"; dadezou Heftner 1995). [cccx,5] De Taeger (Taeger 1958, I 310) hadd nedd vill gehaale von dere neue addeenisch Demmograddie: S'wier oasch schlääschd geweäse fir die addeenisch unn aach fir die grieschisch Gesamdennwiggelung, dess die Addeeneä midd ihrne Demmograddie aach jetz kaa gruhs Foamm gefunne hedde; die Addeneä hedde nedd druff geguggd, was fir die Zukunfd wischdisch wier, sonneärn se hedde die goure aale Zajde widdeä hawwe wolle; de Porzess gejjeä'n Sokrates wier da e bies Voazajsche geweäse; unn so hedd aach baald die aald Nod widdeä oogefange. Im Juhr 399 v.Chr. iss de Sokrates uff's Gerischd gezeärrd woarn: Eä deed die junge Leud veädeärwe. De Sokrates hedd sisch abmache kenne, awweä eä wolld kaa Gesetz nedd bresche. Unn so hadd'eä dann de Schierlingsbescheä gedrungge (de Xenophon unn de Platon hawwe jedeä fir sisch ihr Fassung vom Sokrates sajne Veädajdischungsredd, Apologie, üwweäliefeärd; fir die miesde Leud iss die Hirischdung vom Sokrates e Veäbresche; anneäsdeä Hansen 1995, deä wo sääd, mir wisse's nedd; vlajschd wier des Uaddaal aus de Sischd von'm gans noammale Addeeneä aus dere Zajd sogoar rischdisch geweäse; mir deede's hald nedd wisse, wajl mir hawwe fasd nua Borne, die wo fir'n Sokrates sinn). --------------------------------------------------------------------- [cccxi] Wej de Demos gesieschd hadd - Kyros - De Gejjeschlaach De Stuazz von de Drajsisch woar nedd de aansische Tridd in de Hinneärn, den wo de Lysander kriehd hadd. Spadda hadd soi Veähäldnis zou dene Bundesgenosse, die wo sosesaache die Krieschsbeud aus'm Peloponnesische Kriesch woarn, neu geoaddned. Dene Stoade (wej ja aach de Addeeneä) hawwe die Spaddaneä grisseä Frajajd fir die inneärre Oogelejjnhajde geloasse unn dadefir m'Lysander soi Dekarchije abgeschaffd (Xen. Hell. III 4,2; Plut Lys. 14,3; Plut. Ages. 6,1; Nepos Lys. 3,1; zou de Dadierung wajdeäleäse bajm Andrewes 1971, p. 207ff.). Dadefir mussde dej Stoade jetz reschlmäsisch Geld unn anneärre Sache in Spadda abgäwwe (Arist. Ath.pol. 39; Diod. XIV 10,2; Isocr. Paneg. 132.175f; Panath. 67f.). [Taeger, Altertum I 311, oben/ in Abweichung von Taeger] Also die Sach mi'm Kyros, die woar dumm gelaafe fir Spadda. Se konnde's drejje, wej se wollde, sej hadde m'Kyros mih als nua die Freunschafd gehaale. Dadefir konnd se de Gruhskeenisch drookrejje. Awweä so'n rischdisch gruhse Kriesch mi'm Artaxerxes, des wollde die Spaddaneä aach nedd. Unn wej dann die Zejjedausnd widdeä im Dunsdkrajs von de Spaddaneä uffgedauchd sinn, hawwe die spaddanische Offziern in Byzantion unn im Klaasijaddische se wej Veäbrescheä behannld (Xen. An. VI 6,9; VII 1,7-17; 6,43; dadezou Judeich 1892, p. 42 unn Cartledge 1987, p. 191). Uff jedn Fall hawwe die Peässeä im Klaasijaddische nach dere Geschischd n'anneärn Ton oogeschlaache. [Taeger, Altertum I 311,1 Mitte?] Anno 400 v.Chr. had'de Lysander in Spadda veäsuchd, soi Stellung widdeä se veäbesseärn. Wajl, wej de Keenisch Agis II. steärwe wolld, da hadd'eä sajn Suh Leotychidas (aach Latychidas) zou sajm Haubdeärwe bestimmd. Awweä de Agis hadd noch'n Halbbroureä gehabbd, de Agesilaos, unn deä woar von Gebuad oo loohm, des aane Baa wolld nedd so rischdisch. Unn wej de Agesilaos n'junge Buasch geweäse woar, da woar de Lysander sajn Liebhaweä geweäse. Unn de Lysander hadd'n Dreh gefunne, wej'eä n'Latychidas um soi Eäbbschaffd unn de Agesilaos uff'n Thron bringe kennd. Wajl die Leud, die hawwe veäzehld, de Latychidas wier goar nedd m'Keenisch Agis sajn Boub, vlajschd wier sogoar de Addeeneä Alkibiades m'Latychidas sajn rischdische Vaddeä. Unn jetz, wej's um die Eäbbschafd unn die Thronfolsch gange iss, da had'de Lysander öffendlisch duasch die Gerousia unn die Ephorn feststelle loasse, dess de Latychidas nua n' Bastard wier. So had'de Latychidas alles veäloan, unn de Agesilaos hadd alles gewonne. Unn de Lysander konnd druff hoffe, dess de Agesilaos ihm sajn Keenisch soi deed, wajl selweä Keenisch weärn konnd'eä nedd, vlajschd wolld'eä de Mann hinneä Keenisch Agesilaos soi. Awweä aach des selld e bissi anneäsdeä komme (üwweä des ganse vgl. Cartledge 1987, p. 99ff.). Im Juhr 400 v.Chr. hawwe sisch die Jonier oo die Spaddaneä gehaale, dess'n gejjeä de Artaxerxes unn soi Awanggeärd helfe sellde. Dess hawwe die Spaddaneä dann aach gemachd (dadezou nachgugge baj Westlake 1986), nua ob mer des "panhellenisch" haase kann, wej de Taeger (1959, p. 311; ähnlisch aach Lewis 1977, p. 144) es mäschd, dess iss e anneä Fraach. De Pompeius Trogus jedenfalls, deä waas nix von wäje Panhellenismus. Deä hadd geschriwwe, dess de Spaddaneä des aafach nedd gelangd hadd, was'se schonn alles oigesaggd hadde, Addeen unn de Addeeneä ihr ejjemoalisch Rajsch unn so. Desdewäje hädde se Kriesch in Asije gemachd (Justin VI 1,1). Jetz deäff mer naddirlisch nedd alles glaawe, was bajm Pompeius Trogus droistejje duud. Awweä die Spaddaneä, die hadde sisch so rischdisch oo's Rauwe unn Steähle im Peloponnesische Kriesch gewiehnd. S'weärd ville Spaddaneä gäwwe hawwe, deene des Asije nua'n neue Selbsdbedienungsloade woar. Unn so rischdisch midd Schmagges iss's bajm Erroweänn aach nedd gelaafe im Klaasijaddische, dadefir schonn ejjeä bajm Plündeän; ob die Spaddaneä nedd mih wollde oddeä nedd konnde, mer waas's hald nedd. Die Kommandörn von de Spaddaneä ihrm "Asije-Koor" woarn nach ennanneä de Thibron, de Derkyllidas (bajm Pompeius Trogus - Justin VI 1,2 - hääsd'eä "Hercylides", wej's hald so bassierd, wem'mer so e Oard "Stille Posd" spille duud) unn dann de Keenisch Agesilaos. Uff de peässisch Sajd, da hawwe zwaa mäschdische peässische Satrape (Provinsstaddhaldeä) s'Saache gehabbd, de Tissaphernes unn de Pharnabazos (üwweä die Kämf unn die Leud vgl. Judeich 1892, p. 42ff. unn Parke 1933, p. 43ff. unn Best 1969, p. 79ff.). Ja, ja, des woar e bissi vill fir des bissi Spaddaneä, die wo nach Asije gange sinn. Unn irschd konnd de Thibron aach nedd vill mih mache, als's Ionische gejjeä die Peässeä se haale (Xen. Hell. III 1,5ff.). Awweä dann konnd'eä gans ville aaldgediende Söldneä unneä Veädraach nomme, die wo fir'n Achämenideprins Kyros .d.J. gekämfd hadde, so uugefihr fünfdausnd Mann (Xen. An. VII 8,24; Xen. Hell. III 1,6; Diodor XIV 37,1). Unn dademidd konnde die Spaddaneä nedd nua die peässische Satrape schon feeschdisch mache (üwweä die Oarde, wej die Spaddaneä de peässische Satrape ihr Lannschafde ausgeplündeärd hawwe, wajl die Spaddaneä mussde ja ihr Ammee bezoahle, vgl. Pritchett 1971, p. 39f.), na, aach die ajenne Bundesgenosse hawwe baald Ärjeä mid'de Spaddaneä ihrne Söldneä kriehd, wajl die wollde Sold unn Veäflegung sejje. Unn so mussd de Thibron ausgewexld weärn gejjeä'n Derkyllidas (Xen. Hell. III 1,8). De Derkyllidas hadd's gepaggd, mi'm aane von dene peässische Satrape, mi'm Tissaphernes, n'Waffestillstand se mache unn sisch dadfir aach noch bezoahle loasse unn'm annerre, m'Pharnabazos hadd'eä wej'n Fuldeä uff de Feuß errimsedrammbelle. Awweä weeje, weeje, wann isch uff dess Ende sejje! De Pharnabazos iss nemmlisch baj'n Gruhskeenisch,n'Artaxerxes, gemachd unn hadd sisch bies üwweä sein Kolleesch beschweärd. Unn des, was die Pesseä dann gemachd hawwe, des selld alles enneärn (Justin VI 1,2-6). Dereweil hawwe die Spaddaneä als so wajdeä gemachd. Irschd mi'm Keenisch Agesilaos II. hawwe se im Juhr 396 v.Chr. nedd nua s'irschde Maa aan von ihrne Keenische nach Klaasije geschiggd, sonneän aach n'Keäll, deä wo sisch buchstäblisch um den Posde gerisse hadd: Wej'n zwedde Agamemnon wolld'eä üwweä die schlääschde Asijadde heäfalle, aach wann die Boioter in Aulis s' Opfeä voazajdisch beend gehabbd hadde (Xen. Hell. III 4,1-6; Xen. Ages. 1,6-8; dadezou u.a. uff Deutsch de Bengtson 1983, p. 186ff. unn uff Englisch de Hamilton 1979, p. 184 unn de Cartledge 1987, p. 208ff. unn dann uff franzeesisch Bommelaer 1983 unn hald aach noch uff iddaljenisch de Ragone 1996). No ja, so goud eä hald als Spaddaneä konnd, hadd de g m'Peässeäkeenisch unn dem seine Avanggeärd gezajschd, wo de Hammeä hängd, besonneäs was's Plündeän oogange iss. Wajl, de Agesilaos mussd soi Ammee unneähaale, unn da woarn Söldneä debaj, die wollde Geld sejje. Unn desdewäje hawwe sisch die spaddanische Drubbe als mih vom Fajnd eäneährd (vgl. Marinovic 1988, p. 42). Was die so alles foaddgenomme hawwe, des woar zwaa aach nedd die Masse, awweä jetz mussde sisch die Peässeä o'm Agesilaos seine Müggestisch bloudisch kratze. Unn de Peässeäkeenisch hadd jetz genungg von deene Graffame gehabbd unn hadd uff dess geheerd, was'm schonn de Pharnabazos geruure hadd: De Addeeneä ihrn aane Admiral, de Konon, deä wo sisch aus de Schlachd von Aigospotamoi hadd redde kenne, deä hadd in Zybbeän uff'm Troggene gesesse. Deem selld mer Geld gäwwe, dess'eä Schiffe baue unn addeenische Maddroose ooheuern kennd gejjeä die Spaddaneä. Aach wann die Addeeneä de Kriesch veälorn hädde, se wiern immeä noch s'besde, was mer fir e Krieschsflodd oikaafe kennd. Unn da had'de Gruhskeenisch m'Pharnabazos 500 Talente gäwwe fir'n Konon (Justin VI 1,7-9). Unn da woarn nedd nua addeenische Flüschdling wej de Konon, uff die die Peässeä zähle konnde. Aach im Grieschische selweä woarn ville, deene dess nedd gebassd hadd, dess die Spaddaneä sich nach'm gewonnene Kriesch uffgefihrd hawwe wej e Kreuzung aus'm Raudi unn'm Graf Rotz. Des'se irschd die Drajsisch in Addeen unneästützd hadde un'noch anneärre wellgewoarne Oligarche, des woar kaa goud Weärwung fir Spadda: Anno 404/3 v.Chr. hawwe die Spaddaneä m' Dionysios d.Ä. de Kobb unn die Heäschafd geredd - unn des woar n' rischdische Tyrann; des woar de Leud aus Korinth üwweähaabd nedd rääschd, wajl die hadde gans anneärre Absischde (Diod XIV 10,2). Mer deäff sisch also nedd wunneärn, dess Korinth am Enn sogoar midd Argos sesamme aa Stadd uffmache sellde, wajl Argos, des woar de grieschische Majsdeä im Spadda-Hasse (dadezou Perlman 1964, p. 68f.). De Kriesch gejjeä ihrn peloponnesische Nochbeä, die Polis Elis, in de Juhrn 402 - 400 v.Chr., woar aach so'n Aggd (dadezou Cartledge 1987, p. 248ff.) - aach wem'mer zougäwwe muss, dess die Leud aus Elis die Spaddaneä gans schih geärjeärd hadde. Unn in Byzanz hadd sisch de spaddanische Harmost (Staddkommandand), de Klearchos (Poralla/ Bradford 1985, Nr. 425 unn ausseädem dadezou de RE-Addiggl vom Lenschau 1921 unn Berve 1967, I 214f. unn II 633) zum Tyrann gemachd (Diodor XIV 12,2-7). Unn so gejjeä 400 v.Chr. hawwe die Spaddaneä gejjeä die Messenijeä in Naupaktos unn uff Kephallenia gewüd (Diod XIV 34,2f.; 78,5f.; Paus. IV 26,2). Unn was die Spaddaneä mi'm trachinische Herakleia gemachd hawwe, woar zum Defoolaafe, so fuldeähafd hawwe se sisch benomme (Diod. XIV,38,4f.; vgl. Xen. Hell. III 5,6). [Taeger, Altertum I 311, 2. Absatz, Ende] (zum Wexlspill in de Boioter ihrne Innepollidigg nachgugge baj Cook 1988). [Taeger, Altertum I 311, 3. Absatz] --------------------------------------------------------------- [cccxii] De Keenischsfriedn [cccxii,1] Wischdischeä woar, wej de Taeger (1958, I 312) schrajwe duud, die Stadd Addeen, wajl, wem'mer uff die Oiwohneä unn die Wiaddschafdskrafd gugge duud, woar Addeen immeä noch die steäxd Stadd in de Ägäis. No ja, die Addeeneä hadde ihr Hausuffgaawe gemachd, unn immeä wann die Spaddaneä addenische Soldoade hawwe wollde, hawwe se se aach kriehd (üwweä die Stimmung in Addeen nach 404 v.Chr. s. s'franseesische Buch vom Lévy 1976). Awweä mid'de Zajd sinn aach in Addeen die als steäggeä woarn, die wo widdeä gejjeä Spadda gih wollde - odeä saache mer, den Spaddaneä nemmih hinneäheälaafe wollde. Unn in dere Zajd woar de Peässeä die aansisch Machd, wo mer sisch oolehne konnd gejjeä Spadda. Anno 397 v.Chr. woar e addisch Gesannschafd unneä de Lajdung vom Hagnias bajn Peässeä gemachd, awweä die Spaddaneä hawwe se eäwischd. Dann hawwe die Addeeneä kaa Soldoade fir'm Agesilaos soi Expedizjoonskohr gestelld (Paus. III 9,2). Awweä aach dadebaj hawwe se nedd laud uffgemuggd. Unn im Heäbbsd 396 odeä im Freujuhr 395 v.Chr. iss de Buzyge Demainetos (Hell.Oxy. c. VI/I-VIII/III) mit sajm Schiff zum Konon unn de Peässeä üwweägelaafe (dadezou de Lehmann 1978, p. 117f.). Des woar e Wannung oo die Spaddaneä, wajl die mussde sisch fraache: Iss jedeä Addeeneä unn Addeen üwweähaabd n' uusischeärre Kandonisd? Awweä die Addeeneä hawwe de Demainetos veäuaddaald unn baj de Spaddaneä goud Weddeä gemachd. Wajl noch hadde die Addeeneä mih Anxd wej Goddveädrauwe, unn noch woarn sisch die Addeeneä nedd so aanisch. Des kam'mer veästih: N' veäloane Kriesch, dann besetzd unn dann de Bürjeäkriesch midd sajne schlimme Narwe. Groad die oligarchisch gesinnde, die wo ja die unneälejjenne woarn, hawwe als noch mid'de Oligarche-Schutzmachd Spadda gereschend (zou de "Paddajje" in Addeen in dere Zajd wajdeäleäse bajm Lehmann 1978a, p. 79ff. unn'n Lidderaduurüwweäbligg zou dene ganse Probleme in Addeen s. de iddaljenische Uffsatz vom De Sensi Sestito 1979). [cccxii,2] Anno 395 v.Chr. konnd de Agesilaos in de Schlachd baj Sardes am Fluß Paktolos sajn grissde Siesch im klaasijaddische Feldzuch fajjeän (dadezou de Anderson 1974 unn DeVoto 1988 unn Wylie 1992 unn Dillery 1995, p. 109ff.), awweä wem'mer emmaa eährlisch soi will, unneä'm Agesilaos iss schon e bissi mih rauskomme (besonneäs Krieschsbeude!) als wej unneä sajne Voagängeä (so schonn de Scharr 1919, p. 58ff.), awweä die Taggdigg iss die selb gebliwwe wej im fünfde Jahrhunneärd v.Chr., wo de Irschde Attische Seebund gejjeä's Peässeärajsch gekämfd hadd: Wem'mer de Peässeä nua lang uff die Neäffe gih deed, wem'mer'n de Kriesch nua deujeä gennuch mache deed, deede se die klaasijaddische Griesche frajgäwwe. So hed'de Kriesch in Ionje noch juhrelang wajdeägih kenne. Awweä im selwe Juhr, wej dej Schlachd woar, hadd's peässische Imperium eäbammungslos seriggeschlaache - midd Geld. De Timokrates von Rhodos hadd moadds Pennunse kriehd unn iss ins Grieschische geschiggd woarn, dess'eä m'Gruhskeenisch e poar Veäbünde oikaafe selld fir e zwedd Frond voa de Spaddaneä ihrm Hoofdoor. Ob's am Geld gelejje hadd, ob's oo de Spaddaneä ihrne "symbaadische" Oard gelejje hadd? De Hisdoriggeä von Oxyrhynchos (Hell. Oxy. VII 2) unn die heudische Foscheä sinn sisch zimmlisch aanisch, dess's Geld nua die Gellejjnhajd, awweä Fajndschafd gejjeä Spadda de Grund fir den Kriesch woar, deä da komme selld. De Keärn von dere Allijanz gejjeä Spadda, des woarn Korinth, Argos, Addeen unn die Boioter bis uff Orchomenos; dadezou sinn noch anneärn Stoade aus Middl- unn Noaddgriescheland komme. Korinth unn die Boioteä, die hadde im Peloponnesische Kriesch noch gejjeä Addeen gekämfd, awweä jetz iss's drim gange, e Gejjegewischd gejjeä Spadda se mache (die Englänneä unn die Amis nenne des "balance of power"-Pollidigg, un de Addeeneä Kallistratos von Aphidna soll da besonneäs goud bajm Auswejje geweäse soi; dadezou Sealey 1956). Fir die Addeeneä woar's wischdisch, dess de Piräus, wo die Frischd ausgelade weärn mussd, sischeä woar. Ano 395/94 v.Chr. hawwe se oogefange, die lange Maueärn zum Piräus widdeä uffsebaue (IG II² 1656-64). So konnde die Addeeneä aach e Belacheärung duasch die Spaddaneä aushaale. [Taeger, Altertum I 312,2] [cccxii,3] So iss's widdeä emmaa zou'm gruhse Kriesch in Hellas komme, unn deä had'dann de Korinthische Kriesch gehaase, wajl, was de Landkriesch oogihd, hawwe se sisch miesdns in de Gejjnd vom Isthmos von Korinth geklobbd. Neun Juhr lang (395-386 v.Chr.) selld deä Kriesch daueärn (Lidderaduur üwweä den Kriesch: Cloché 1919, Accame 1951, Kagan 1961, Perlman 1964, Cawkwell 1976, Lehmann 1978, Hamilton 1979, Schmitz 1985, p. 215ff.223ff., Strauss 1986, p. 121ff., Lendon 1989, Burke 1990, Quass 1991, Urban 1991; üwweä die zajdlisch Oaddnung von de Eäajschnisse vgl. Funke 1980, p. 75ff.). Unn Kriesch den hawwe die Veäbündede stagg oogefange: Wajl de Lysander baj Haliartos im Thebanische nedd uff'n Spaddaneäkeenisch Pausanias basse wolld, des woar Anno 395 v.Chr., sinn die Spaddaneä geschlaache woarn, unn de Lysander iss sogoar gefalle (Xen. Hell. III 5,18-22; Dem. or. 18,96; Diod. XIV 81,1-3; Plut. Lys. 28-29,1; Paus. III 5,2). Die Ephore in Spadda hawwe da so rischdisch kaale Feuß kriehd unn hawwe de Agesilaos aus'm Klaasijaddische haambefohle. Des woar'm Agesilaos üwweähaabd nedd rääschd, awweä Befehl iss Befehl. Unn de Keenisch Pausanias II., deä iss ins Exil geschiggd woarn. De Noochfolscheä vom Pausanias, de Keenisch Agesipolis, woar noch'n junge Keäll unn konnd noch kaa Ammee führn. Unn so iss de Agesilaos de irschde spaddanische Keenisch woarn, deä Owweäbefehlshaaweä üwweä's Heär unn üwweä die Krieschsmarine woar (Xen. Hell. III 4,27f.; Plut. Ages. 10,11; so Cartledge 1987, p. 146). Dadenach hawwe die Spaddaneä am Nemea-Bach uff de Peloponnes (IG II² 5221; 5222; 6217; Lys. or. 16,15; Xen. Hell. IV 2,16-23; Dem. or. 20,52; Androtion, FGH 324 F 47; Ephoros, FGH 70 F 209; Diod. XIV 83,1f.; 84,2; Paus. I 29,11; dadezou Anderson 1970, p. 141ff. unn Funke 1980, p. 79f.) unn baj Koroneia unneä'm Owweäbefehl vom Agesilaos (IG II² 5221; 5222; Xen. Hell. IV 3,15-20; Xen. Ages. II 11; Diod. XIV 84,1f.; Plut. Ages. 18) de Veäbündede ihr zoahlemäsisch üwweälejjenne Ammejje geschlaache: Baj Koroneia hawwe alle baad Söldneä oigesetzd, des irschde Maa uff grieschischem Burrem. Awweä de Agesilaos, deä hadd sisch aus'm Klaasijaddische ville Kyreer (Söldner, die wo unneä Kyros .dJ. gediend hadde) middgebroochd - unn des woarn gans aafach die besseärre Söldneä (nooch Parke 1933, p. 47 unn Marinovic 1988, p. 55). Awweä, unneä'm Strisch, woar wedeä die Schlachd am Nemea-Bach noch die Schlachd baj Koroneia krieschsennschajdnd. [cccxii,4] Unn wajl uff'm Gebied von Korinth stännisch gekämfd woarn iss, woar die Stimmung explosiv. Die Anxd voa'm oligarchische, spaddafreundlische Umstuazz in Korinth iss Anno 392 v.Chr. umgeschlaache in e demmogroadisch Revoluzjoon, dadebaj sinn ville weägglische unn veämeindlische Spaddafreunde duudgehaache woarn; die üwweäleäwnde Oligarche sinn baj die Spaddaneä gemachd. Unn die Siescheä wollde die Demmogradie unn ihr Leäwe daduasch schütze, dess se Korinth aach stoadlisch oo Argos oogeschlosse hawwe; Korinth selld's nedd mih gäwwe, nua noch e Gruhs-Argos (Xen. Hell. IV 4,1ff.; Diod. XIV 86; 91,2; 92,1; dadezou Griffith 1950 unn Cartledge 1987, p. 255ff.; de Tuplin 1982 maand, des wier alles irschd 389 v.Chr. bassierd). So ebbes hadd's noch nie gäwwe gehabbd! Des neue, gruhse Argos had'die Spaddaneä gans schieh geärjeärd, wajl da woar'n mäschdische Stoad ennstanne. Irschd 386 v.Chr. sellde se's pagge, ihr Oligarchefreunde widdeä in Korinth oo die Machd se bringe unn de argivisch-korinthische Stoadsveäband se zeäschlaache. [cccxii,5] Nach dene gruhse Schlachde sinn die Krieschsgeeschneä zou so'eärreä Oard Klaakriesch üwweägange; nedd die gruhs Bürjeäphalanx woar wischdisch, sonneärn Söldneä, lajschd Infandrie, wajl jetz iss's drimm gange, schnell zouschlaache unn vill plündeärn. Die Haubdkamfzone woar die Gejjnd um'n Isthmos von Korinth. Die Spaddaneä wollde sisch de Weesch in de Noadde uffe haale, die anneärrn wolld'n dischdmache. Uff'm Land hadde die Spaddaneä e gans Zajd lang e bissi besseärre Koade, wajl ihr Hoplite, die woarn besseä ausgebild. Awweä s'hadd kaan Duaschbruch fir die Spaddaneä gäwwe. Imm Seekriesch woar fir die Spaddaneä sajd de Seeschlachd baj Knidos de Oofe aus. Dadefir hadd m'Konon soi Lischd hell geluschd: Mi'm peässische Geld hadd'eä Addeen als mih uff die Baa geholfe. --------------------------------------------------------- [cccxiii] De Korinthische Kriesch - de Keenischsfriedn [cccxiii,1] Wej die Lakedaimonier middkriehd hawwe, dess de Konon aus'm Gruhskeenisch sajne Stoadskass nedd nua de Addeeneä die Staddmaueä widdeäuffgebaud hadd, naa, sonneärn aach mi'm selwe Geld de Addeneä ihr Flodd unneähaale duud unn mid'dere Flodd die Inslscheä unn die Stedd oo de Küsde se gewinne veäsuchd, also da hawwe die Lakedaimonier gemaand, wann des de Tiribazos wisse deed, der wo als'm Gruhskeenisch sajn Satrap in Sardes aach de peässische OB Ägäis woar, also, wann des de Tiribazos wisse deed, dann deed deä's bestimmd widdeä baj die Lakedaimonier haale odeä weenischsdns m'Konon die Subvenzjoone fir die Flodd speärrn. Unn desdwäje hawwe se de Antalkidas (unn nedd "Antialkidas", dadezou Whitehead 1979) zum Tiribazos geschiggd. De Antalkidas solld die Peässeä üwweä'n Konon uffkleärn unn mi'm Gruhskeenisch Friedn fir Spadda mache (nach Xen. Hell. IV 8,12). Wej die Addeeneä des spitzkriehd hadde, hawwe se naddirlisch aach e Gesannschafd luusgejaachd: Auseä'm Konon noch de Hermogenes, de Dion, de Kallisthenes unn de Kallimedon. Unn (nach dem Moddo "Vill hilfd vill") sinn se aach oo ihr Bundesgenosse gange, dess die aach Gesanschafde schigge sellde, was dann die Boioter unn die Konrinther unn die Argiver aach gemachd hawwe (nach Xen. Hell. IV 8,13). Wej se dann so nach unn nach all in Sardes woarn, had'de Antalkidas m'Tiribazos veäzehld, dess'eä komme wier, wajl Spadda welld mi'm Gruhskeenisch Friedn mache. Unn s'selld alles so gemachd weärn, wej de Gruhskeenisch s'schonn lang gesaad hedd: Die Lakedaimonier wellde sisch mi'm Gruhskeenisch nemmih wejjeä de Grieschestedd im Asijaddische rajse; sej, die Spaddaneä, weärn dademidd sefridde, wann die ganse Inselle unn die anneärre Poleis autonom wiern. Unn dann had'de Antalkidas noch gesaad: Wann dej Lakedaimonier des wellde, weswäje selld dann de Gruhskeenisch noch Kriesch gejjeä se mache odeä Geld veäschwende? Die Addeeneä kennde nedd gejjeä'n Gruhskeenisch uff'n Krieschspoad gih, wann sej, die Lakedaimonier, nedd die Ooführeä wiern, unn sej, die Lakedaimonier, kennde nedd gejjeä'n Gruhskeenisch Kriesch mache, wann dej ganse Poleis autonom wiern (nach Xen. Hell. IV 8,14). M'Antalkidas soi Woadde hawwe'm Tiribazos oasch goud gefalle; awweä die miesde Peässeä hawwe de Spaddaneä ihr Schlääschdischkajde nedd veägesse, unn de anneärrn grieschische Gesannschafde had'des schonn üwweähabbd nedd geschmeggd: Die Addeeneä hadde hald Anxd, des'se um ihr Inselle Lemnos unn Imbros unn Skyros komme deede, wann fesdgesetzd weärn deed, dess die ganse Inselle unn Poleis autonom soi sellde. Unn die Thebaner hadde Anxd, dess mer se zwinge deed, die anneäärn boiotische Poleis in die Autonomie se endloasse. Unn dann die Argiver, die hawwe gemaand, sie kennde Korinth nemmih wej e zwedd Argos beheärrsche - Argos unn Korinth hadde ja beschlosse, a aansisch unn aanisch demmogroadisch Polis se soi - wann so'n Veädraach abgeschlosse weärn deed. So iss die gans Sach mid'dem Friedn geplatzd, unn se sinn all widdeä haam gange (nach Xen. Hell. IV 8,15; zum Schajdeärn von dene Veähannelunge s. Hamilton 1979, p. 233ff. unn DeVoto 1986 unn Badian 1991, p. 26ff. unn - uff deutsch - de Jehne 1991). [cccxiii,2] Unn so iss de Kriesch als wajdeä gange, ohne dess aa Sajd irjnd e gruhs Duaschbruchsschlachd gefihrd hedd. Die Griesche, die hawwe nedd schlääschd gestaund, wej addeenische Lajschdbewaffnede, also Peltaste, unneä de Führung vom Iphikrates Anno 390 v.Chr. e gans spaddanisch Hoplite-Reschimend bajm Hafe von Lechaion uffgeriwwe hawwe (Xen. Hell. IV 5,11-18; Demosth. XX 84; üwweä dej Waffegaddung Peltaste vgl. s'englische Buch vom Best 1969; üwweä die Schlachd deäselwe Best 1969, p. 86ff.). Deä Siesch had'de Krieschsveälaaf nedd besonneäs anneäsdeä gemachd, awweä die Addeeneä sind baald geplatzd voa Stolz: S'irschde Maa, dess Peltaste spaddanische Hoplite besieschd hadde (vgl. Aischines III 243; Demosth. XIII 22). De Vaddeä von dem Eäfolsch woar de Iphikrates: Deä hadd gesejje, dess baj de Kämfe im Gelände die Hoplite se schwierfällisch woarn; awweä Lajschdbewaffnede (isch glaab, heud sääd mer "Jääscheä") konnde nua gejjeä die spaddanische Hoplite ebbes mache, wann se Oaddnung haale unn - gans wischdisch - takdische Oowajsunge befolsche kennde; dadefir hadd sisch de Iphikrates Söldneä gehoold unn voa allm Keälle, die wo im Krieschshandweägg schon ihrn Gesellebrejf hadde. Awweä Söldneä, also Frimdelegionärn, die brauche Disziplin, unn e hoard Hand, die had'de Iphikrates gehabbd, unn so, wej's aussejje duud, had'de Iphikrates soi Soldoade oaddenlisch gedrilld (z.B. Nepos XI 1,1 odeä Polyain. III 9,4; 21; 31; 32 usw.). Unn dann hed'de Iphikrates de Peltaste aach noch anneärrn Waffe gäwwe: N'klaane Schild (uff grieschisch 'pelte', desdewäje de Noome Peltast), e lang Lans, e grisseä Schweärd unn'n Lajbschutz aus Leinwand (Diodor XV 44,2-4; Nepos XI 1,3ff.). S'schajnd, als hed'de Iphikrates nooch'm Voabild von de thrakische Peltaste e neu Waffegaddung eäfunne (dadezou Anderson 1970, p. 129ff. unn Marinovic 1988, p. 46ff.; anneäsdeä Best 1969, p. 139). De Iphikrates hadd baj Kämfe im Raum Sestos (Hellespont) de Spaddaneä noch emmaa so'n Straasch spille kenne; ville spaddanische Soldoade sinn dadebaj gefalle (Xen. Hell. IV 8,34-39; Polyain. III 9,44; Frontin, Strat. I 4,7; II 5,42). De Taeger (Taeger 1958, I 313) siehd die Folsche von dere Ennwigglung oasch kriddisch: Söldneäammejje unn Berufsoffiziern hedde oogefange, s'Bürjeäheär se veädränge; die neu Ammee wier n' selbstännische Machdfagdoor woarn; dademidd wier aach die poliddisch unn die milidärisch Führung ausennanneägefalle; unn hedd aach Addeen enngüldisch midd'm Perikles sajneä Oaddnung gebroche; ab jetz hedde Berufspoliddiggeä s'Saache gehabbd - goud fir die Stoadsfinanse unn vlajschd aach noch fir die tääschlische Geschäfde, awweä schlääschd fir die Zukunfd; wajl, de Poliddprofi kennd de schöpfeärische Stoadsmann nedd eäsetze (Taeger 1958, I 313; vgl. Jones 1957, p. 23ff.). Unn aach fir die Soffjeddrussn Marinovic (1988, p. 55) iss's e Kennzajschn von dere Zajd, dess die Söldneäführeä sisch als mih von deä Kondrolle duasch die Polis emmansipierd hedde - frajschaffnde Gennerääl unn Obrisde, die mer (so Taeger 1958, I 313) mid'de iddaljenische Condottieri veäglajsche kennd. Als Bewajs nimmd die Marinovic (Marinovic 1988, p. 54f.) die zwaa berühmde addeenische Peltaste-Führeä, de Iphikrates unn de Chabrias. De Iphikrates hadd sisch im Thrakische oogesiedld unn sogoar m'Keenisch Kotys soi Dochdeä gehoiroad (Nepos XI 2,1; Demosth. XXIII 129); unn de Chabrias, den finne mer spädeä in Egybbde widdeä. [cccxiii,3] Aach in de Ägäis selld's kaa Rouh gäwwe. De Konon woar ja von de Peässeä kaaldgestelld woarn, unn uff Rhodos hawwe die Oligarche veäsuchd, widdeä die Owweähand se krieje. Da hawwe sisch die Spaddaneä uffgeraffd unn e klaa Flodd in Masch gesetzd. Immeähi, unneä'm Nauarch Teleutias konnde se de Addeeneä zejje Schiffscheä abnomme, die wo nach Zybbeän unneäweex woarn (Xen. Hell. IV 8,22-25; Diodor XIV 94). Die Addeeneä hawwe seriggeschlaache unn de Thrasybulos midd viazzisch Schiffscheä in die Ägäis geschiggd. De Thrasybulos wolld glajsch Nääl midd Kebb mache unn de Addeeneä ihr Hegemonie üwweä die Ägäis widdeä uffrischde (so Stern 1884, p. 10ff.). Unn dadebaj woar eä aach oasch eäfolschrjasch: Die Spaddaneä sinn von'm baj Methymna vom Meär gefesschd woarn, unn ville Stedde hawwe widdeä baj die Addeeneä gehaale. Awweä s'woar die aald Malladie: Die Soldoade mussde bezoahld weärn, unn dadefir mussd geplündeärd weärn. Unn dadebaj hawwe die Leud aus Aspendos im Pamphylische de Thrasybulos veäwischd unn'n nachds duudgehaache (Xen. Hell. IV 8,25-30; Diodor XIV 94). [Taeger, Altertum I 313,3] ------------------------------------------------------- [cccxiv] [cccxiv,1] (Xen. Hell. V 1,30-31; Diodor XIV 110; die Quelle baj Bengtson 1962, Nr. 242; mid'die neusd Lidderaduur üwweä'n Keenischsfriedn: Cawkwell 1981a unn Badian 1991 unn uff Deutsch s'Buch vom Urban 1991 unn de Uffsatz von Quass 1991) [Taeger, Altertum I 314,1] [cccxiv,2] (üwweä's Konzebd unn's Schajdeärn von de `koinê eirênê' im viadde Jahrhunneärd s. s'Buch vom Jehne 1994, unn des iss uff Deutsch; unn'n gans kuazze Üwweäbligg stammd von de Sordi 1985, p. 5ff., des iss uff iddaljenisch) Aaneä von dene grieschische Redneä, die wo gejjeä den Keenischfriedn gebabbld hawwe, woar de Lysias aus Addeen. Baj de Olympische Spille Anno 384 v.Chr. hadd eä gruhs Redd gehaale unn de Griesche maa so rischdisch Beschajd gesaad: Die Griesche sellde aanisch soi (Panhellenismus) unn gejjeä die Peässeä unn die Tyranne kämfe, besonneäs gejjeä'n Dionysios von Syrakus; s'wier e rischdisch Schann, dess Griesche von Barbarn unn Tyranne reschierd weärn deede; unn des nedd, wajl die Griesche so schwache klaane Hübbeä weärn, sonneän wajl se stännisch gejjeä ennanneä kämfe deede unn dadebaj ihr gans Krafd veägeude deede (nach Sakellariou 1981, p. 129). [Taeger, Altertum I 314,2] [cccxiv,3] Aach die Autonomieklausl woar so e Trickkisd mi'm dobblde Burrem. Wem'mer nedd so rischdisch higugge duud, iss des ja e Moaddssach. Was will hald so zimmlisch jed grieschisch Polis? Eewe, Frajajd unn Selbsdbestimmung (eleuthería kaì autonomía)! Awweä groad desdewäje konnd mer des aach goud instrumendalisiern. Die Autonomieklausl, die woar nedd nua ebbes fir Poleis, die wo ihr Frajajd veädajdische wollde, wajl e gruhs unn meschdisch Polis, die konnd dademidd veähinneärn, dess sisch Koalizjoone gejjeä se bilde. Unn genau dess weärn die Spaddaneä mache (Glotz 1941, p. 100f.; zum Thema Keenischsfriedn unn Machdglajschgewischd odeä 'balance of power', wej die Amis saache, vgl. Seager 1974). De Spaddaneä selweä had'des nedd vill gemachd: Wajl ihrn Peloponneische Bund, deä woar uff ja uffgebaud uff'm Prinzip von de aanselne Bündneä ihrne Autonomie, unn desdewäje konnd im Peloponnesische Bund alles wajdeägih wej gehabbd (so Badian 1991, p. 44). Unn de Peässeä iss's hald dadrum gange, dess nedd widdeä so ebbes wej de Delisch-Attische Seebund ensteh deed, deä wo dann im Klaasijaddische Ärjeä mache kennd. Die Peässeä unn die Spaddaneä awwajde hier Hand in Hand: Die Spaddaneä mache dess, was mer baj de Griesche in de gruhse Peässeäkriesche "Medismos" gehaase hadd, fir'n ajenne Voaddajl mi'm Peässeä gemajnsam Sach mache - unn die Griesche veäruure. Naddirlisch hedd damuals kaan Spaddaneä sisch als Peässeäknääschd scheälle loasse, awweä die Spaddaneä aus'm Keenischfriedn e Heäschafddsinstrumend gemachd hawwe, des kam'mer aach schon aus'm Xenophon sajner Schilderung, uuseärm wischdischsde Born, errausleäse (besonneäs Xen. Hell. V 1,35f.; so de Tuplin 1993, p. 84f. unn Dillery 1995, p. 206f.). [Taeger, Altertum I 314,3] 3. Üwweä'n Dionysios I. von Syrakus [Taeger, Altertum I 314,4] Unn de Dionysios wolld huuch ennaus! Wej soi Geenneraalskolleesche duasch ihr Dabbischkajd die Stadd Akragas oo die Karthager veäloorn gehabbd hadde, hadd'eä sisch midd fünfnzwansisch Juhrn zum 'Strategos Autokrator' wehle loasse (Diod. XIII 94; vgl. Platon ep. 8,353a unn Plut. Dion 3; 'stratêgòs autokrátôr', des hääsd "Feldheärr midd unnbeschrenggdeä Befehlsgewald", wejs de Taeger 1958, I 315, üwweäsetze duud). Des woar so ebbes wej de römische Dictator: De Dionysios woar dademidd nedd nua de owweärsde Soldoad von Syrakus, sonneän (de woar de Syrakusaneä ihr Spezjalidäd) aach in de Pollidigg unn in de Staadsfinanse hadd'eä s'Saache gehabbd (vgl. Hüttl 1929, p. 102 unn Scheele 1932, pp. 38ff.). Des woar im Juhr 406 v.Chr. Unn eä hadd den Posde flajsisch genutzd: Wajl im Juhr 405, da woar'eä dann schonn de Tyrann von Syrakus, gans schieh konsequend deä Keäll (wej die Strategie in e Tyrannis gekibbd iss, dadezou Scheele 1932, pp.41f.). Awweä naddirlisch hadd'eä sisch nedd Tyrann (des woar aach zou dere Zajd schon'n Uunoome) genannd, sonneän iss bis zou sajm Eänn immeä 'Strategos Autokrator' gebliwwe. Wajl, bajm römische Dictator hadd's e Gesetz gäwwe (nach Liv. II 18,5 hadde die Römeä schon gans freuj e Gesetz midd Noome 'lex de dictatore creando', wem'mer hier emmaa m'Livius glaawe will), da hawwe so Sache drin gestanne, dess'eä nua aa Juhr uff dem Posde blajwe duaffd; de syrakusanische 'stratêgòs autokrátôr' konnd, so schajnd's, so lang so e Oard Rajschskanzleä unn Scheff der Owweäsden Heäreslajdung (OHL) soj, bis dess des ausseägewöhnlische Problem, gejjeä des eä uffgestelld woarn woar, foaddgeschaffd so deed (nach Dreher 1998, p. 56). Unn so woar's vill lajschdeä, in Syrakus n'Tyrann se weärn als wej in Rom. [Taeger, Altertum I 315,2] (üwweä den Karthager-Kriesch had'de deCamp 1988 n'gans piffische Awendeueärommaan geschriwwe!) [Taeger, Altertum I 317, 3. Absatz] Aaach Addeen unn Korinth hawwe ihm soi Machd se spürn bekomme; die hadd'eä aus ihne ihrne italische unn adriadische Inderessegebiede erausgedrüggd. Währn konnde se sisch schlääschd, wajl Addeen nach'm Peloponnesische Kriesch ja irschd'emmaa goar nix unn die Hännleä von Korinth millidäärisch weenisch se melle hadde. Unn dess da ja aach gewiß nix oobrenne deed, dadefir hadd de Dionysios die Spaddaanä als soi goure Freunde im Korinthische Kriesch unn aach spädä unnästützd gejjä die Addeenä unn die Thebaner unn die Korinther ( üwwälieferd z.B. baj Xen. Hell. VI 2,4; VII 1,20-22 odä Diodor XV 47,7.). Unn de Diodor sääd sogoar, dess de Dionysios hädd dess grieschische Muddäland erooweärn wolle (Diodor XV 13-14. Veägleische aach de Ephoros, FGrHist 70 F 211 unn Strohecker 1958, p. 109.). Ob dess stimme duud, mer waas's nett. Awwä aach schonn de addenische Reddnä Lysias hadd (wascheinlisch baj de Olymmbische Spille Anno 388 odä 384 v. Chr.) verkünd, de Griesche ihrn grissde Feind wär neewä de Peässä de Tyrann Dionysios von Syrakus (Lysias XXXIII 3-8, dadezu Stroheker 1958, p. 137). Awwä dess iss wascheinlisch nua schlääschd Gebabbl gejjä de Syrakusaner ihrn Tyrann (dadezu: Perlman 1976, p. 20f.). Wej hädd'n dess de Dionysio mache wolle mid'de Karthager im Kreuz? Unn gennau dej Keälle hawwe'n aach weidähi beschäfdischd. Anno 323/2 v.Chr. hadd sisch de Dionysios widdä uff'n Krieschspoad gejjä die Karthager gemachd. Dionysios wolld den Kriesch unn hadd'n aach provozierd, weil'ä Bündnisse midd westsizilische Poleis gemachd hadd unn dademidd de Friedensveädraach von 392 v.Chr. gebroche gehabbd hadd. Die Karthager woarn aach nett faul unn hawwe dann Bündnisse midd unnäiddalische Städde abgeschlosse (Diodor XV 15). [Taeger, Altertum I 319] [cccxx] [cccxx,4] (anneäsdeä als bajm Taeger kimmd de Dionysios bajm Ungern-Sternberg nedd goud devoo!) (zou de Üwweälieferung üwweä'n Dionys unn woarim'eä baj'm Diodor e besseä Oosejje hadd, nachgugge baj'm Sanders 1981). [Taeger, Altertum I 320, 4. Absatz] [cccxxi] [cccxxi,1] Unn so, wej die Noochweld unn die Foascheä nedd aanisch sinn üwweä'n Weärd odeä die Schlääschdischkajd von de zwaa Dionysiose ihr Tyrannis, so sinn se aach nedd aanisch üwweä den Mann, deä wo de Oofang vom Dionysios II. soi Enn woar: Dion (409 - 354 B.C.). De Dion, des woar nedd nua gruhse Mann, des woar aach Veäwannschafd von de zwaa Dionysiose. De Cornelius Nepos schrajbd: Dion, m'Hipparinos sajn Suh, wier von adlischeä Abkunfd geweäse; unn de aale Dionysios hedd m'Dion soi Schwesdeä Aristomache gehoiroad; mid dere Fraa hed'de Dionysios zwaa Döschdeä gehabbd, die Sophrosyne unn die Arete; die Sophrosyne, die wo die elldeä woar, hedd'eä midd sajm Suh Dionysios veähoiroad, die jüngeä, die Arete, mi'm Dion (Nep. Dion 1,1). No ja, unn so woar de Dion de Schwaacheä unn de Schwischeäsuh vom Dionysios I., unn eä woar Schwaacheä unn Unggl vom Dionysios II. De Dion hadd als jungeä Mann in Addeen uff de Akademie bajm Platon studierd unn spädeä woar'eä n'wischdische Middawwajdeä von de zwaa Dionysiose, als Roadgäwweä, als Stoadsbeamdeä unn als Feldheärr. Awweä dann mussd de Dion ins Exil gih unn hadd von Korinth aus de Kamf gejjeä'n Dionysios II. uffgenomme. Fir'n Plutarch, deä wo e Leäwnsbeschrajwung vom Dion geschriwwe hadd, also fir'n Plutarch woar de Dion n'gans gruhse Mann, n'Held, e Lischdgestald, wej mer heud aach saache deed: Als Platon-Schüleä wier'eä kaan üwweäzeuschdeä Oohängeä von de Tyrannis, awweä eä hedd treu zou de Dionysios-Famillje gestanne unn immeä veäsuchd, schlimmeäres se veähinneärn; irschd wej de Dionysios II. de Dion foaddgejaachd hedd unn sogoar m'Dion soi Fraa, die Arete, oo'n'anneärn veähoiroad hedd, hed'de Dion de Uffstand gejjeä die Tyrannis geprobd. Fir'n Taeger (Taeger 1958, I 321) iss de Dion nedd's Musdeäbajspill fir'n Philosophestoadsmann; des ganse Gemäsch, philosophische Iddejaale unn Frajajd stadd Tyrannis, des hedd nua'm Dion sajn peäsönlische Eährgajz veädegge solle; unn fir'n Taeger iss's besonneäs schlimm, dess's de Dion mid'de Karthageä gehaale hedd, die wo Schiedsrischdeä uff Sizilje weärn wollde. Am Oofang woar m'Dion soi steäggsd Waff soi gruhs Maul; no ja, de Dion woar n'studierde Philosoph, eä woar nemmlisch uff'm Platon sajne Akademie geweäse. Unn so iss'eä midd so Parole wej "Foadd mid'de Tyrannis, huuch die Frajajd" gans gruhs errauskomme. Unn soi Philosophefreunde hawwe'm da naddirlisch geholfe. Unn wej dann de Dion serigg nach Syrakus gemachd iss, dann iss de Timonides midd'm gange, deä wo n'Berischd oo die Akademie üwweä'n Dion geschriwwe hadd (deä Berischd iss nedd eähaale; mir hawwe nua n'Haffe Borne, die wo jüngeä sinn: Diodor, m'Plutarch soi Leäwnsberischde vom Timoleon unn vom Dion, Cornelius Nepos unn m'Platon sajn sibbde Brejf; dadezou, dess de Plutarch m'Timonides sajn Berischd veäawwajd hadd, vgl. Manni 1989 unn Muccioli 1990, alle baad uff iddaljenisch). [cccxxi,2] Nua midd 800 Mann iss de Dion baj Heraclea Minos uff Sizilje geland, awweä soi Frajajdspropaganda woar mih weärd wej e gans Söldneäammee. Fir die Poleis, die wo zum Dionysios II. sajm syrakusanisch Rajsch geheärd hawwe, waor des des Veäspresche, von Syrakus fraj se weärn ('eleuthería' unn 'autonomiá': Diod. XVI 9,3; 72,5; 73,2; Plut. Dion. 37,7; Plut. Timol. 23,2; üwweä die Veäbindung von Frajajd unn Unnabhängischkajd deä Polis vgl. Raaflaub 1987, besonneäs p. 71ff. unn Dreher 1998, p. 50ff.), was de Taeger (Taeger 1958, I 321) e bissi abfällisch als "Polispartikularismus" scheälle duud (de Hinneägedangge iss naddirlisch: Jedeä fir sisch, da hadd kaaneä e Schangs gejjeä's mäschdische Karthago); Akragas, Gela, Kamarina, awweä aach sikulische unn sikanische Städde unn nedd seletzd die Messenijeä unn'n Daal von de Italiote, dej gans Gesellschafd hadd sisch glajsch uff'm Dion soi Sajd geschlaache. Unn fir die Bürjeä von Syrakus, also die hawwe geglaabd, m'Dion sajn Uffstand, des wier de irschde Schridd serigg zou de Demograddie, die wo 48 Juhr freujeä vom Dionysios d.Ä. kabuddgeschmisse woarn woar (Plut. Dion 28,4). Awweä aach de Dion mussd mid'dene Demmograode feäddisch weärn, die wo vill mih wollde als nua s'Enn von de Tyrannei (fir'n Taeger 1958, I 321 sind des "radikale Gruppe", also des, was mir aach Awanggeärd nenne). De Herakleides, was aaneä von de Führeä vom syrakusanische Demos woar, hadd neäweä die Frajajd aach die sozjaal Glajschajd gestelld unn wolld Land oo die Oarme veädaale, was mer uff Grieschisch 'anadasmos tes ges' nenne duud (Plut. Dion 37,5; dadezou Dreher 1998, p. 52, deä uff Hansen 1991a, p. 81ff. veäwajse duud unn schrajbd, polliddisch Frajajd unn sozjaal Glajschajd wiern fir die Griesche in dere Zajd nix sesammehängndes geweäse). [Taeger, Altertum I 321, 1-2. Absatz] [cccxxii] 4. De Unneägang von de spaddanische Hegemonie unn's gruhse Duaschennanneä in Griescheland [Taeger, Altertum I 322] De Keenischsfriedn hadd irschd emmaa Rouh in die Ägäis unn ins Grieschische gebroochd, awweä die ganse Probleme unn die ganse Uffstenn, die wo's im ösdlische Middlmeär gäwwe hadd, die konnd'eä nedd uffleese. Unneä'm Strisch iss awweä so aanisches lajschdeä woarn. De Peässeäkeenisch konnd jetz vill grieschische Söldneä ooweärwe, was'm besseärn Koadde gejjeä Egybbde unn Zybbeärn gäwwe selld, awweä noch hawwe die neue Trümp nedd gestoche! Da woar's abdrünnische Egybbde, wo de Keenisch Akoris de peässische Oogriff abweährn konnd (385-383 v.Chr.); unn uff Zybbeän konnd sisch de Keenisch Euagoras midd egybbdischeä unn addenischeä Unneästützung haale bis 380 v.Chr. Unn als ob des noch nedd gelangd hedd, hadd's aach im Achämeniderajsch noch Zuchd im Inneärn gäwwe, wej de Uffstand vom Admiral Glos unn sajm Suh Tachos (Diodor XV 2-4; 8-9; Isocr. Paneg. & Euag. pass.). Besseä hadd's da im Ionische ausgesejje. De Addeeneä ihrn Drugg woar nemmih, aach die Spaddaneä woarn foadd, dadefir hawwe die besseärre Veäbindunge zum peässische Hinneäland dadefir gesoaschd, dess die Kasse widdeä so rischdisch geklingld hawwe. Milet, Ephesos, Priene unn die anneärn Grieschestedd da, die hawwe widdeä Owweäwasseä kriehd. In de Griesche ihrm Muddeäland woar de Spaddaneä ihr Stunn komme: Bis uff Addeen, des sisch e bissi ausepolliddische Spillraum bewoahrd gehabbd hadd, hadd kaans nix mih se melle gehabbd. Argos woar völlisch isolierd, Korinth hadd widdeä an de Spaddaneä ihrm Roggzibbl gehonge (dadezou Cartledge 1987, p. 256f.), unn Theben woar uff sisch ellaa gestelld (üwweä Theben in dene Juhrn s. Hack 1978). Spadda konnd jetz widdeä Oaddnung uff de Peloponnes schaffe, wo de aane odeä de anneärre Bundesgenosse im Kriesch nedd mih so rischdisch barrierd gehabbd hadd. Awweä Spadda hadd aach nach voanne geguggd unn wolld dadefir soasche, dess kann anneärre Stoad im Grieschische mih so mäschdisch weärn deed, dess des fir die Spaddaneä e Problem weärn kennd (fir dej Zajd immeä noch leäsnsweärd de Stern 1884; uff Iddaljenisch Lanzillotta 1980). Mantineia woar so'n "Engl mi'm B" devoa: Mantineia woar aans von de letzde Demogroadenesdeä uff de Peloponnes unn hadd Veäbindung midd Addeen unn anneärn Stoade gehaale, die wo de Spaddaneä nedd goud woarn. Anno 385 v.Chr. hawwe die Spaddaneä Mantineä Ordeä gäwwe, se sellde jetz broav soi unn ihr Staddmaueä abrobbe. Des hadd Mantineia nedd gemachd, wajl dann hedde die Spaddaneä alles midd'n mache kenne, unn da hawwe die Spaddaneä ihrn Keenisch Agesipolis mi'm Heär voabbajgeschiggd, unn deä hadd Mantineia errooweärd - mi'm gans besonneärre Trigg: Eä had'de Fluß Ophis, deä wo midde duasch Mantineia geflosse iss, uffgestaud unn die Stadd unneä Wasseä gesetzd. Mantineia iss widdeä in die Oadde uffgeleesd woarn (was mer Dioikismos nenne duud), aus dene's duasch Synoikismos ennstanne woar. Jetz sellde die Adlische s'Saache hawwe, unn die Leud aus Mantineia wiern, sääd de Xenophon, gans sefridde geweäse, wajl se jetz näheä oo ihrne Äggeä geweäse wiern (Xen. Hell. V 2,4-7; Diodor XV 5; 12; Paus. VIII 8,7ff.; Strabo VIII C. 337; zum Synoikismos von Mantineia vgl. Moggi 1976, p. 151ff. unn Hodkinson/Hodkinson 1981; sonsd Stern 1884, p. 26ff. unn Cartledge 1987, p. 258ff.; ob die Spaddaneä dademidd de Keenischsfriedn gebroche hedde, vgl. Cawkwell 1981, p. 70.77f. unn Cartledge 1987, p. 261 unn Badian 1991, p. 44). Awweä aach sonsd woar Spadda de Aadlische ihrn treue Freund: Wej's in de strategisch wischdische Städdsche Phleious (Taeger 1958, I 322, schrajbd vom "klaane Phleious", awweä baj Xen. Hell. V 2,32 hääsd's, in dere Stadd hedde fünfdausnd Mann gewohnd) Zuchd midd veädriwwenne Aadlische gäwwe hadd, iss de Keenisch Agesilaos geschiggd woarn, unn deä hadd von 381 bis Oofang 379 v.Chr. zwansisch Monadde lang die Stadd Phleious belaacheärd unn errooweärd, unn des, wo des klaane Phleious noch nih bies zou de Spaddaneä geweäse woar. Aach in Phleious sinn die Aadlische oo die Machd gebroochd woarn, unn spaddanische Soldoade sinn in Gannisoon geleeschd woarn, unn dann had'de Agesilaos noch e Kommissjoon oigesetzd, die wo drüwweä ennschajde duaffd, weä in Phleious wohne blajwe deäff, weä ins Exil gih muss unn weä duudgehaache weärn selld - aus die Maus (Xen. Hell. V 2,8-11; 3,10-18.21-26; Diodor XV 19; dadezou Stern 1884, p. 41f. unn Cartledge 1987, p. 262ff. unn besonneäs zum Xenophon sajne Doarstellung de Tuplin 1993, p. 90ff. unn Dillery 1995, p. 209ff.). [Taeger, Altertum I 322,4] [cccxxii,5] Awweä noch vill wischdischeä als wej des ganse Gemäsch seldd de Olynthische Kriesch weärn (dadezou Cartledge 1987, p. 266ff. unn Tuplin 1993, 93ff.). Des Olynth woar e Polis uff de Chalkidike. Unn dej Stadd woar e neu Machdzendrum in dere Gejjnd woarn. Wajl, wej die Addeeneä ihne ihr Machd veäloarn hadde, hadd sischd irschd'emmaa kaaneä unn schon goar nedd die Spaddaneä fir dej Gejjnd inderessierd. Unn so hawwe die Leud aus Olynth dej Lügg gefülld (so Taeger 1958, I 322). Mir wisse nedd vill üwweä den "Chalkidische Städdebund", groad was de Xenophon drüwweä geschriwwe unn noch e poar Inschrifde. In dem Chalkidische Städdebund hawwe se, so wej des aussejje duud, de gruhse Schridd gemachd hi zou'm rischdische Bundesstoad: Middgliedeä in dem Bund woarn die aanselne Poleis (so wej in dem Veäajn da in Brüssl, in de EWG); die aanselne Poleis woarn Demmogradijje wej Olynth; jedeä Bürjeä aus jedeä Bundesstadd hadd in jedeä Bundestadd die glajsche Rääschde (z.B. konnd jedeä üwweäall hojroade); unn de Bund (uff grieschisch 'koínon') duaffd aach Geld mache, also Münse präge. [cccxxiii] [cccxxiii,1] Unn desdewäje, so de Taeger (Taeger 1958, I 323) wajdeä, kennd mer saache, dess de aanselne Poleis nua noch die städdisch Selweäveäwaldung gebliwwe wier (wej de Taeger hawwe aach Busolt unn Swoboda des Chalkidische Koinon als Bundesstoad gesejje: Busolt/Swoboda 1920, II 1504ff.; Larsen 1968, p. 58ff. unn besonneäs s'grundlejjnde Weägg vom Zahrnt 1971, voa allm p. 80ff. Die Gejjeposizjoon find mer u.a. bajm: Beloch 1912, III 1, p. 101; Hampl 1935, p. 177ff.). [cccxxiii,2] S' Chalkidische Koinon woar baald so mäschdisch, dess's m' Makedonerajsch die Rääschde schwätze konnd; unn des hadd ville Poleis in de Nochbeäschafd feeschdisch gemachd. Desdewäje hawwe die Nochbeärn Gesannschafde oo'n Peloponnesische Bund geschiggd. Des woar Anno 382 v.Chr. Unn die Bundesveäsammlung vom Peloponnesische Bund, die hadd beschlosse, Kriesch gejjeä Olynth se mache. Unn dann hawwe die Spaddaneä oogefange, e gruhs Bundesammee uffsestelle. S' irschde Maa konnde sisch die Bundesgenosse frajkaafe, des hääsd, se mussde kaa Soldoade stelle, sonneärn konnde Geld bezoahle, unn die Spaddaneä hawwe dann dadefir Söldneä oogeheueärd: Draj aiginetische Obole hadd'n Hoplit gekosde unn'n Kavallerisd zwelf Obole (Xen. Hell. V 2,20-22; Diod. XV 31,2). S'hääsd, die Bündneä hedde des Oogebood geärn oogenomme (üwweä die Bedeudung von dere Ennschajdung vgl. Marinovic 1988, p. 70f.). Phoibidas (Poralla/ Bradford 1985, Nr. 734; n'inderessande neue Bliggwinggel zum Phoibidas seim Handstreisch hadd Hodkinson 1993, p. 323!). Im ganse Griescheland hadd's'n Uffschraj gäwwe: So ebbes gemajnes unn hinneähäldisches, so e Kobbschlääschdischkajd unn noch dezou während'm Thesmophorijefesd! Aach wann die Spaddaneä die Kadmea geänn üwweänomme hawwe, wajl strategisch woar des n'Moaddsgewinn, hawwe se doch die uffgebrachde Griesche berouische wolle unn hawwe de Phoibidas voa Gerischd gestelld. No ja, was hadd'eä kriehd, de Phoibidas, e Geldstroof. Waschajnlisch had'da de Keenisch Agesilaos middgemaauschld (Diodor XV 20,2; Polyb. IV 27,4; Plut. Mor. 576a & Ages. 23,11 & Pelop. 6,1; dadezou de Ste. Croix 1972, p. 135 unn Cartledge 1987, p. 156, deä wo maand, irschdns hedd die Besetzung von de Kadmeia m'Agesilaos besdns in soi Ausepollidigg gebassd unn zweddns hedd de Phoibidas de Bouwestügg vlajschd üwweähaabd nua gemachd, wajl eä wolld'n goure Oidrugg mache bajm Agesilaos). Dadefir woarn die Spaddaneä mi'm Ismenias, was de Führeä von de spaddafajndlische Paddaj in Theben woar, also mi'm Ismenias woarn die Spaddaneä nedd so gnädisch. Unn die Ooklaach irschd, die zajschd, des hier die kommunisdische Schauprozesse unn die Veäbrescheä vom Nazi-Volxgerischdshof midd ihr hisdoorische Urahne hawwe: De Ismenias iss oogeklaachd woarn, eä wier n'Peässeäknääschd unn hedd die Griesche oo'n Gruhskeenisch veäruure (Xen. Hell. V 2,35). Naddirlisch hadd's dadefir nua a aansisch oogemessn Stroof gäwwe, unn des woar de Duud (dadezou Henry 1967, p. 163). [Taeger, Altertum I 323,2] [cccxxiii,4] Nach'm Fall von Olynth woar Spadda de Scheff im Ring. De Xenophon schrajbd üwweä die Stellung von de Spaddaneä im Windeä 380/79 v.Chr.: Spadda hedd dagestanne wej e Aans; baj de Thebaneä unn bajm Resd von de Boioter hedde se fesd de Daume druff gehabbd; die Korinther hedde widdeä geleärnd gehabbd, broav mi'm Schwanz se wedelle; die Keälle aus Argos, die wo immeä groad irjnd'n hajlische Fesddaach hadde, wo mer kaan Kriesch führn deäffd, wann'n die Spaddaneä uff'n Bels geriggd sinn, hedde aach kabbierd, dess des nemmih zejje deed baj de Spaddaneä; die Addeeneä wiern ellaa uff wajdeä Flur geweäse; unn weä von de Spaddaneä ihrne Bundesgenosse uffgemuggd gehabbd hedd, wier bestroofd woarn; so konnde die Spaddaneä glaawe, sie deede bombisch dastih, unn's wier alles paleddi (nach Xen. Hell. V 3,27). Unn de Plutarch schrajbd, de Agesilaos wier schon so ebbes wej de Keenisch von gans Hellas geweäse (Plut. Ages. 40,3). Awweä wej sääd mer? Wann'n Vuul morjnds schon pajfe duud, heeld'n aawnds die Katz. Unn genau des sääd de Xenophon hier: Die Spaddaneä hedde geglaabd, dess'n nix mih bassiern kennd, awweä glaawe iss nedd wisse, unn Häuseä, die wo uff "nedd wisse" gebaud sinn, sinn miesdns Koaddehäuseä. Unn des sellde die Spaddaneä baald meägge: Mer kann's nemmlisch drajwe, unn mer kann's üwweädrajwe. Unn midd ihrne brudaale Fuldeäpollidigg hadde die Spaddaneä's üwweädriwwe (dess de Xenophon hier e klassisch "peripeteia" - so uugefihr "Uff Hochmud folschd de Fall" - konstruierd hadd, des maand aach Dillery 1995, p. 221). [cccxxiv,2] Awweä was Addeen oogihd, hadde die Spaddaneä Glügg wej die Kouh, wann se klitschd. Wajl de Sphodrias (Poralla/ Bradford 1985, Nr. 680, unn uff Deutsch de RE-Addiggl vom Fiehn 1929), den wo de Keenisch Kleombrotos als Kommandand im Boiotische seriggeloasse gehabbd hadd, deä Sphodrias hadd probierd, de Piraieus se besetze. Awweä eä iss schonn uuff'm Oomarsch endeggd woarn unn mussd sisch veädrigge, awweä naddirlisch nedd, ohne noch e bissi se plündeärn (Xen. Hell. V 4,15.20-24). De Xenophon veäzehld, die Thebaneä hedd'm Geld gäwwe, dess'eä's mache deed (Xen. Hell. V 4,20); dess de Keenisch Kleombrotos hinneä dem Üwweäfall gesteggd hedd, maand de Diodor (Diod. XV 29,5; dem glaabd u.a. McDonald 1972); unn de Taeger (Taeger 1958, I 324) schrajbd, e akdivisdisch Grubb in de spaddanisch Ammee (wo mer vlajschd aach de Keenisch Agesilaos debajreschenne muß) wier dadefir veäandowaddlisch. Spaddanische Gesande, die wo groad in dere Nachd in Addeen woarn, hawwe veäsproche, dess de Sphodrias nedd uugestroofd devookomme deed, awweä de Agesilaos hadd dadefir gesoaschd, dess'm Sphodrias nix bassierd iss (Xen. Hell. V 4,24-32; zum Wajdeäleäse üwweä den Üwweäfall unn des ganse Veäfahrn s. Marshall 1905, p. 12f. unn Accame 1941, p. 23ff. unn Kallet-Marx 1985 unn Cartledge 1987, p. 136ff.157ff.). Ja, da muss mer sisch fraache, ob nedd'm Agesilaos n'Sagg Zemend uff'n Kobb gefalle woar? Wolld'eä midd alleä Gewald, dess die Addeeneä baj die Thebaneä haale? De Cartledge (Cartledge 1987, p. 137.158) had'dadefir e gans passabel Eäkleärung: De anneä spaddanische Keenisch, de Kleombrotos, des woar'n Freund vom Sphodrias; de Agesilaos hedd jetz druff gereschnd, dess die Addeeneä unn Theben sowieso baj ennanneä komme; awweä wann'eä de Sphodrias devookomme loasse deed, dann wiern de Sphodrias selweä, de junge Keenisch Kleombrotos unn'm Sphodrias soi Freunde ihm, m'Agesilaos, ebbes schuldisch; also wier de Agesilaos "nua" n' Realpollidiggeä geweäse. No ja, was woar's Enn vom Lied? In Addeen hedde die, die baj die Boioter gehaale hedde, m'Volg bajgebroochd, schrajbd de Xenophon (V 4,34), dess die Spaddaneä n'Sphodrias üwweähaabd nedd hedde bestroafe wolle, sonneän se hedd'n dadefir noch gelobd, was'eä gejjeä Addeen voagehabbd hedd. Desdewäje hedde die Addeeneä Doorn in die Mauer vom Piraios ennajgebaud, hedde mi'm Schiffsbau oogefange unn de Boioter geholfe, wo se nua konnde. Odeä kuazz gesaad: M'Sphodrias soi Dabbischkajd hadd die Addeeneä gans schnell ins Bündnis mid'de Thebaneä gedriwwe! Des Bündnis iss Anno 378 v.Chr. abgeschlosse woarn. Unn die Addeeneä, die hawwe de Thebaneä aach glajsch kräfdisch geholfe: De Addeeneä Chabrias (deä wo aach n'bekannde Söldneäführeä woar), deä Chabrias iss midd fünfdausnd Infandrisde (ville Peltaste, also Söldneä) unn zwaahunneärd Mann Kavallerie ins Boiotische oigerüggd. Unn wej de Spaddaneäkeenisch Agesilaos uff'n Chabrias gedroffe iss, da hadd'n die goud Oaddnung, die wo m'Chabrias soi Soldoade gehabbd hawwe, so üwweäraschd, dess'eä abgezooche iss (Diodor XV 32,2ff.; Nepos XII 1,2; Polyain. II 1,2). De 'demos', s'Volg von Addeen, hadd'm Chabrias dadefir e Ehrestaduwe gestifd (Diodor XV 33,4; dadezou Burnett/Edmonson 1961 unn Anderson 1963 unn Anderson 1967, p. 89f. unn Buckler 1972, alles uff englisch). [cccxxiv,2] Was de Xenophon nedd geschriwwe hadd (unn dadezou, warum eä's nedd veäzehld hadd, s. Dillery 1995, p. 231f.), iss, dess die Addeeneä a Juhr nach dem Bündnis mid'de Thebaner, was 378 v.Chr. woar, die ganse Griesche uffgeroufe hawwe, sisch gejjeä die schlääschde Spaddaneä sesammeseduu (IG II/III² 43, Z. 9-12; daadezou Kallet-Marx 1985). Dadraus iss dann woarn, was mir heud - vljaschd hisdoorisch nedd gans rischdisch - de Zwedde Attische Seebund gedaafd hawwe (dadezou vgl. Dreher 1995, p. 6f.). Die grieschische Poleis hadde de Spaddaneä ihr Gemäsch sadd! Uff de aane Sajd muss mer sejje, dess sisch die Spaddaneä nach'm Keenischfriedn uffgefihrd hawwe wej de Graf Rotz, uff de anneä Sajd woar Spadda e Landmachd unn hadd bestimmd nedd vill gejjeä die Pirraade in de Ägäis gemachd. Die Addeeneä hawwe awweä aach uffgebassd, dess kaans uff die Idee komme iss, se wellde nua de aale Delisch-Attische Seebund aus'm fünfde Jahrhunneärd widdeä uffmache midd sajm bakannd schlääschde Ruf.Dann wollde se aach de Peässeäkeenisch nedd veägretze unn hawwe dadefir gesoaschd, dess die Bündnisveädrääsch zum Keenischsfriedn gebassd hawwe. Also, kaa Poleis aus'm Klaasijaddische, dadefir awweä die strengsd Beachdung von de Autonomie unn de Frajajd (eleuthería) von de Bündneä-Poleis. Unn so iss die Sach n'Volldreffeä woarn, bald woarn oo die sibbzisch Poleis mid'de Addeeneä veäbünd. Des hadd sisch im aanselne so oogeguggd (die "Satzung" von deem Zwedde Addische Seebund iss uus eähaale gebliwwe, die Inschrifd IG II/III² 43 = Syll. 147 vom Febbruwar/ Meäzz 377 v.Chr.; dadezou u.a. Hampl 1938, p. 131 unn Tod 1948, 63ff.): - Addeen woar nedd die Scheffin, sonneärn haadd, wej de Bengtson (1969, p. 274) schrajwe duud, "neäwe" dem Bund gestanne. Wajl im Bundesroad (Synhedrion), was die höxd Instanz von dem Bund woar, also im Synhedrion, da hadd jed Bündneä-Polis Sitz unn Stimm gehabbd, awweä nedd die Addeeneä. Jedeä Beschluss mussd zwische m'Synhedrion unn de Addeeneä ausgehannld weärn. - Des Synhedrion konnd drüwweä bestimme, weää in den Bund uffgenomme weärn selld, wann Kriesch unn wann Friedn gemachd weärn selld, solld schlischde, wann's zwische de Bündneä odeä in aaneä Bündneä-Polis Krach gäwwe selld (vgl. besonneäs Dreher 1995, p. 109ff.). Awweä alles dess mussd dann von de Addeeneä bestädischd weärn. - De Bund hadd kaa Rääschd, die Veäfassung vvon'm Bündneä se änneärn; Gannisoone, Staddkommandande unn Tribude woarn veäboode. Alles zum Schutz von de Autonomie. Dess iss sogoar sowajd gange, dess de Addeeneä veäboode woarn iss, in'eärreä Bündneä-Polis Immobilje se kaafe. Dess alles woarn nemmlisch Sache, die wo schonn bajm Delisch-Attische Seebund die Bündneä well gemachd hadde, unn was mer jetz aach de Spaddaneä midd ihrne Gannisoone unn Harmoste unn Veädrajwunge krumm genomme hadd. - De Bund woar e Veädjdischungsbündnis zwiscche Addeen unn de aanselne Bündneä-Poleis; es hadd kaa stennisch Bundesflodd odeä Landheär gäwwe. Wann Nuud am Mann woar, sellde die Addeeneä die Krieschsschiffscheä stelle unn's Üwwl aus de Weld schaffe. Dadebaj konnde aach Krieschsschiffe von de Bündneä helfe (vgl. Dreher 1995, p. 11ff.). - No ja, dess mussd ja aach bezoahld weärn. Dadefir mussde die Bündner e Syntaxis (Krieschsbajdraach, wej Taeger 1958, p. 324 üwweäsetze duud) in die Bundeskass bezoahle, die wo vom Synhedrion festgesetzd woarn iss, unn des Synhedrion hadd aach druff uffgebassd, was aus dem Geld woarn iss (uff den veähassde Begriff "phoros", wej de Tribud im Delisch-Attische Seebund gehaase gehabbd hadd, iss waschajnlisch bewussd veäzischd woarn; vgl. Dreher 1995, 41ff.279ff., unn Accame 1941, p. 132ff. unn noch dadezou Mitchel 1984). Wem'mer sisch des'emmaa so e bissi duasch'n Kobb gih loasse duud, dann kommd aam des wej e komisch Mischung voar. Uff de aane Sajd hawwe mer n'ganse Haffe Zeusch, was so fir e goud, aald grieschisch Symmachie tybbisch iss, uff de anneä Sajd kennd mer maane, die Addeeneä hedde die Bündneä vom Zwedde Attische Seebund midd Glasseehendsche oogefassd. Naddirlisch, noch woar Spadda voann, unn die Addeeneä mussde uffhole; unn wem'mer de Spaddaneä s'Wasseä abgroawe wolld, mussd mer aach e bissi was invesdiern. Mid'de Brutalonummeä aus'm fünfde Jahrhunneärd woar nix mih se gewinne. Vlajschd hadd Addeen so e Oard "Raumdeggung" bedriwwe: Wann e Polis irschd emmaa zum Bund geheerd hadd, konnd sisch da kaan spaddanische Harmost mih braadmache unn von da aus de Addeeneä in die Subb spugge. Des woar n'indireggde Gewinn. Unn wann so'n Bündneä oogegriffe woarn iss, konnd Addeen die Oaddnungsmachd spille. So anneärn Uffgaawe, wej de Kamf gejjeä die Pirraade, des woar suwejsu e Ziel von de Addeeneä; wajl so'n Pirraad, ob deä gruhs n'Unneäschied gemachd zwische'm Schiff von Addeen unn'm Schiff von Mytilene? Wej hadd'emmaa de W.M.S. zou mer gesaad, wej'eä baj de U-Boode gediend hadd: "There are only two kinds of ships - submarines and targets." De Zwedde Attische Seebund woar fir Addeen e wischdisch Stazjoon bajm Widdeäuffstiesch zua Gruhsmachd, da bajsd die Maus kaan Foarrem ab: Addeen woar die üwweälejjn Machd in de Ägäis, unn kaans konnd da middhaale - unn dess des die Zajdgenosse aach gemaand hawwe, kam'mer aus'eärreä Redd in de Hellenika vom Xenophon errausleäse (Xen. Hell. VII 1,1-11; dadezou Cawkwell 1984, p. 334ff.). Awweä s'woar nemmih Perikles' Gloria, aach die Addeeneä mussde sisch nach de Degg stregge. In de Weld vom viadde Jahrhunneärd konnde die miesde Poleis besseä ihr ajenn Sibbsche koche, wajl jetz mehrere Hegemonijalmäschde gäwwe hadd unn wajl jed von dene nemmih s'Kaliweä vom Perikles sajm Addeen odeä von Spaddeä, bevoa die Thebaneä die spaddanisch Gannison devoogjeachd hadde, gehabbd hadd. Anneäsdeä als de Delisch-Attische Seebund woar de Zwedde Attische Seebund kaan Oofang von ebbes Neuem, was de Griesche ihr Stoadeweld hedd rewoluzjoniern kenne unn de Uffstiesch von Makedonije hedd veähinneärn kenne, awweä dess iss schonn e anneä Geschischd (die wischdischsde Büscheä zum Zwedde Attische Seebund: Marshall 1905, Accame 1941, Cargill 1977 unn besonneäs Dreher 1995, des letzde uff deutsch). [Taeger, Altertum I 325,2] Die Spaddaneä hadde glajsch ihne ihrn besde Mann, de Keenisch Agesilaos, nach Boiotije geschiggd, awweä s'hadd nix mih geholfe (dadezou de DeVoto 1987). Doodraus iss so ebbes wej e millidäärisch Gleischgewischd woarn, dess die Juhrn bis 371 v.Chr. (unneäbroche vom Friedn von 375/4 v.Chr.) bestimmd hadd. Im Landkriesch iss so aanisches bassierd, awweä hald nix enschajdndes. Baj de Thebaneä gibbd's jetz die "Hajlische Schar" I'hiéros lóchos' uff grieschisch), so e Oard Elide-Hoplite-Abdajlung, besonneäs goud gedrilld (dadezou die franseesische Uffsetz von Salmon 1953 unn Hoffmann 1985 unn aus'm Buch Marinovic 1988, p. 72f.; uff englisch Snodgrass 1967, p. 111 unn Anderson 1970, p. 158ff.). [Taeger, Altertum I 325, 3. Absatz] [cccxxvi] [cccxxvi,1] Unn Anno 375 v.Chr. iss de Timotheos, was'm gruhse Admiral Konon sajn Suuh woar, luusgeschiggd woarn, midd sajne Flodd die Küsdegejjnde von de Peloponnes uffsemische, dess die Spaddaneä nedd so ville Soldoade nach Noadde gejjeä's Boiotische schigge kennde. De Timotheos iss bis ins Ionische Meär gefoahrn, wo eä ville Städde dadezou gebroochd hadd, in de neue addeenische Seebund oisedreäre; uff Korkyra hawwe die Demmogroade n'Uffstand gemachd, unn de Timotheus konnd die Insl fir Addeen gewinne (Xen. Hell. V 4,62-66; Diod. XV 36,5f; Nepos Tim. 2; Isokr. XV 109f.; IG II/III² 43; de Veädraach midd Korkyra: IG II/III² 96f.). Dademidd hedd Addeen widdeä n'neue Höjepungd von sajne Machd eäklomme, maand de Taeger (Taeger 1958, I 326). Mer deäff awweä aach nedd veägesse, dess de Timotheos gruhse Schwierischdkajde gehabbd hadd, soi Leud se bezoahle, wajl Schiffe unn Soldoade unn Söldneä woarn deueä (Xen. Hell. V,4,66). [Taeger, Altertum I 326, 1. Absatz] [cccxxvi,2] De Jason von Pherai hadd aus'm aale Dynasdegeschleschd gestammd, des mer bis ins fünfde Jahrhunneärd seriggveäfolsche kann (zum Wajdeäleäse de Beloch 1912, III 2, 80ff.; zou de Leäwnbeschrajwung vom Jason vgl. die Doggdeäeärwedd vom Lemmermann 1927; zou de Doarstellung vom Jason in Quelle s. de Uffsatz von Mandel 1980 unn bajm Xenophon im besonneärre s. Dillery 1995, p. 171ff.; unn vlajschd s'wischdischsde zum Schluß: De Westlake 1935 üwweä Thessalije im viadde Jahrhunneärd). [Taeger, Altertum I 326, 2. Absatz] [cccxxvi,3] M' Jason von Pherai sajn Uffstiesch in die Irschd Liga, des had'de etatmäsische grieschische Fruhsmäschde schonn nedd geschmeggd. Unn dann iss da aach noch de peässische Gruhskeenisch Artaxerxes geweäse. Deä hadd'n neue Feldzuuch gejjeä's Egybbdische voaberajd; unn dissmual wolld'eä so midd grieschische Söldneä klotze, dess die Egybbdeä unn ihne ihr grieschische Söldneä in Grund unn Burrem gestamfd weärn deede (am Enn had'de Artaxerxes nach Nepos XI 2,4 zwelfdausnd Griesche rekrudierd gehabbd, nach Diod. XV 41,1.3 sogoar zwansischdausnd). Unn da had'de Artaxerxes de grieschische Stoade aafach Friedn befohle, wajl, so hadd eä sisch des ausgereschnd, äe kennd dann mih Söldneä unn billischeä rekrudiern (Diod. XV 38,1; üwweä den peässische Feldzuch gejjeä Egybbde vgl. Mallet 1922, p. 101ff.). Unn so hawwe Spadda unn Addeen midd'ennanneä Friedn gemachd (Xen. Hell. VI 2,1; Demosth. Or. XXII,15; Philochoros, FGH 328 fr. 151). Die Addeeneä hadde im Boiotische Kriesch von 378-375 v.Chr. ville Söldneä oigesetzd, awweä rauskomme iss nedd vill (dadezou Munn 1993, p. 177ff.). Unn jetz sinn Söldneä aach als noch deureä woarn. Da hawwe die Addeeneä die Ephebe genomme, also die junge Leud, die wo Millidärrdinsd lajsde mussde; unn dej Ephebe, die mussde jetz als so e Oard Landweähr Attika veätajdische, unn dadefir hadd's aach noch'n extra Strategos als Befehlshaaweä gäwwe (nach Harding 1988a unn Munn 1993, p. 187ff.). Weenischdns so vill hadde die Addeeneä aus dem Kriesch geleärnd! ---------------------------------------- [cccxxvii] Jason von Pherai - Veähannelunge - Leuktra [cccxxvii,2] M'Jason von Pherai sein Uffstiesch in die irschd Divisjoon had nedd nua de Spaddaneä, sonneän aach de anneärre Gruhsmäschde nedd geschmeggd. Unn aach de Peässeäkeenisch, de Artaxerxes II., hadd sisch widdeä gemeld: Eä wolld im Grieschische Söldneä ooweärwe fir'n Feldzuch gejjeä Egybbde, awweä desdewäje brauchd'eä Rouh in Hellas. Da hadd'eä Drugg gemachd, unn die Addeeneä unn die Spaddaneä hawwe sisch im Juhr 375/4 uff'n Friedensveädraach geaanischd (Diodor XV 38,1-4; Xen. Hell. VI 2,1; Philochoros, FGH 328 F 151; Nepos, Timotheus 2. Dadezou Hampl 1938, p. 12ff. unn - fir dej, die ausweäds leäse kenne - noch de Accame 1941, p. 143ff. unn Cawkwell 1963 unn Ryder 1965, p. 58ff.124ff. unn Cartledge 1987, p. 378); deä woar so ähnlisch wej de Keenischfride von 386 v.Chr. Awweä dissmual mussde aach die Spaddaneä ihr Gannisoone abzieje. In Addeen hawwe se sisch moadds gefreud üwweä's Enn von deem ganse Krieschsgemäsch: M'Konon unn'm Timotheos, ihrne Seehelde, hawwe se Denggmäleä gesetzd (IG II² 3774). Mir wisse nedd, wej lang deä Friedn gehaale hadd, vlajschd zwaa Juhr odeä so (dadezou Cawkwell 1963, p. 88; anneäsdeä de Taeger 1958, I 326 unn die Sordi 1950, p. 324, die wo'm Xenophon glaawe wolle, dess deä Friedn glajsch gebroche woarn iss, awweä des iss oasch uuwaschajnlisch). Awweä dann s'woar groad deä Addeeneä, de Timotheos, m'Konon sajn Suh, deä wo sisch uff Zakynthos fir die Demmogroade oigemischd hadd, ohne dess'n die Addeeneä gehaase hedde (Diodor XV 45-47; Xen. Hell. VI 2,2ff.; zum Timotheos sajm Gemäsch Bringmann 1965, p. 49 leäse). Unn dann sinn die Spaddaneä uff Korkyra, dess schonn baj'm Zwedde Addische Seebund mid'debbaj woar (IG II² 43, Z. 97f. unn 106ff.) fir die Oligarche uff die Barrikaade gange, unn schwupps, woar widdeä Kriesch zwische Addeen unn Spadda (zou de Kemfe uff Korkyra nachgugge baj Cawkwell 1963, p. 85ff.). Dess iss dann so wajdeägange bis 371. No ja, mer woar's ja schonn gewihnd. Die Thebaneä konnde sisch freuje unn ihr Machd im Boiotische als ausbaue. Unn Ausbaue hadd in dem Fall aach Bladdmache gehaase: Plataiai, des Städdsche, dess als aansisches de Addeeneä baj Marathon geholfe gehabbd hadd, iss in deere Zajd m'Eärdburrem glajschgemachd woarn (Diodor XV 46,6; Paus. IX 1,8). De Addeeneä had'des nedd gefalle, wej mer im Isokrates seine Redd "Plataikos" aach heud noch nachleäse kann (dadezou Bringmann 1965, p. 51ff.). Unn jetz wollde se aach widdeä mid'de Spaddaneä aanisch weärn; de wischdischsde Mann dadefir woar de Kallistratos. Des hadd aach dann de peässische Gruhskeenisch nedd nua gefreud, eä hadd aach nachgeholfe bajm Aanischweärn; de Artaxerxes II. hadd nemmlisch immeä noch grieschische Söldneä gesuchd, desdewäje woar'm des Krieschsgemäsch goar nedd rääschd. Im Sommeä 371 v.Chr. hawwe se sisch dann allminnanneä (sogoar de Dionysios I. von Syrakus!) in Spadda gedroffe unn aach n'Friednsveädraach ausgehannld, deä aach widdeä zimmlisch s'selwe wej de Keenischsfrieden woar (nachgugge bajm Hampl 1938, p. 19ff. unn bajm Bengtson 1962, Nr. 269). Awweä kaan Friedensveädraach ohne Jochd unneä de Bedajlischde, dess woar goud aald grieschisch Sidde unn Traddizjoon. Dissmual woar de Epameinondas, de Thebaner ihrn Gesande, de Üwwldäädeä. Die Thebaneä woarn als Middglied vom Zwedde Addische Seebund als Genosse von de Addeeneä uffgefihrd. Dess hadd aach kaans gestörd, bis de Veädraach unneä Dach unn Fach woar. Awweä dann iss de Epameinondas komme unn hadd veälangd, dess de Noome Thebaneä duasch Boiotie eäsetzd weärn selld. Dademidd hädde die anneän all de Boitisch Bund ooeäkannd. Awweä dess wollde se nedd, unn besonneäs de Keenisch Agesilaos von Spadda, n'aale Theben-Hasseä, hadd's Maul uffgerobbd (Xen. Hell. VI 3,18ff.; Plut. Ages. 27f.; dadezou Mosley 1972 unn wem'mer nedd Englländisch kann, immeä noch goud de Swoboda 1905, Sp. 2680f.). Sisch mid'de Addeeneä Grieschenland daale se müsse, no ja, dess wier vlajschd noch gange, awweä aach noch de Thebaneä unn groad deene e Stügg vom Kouche abgäwwe, naa, so nedd! Mer kann sisch dengge, was dadenach komme iss: Kriesch. Also hawwe die Spaddaneä de Thebaneä die Pisdool uff die Brusd gesetzd unn veälangd, des'se de boiotisch Poleis soffoadd ihr Freieid widdeägäwwe sellde. Awweä die Thebaneä hawwe nedd kabbidullierd, unn de anneä Spaddaneäkeenisch, de Kleombrotos, iss ins Boiotische oimaschierd. Baj Leuktra, elf Killomeedeä von Theben, hadd'eä dann druff gebassd, was die Thebaneä mache deede. Des woar e koomisch Oogelejjenhajd, wajl bis uff'n Epaminondas hadd ajenndlisch kaaneä so rischdisch kämfe wolle: Die Thebaneä hadde Muffe, wajl se so zimmlisch ellaans uff wajdeä Flur woarn unn desdewäje midd siwwedausend Mann gejjeä zejjedausend de Spaddaneä zahlemääsisch unneälejje woarn. Unn aach de Keenisch Kleombrotos woar nedd in Kamfstimmung, desdewäje weil die Opfer all minanneä schlääschd ausgefalle woarn unn e Niddeälaach vorausgesaad hadde. Awweä diss Mual mussd'eä, denn eä woar voaheä de Spaddaneä zou voasischdisch gewäse. Wenn'eä jetz gekniffe hädd, hädd'n die ajenne Leud duudgemachd (Xen. Hell. VI 4,4-8; Cic. de div. I 34,76; II 32,69). Unn so iss's m'Epaminondas sajn gruhse Daach woarn: (üwweä'n Epaminondas unn sajn stoagge lingge Flitsch vgl. z.B. Adcock 1957, p. 24ff. unn die Uffsetz von Léveque/Vidal-Naquet 1960 unn Schuhl 1960 unn Cawkwell 1972). [Taeger, Altertum I 327, 2. Absatz] Wem'mer sisch fraachd, wej so ebbes wej Leuktra bassierd iss, müssd mer aach, maand Hodkinson (Hodkinson 1993, p. 164), druff gugge, dess's baj de Spaddaneä so ebbes wej'n "Subimperialismus" gäwwe hedd; des hääsd, die spaddanische Drubbeführeä hedde, wej se foadd von de Dehaam woarn, ihr ajenn Ausepollidigg gemachd; in de letzde zwansisch Juhrn voa Leuktra wier da'n rischdische Weddbeweäbb zwische de zwaa spaddanische Keenischsfamillje woarn, die wo veäsuchd hedde, ihr gejjeäsetzlische "Subimperialisme" duaschsesetze; am Eänn hed'dann de Kleombrotos die Schlachd baj Leuktra schlaache musse, wajl'eä sonsd die Anxd hedd aushaale musse, dess'n dehaam zum Duud veäuaddaale deede. [Taeger, Altertum I 327, 2. Absatz] Da woar's aach kaa Wunneä, dess's in ville Poleis Uffstänn gejjeä die Oligarche, die immeä zou de Spaddaneä gehaale hadde, gäwwe hadd. Besonneäs bruddaal woar dess im Juhr 370 v.Chr. in Argos, wo irschd die wohlhaawnde Leud, unn dann die Bosse von de Demmogroade zum Abschuß frajgäwwe woarn sinn (Diodor XV 57,3ff.). Ville Städde, aach Argos, sinn wiaddschafdlisch unn polliddisch nemmih rischdisch uff die Baa komme. [Taeger, Altertum I 327, 2. Absatz Ende] [cccxxvii,3] Mer hedd jetz maane kenne, dess de Jason von Pherai so rischdisch uffdrumpe deed. Unn de Xenophon veääzehld, dess die Leud in Delphi Anxd hadde, de Jason deed oo die Temblschätz gih (dadebaj maand de Westlake 1935, p. 59, de Jason wier shie bleed geweäse, wann'eä sisch so ins Uurääschd gesetzd hedd; no ja, mir weärn sejje, dess des die Phoker nedd kratze weärd), awweä dann iss'eä eämoadd woarn (Xen. Hell. VI 4,30f.; vgl. Parke/ Wormell 1956, p. 211 unn Cawkwell 1978, p. 65). Die siwwe junge Buasche, die wo die Tädeä woarn, sinn im ganse Griescheland als Helde unn Tyrannemördeä gefajeärd woarn (Xen. Hell. VI 4,32). So iss aus de duaschaus meeschlisch thessalisch Hegemonie üwweä Griescheland nix woarn, aaach wajl m'Jason soi Famillje völlisch dademidd beschäfdischd woar, sisch gejjeäsajdisch duudsemache - die Atride lasse grüße (Xen. Hell. VI 4,34-37; Diodor XVI 14,1; Plut. Pel. 29; 35,4-12; Val. Max. IX 13,3; dadezou de Westlake 1935, p. 126). [Taeger, Altertum I 327, 3. Absatz Mitte] ----------------------------------------- [cccxxviii] Des Duaschennanneä in Hellas [cccxxviii,1] Uff de Peloponnes hawwe aach die Arkadeä unn ihr zwaa wischdischsde Poleis, Tegea unn Mantineia, oogefange, s'singgnde spaddanische Schiff se veäloasse.Unneä de Führung von Tegea iss's Arkadische Koinon gegründ woarn, des sisch baald oo die Boioteä gehaale hadd (üwweä die Geschischd vom Arkadische Bund: Freeman 1893, p. 154ff. unn Swoboda 1913, p. 219ff. unn Larsen 1968, p. 180ff. unn Giovannini 1971, p. 43ff.). Goud, de Spaddaaneä ihr stagg Hand woar irschd'emmaa nemmih doo, awweä wann die aanselne arkadische Poleis jed fir sisch blajwe deed, woar die Zukunfd mih wej uusischeä. Wajl, dess die Arkadeä gans aafach bajennanneähaale deede, dadefir hadde die aanselne Poleis vill se lang ihr ajenne Sübbsche gekochd. Die Lösung woar n'Bundesstoad (üwweä die Ummstänn von dere Gründung: Roy 1971 unn Demand 1990, p. 111ff.) midd'eärreä Bundesveäsammlung, die wo se 'hoi myrioi' (die Zejjedausnd) gedaafd hadde; unn des hääsd nedd, dess genau zejjedausnd Mann debaj soi duaffde, sonneän hald ville Leud, jedeä frajje arkadische Bürjeä (dadezou Schaefer 1961 unn Larsen 1966, p. 74f. unn Funke et al. 1993, p. 140f.): Rischdisch jedeä frajje Bürjeä, wajl die arkadische Poleis hadde Sympolitie ausgemachd, des hääsd sovill wej, dess jedeä Bürjeä aus jedeä arkadische Polis üwweäall Bürjeä soi selld. In dere Bundesveäsammlung hawwe se üwweä die gemajsam Aussepollidigg unn die Bundesoogelejjehajde veähannld unn bestimmd. Unn s'siehd so aus, als hed'deä Arkadische Bund sogoar so ebbes wej'n Keänn von'm stejjnde Heär gehabbd: Die Eparite. Des woar e Elidebaddaljoon, die wo stännisch unneä Waffe woarn (Xen. Hell. VII 4,33f.; dadezou Parke 1933, p. 92ff. unn Marinovic 1988, p. 72f. unn Hoffmann 1985). Awweä die Arkadeä hawwe nedd nua n'Bund (koinon) uff die Baa gestelld; sie hawwe aach glajsch so Oard Haubdstadd gegründ: Megalopolis. Des Megalopolis woar e gans besonneä Stadd: Des iss's aansische Bajspill dadefir, dess mer de üblische Najd unn die Strajderaj zwische de Poleis nedd uffkomme loasse wolld daduasch hald, dess exdra e neu Haubdstadd gegründ woarn iss (sovill im voraus: s'hadd nedd geklabbd!). Viazzisch Oaddschafde hawwe sisch zou Megalopolis (uff deutsch: die "Gruhsstadd") sesammegeschlosse (Diodor XV 72,4; Paus. VIII 27; dadezou Bury 1898). De Middlpunggd von dere Stadd errinneärd so e bissi oo de Nazis ihrm "Rajschsbaddajdaachgeländ" in Nürnbeärsch: E gruhs Theadeä fir die Bundesveäsammlung unn e Moaddshall fir die Radsveäsammlung, des woar's Heäzz von dere Oolaach (Paus. VIII 32,1; wann Megalopolis genau gegründ woarn iss, dadezou Leschhorn 1984, p. 167ff. unn uff Englisch de Hornblower 1990). Awweä de Arkadische Bund iss baald zeäbroche: Spaddafreunde gejjeä Thebenfreunde, Demmograode gejjeä Oligarche unn Mantineia gejjeä Tegea. Tegea woar e Demmogroadie unn mid'de Thebaneä im Bund; Mantineia woar baald widdeä e Oligarchie unn hadd baj die Spaddaneä gehaale (wajdeä baj Thompson 1983). Awweä aach des hadd Megalopolis üwweäleäbd. Unn aach des schiene Messenije midd sajne goure Eggeä, wo die spaddanische Urwell so vill Kriesch defir gemachd hadde, dess hadd'n de Epaminondas glajsch foaddgenomme. Messenie woar nach drajhunneärd Juhrn widdeä fraj! Unn dadefir, dess dess aach so blajwe selld, hawwe die Messenier baj Ithome, wo se sisch zejje Juhr lang gejeä die üwweälejjene Spaddaneä veäschanzd gehabbd hadde, also baj dem Beäsch hawwe se sisch e mäschdisch Haubdstadd gebaud midd rischdisch digge Maueärn, unn gehaase hawwe se se Messene. Dess woar fir die Spaddaneä n'rischdische Dobblhammeä: Die ville Oinohme, die wo se aus'm Messenische errausgebressd hadde unn die de Spaddaneä ihrn Stoad middunneähaale hadde, die woarn foadd unn sellde nie widdeä komme (zou de Messenier ihrne Geschischd vom Juhr 369 v.Chr. oo nachgugge baj Roebuck 1941). So hadde die Spaddaneä mi'm Arkadische unn mi'm Messenische nedd nua Eggeä, Steujeärn, Reggrudde unn Söldneä veäloarn: Megalopolis unn Messene sinn de Spaddaneä ihr Eärzfajnde woarn unn hawwe, bis de Römeä komme iss, miesdens baj de Spaddaneä ihr Geeschneä gehaale. Dess iss midd'n Grund dadefir, dess Spadda nie widdeä de Scheff von de Peloponnes weärn konnd, egaal, wej se sisch oogestelld hawwe. Unn Spadda? Im Windeä 370/69 v.Chr., wej de Epaminondas duasch die Peloponnes maschierd iss, hadd's in Spadda e gruhs Veäschwörung gäwwe von so Leud, die wo Rewoluzjoom mache wollde (Plut. Ages. 32; vgl. Hodkinson 1993, p. 171, unn David 1980, p. 304ff.). Unn aach sonsd woar Spadda sogoar so uff de Hund komme, dess de Keenisch Agesilaos als Söldneäführeä bajn egybbdische Pharaoh Tachos gemachd iss (Plut. Ages. 36-40; Diod. XV 92,2-93; Xen. Ages. 2,28-31; Nepos XVII 8; üwweä'n Agesilaos als "Condottiere" vgl. Mallet 1922, p. 108ff. unn Hatzfeld 1946 unn Marinovic 1988, p. 116f. unn Cartledge 1987, p. 314ff.). Deä mussd sisch gejjeä'n peässische Gruhskeenisch Artaxerxes II. veätajdische. De Tachos hadd'n goure Mann gesuchd, deä wo e grieschisch Söldneäkoor führn kennd, unn waschajnlisch hadd'eä dadefir aach goud bezoahld. Des Söldneäkoor soll oo die zejjedausnd Mann stagg geweäse soi (Diod. XV 92,2). Aach wann's'm Agesilaos voa allm um's Geld gange iss, eä iss so rischdisch als Spaddaneäkeenisch nach Egybbde komme, midd drajsisch Stabsoffiziern unn dausnd Hoplite, also als'm Tachos sajn Bundesgenosse. De Kriesch gejjeä die Peässeä iss goud gelaafe. So goud, dess de Agesilaos neäwebaj noch baj'm Putsch middmache konnd: De Tachos iss gestüazzd woarn, unn de Nektanebos iss Pharaoh woarn. Waschajnlisch hadd'eä mih bezoahld als wej de Tachos. Rechzajdisch voa de Schlachd baj Mantineia woar de Agesilaos widdeä in Spadda. [cccxxviii,2] Dess die Thebaneä so uffdrumbe unn die Spaddaneä in Schwitzkasde nemme konnde, iss de Addeeneä gans schie uffgestoose. Desdewäje hawwe se im Juhr 369 v.Chr. midd Spadda e Bündnis gejjeä die Thebaneä gemachd (Xen. Hell. VII,1,1-15; Diod. XV,63,2). Aach de Dionysios I. von Syrakus iss im Meäzz 367 v.Chr. bajgedreäre (IG II/III² 105 + 523; Xen. Hell. VII,1,28; Diod. XV,74; vgl. Bengtson 1962, Nr. 280). Mi'm Dionysios wollde die Addeeneä schonn lang sesammkomme (IG II² 18; Lysias, or. XIX,19-20)! Sesamme wollde se de Keenischsfriedn duaschsetze unn dademidd, wej schonn emmaa, die Thebaneä zou'enneä Bonsai-Gruhsmachd serääschdstutze. Unn noch'n Ausweäddische, de peässische Gruhskeenisch Artaxerxes, hadd widdeä middgemischd (aach wann odeä groad wajl'm e poar uffstännische Satrape im Klaasijaddische s'Leäwe saueä gemachd hawwe; dadezou Judeich 1892, p. 193ff. unn Weiskopf 1989): Aaneä vom Artaxerxes sajne Satrape, de Ariobarzanes vom Hellespontische Phrygije, hadd'n Griesche aus Abydos, deä wo Philiskos gehaase hadd, mi'm Haffe Geld losgeschiggd, unn dademidd hadd'eä sisch e Friednsveäsammlung in Delphi (seid'm Freujuhr 368 v.Chr.) eäkaafd (Xen. Hell. VII 1,27ff.; Diod. XV 70,2). Aweeä dadebaj iss nix errauskomme, wajl die Spaddaneä nedd uff's Messenische veäzischde wollde unn die Thebaneä s'de Spaddaneä nedd üwweäloasse wollde (Xen. Hell. VII 1,27). Dess woar e Fraach, wo sisch die Griesche aafach nedd aanisch weärn konnde; aach in Addeen hawwe se sisch drum gestridde (vgl. die unneäschiedlische Meinunge vom Isokrates, in seine Redd oo'n Archidamos § 16-33, unn von seim Schulkammeroad, m'Alkidamas, üwweäliefeäd baj Arist. Rhet. 1373b18f.). Aans hawwe die Peässeä bestimmd draus geleännd: Dess nemmlisch ohne die Thebaneä nix mih gih deed in Hellas. Unn die Thebaneä weärn sisch gedoochd hawwe, se sellde dess aach emmaa mi'm Keenischsfriedn ausprobbiern, awweä zum ajenne Voaddajl: Was die Spaddaneä gepaggd hadde, unneä'm Deggmändelsche vom Keenischsfriedn unn midd "Autonomie" unn "Freieid" uff de Libbe sisch die Hegemonie üwweä's ganse Griescheland sesammeseraffe, des hadde jetz die Thebaneä uff ihre Kalleänneäbläddeä stih. Jetz, hawwe se gemaand, selld ihr Zajd komme! Desdewäje iss de Pelopidas, de annerre bedeudnde Thebaneä neeweä'm Epameinondas, nach Susa (des iss aa von de Haubdstädd im Peässeäreisch) gange, awweä nedd ellaans. Aach Addeneä unn Spaddaneä sinn baj'n Artaxerxes II. gemachd. Dadraus is'so e rischdisch gemmaagrieschisch Friednsveäsammlung worn. Dej Veähannelunge in Susa (dadezou mid'de Quelletexde de Bengtson 1962, Nr. 282, besonneäs wischdisch: Xen. Hell. VII 1,33-38) had'de aale Beloch "Weddkreusche" genannd. Wem'mer so will, dann woar de Pelopidas Goldmeddalljegewinneä in de Diszipline Buggelle unn Schleime. Die Thebaneä sinn bestelld woarn, deen neue Keenischsfriedn in Hellas duaschsesetze; die Spaddaneä sellde uff Messenie enngüldisch veäzischde; unn die Addeeneä sellde ihr Flodd veäschrodde. Wann aach de Xenophon veäzähld, dess de Peässeäkeenisch dess mid'de Addeeneä ihrne Schiffscheä seriggenomme hädd, woarn die so saueä, des'se ihrn Gesande higerischd hawwe (Xen. Hell. VII 1,38). Die Thebaneä hawwe gleisch die Griesche baj sisch dehaam in Theben sesammegedrommld im Juhr 366 v.Chr., awweä die miisde grieschische Stoade wollde dess nedd unneäschrajwe. Dann hawwe sisch die Thebaneä die Stoade aanseln voagenomme, awweä von wääje "allgemajneä Landfriedn" (Koine Eirene had'dess baj de aale Griesche gehaase); groad emmaa Korinth, Phleious unn vleischd Epidauros hawwe se errimkriehd (Xen. Hell. VII 1,39f.;4,6ff.; dadezou Hampl 1938, p. 61ff., Ryder 1957 unn de Bengtson 1962, Nr. 285). [cccxxviii,3] Mer kann also saache, dess m'Artaxerxes II. soi Machdwoadd de Thebaneä nedd die Heäschafd üwweä die Griesche gebroochd hadd wej zwansisch Juhr devoa de Spaddaneä. Des woar aach nedd se eäwadde, de Peässeäkeenisch hadd zou deere Zajd aach genungg midd seine uffstännische Satrape soi Lasd gehabbd. Awweä gans fir nix woar deä Friedn fir die Thebaneä doch nedd. Die Bestädischung, dess die Spaddaneä ihr Fingeä vom Messenische loasse sellde, woar'n schwiere Schlaach fir die Spaddaneä, unn aach dess die Korinther Friedn gemachd hawwe, woar vill weääd. Awweä die Thebaneä mussde sisch noch oostrenge uff'm Weesch zua Hegemonie üwweä Hellas, unn da woarn'n die Addeeneä midd ihrne Krieschsflodd s'grissde Hinneäniss. Irschd emmaa hawwe die Thebaneä de Addeeneä s'Grensstäddsche Oropos abgenomme, de aale Zanggabbl zwische Attika unn Boiotie (Xen. Hell. VII 4,1f.); unn wej die Addeeneä des seriggerrooweän wollde, hawwe ihne ihr ajenne Bundesgenosse se in Stisch gesetzd. Die Addeeneä hawwe vor Oropos gestanne wej's Kenn bajm Dregg. Unn dann duaffde se abzejje. Woarn die vleischd sauer! Besseä iss's de Addeeneä in de Ägäis gange. Ihrn berühmde Admiral, de Timotheos, hadd Samos von de Peässeä errooweäd, unn zwaadausend addische Aussiedleä (Kleruchoi) durfde sisch da braadmache (dadezou Schweigert 1940). Jaja, die goud aald Zajd vom Irschde Addische Seebund lässd grühse, aach wann in Addeen selweä e poar Leud desdewäje Bauchschmeäzze kriehd hawwe (e Redd gejjeä dej Aussiedlung iss baj Arist. Rhet. 1384b32-35 üwweäliefeäd). Awweä de Timotheos hadd mundeä wajdeägemachd. Des hadd nedd nua die Peässeä geärjeäd, aach ville grieschische Stoade in de Ägäis woar die neu-aald addeenisch Pollidigg uuhaamlisch. Unn des woar widdeä emmaa e Gelejjnhajd fir'n Thebaneä-Scheff Epameinondas, de addeenisch Kongurrens e Baa se stelle unn bajm Peässeäkeenisch n' goure Oidrugg se mache. Fir die enngüldisch thebanisch Hegemonie üwweä Hellas mussd de Addeeneä ihr Seemachd besajdischd weärn. Unn dess wolld de Epameinondas hikrijje. Desdewäje hawwe die Thebaneä e Flodd gebaud, unn ville grieschische Stoade in de Ägäis hawwe sisch im Juhr 364 v.Chr. uff ihr Sajd gestelld, dadebaj aach so rischdisch wischdische wej Byzanz oddeä Rhodos (Diodor XV 78f.; IG VII 2418; vgl. Bengtson 1969, p. 283f.). Awweä haale konnde die Thebaneä sisch nedd in de Ägäis, wajl se sisch dann widdeä mid'de Peloponnes abgäwwe mussde. Unn da iss dann aach üwweä ihr Hegemonie enschidde woarn. Wajl, uff de Peloponnes, da hawwe e poar Stoade oogefange nachsereschenne:Die Spaddaneä hadde nedd mih vill druff, awweä die Thebaneä, uff die muss mehr uffbasse. Unn so hawwe peloponnesische Stoade wej Mantineia unn Elis unn die Leud aus Achaia die Frond gewexld unn hawwe sisch midd Spadda unn Addeen sesammegedaa. [Taeger, Altertum I 328, 3. Absatz] --------------------------------------- [cccxxix] Susa - Mantineia - als noch mih Duaschennanneä [cccxxix,3] M'Epaminondas sajn Duud baj Mantineia hadd aus'm thebanische Siesch e Unnennschiede gemachd. Mir wisse aus'm Xenophon odeä vom Ephoros, dess des die Schlachd hedd weärn solle, die alles enschajde selld (so Dillery 1995, p. 17ff.) - so wej de Irschde Kriesch, deä hedd deä Kriesch weärn solle, deä wo die Kriesche allminanneä beende deed. Nua weärd duasch so ebbes s'Chaos nua als grisseä. De Xenophon beend soi "Grieschisch Geschischd" (Hellenika) mid'de Schlachd von Mantineia. Eä schrajd, dess duasch dej Schlachd s' Duaschennanneä ('tarache') nua als grisseä woarn wier (Stier 1945, p. 460, veäwajsd druff, dess deä "terminus technicus" 'tarache' aach in Hell. V 2,35 unn Poroi 5,8 ufftauche duud unn in Polyb. III 6,11). De Stier (Stier 1945, p. 282) maand, de aale Spaddaneäfreund Xenophon hedd dademidd gemaand, dess jetz e neu spaddanisch Hegemonie nedd mih meeschlisch geweäse wier; unn'eä schrajbd wajdeä, als ob's nua um die Oaddnung unn nedd um die Frajajd gange wier. Isch seh des anneäsdeä. Ich glaab, de Xenophon hadd dademidd s'sälwe gemaand, was de Taeger (Taeger 1958, I 329) üwweä die Laache nach Mantineia geschriwwe hadd: Wajl aach de anneä gruhse thebanische Genneraal, de Pelopidas, schonn im Thessalische gefalle woar, hedd's kaan mih gäwwe, deä wo m'Epaminondas sajn Platz hedd oinomme kenne; unn so wier Hellas in e machdpollidisch Duaschennanneä ennajgeruure, wo's aus ajenneä Krafd nedd mih hedd errauskomme kenne. M' Epaminondas sajn Duud hadd so gewiaggd, als hedd aus dem ganse Krieschsgemäsch die Lufd errausgeloasse. Ohne de Epaminondas unn ohne de Pelopidas sinn die Thebaneä nemmih rischdisch uff die Baa komme, awweä aach in Addeen odeä baj de Spaddaneä hadd's kann schenjaale Genneraal gäwwe, deä wo mi'm duaschschlachnde Siesch fir sajn Stoad die Hegemonie hedd serigghole kenne. De Pompeius Trogus schrajbd üwweä die Zoustenn in Addeen (Justin VI 9,1-5): Aach de Addeeneä wier nach'm Epaminondas sajm Duud ihne ihrn Mut unn ihr Kamfkrafd veäloangange; jetz, wo deä Mann nemmih woar, mid'dem se, wej se gewiehnd woarn, im Weddbeweärb gestanne hedde, jetz wiern se faul unn schlabb woarn; unn se hedde nemmih wej zou Lebzajde vom Epaminondas die Steueärn fir die Flodd unn fir die Ammee ausgäwwe, sonneärn fir's Fesdefajeärn unn fir prunkvolle Spille, unn midde voanehmsde Schauspilleä unn Dischdeä hedde se ihr Theadeävoastellunge geschmüggd, unn dadebaj hedde se öfdeä die Büh besuchd als de Ammee ihr Feldlaacheä unn die Versklobbeä mih gelobd als wej die Feldheärrn; unn jetz hedde se aach oogefange, die Stoadskass, aus deä wo voaheä die Soldoade unn die Rudeäreä eäneährd woarn woarn, unneä die Staddbevölgerung se veädaale. No ja, des iss widdeä gans tybbisch de Pompeius Trogus, deä wo widdeä de Moralinsaure erraushänge loasse muss. Vlajschd hawwe mer hej so e tybbisch römisch Voastellung: Mer bräuschd n'biese Fajnd, sonsd deed mer abschlaffe. Mir weärn da noch druffkomme, wem'mer uus mi'm "metus Punicus" beschäfdische unn mi'm Dridde Punische Kriesche. Awweä des hadd noch baald zwaahunneärdzwansisch Juhr Zajd. Awweä die Griesche woarn aafach feäddisch, so rischdisch feäddisch. Aach die Spaddaneä, die wo kaan Friedn mache wollde odeä konnde, konnde nedd mih gejjeä die Thebaneä wajdeäkemfe, awweä se konnde hald nedd ooeäkenne, dess Messenje selbstännisch soi selld: Messenje blajbd baj uus, woar de Schlachdruf. Desdewäje woar Spadda im ausepolliddische Absajds (Pol. IV 33,9; Diodor XV 89,2; Plut. Ages. 35,3-4). Die anneärn grieschische Stoade hawwe dann im Juhr 362/1 v.Chr. n'allgemajne Friednsveädraach ausgehannld. Mir wisse nemmlisch aus'eärreä Inschrifd aus Argos (IG IV. 556 = Syll. I³ 182 = Tod II. 145; Bengtson 1962, Nr. 292; gans anneäsdeä Weiskopf 1989, p. 84f.), dess Gesande von uffstännische Satrape im Klaasijaddische komme sinn, unn die wollde, dess die Griesche im Kriesch gejjeä'n Gruhskeenisch Artaxerxes II. middmache sellde (zum "Gruhse Satrapeuffstand" s.u. cccliii). Awweä die Gesande mussde fesdstelle, dess die Griesche s'gepaggd hadde, aach emmaa ohne'm Gruhskeenisch (hald aach ohne dess die Spaddaneä middgemachd hedde) soi Hilf Friedn se mache. Unn die Griesche hawwe gesaad, se hedde goar kaa Inderesse, gejjeä'n Gruhskeenisch se kemfe, solang deä sisch rouisch veähaale deed unn Griesche nedd gejjeä Griesche uffhetze deed (dadezou Taeger 1930 unn De Sanctis 1934 unn Hampl 1938, p. 26ff.107ff. unn Accame 1941, p. 168ff. unn Ryder 1965, p. 140ff. unn Taeger 1969, p. 285, deä wo'm Taeger soi Deudung von dem Friedn ablehne duud). Mer muss sisch emmaa voastelle: Was fir e Gelejjnhajd, gejjeä die Peässeä Kriesch se mache! Drajsisch Juhr devoa woarn die Spaddaneä noch midd Hurra nach Klaasije gemachd, unn jetz mussd sisch de Keenisch Agesilaos sogoar, wej mer geheärd hawwe, im Egybbdische als Söldneäführeä oostelle loasse, dess widdeä e bissi Geld in de Spaddaneä ihr Stoadskass komme iss. `Sic gloria mundi transit', wej de Laddajneä saache duud. Üwweähaabd muß mer saache, dess nedd nua de Spaddaneä ihr Gloria unneägange iss. Vlajschd wischdischeä noch als wej m'Epaminondas sajn Duud woar, dess die Schlachd baj Mantineia unnennschiede ausgange iss. Mir wisse aus'm Xenophon odeä vom Ephoros, dess des die Schlachd hedd weärn solle, die alles enschajde deed (so Dillery 1995, p. 17ff.) - so wej de Irschde Kriesch, deä hedd deä Kriesch weärn solle, deä wo die Kriesche allminanneä beende deed. Nua weärd duasch so ebbes s'Chaos nua als grisseä. [Taeger, Altertum I 329, 3. Absatz] [cccxxix,3] De Taeger schließd des irschde Kabbiddl midd folschnde Woadde: Die Spaddaneä wiern midd allminnanneä bies geweäse unn hedde nedd mih middgemachd; schonn e poar Juhr spädeä wier de Bundesgenossekriesch ausgebroche, unn desdewäje hedd de 2. addische Seebund soi wischdischsde Bundesgenosse veäloarn( s. cccxliv); dann wier de Hajlische Kriesch komme (s. cccxliv), unn duasch den wier de Thebaneä ihr Machd gans kabudd gemachd woarn. ##330-394## Zweddes Kabiddl M'Alexander d.Gr. soi Zeitaldeä 1. Platon [cccxxx] (groad von deem Maussolos weär'mer noch heärn!) [Taeger, Altertum I 330, s. 344] ------------------------------------- [cccxxxiv] [cccxxxiv,2] De grissde un vlajschd aach eäfolschrajschsde Kämfeä fir'n "Panhellenismus" selld dann im viadde Jahrhunneäd de Isokrates weärn. [cccxxxiv,3] Die Noochweld woar nedd groad goud zum Isokrates (436 - 338 v.Chr.!). Ville kenne Demosthenes, awweä weä duud schonn de Isokrates kenne? Unn groad gejjerüwweä'm Demosthenes hawwe'm ville aach noch die Schell vom Veäräädeä oo die Makedone oogehängd. Unn de Philosoph Platon, der wo ja aach fir uus noch e gruhs Kabbazidääd iss, also der Platon hadd'm voagewoaffe, dess'eä die Rheddoorik üwweä die Philosophie gestelld hädd, dess'm die Moral nedd so wischdisch geweäse wier wej's Gebabbl. Dej Urdaale müsse e bissi vill groadgeriggd weärn. De Isokrates woar'n vornehme unn gebilde Mann, der wo awweä im Peloponnesische Kriesch im alles komme woar. Desdewäje iss'eä Reddneä woarn (dadezou geheerd in dere Zeid aach des, was de Rääschdsoowald unn de Addfokaat mache duud), unn spädeä, wej's midd de Stimm unn de ajenn Kurraasch nemmi so geklabbd hadd, hadd'eä aan uff Lehreä unn polliddischeä Publizisd gemachd. Unn uff deene zwaa Gebiede hadd'eä's aach wajd gebroochd: Baj de Reddoorik (Rhetorik) unn als polliddischeä Denggeä. Die Reddoorik, was sovill iss wej die Kunsd, eäfolschreisch se schwätze, also die Reddorik, die iss sajd'm Isokrates mid'die wischdischd Zoudaad von de grieschisch Bildung, de Paideia. Unn dess hadd se weärn kenne, weil de Isokrates mih draus gemacht hadd als wej e Rezebbdbuch fir's schiene Schwätze. Jedeä, der wo'n gebilde Mann soi wolld, hadd die Reddoorik studdierd, wej'mer baj uus uff die Unniversidääd gejje duud. Unn so iss's gebliwwe aach baj de Römer unn im Byzantinische Rajsch. Unn aach, wann's in Deutschland nua aan Lehrstouhl fir Reddoorik gäwwe duud (den hadd groad de Walter Jens), iss die Reddoorik unn de Isokrates unbestridde baj uuserm andigge Eäbbdaal debbaj. Wem'mer sisch soi polliddisch Schrifde oogugge duud, kam'mer seje, sääd de Taeger (Taeger 1958, I 334f.), dess'eä manschmual sein bereschdischte Stolz als Addeeneä vergesse hädd [cccxxxv] [cccxxxv,1] unn doodrüwweä zum Veäräädeä oo seine Heimaad woarn wier. Awweä's viadde Jahrhunneäd midd seine Kriesche unn Veädrajwunge woar hald e bies Zajd, gell, des sääd de Isokrates gans deudlisch. Unn groad wajl'eä soi Heimad weägglisch oasch geänn gehabbd hadd, hadd'eä geguggd, wej'mer aus'm Schlamassl widdeä errauskomme kennd. Unn dadebaj hadd'eä nedd nua oo Addeen gedoochd, naa, s'ganse Griescheland solld's soi, dem'eä helfe wolld (üwweä'm Isokrates soi "gesamdgrieschische", also uff goud grieschisch "panhellenisch" Haldung neeweä de wajdeä unne uffgefihrde Büscheä unn Uffsätz kam'mer sisch aach m'Keßler 1911 soi Doggdeäärwedd oogugge, midd'e bissi Nostalgia unn so). [cccxxxv,2] De Isokrates woar'n Konserwadive (üwweä'm Isokrates sei polliddische Idejje neeweä'm aale Fransuus Mathieu 1925 un'noch m'Mühl 1917 nachgugge bajm wischdische Bringmann 1965!), deä wo geglaabd hadd, freujeä wier alles besseä geweäse. Unn dess "freujeä", des iss die Zajd, wo in Addeen die raddigaale Demmogroade nix se melle hadde, also so uugefihr voa'm Juhr 462 v.Chr., wo de Areopag (erinneän mer uss, so e Mischung aus Bundesveäfassungsgerischd unn'm Äldesderoad vom Bundesdaach), wej also de Areopag endmachd woarn iss. Unn dadenach hedde die Demagoge, die raddigaale Demmogroade unn die ganse Unneäschischde von Addeen, die allminnanneä hedde de Irschde Addische Seebund dadezou benutzd, die Bundesgenosse aussenomme unn dademidd sisch die ajenne Sägg vollsemache. Unn wajl dadenach aach die Nachfolscheä von de Addeeneä, Spaddaneä unn Thebaneä, ihr Machd genauso mißbrauchd hädde unn wajl üwweärall in jedeä Polis sisch die Oarme unn Reische klobbe deede wej die Kesslfliggeä, desdewäje deed's midd Griescheland so schlääschd stih. [cccxxxv,3] Unn de Isokrates wolld mid'dere gans Uurouh, dene Uffstänn unn dene Kriesche e Enn mache. Baj dere Sach selld Addeen de Oofang mache: Wann's in Addeen widdeä Rääschd unn Oaddnung gäwwe deed, wann dene raddigaale Demmogroade ihrm Gemäsch duasch e neu Veäfassung unn die Eäziehung von de Bürjeä e Enn gemachd soi deed, dann kennd Addeen widdeä dess soi, was's in sajne besde Zajde emmaa woar, de uffrichdisch Hegemon ("Führeä") von Griescheland. Baj deere Veäfassungsänneärung sellde die Zoustänn von de goud, aald Zajd, die `Patrios Politeia'(dess hääsd "de Voafahrn ihr Veäfassung", s. Isocr. Areop. 13-14; dadezou de Ruschenbusch 1958 im allgemajne unn de Bringmann 1965, p. 75ff. zum Isokrates seine Redd "Areopagitikos" im besonnerre), widdeä oigefihrd weärn, dess die Oarme unn die Volksveähetzeä nemmih die ajenne Leud, die wo'n Besitz hadde, unn annerre grieschische Poleis dadefir ausnutze kennde, ihr ajenn Fauleid se finansiern. Wann dess geschaffd wier, kennde die Addeeneä e Ausepollidigg mache, baj deä aach die Frajajd unn die Autonomie von de anneärre Poleis s'owweäsde Gebood soi selld. Unn dann deede aach dej anneärn nemmih gejjeä Addeen kämfe, sonneän se deede se als de Hegemon von Griescheland ooeäkenne. Dann wier Rouh in Griescheland, unn dadevoo kennde se all proffidiern (zou deene Iddeje besonneäs m'Isokrates soi "Friedensredd" unn de Bringmann 1965, p. 72 unn aach sonsd soi Gedangge). [cccxxxv,4] Dadebaj had'de Isokrates awweä nedd nua uff Addeen geguggd; eä hadd aach die Spaddaneä gemahnd, se sellde uffheärn, die grieschische Poleis se unneädrügge unn sellde sisch widdeä mid'de Addeeneä sesammeduu wej damuals im Gruhse Peässeäkriesch (Isocr. Paneg. 17ff.). Awweä aach oo grieschische Keenische unn Tyranne hadd'eä gedoochd, wej soi Redde unn Briefe oo de Keenisch Euagoras von Zybbeän unn sein Suh Nikokles, oo'n Tyrann Dionysios I. von Syrakus odeä oo'n Tyrann Iason von Pherai zajsche: Dej Keälle woarn miesdens aach oadendlische Feldheärn, unn dej wolld de Isokrates dadezou bringe, des'se sisch oostännisch zou de Griesche veähaale unn dadefir die Barbarn bekämfe sellde (üwweä'n Isokrates unn die Monnaschie s. Bringmann 1965, p. 103ff. unnbesonneäs 107f.). Dess kam'mer am besde sejje am Isokrates seim Veähäldnis zum Keenisch Philipp II. von Makedonie (dadezou de Uffsatz von Sakellariou 1981). Wej nemmlisch duasch m'Philokrates sajm Friedn irschd'emmaa klar woar, dess die Addeenä feäddisch woarn unn de Philipp II. von Makedonije de mäschdischsde Mann im ganse Griescheland woar, da iss de Isokrates midd sajne Idejje oo'n Philipp gange, dess deä des panhellenische Programm beweäggstellische selld (or. V, soi Redd "Philippos", dadezou Bringmann 1965, p. 19ff., Perlman 1976, p. 26ff unn Klees 1987, p. 155.). "Panhellenisch" hääsd hier, dess de Philipp II. m'ganse Griescheland n'weägglische Friedn bringe selld. De Makedonekeenisch soll deene ganse Kriesche e Enn mache, eä soll besonneäs die mäschdischsde Stoade (Spadda, Addeen, Theben unn Argos nemmlisch, dess aach de Peässeäkeenisch kaa Bundesgenosse baj de Griesche mih finne selld gejjeä'n Philipp. Vgl. Klees 1987, p. 184) middennanneä aanisch mache (Isocr. Phil. 35ff.83.86ff.), dess im ganse Griescheland für alle Poleis, gruhs unn klaa, Frajajd unn Autonomie gelde deed. Neäweä de Kriesche unneä de Poleis sellde aach die Bürjeäkriesche in de aanselne Staddstoade uffheärn; dadefir selld de Philipp mid'de Griesche sesamme Kriesch gejjeä die Peässeä mache unn dene s'Klaasijaddische abnomme. Dahi kennd mer dann die gans oarme Leud aussiedelle (besonneäs die uurouisch Söldneäbaggaasch; dadezou Soesbergen 1982), unn mid'de Krieschsbeud kennd mer aach die resdlische Probleme besajdische, ja, unn dann deed's kaa Jochd mih zwische owwe unn unne im Grieschische nedd gäwwe (s. zum Blajstifd Isocr. Paneg. 172ff.: Phil. 123): Dess wier dann n'runderrim gelungenne `Daueäfriedn' (so Wilcken 1929, p. 294) fir's ganse Griescheland (zou'm Isokrates sajne Gedangge üwweä Panhellenismus unn dess die Griesche aansch soi sellde, s. die Lidderaduurüwweäbligge bajm Dobesch 1968, p. 242ff. unn bajm Funke 1980, p. 172ff.). ------------------------------------------ [cccxxxvi] [cccxxxvi,1] Mer fraachd sisch naddirlisch, was fir'n Philipp II. dadebaj errauskomme selld? Wej de Isokrates die Addeeneä uffgefoaddeäd hadd, dess ihne ihr Stadd n'gereschde Hegemon fir's ganse Griescheland, also n'panhellenische Hegemon, soi selld, da hadd'eä de Addeeneä Friedn unn Wohlstand veäsproche, wajl e moralisch rischdisch Pollidigg bestimmd belohnd weärn deed, aach midd Geld unn so (dadezou Bringmann 1965, p. 65ff.). Bajm Philipp II. siehd dess e bissi anneäsdeä aus: Wann de Philipp II. des alles mache deed, was de Isokrates'm voageschlaache hadd, deed'eä fir die Griesche deä gruhse Wohldeedeä (`Euergetes', dadezou Skard 1932, p. 55ff.) soi. Unn als `Euergetes' deed de Philipp fir soi ‚eunoia' mid'de treu Oohänglischkajd von de Griesche belohnd weärn (z.B. Isocr. Phil. 65.68ff. unn aach sonsd). Des maach jetz e bissi komisch klinge, des mi'm Wohldeedeä unn so, awweä in de damualische Zajd hadd in deem Woadd vill mih gesteggd als baj uns heud. Wohldeedeä se soi, schaffd e stagg Veäbindung zwische Gäwweä unn Emfängeä. Isokrates hadd dademidd m'Philipp II. zajsche wolle, wej'eä's pagge kann, midde Griesche Freundschafd se haale unn soi ganse Probleme südlisch von de makedonisch Grens uff aan Schlaach luusseweärn (s. Romilly 1977, p. 67). [cccxxxvi,2] Demgejjerüwweä selld de Philipp II. fir die Makedone n'Keenisch soi unn fir die unneädänische Barbarn n'Herrscheä (Isocr. Phil. 154; vgl. Arist. fr. 658 Rose [= Plut. De Alex. fort. aut virt. 329b]; dadezou de Perlman 1967 unn uff Deutsch Buchner 1954). Dess hääsd, de Isokrates wolld nedd, dess Griescheland irjendwej nach Makedonije oigemajnd weärn selld odeä dess die Griesche n'gemajnsame Stoad uffmache sellde. Wej in'm Oimachgloas s'Obsd, selld sisch die goud, aald Polisweld in Frajajd unn Autonomie unn Glajschberreschdischung unneä'ennanneä haale unn hald unneä'm Philipp II. sajm Schutz (dadezou Bringmann 1965, p. 23f.98ff.). De Philipp II. had'dann aach weägglisch n'Peässeäfeldzuch voaberajd, awweä s'woarn nedd m'Isokrates soi Idejje, dej'n dadruff gebroochd hadde. S'hadd n'ganse Haffe Zeusch gäwwe, dess'm eäfahrenne Feldheärr unn Keenisch, wej de Philipp aaneä woar, gesaad hadd: Mach's Peässeärrajsch feäddisch. De Ulrich Wilcken sääd gans rischdisch, de Philipp hedd kaa panhellenisch, sonneän makedonisch Pollidigg gemachd (1962, p. 220; vgl. aach deäsälwe Wilcken 1929, p. 314). Awweä fir de Makedone ihr Probbaganda, da woar'm Isokrates soi panhellenisch Programm e gefunne Fresse, wajl was de Isokrates geschriwwe hadd, iss im ganse Griescheland geleäse woarn (Beloch nach Bengtson 1969, p. 319). De Philipp hadd nemmlisch die Griesche gebrauchd: Irschdens sellde se Rouh haale unn sisch nedd de Peässeä ooschlejse, wann de Philipp in Klaasije wier; unn zweddens wolld sisch de Makedonekeenisch midd grieschische Soldoade unn Krieschsschiffscheä veästeägge (s. de Üwweäbligg bajm Bringmann 1965, 25ff.). [cccxxxvi,3] De Isokrates konnd'm Philipp nedd ins Owweästübbsche gugge, awweä so gans gedraud hadd'eä'm waschajnlisch aach nedd (vgl. Bringmann 1965, p. 98f., der schrajwe duud, de Isokrates hädd gezajschd, dess'em m'Philipp soi "Daale unn Heäsche"-Pollidigg nedd gebassd hedd, wajl eä im Phil. § 80 de Philipp dadezou gemahnd hedd, dademidd uffseheärn unn sisch als Wohldeedeä de Griesche Oohänglischkajd se sischeän; üwweä den Begriff "Wohldeedeä" odeä uff grieschisch 'euergetes' vgl. Skard 1932, p. 55ff.). So kam'mer aach den Brief besseä veästehn, deen wo de Isokrates oo'n Philipp geschriwwe hadd, wej deä in de Schlachd baj Chaironeia m'Isokrates soi Landsleud, die Addeeneä, besieschd gehabbd hadd. Dess de sieschrajsche Philipp sisch gejjeä de Addeeneä so gnädisch veähaale hadd unn dann aach noch die Griesche zum Feldzuch gejjeä die Peässeä geroufe hadd, dess mussd fir'n Isokrates, deä ja schonn achdnneunzisch Juhr aald woar, de Bewajs soi, dess'eä sisch nedd imsonsd Franse oo's Maul gebabbld hadd. Im deem Glauwe iss'eä aach baald druff gestoarwe. [cccxxxvi,4] De annerre gruhse Redneä in Addeen, de Demosthenes, häd'de Isokrates waschajnlisch de Makedone ihrn "nützlische Iddjood" gehaase, wann's den Uunoome damuals schonn so gäwwe hädd. Denn m'Demosthenes sein Glauwe oo die Polis unn besonneäs oo Addeen, soi Hajmaad, woar so stagg, dess'eä sisch mid'deem schlach'se Makedone-Philipp nedd oofreunde konnd. [Taeger, Altertum I 336, 4. Absatz, Anfang] ----------------------------------------- [cccxl] [cccxl,5] 2. Philippos [cccxl,6] Mir kenne m'Philipp soi Lajsdunge irschd so rischdische schätze, wem'mer uus emmaa die makedonisch Geschischd oogugge (im allgemajne dadezou: Geyer 1930, Hammond/ Griffith 1972 unn 1979 unn de Sammlband von Hatzopoulos/ Loukopoulos 1981 unn Errington 1986). Also, wann woarn des fir Keälle, die Makedone? Fir die Griesche woarn die Makedone kaa Volxgenosse. Unn desdewäje hawwe die Griesche e makedonisch Heäschafd ofd als Frimdheäschafd emfunne. Unn die Makedone, wej'se sajd'm Philipp II. als mäschdischeä woarn sinn, die Makedone hawwe's sisch nedd nomme loasse, aach emmaa uff die Griesche errabsegugge. Aach wann die Makedone als mih hellenisierd woarn sinn, hawwe sisch Griesche unn Makedone nedd fir aa Volg gehaale (so Borza 1999, p. 43). Aach die Holländeä babbelle n'niedeädeutsche Diagleggd, awweä se sinn e Volg fir sisch! Die Strajdfraach, ob die Makedone Griesche sinn odeä nedd, iss uraald unn hadd bis heud n' polliddische Unneäton. Wej de makedonische Keenisch Alexander I. (deä, deä wo in de Zajd vom Xerxes sajm Grieschelandfeldzuuch geleäbd hadd) baj de Olympische Spille middmache wolld, hadd's irschd'emmaa gehaase: S'dürfde nua Hellene unn kaa Barbare middmache (Her. V 22). Dann hadd'eä doch middmache deäffe. Fir'n Alexander I. woar des n' Prestigegewinn, nedd nua gejjeärüwweä von de Griesche, sonneän aach baj sajne ajenne Leud. Mid'de Zajd hawwe's die Argeade, s' makedonische Keenischsgeschleschd, gepaggd, als Hellene oogeguggd se weärn; de noamale Makedone iss fir die Griesche wajdeä n' Barbar gebliwwe. Immeähi iss de Makedone Kliton Anno 328 v.Chr. sogoar de eponyme Olympiasiescheä woarn. [Taeger, Altertum I 340] ------------------------------------------------------ [cccxli] [cccxli,1] Awweä wej de Makedone ihr Machd als mih woarn iss, da iss des Woadd "Makedone sinn Barbare" aach n' polliddische Kamfbegriff woarn. [cccxli,2] E poar Sprachwisseschafdlischeä hawwe errauskriehd, dess's Makedonische n'noaddwesdgrieschische Dialeggd iss mi'm zimmlisch stagge Oischlaach aus'm Illyrische unn'm Thrakische (was kaa grieschische Sproache sinn; vgl. Kalléris 1954 unn besonneärs aach Hammond/ Griffith 1979, p. 43ff.; n'Üwweäbligg baj Shipley 2000, p. 111). Von de makedonisch Sproach sinn nua 153 Wördeä üwweäliefeärd (die miesde baj Athenaios unn Hesychios), awweä mir hawwe Monadsnoome, de Leud ihr Noome (Ptolemaios, Berenike usw.) unn so ebbes, unn des kommd miesdns aus'm Grieschische: De makedonische Frauenoome Berenike ennsprischd grieschisch ‚Pherenike', des iss die "Sieschbringerin". De grieschische Phi iss zou B woarn; unn des iss de uffällischsde Unneäschied zwische de Griesche unn de Makedone, dess die grieschische Mediae aspiratae duasch Media eäsetzd woarn sinn wej im Illyrische unn Thrakische (so Stier 1945, p. 94). Waschajnlisch woarn die Makedone die Noochkomme von'n grieschische Stamm aus'm Thessalische, deä wo ins Gebied vom Owweälauf vom Haliakmon (de Haliakmon, des iss n'Fluß, deä wo heud Bistritza hääsd) gezooche iss, sisch dann bis zum Fluß Axios (heud Wardar) braad gemachd hadd unn sisch da aach midd Illyrern unn Thrakern veämischd hadd (so aach Taeger 1958, I 341 unn Stier 1945, p. 94; dess die Makedone e grieschisch-illyrisch Gemengsl woarn, des schrajbd de Kretschmer 1896, p. 283ff. 415; üwweä die Abstammung von de Makedone vgl. de Üwweäbligg von Kalléris 1954, I 20ff.; nach Thuk. II 99 woarn die aale Makedone de Leud aus Epirus ihr Veäwannschafd). Aach de Makedone ihrn Glauwe woar grieschisch: Die Noome von de Monadde woar grieschisch, dann hawwe die Makedone geglaabd, se deede von'm Makedon stamme, was'm Zeus sajn Suh woar. Awweä da woar, schrajbd de Edson (Edson 1981, p. 11) n'stagge thrakische Oifluß. Anneärn, wej de Borza (Borza 1990, p. 90ff.), sinn da vill voasischdischeä in dere Fraach: Woarn die Makedone Griesche? De Borza schrajbd, nix genaaes waas mer nedd, awweä was mer wisse, gihd ejjeä in die Rischdung, dess die Makedone hald e Volg fir sisch woarn, des'se sisch von de Griesche abgegrenzt hawwe unn irschd spädeä hellenisierd woarn sinn. Unn üwweähaabd, in de Gebirschsgejjnde zwische Axios unn Strymon hawwe die Makedone sowieso nedd vill dadevoo middkriehd, was die (anneärn?) Griesche so oogestelld hawwe. Unn so sinn hald die Makedone e Volg von Baueärsleud unn Viehhirdde gebliwwe midd Keenische unn Aadlische, unn mid'dene ganse Feäzz aus'm Süüde (Polis, Demmograddie, Oligarchie, Tyrannis unn waas Godd noch alles) hadde'se nix im Sinn. [cccxli,3] S'woar also kaa Wunneä, dess die Griesche von Boiotije (wo mer aach schonn die Thessalijeä schief oogugge konnd) biss'enabb uff die Peloponnes mid'de Zajd ihr makedonisch Veäwannschafd fir seriggebliwwenne Welle unn Blindbagge, hald e rischdisch Firma Duaschennanneä, gehaale hawwe. Da woar hald noch vill so, wej's de Homer in de Ilias unn de Odyssee beschriwwe gehabbd hadd (dadezou Ameling 1988, p.658ff.), mer kann aach saache, wej de Taeger Fritz (1958, I 341) geschriwwe hadd, des'sisch baj de Makedone dej gesellschafdlisch Oaddnung gehaale hadd, wej se baj de Dorer unn de Noaddwesdgriesche in de Wanderungszajd unn de Dunkelle Jahrhunneärde se finne woar. Des rischdische Makedonije, des woarn die gruhse Flußdääleä vom Haliakmon unn vom Axios (Vardar heud) midd ihrne Zouflüß. De Makedone ihr Beärje woarn berühmd für Honisch, Wax, Pesch unn Holz (Prokop. De aedif. IV 3,27; Liv. XLIV 43,1). Unn Makedonije, des woar aach e Land midd mäschdische naddirlische Grense; im Südn, gejjeä's grieschische Siedlungsgebied woarn des mäschdische Berje wej de Olymp, de Ossa unn die Kambunischn Berje. So sinn dej Berje aach kuldurelle Grensstaa woarn. Unn aach gejjeä Epirus unn Illyrien unn die Thraker hadd's mäschdische Berje gäwwe. Wischdisch woar, schrajbd de Rostovtzeff (Rostovtzeff 1941, p. 374), dess die Küsdedääleä zou de Ägäis hi unn die Gebrischsgejjnde unn aach noch's Paionische e wiaddschafdlisch unn geographisch Ganses geweäse wiern. Die Makedone hadde genungg midd sisch selweä se duu (zou de Geographie von Makedonije vgl. s'mäschdische Buch vom Hammond 1972). Des iss aach nedd vill anneäsdeä woarn, wej sisch grieschische Aussiedleä in de Noaddägäis braad gemachd hawwe: Methone, Sane, Skione, Potidaia, Akanthos unn ville anneärn Hafestääde sinn oo de Küsde von Pierien unn de Chalkidike gegründ woarn. Awweä was von da komme iss, hadd nua die "Owweärre Zejjedausnd" im Makedonische inderessierd, unn vlajschd aach die noch nedd emmaa so rischdisch. Unn de Taeger (Taeger 1958, I 341) schrajbd, irschd wiern dej Siedlunge geänn gesejjenne Hannlsplätz geweäse, awweä dann im fünfde Joahrhunneärd, wej dej Städde unneä de Addeeneä ihr Fuchdl komme wiern, da wiern se sogoar gefährlisch fir die Makedone im Binneland woarn. [cccxli,4] Die Makedone woarn n'Fall fir sisch. So rischdische Poleis hadd's da nedd gäwwe; so Städdschn wej Aigai hadde nedd die Krafd, e polliddisch Aajeleäwe se ennwiggelle; unn so hadd sisch s' Keenischduum als Heäschafdsfoamm eähaale. Vill wischdischeä woar, dess's Makedonische aus meährerre klaane Keenischrajsche bestanne hadd ("kontonal" nennd se de Taeger 1958, I 341). E poar von dene Heäscheäfamillje kam'mer aach noch in de Zajd vom Philipp II. unn vom Alexander d.Gr. finne (z.B. die Lynkeste). Die ellsde makedonische "Kantone", dess sinn die Elimeia unn die Orestis am Owweälauf vom Haliakmon (Bistritza). Von da aus hawwe se die Lannschafd Pierien eärrooweärd (Thuk. II 99,3), wo's Städdsche Aigai (spädeä aach Edessa gehaase) gegründ woarn iss, was gans lang de Makedone ihr Haubdstadd geweäse iss, unn dann noch die Lannschafd Bottiaia am Thermaische Golf (da, wo heud Thessaloniki lajje duud). Die Heäscheä aus de Argeade-Famillje, die wo in Aigai gesesse hawwe, dene ihr Keärngebied woar Pierien unn die Bottiaia, awweä se hawwe aach als mih vom Resd vom Makedonische unneä ihr Heäschafd gebroochd (aach wann's ofd gehaase hadd, zwaa Schridd voa unn aan serigg). Die Argeade, was so vill hääsd, wej'm Argeas soi Nookomme, hawwe gesaad, se deede von de Keenische von Argos unn dademidd vom Herakles abstamme Mir unneäschajde Owweämakedonije unn Niedeämakedonije. Owweämakedonije, des iss's aale makedonische Keärnland im Osde vom Pindos-Gebirsch: Lynkestis, Orestis, Tymphaia. Da sitze die mäschdische aale Heäscheägeschleschdeä, die wo die Argeade immeä widdeä bezwinge mussde. Unn Niedeämakedonije, des woar die Lannschafde, die wo oo die Ägäis oogegrensd hawwe: Pieria, Bottiaia, Emathia unn Mygdonia. Im Niedeämakedonische, da hawwe die Argeade direggd geheärrschd. Dej makedonisch Monnaschie woar e patriarschalisch Keenischsheäschafd odeä, wej Bengtson 1969, p. 308, schrajwe duud, n' 'tybbische Feudalstoad midd'eärreä monarschisch Spitz'. S'woar kann Territorijalstoad, sonneän von Oofang n'Peäsooneveäband. Desdewäje hawwe die Makedone ihrn Stoad aach 'hoi Makedónes' ("die Makedone") gehaase (üwweä die Ablehnung vom Hampl 1934 sajne Theorie, dess de Makedonekeenisch neäweä'm Makedonestoad gestanne hedd, vgl. Bengtson 1969, p. 308; aach de Edson 1981, p. 237, hääld nedd vill vom Hampl sajm Buch). Desdwäje woar de Makedone ihrn Keenisch wedeä als Mensch noch als Heäscheä ellaans. Im'n rimm woarn die "Hetairoi", soi "Genosse", die wo aus'm makedonische Huuchaadl gestammd hawwe, also "vom fajnsde" woarn (zou de Hetairoi vgl. Kienast 1973, p. 273ff. odeä Geyer 1930, p. 89ff.). Dadezou hawwe aach die Famillje gezehld, die wo in Owweämakedonije selweä emmaa die Keenische gestelld hadde unn jetz hald "oigemajnd" woarn. S'irschde Maa sinn se unneä'm Archelaos I. (am Enn vom 5. Jahrhunneärd) beleeschd (Aelian. Var. XIII 4), sinn awweä bestimmd vill älleä. Aach hier hawwe sisch Zoustänn, wej se de Homer beschriwwe gehabbd hadd, eähaale (vgl. Stagakis 1966, p. 408ff.): Die Hetairoi kämfe sesamme midd ihrm Keenisch, saufe midd'm unn duun'n aach beroare. Unn wej m'Homer soi Keenische woar aach de Makedonekeenisch unneä de Hetairoi ejjeä so'n "primus inter pares" (uff Deutsch "de irschde unneä glajsche"), awweä kaan allmäschdische Heärscheä wej de Aale Fritz odeä de Fransuuse ihrn Lui XIV., de "Sonnekeenisch". Die Hetairoi hawwe aach s'virnehmsde Kawallerriereschimend gestelld (so e bisse wej's preussische Kürassierreschimend Garde du Corps; vgl. Hampl 1934, p. 66ff.). Üwweähaabd woarn die miesde makedonische Gennerääl unn Stoadsmänneä Hetairoi; unn de Makedonekeenisch woar nua dann n'goure Keenisch, wann'eä uff soi Hetairoi geheerd hadd. Unn so schrajbd de Arrian (Arr. anab. IV 11,6), die Makedonekeenische hedde nedd duasch Gewald, sonneän duasch's Gesetz geheärschd - 'oudè bíaj allà nómoj'. [cccxli,5] Wo sisch die Foascheä so zimmlisch aanisch sinn üwweä die Bedeudung von de Hetairoi, da strajde se sisch üwweä die Bedeudung von de weährfäische Baueärn. Dej Baueärsleud woarn kaa Lajbajenne, sonneän fraj unn hawwe in de makedonische Ammejje die Infandrie gestelld. [cccxlii] [cccxlii,1] Die Fraach iss jetz: Hadde dej fraje Baueärn aach ebbes se saache im makedonische Stoad? De Taeger (Taeger 1958, I 342) schrajbd, dej fraje Baueärn hedde middennschajde deäffe, wann aaneä zum Duud hedd veäuaddajld weärn solle unn wann's wejjeä de Noochfolsch in de Keenischsfamillje Jochd gäwwe hedd. Naddirlisch iss nedd jedeä fraje Baueä im Land gefraachd woarn, sonneän die, die wo middbabbelle duaffde, des woarn die Baueärnsoldoade in de Heäresveäsammlung (vgl. dadezou besonneäs Granier 1931 unn Aymard 1950). Gans anneäsdeä siehd des de Errington (Errington 1986, p. 197f.): S'deed kaan Bewajs dadefir gäwwe, dess die Heäresveäsammlung irjnd so ebbes wej veäfassungsmääsische Rääschde gehabbd hedd; nua im Kriesch unn wann Duaschennanneä woar, da hedde die Soldoade üwweä die Heäresveäsammlung Oifluss nomme kenne. Waschajnlisch had'de Errington Rääschd: Mir düaffe uus nedd von dem, was unneä'm gruhse Alexander unn de Diadoche bassierd iss, de Bligg veästelle loasse. [cccxlii,2] Mir wisse nedd vill üwweä Makedonije in de arschaisch Zajd, unn des baljbd aach so bis mir zum Philipp II. komme (in de Midd vom viadde Joahrhunneärd v.Chr.). S' stiehd e bissi ebbes im Herodot unn e bissi ebbes im Thukydides, unn dadrüwweä wolle mer aach babbelle, awweä - unn des will isch nedd unneäschlaache - so'n wischdische Makedonije-Foascheä wej de Eugene N. Borza hääld da üwweähaabd nedd vill devoo (Borza 1999). Vlajschd sajd'm sibbde Joahrhunneräd v.Chr. hadde die Argeade im Makedonische ebbes se saache. Die Keenischslisd von de Argeade kennd so ausgesejje hawwe: Karanos (so Pi mal Daume Eänn 9. Jhd. v.Chr./ Oofang 8.) Koinos (ca in de Midd vom 8. Jhd. v.Chr.) Tyrimmas (so Pi mal Daume Eänn 8. Jhd. v.Chr./ Oofang 7. Jhd. v.Chr.) Perdikkas I. (ca. 670-652 v.Chr.) Argaios I. (652-621 v.Chr.) Philipp I. (621-588 v.Chr.) Aeropos I. (588-68 v.Chr.) Alketas (568-40 v.Chr.) Amyntas I. (540-498 v.Chr.) Alexander I. (ca. 498-454 v.Chr.) Perdikkas II. (ca. 454-413 v.Chr.) Archelaos (413-399 v.Chr.) Orestes (399-396 v.Chr.) Aeropos II. (396-393 v.Chr.) Pausanias (393 v.Chr.) Amyntas II. "de Klaane" (393 v.Chr.) Amyntas III. (392-370 v.Chr.) Argaios II. (390 v.Chr.) Alexander II. (370-368 v.Chr.) Ptolemaios von Aloros (368-365 v.Chr.) Perdikkas III. (365-359 v.Chr.) Philipp II. (359-336 v.Chr.) Alexander III. "de Gruhse" (336-323 v.Chr.) Philipp III. Arrhidaios (323-317 v.Chr.) Alexander IV. (323-309 v.Chr.) Die irschde draj von dere Lisd, des schajne so Saachegestalde wej de Siegfried von Xanten se soi (dadezou Momigliano 1931a). De Herodot (Her. VIII 137ff.) kennd die folschnd List von Argeade-Keenische: Perdikkas, Argaios, Philippos, Aeropos, Amyntas unn Alexander. De Errington (Errington 1986, p. 275) siehd des gans anneäsdeä: Eä maand, es hedd voa'm Alexander d.Gr. neun Argeade-Keenische gäwwe; de irschde, Amyntas, hedd bis 497/496 v.Chr. reschierd (des iss deä Amyntas, des woar de Amyntas I., deä wo'm Tyrann Hippias, wej'eä aus Addeen foaddgejaachd woarn woar, Asyl oogeboode hadd, so Her. V 94). Die makedonisch Keenischsfamillje, die Argeade, die hawwe von sisch selweä behaubd, dess ihne ihrn Ahnheärr, de Perdikkas, midd sajne Breureä Gauanes unn Aeropos aus Argos komme wier unn dess des m'Temenos soi Bouwe geweäse wiern unn dess de Temenos n'Noochkomme vom Herakles geweäse wier; so veäzehld des de Herodot (Her. VIII 137-139); deä wird des, wej im Makedonische woar, so veäzehld bekomme hawwe, unn des hadd aach de Thukydides (Thuk. II 99,3; V 80,2) so ähnlisch üwweänomme. De Borza maand, die Geschischd, dess die Argeade nedd nua Griesche, sonneärn sogoar Noochkomme vom Herakles geweäse wiern, deed uff Alexander I. Philhellen seriggih, wajl deä wolld als Griesche ooeäkannd weärn, awweä de Resd, da deed'n hisdoorische Keärn drin stegge (Borza 1990, p. 80ff.). Aach de Pompeius Trogus (Justin VII 1-2) hadd dadezou ebbes geschriwwe: "(cap. I.) Macedonia ante a nomine Emathionis regis, cuius prima virtutis experimenta in illis locis exstant, Emathia cognominata est. Huius sicuti incrementa modica, ita termini perangusti fuere. Populus Pelasgi, regio Bottia dicebatur. Sed postea virtute regum et gentis industria subactis primo finitimis, mox populis nationibusque, imperium usque extremos Orientis terminos prolatum. In regione Paeonia, quae nunc portio est Macedoniae, regnasse fertur Pelegonus, pater Asperopaei, cuius Troiano bello inter clarissimos vindices urbis nomen accipimus. Ex alio latere in Europa regnum Europus nomine tenuit. Sed et Caranus cum magna multitudine Graecorum sedes in Macedonia responso oraculi iussus quaerere, cum Emathiam venisset, urben Edessam non sentientibus oppidanis propter imbrium et nebulae magnitudinem gregem caprarum imbrem fugientium secutus occupavit; revocatusque in memoriam oraculi, quo iussus erat ducibus capris imperium quaerere, regni sedem statuit; religionesque postea observavit, quocumque agmen moveret, ante signa easdem capras habere, coeptorum duces habiturus, quas regni habuerat auctores. Urbem Edessam ob memoriam muneris Aegaeas, populum Aegeadas vocavit. Pulso deinde Mida (nam is quoque portionem Macedoniae tenuit) aliisque regibus pulsis in locum omnium solus successit primusque adunatis gentibus variorum populorum veluti unum corpus Macedoniae fecit, crescentique regno valida incrementorum fundamenta constituit. (cap. II.) Post hunc Perdicca regnavit, cuius et vita inlustris et mortis postrema, veluti ex oraculo, praecepta memorabilia fuere. Siquidem senex moriens Argeo filio monstravit locum, quo condi vellet; ibique non sua tantum, sed et succedentium sibi in regnum ossa poni iussit, praefatus quoad ibi conditae posterorum reliquiae forent, regnum in familia mansurum; creduntque hac superstitione extinctam in Alexandro stirpem, quia locum sepulturae mutaverit. Argeus moderate et cum amore popularium administrato regno successorem filium Philippum reliquit, qui inmatura morte raptus Aeropum, parvulum admodum, instituit heredem. Sed Macedonibus adsidua certamina cum Thracibus et Illyriis fuere, quorum armis veluti cotidiano exercitio indurati gloria bellicae laudis finitimos terrebant. Igitur Illyrii infantiam regis pupilli contemnentes bello Macedonas adgrediuntur. Qui proelio pulsi rege suo in cunis prolato et pone aciem posito acrius certamen repetivere, tamquam ideo victi antea fuissent, quod bellantibus sibi regis sui auspicia defuissent, futuri vel propterea victores, quod ex superstitione animum vincendi ceperant; simul et misaratio eos infantis tenebat, quem, si victi forent, captivum de rege facturi videbantur. Conserto itaque proelio magna caede Illyrios fudere, ostenderuntque hostibus suis priore bello regem Macedonibus , non virtutem defuisse. Huic Amyntas succedit et propria virtute et Alexandri filii egregia indole insigniter clarus; cui Alexandro tanta omnium virtutum natura ornamenta exstitere ut etiam Olympio certamine vario ludicrorum genere contenderit." De Pompeius veäzehld hier aach Sache, die wo bajm Herodot und bajm Thukydides nedd finne, awweä e poar Sache sinn aach schon zimmlisch veädrehd (vgl. aach Diodor VII 15,1; Euseb. Chron. I 227). Uff jedn Fall woar midd Makedonije bis zum fünfde Joahrhunneädd kaan Stoad se mache: Nua zimmlisch weenisch Leud hawwe da gewohnd, unn biese Nochbeärn (Thaker unn Illyrer), die wo stännisch Jochd gemachd hawwe, hadde se aach noch (zou de Oofäng von de Makedone ihrm Rajsch bajm Zahrnt 1984). Dadefir woar awweä aach mid'de Ammee nedd vill luus, wej mer bajm Thukydides (II 100,5 unn IV 124,1) noochleäse kann. De Makedonekeenisch Alexander I. Philhellen (ca. 495-450/40 v.Chr.) - des iss deä, deä wo de Griesche üwweä'm Xerxes sajm Oogriff im gruhse Peässeäkriesch Oaddeä gäwwe gehabbd hadd - also, de Alexander I., deä soll e gruhs Heäresrefoamm gemachd hawwe. Eä soll die Infandrie, die wo die Baueärn gestelld hawwe, als 'Pezhetairen' ("Gefährde zou Fouß") neeweä die Hetairenkawallerie (des woarn Oadlische) gestelld hawwe. Ob des weägglisch schon de Alexander I. gemachd hadd, dadrüwweä sinn die Foascheä strajbeä midd'ennanneä (dadezou Momigliano 1934, p. 8ff. unn Bengtson 1969, p. 306). Unn wenn's so woar, ob des irschd'emmaa mih woar wej vom Hess zum Owweähess befördeärd se weärn? No ja, de Alexander I. soll aach n'gruhse Eärrooweärreä geweäse soi, deä wo soi Keenischrajsch vejjeä maa so gruhs gemachd hadd: Owweämakedonije iss dezou komme unn Gebiede im Noadde bis oo die Grens vom Paionische unn im Osde bis oo de Fluß Strymon (so Edson 1981, p. 13ff.; vgl. Hammond/ Griffith 1972, 156ff.). Unn des Edson (Edson 1981, p. 15) maand, dess des alles sesammegeheärn duud: Die ganse Hetairoi hawwe vom Keenisch Land kriehd (Anaximenes, FGH 72 fr. 4; Geyer 1930, p. 90); die mid'de Gäul hawwe grisseärre Güdeä kriehd, die Pezhetairoi klenneärre Güdeä. Des Land, dess de Alexander zum Veädaale gebrauchd hadd, des hadd'eä in de eärrooweärde Gebiede beschlaachnahmd. Mid'dere Schenggeraj konnd de Keenisch soi Oosejje veäbeässeärn, unn die allminanneä, die wo ebbes kriehd hadde, die mussde jetz'm Keenisch besonneäs treu soi. Die neue Pezhetairen hawwe kaan gruhse milidäärische Weärd gehabbd, awweä se woarn e Gejjegewischd zou de Aadlische. So de Edson. Mer deäff aaweä aach dej Eärrooweärunge nedd üwweäbeweärde: Noch ofd genungg hadd's Jochd gäwwe groad mid'dene Keälle aus'm Owweämakedonische. Im Peloponnesische Kriesch kämfe Leud aus de Elymais gejjeä'n Argeadekeenisch (Thuk. I 57,3; 59; nach Ellis 1981, p. 37f., deä wo aach noch mih Bajspille hadd). S'solld noch lang daueärn, bis des ganse Makedonije aanisch woar. Awweä solang de Keenisch soj Makedonerajsch nedd rischdisch kondrolliern konnd, woar nedd vill Stoad se mache mid'de Makedone. Dadebaj wier aus'm Makedonische ebbes se mache geweäse, mer mussd des, was im Burrem gesteggd hadd, nua zou Geld mache unn des dann in polliddisch Machd imsetze. Unn aach die Leud im Makedonische, des woarn goure Kämfeä, die Oadlische üwweähaabd, unn die klaane, die hadde so aafach unn hadd Leäwe, des'se e goud Infandrie äbgäwwe konnde. Was die Spaddaneä ihrne Junge irschd oodreniern mussde, Hungeä unn Duaschd unn Käll unn lange Meärsch aussehaale, des hawwe die makedonische Baueärn unn Hiadde so neewebaj middkriehd. Im Beusem, da hadd's e Famillje gäwwe, die woarn schon voa'm Zwedde Kriesch aus Osdpreussn komme, wajl's da so oarm woar. Unn deä Mann hadd veäzehld, eä hedd als Boub uff'm gruhse Riddeägud als Kouhhiad schaffe musse. Unn se wiern so oarm geweäse, des'se sisch kaa Schouh nedd hedde kaafe kenne. Unn wann so e Käll am Himml woar unn e Kouh hedd hinneä sisch gemachd, da hedd soi Feuss in de Haffe gestelld, des'se e bissi Wirm abkriehd hedde. Ob's baj de makedonische Hiadde besseä woar? Mi'm Keenisch Archelaos I. (413-399 v.Chr.) woar endlisch de rischdische Mann am rischdische Platz; uff jedn Fall sääd de Thukydides voo'm, eä hedd mih geschaffd wej soi achd Voagängeä (Thuc. II 100,2); dadebaj had'de Thukydides als'n aale Genneraal besonneäs uff die Sache geguggd, die wo fir's Millidäär woarn: Stroase, Fesdunge, Gäul, Ausrüsdungsgejjestänn fir die Soldoade. Wajl, anneärsdeä als wej in de gruhse odeä klaane grieschische Poleis, konnd de Makedonekeenisch nedd druff reschenne, des'sisch genungg Leud oaddenlisch midd Waffe unn Madderijaal oidegge kennde (vgl. Hatzopoulos 1996, I 469ff. unn Hammond/ Griffith 1979, p. 137ff.). Unn aach mid'de Kuldura iss's unneä'm Archelaos huuch heägange; nach Pella, de neu Haubdstadd, sinn ville Dischdeä aus'm Grieschische gemachd. De berühmdesde woar de Euripides, deä wo im Juhr 406 v.Chr. aach da in Pella gestoarwe iss. In Pella, da had'de Euripides die "Bakchen" geschriwwe unn e Drama uff sajn Gönneä Archelaos, wo aach die makedonisch Gründungsgeschischd veäzehld woarn iss (dadezou Momigliano 1931a unn Momigliano 1934, p. 25 unn Bengtson 1969, p. 307 unn Hammond/ Griffith 1979, p. 5ff.). Unn aach de nedd weenischeä berühmde Kunsdmualeä Zeuxis von Herakleia had'da sajn Pinsl geschwunge. Kulduur woar damoals schonn e Staddussymbol, mid'dem mer aach Pollidigg mache kann (gell, des hawwe nedd irschd de Wallmann unn de Hilmar Hoffmann in Frangfuadd gemeäggd!). Kuldurell oo die hellenische Poleis unn besonneäs oo die Addeeneä Ooschluss finne, eä wolld nemmih als Barbar komisch oogeguggd se weärn, sonneärn als glajschbereschdischd Machd. Awweä noch woar de Makedone ihr Zajd nedd komme: Groad wej de Archelaos oogefange hadd, im Thessalische middsemische, iss'eä eämoadd woarn (Arist. Politika V 1311b; vgl. zou dem ganse Errington 1986, p. 32ff.; die elleä Lidderaaduur bajm Bengtson 1969, p. 307). [cccxlii,3] De Moadd am Archelaos, des iss'n gans schwiere Schlaach fir die Argeade, wajl vill von dem, was de Archelaos uffgebaud gehabbd hadd, des gihd irschd'emmaa midd'm unneä. Wajl, die Eäbbfolsch iss nedd gereeschld, unn's gibbd nua Zuchd unn Zuures. Unn die allminnanneä, die wo kaan stagge Keenisch im Makedonische hawwe wolle, die hawwe sisch gefreud. Des woar nedd de irschde Moadd an'm Argeadekeenisch (aach de Alexander I. iss so im die Egg gebroochd woarn), un s'selld aach nedd de letzde blajwe (unne bajm Philipp II.). Dej Moadde unn die Kräsch, weä uff'n Droon komme soll, des woar de Stachl in de Argeade ihreä Heälischkajd (üwweä'n Keenischsmoadd baj de Makedone vgl. Carney 1983). De Taeger (Taeger 1958, I 342) hadd da e besonneä Eäkleärimg defir: Die Makedone, die deede ja aach von Thrakern unn Illyrern abstamme; unn so hedd in de Makdone de thrakisch-illyrisch Sinn fir Mystik unn Dämonie immeä soi Gefeschd mid'de Hellene ihrm Sinn fir's Maßhaale gehabbd; so hedd's makedonische Volg als widdeä gruhse Heäscheä unn Gennerääl gehabbd, awweä aach rischdische Fuldeä, die wo ihr Machd midd barbarischeä Hemmungslosischkajd mißbrauchd hedde; unn ach mid'de Wajbsleud hedd's als Jochd gäwwe; wajl de Makedone ihr Wajbsleud, die hedde noch so fraj unn selbsdbewußd geleäbd wej in de indogermanisch Freuzajd; unn de Argeade ihr Wajbsleud, die hedde groad dej Droonstrajdischkajde benutzd, des'se glajschbereschdischd middmische kennde. So de Taeger (Taeger 1958, I 342). Des mid'dere Mystik unn Dämonie, des mer heud ejjeä in'm hisdorische Rommaan veäweärde, awweä des baj de Makedone e gans ajenn Moral, was Heäschafd unn Droonfolsch ogihd, doo woar, des muss mer schon saache. Unn aach, wann die Argeade e Gesetz gemachd hedde, dess nua de ellsde Boub Keenisch weärn deäff, isch glaab nedd, dess des vill geänneärd hedd. [cccxlii,4] Dobbldes Pesch woar, dess de Archelaos groad da abdreäre mussd, wej de Addeeneä ihr Rajsch sesammegebroche woar. Wajl die Addeeneä, fir dej woar s' Makedonische aaneä von de wischdischsde Rohstofflifferande. Unn so hawwe als veäsuchd, de Daume uff'm Makedonische se haale. Dadefir konnd jetz n'anneärre vom Archelaos sajm Duud profidiern, unn des woar Olynth uff de Chalkidike. Dej Stadd Olynth hadd sisch als Landplaach fir die Argeade errausgemachd. Wann's Jochd um die Eäbbschafd unn de Droon gäwwe hadd, die Olynthier woarn die lachnde Dridde. Biss dejf ins makedonische Binneland hadde die Olynthier ihr Fingeä schonn ausgestreggd, awweä alles hadd e Enn, nua die Wuaschd nedd, die kam'mer von zwaa Sajde oobajse. Fir die Olynthier iss's digge Enn aus'm Peloponnesische komme. Die Spaddaneä hawwe se kräfdisch serääschd gestutzd (dess woar im Juhr 379 v.Chr.), unn de Amyntas III. (395-385 unn 383-370), deä hadd'n geänn debaj geholfe (Xen. Hell. V,2,38-41). Awweä des hääsd nedd, dess de Argead jetz die gans bies Nochbeäschafd luus woar, s'sinn genungg gebliwwe, gejjeä dej'eä sisch duaschwuaschdelle mussd. Unn doodroj woar'eä irjendwej goud (zum Amyntas III.kam'mer nachgugge baj Borza 1990, p. 180ff unn in'm Uffsatz Greenwalt 1988, wem'mer'n baj de Hand hawwe duud; die elleä Lidderaduur, des iss nach Bengtson 1969, p. 307f.: Costanzi 1906 unn Rosenberg 1916 unn Geyer 1930, p. 111ff.). [Taeger, Altertum I 342, 4. Absatz] Awweä dann iss aan Mann komme, deä wo dadefir gesoaschd hadd, dess mer heud als noch de Noome 'Makedonije' kenne (unn nedd dess mer wej baj Noome wej Paionije odeä Athamanije mi'm owweähessische Interrogativelaborat "Hä" andwoadde duud): De Philipp II. von Makedonije (die gruhse Awwajde üwweä'n unn soi Zajd aus de letzde Juhrn sinn all uff Englisch: Ellis 1976 unn Cawkwell 1978 unn Hammond/ Griffith 1979; uff deutsch e schmoal Büschelsche vom Wirth 1985e unn immeä noch goud de RE-Addiggl vom Geyer 1938; unn dann noch die elleärre Leäwnsbeschrajwunge vom Momigliano 1934 unn vom Cloché 1955; unn noch'n Lidderaduurberischd vom Errington 1981). Awweä dadebaj hadd's goar nedd so ausgesejje, als ob aus'm Philipp emmaa ebbes weärn deed. Eä woar m'Keenisch Amyntas III. sajn jünxde vollbürdische Suh von sajne zwedd Fraa Eurydike, uff die Weld komme iss'eäso gejjeä 382 v.Chr. (Justin VII 4,5; dadezou de englische Uffsatz vom Oikonomides 1983), awweä des woar ejjeä e Lasd als wej e Kabbidaal. Wej'm Philipp sajn ellsde Broureä Anno 370 v.Chr. Keenisch woarn iss, des woar de Alexander II., iss de Philipp nedd lang denach baj die Illyreä als Gajsl geschiggd woarn. No ja, unn wej'eä widdeä haam duaffd, had'de Alexander II. baald widdeä fir'n Veäwendung gehabbd. Wej de Alexander nemmlisch im Thessalische middmische wolld, hadd'eä baald Ärjeä mid'de Thebaneä kriehd. Unn dadebaj hadd's aach im Makedonische selweä Krach im Hinneähaus gäwwe: N'gewisse Ptolemaios, m'Aloros sajn Suh, wolld selweä Keenisch weärn. Unn wej des hald so gihd: Alle zwaa Sajde hawwe de Thebaneä Oaddeä gäwwe, des'se Hilf brauche deede. De Thebaneä ihrn zwedde berühmde Genneral, de Pelopidas, iss dann mi'm Drubbeuffgebod ins Makedonische gemachd unn hadd fir Rouh gesoaschd. De Ptolemaios mussd de Alexander II. ooeäkenne unn sisch widdeä midd'm veädraache. Dadefir mussd de Alexander n'Bundesgenosse von de Thebaneä weärn unn sajn Broureä Philipp als Gajsl stelle (Plut. Pelop. 26,4; dadezou Hammond/ Griffith 1979, p. 184f.). So iss de Philipp groad nach Theben komme, wej die Stadd mi'm Epaminondas unn'm Pelopidas uff'm Höjjepunggd von ihrne Machd woar unn ihne ihr Ammee mid'die modeärnsd Schlachdetagdigg gehabbd hadd. [Taeger, Altertum I 342, 5. Absatz] ----------------------------------------- [cccxliii] Archelaos - Duaschennanneä - wej's mi'm Philipp oogefange hadd [cccxliii,1] In Theben had'de Philipp bajm Pammenes gewohnd, des woar'n Freund vom Epaminondas unn selweä n'wischdische Offzier. Ville glaawe, dess de Philipp vill von dem, was'n spädeä als Ammeeogganisadoor unn Feldheärr ausgezajschnd hadd, in dere Zajd geleännd hadd (Plut. Pelop. 26,4-8; vgl. Aymard 1954). Anno 365 v.Chr. duaffd de Philipp widdeä haam Anno 359 v.Chr., im Sommeä woar's, da sinn die Illyrer widdeä komme, unn ihr Häubdling, des woar de Bardylis. S'musse ville geweäse soi, wajl de Keenisch Perdikkas III., was'm Philipp sajn zwedde Broureä woar, iss mi'm gruhse Heär gejjeä se machierd. Awweä eä hadd so vill Glügg gehabbd wej die Kouh, wann se glitschd: Eä iss gefalle, unn midd'm vejjeädausnd von sajne Soldoade (Diodor XVI 2,4f.; dadezou Dell 1963, p. 59ff. unn Hammond/ Griffith 1979, p. 188; e anneä Dadierung, dess de Philipp schon Anno 360 v.Chr. m'Perdikkas sajn Nochfolscheä woarn iss, stammd vom Hatzopoulos 1982). De Prompeius Trogus (Justin VII 5,6-9; ähnlisch aach Suda, s.v. káranos; Curt. VII 11,26) veäzehld die Geschischd gans anneäsdeä: "Nec multo post Alexander insidiis Euridices matris appetitus occumbit, cui Amyntas in scelere deprehensae propter communes liberos, ignarus eisdem quandoque exitiosam fore, pepercerat. Frater quoque eius Perdicca pari insidiarum fraude decipitur. Indignum prorsus libidinis causa liberos a matre vita privatos, quam scelerum suorum suppliciis liberorum contemplatio vindicaverat. Perdiccae hoc indignior caedes videbatur, quod ei apud matrem misericordiam ne parvulus quidem filius conciliaverat." Awweä die Geschischd von de bies Mamme glaawe die miesde Foascheä (so aach Taeger 1958, I 343) nedd. Awweä gans egal, wej de Perdikkas imkomme iss, s'woar e gans gruhs Kaddasdroof: Die Illyrer hawwe sisch im Owweämakedonische fesdgesetzt, de Resd vom Owweämakedonische woar jetz sebstännisch; vom Noadde heä sinn die Paione komme, vom Osde die Thraker; unn im Süde von de Ägäis heä woarn die Addeeneä als noch e Machd. Unn dann iss aach noch die buggelisch Veäwannschafd komme: N'Pausanias (baj den hawwe die Thraker gehaale), n'Archelaos (was'n Boub vom Keenisch Amyntas III. woar) unn'n Argaios (deä soll, so de Diodor XVI 3,3, sogoar schonn emmaa Keenisch geweäse soi - falsch, maand de Borza 1990, p. 296f.; uff jedn Fall, dem wollde die Addeeneä helfe). Fir die Thraker unn die Addeeneä wiern dej Prinse nua willfährische Weäggzeusche geweäse, wajl se selweä wollde in Makedonije bestimme, so de Taeger (Taeger 1958, I 343). So rischdisch noohe männlische Veäwande had'de Perdikkas nua zwaa gehabbd: Soi klaa Beubsche Amyntas unn sajn Broureä Philipp. De Pompeius Trogus (Justin VII 5,6-10) veäzehld so, was dann bassierd iss: "Frater quoque eius Perdicca pari insidiarum fraude decipitur. Indignum prorsus libidinis causa liberos a matre vita privatos, quam scelerum suorum suppliciis liberorum contemplatio vindicaverat. Perdiccae hoc indignior caedes videbatur, quod ei apud matrem misericordiam ne parvulus quidem filius conciliaverat. Itaque Philippus diu non regem, sed tutorem pupilli egit. At ubi graviora bella imminebant serumque auxilium in exspectatione infantis erat, conpulsus a populo regnum suscepit." Irschd had'de Philipp als'm Amyntas sajn Voamund (‚epítropos') reschierd (vlajschd draj Juhr lang), awweä dann iss'eä selweä Keenisch woarn (vgl. aach die Inschrift IG VII 3055 aus'm Juhr 359/8 v.Chr., wo de Amyntas Keenisch gehaase wird; anneäsdeä unn degejjeä Hammond/ Griffith 1979, p. 208f.702ff.). [cccxliii,2] Von Oofang oo mussd'de Philipp zajsche, dess'eä n'gans gruhse Ausepollidiggeä woar, wajl eä hadd gejjeä e Weld voll midd Feinde gestanne - unn eä iss midd'n all feäddisch woarn (Diodor XVI 2,6-3,6; zum Philipp II. seine Ausepollidigg bis 346 v.Chr. gibbd de Klees 1987 n'Üwweäbligg). Dadefir, dess die Paione Rouh gäwwe hawwe, had'de Philipp Geld bezoahld (Diodor XVI,3,4). N'gans gefährlische Geeschneä (fir'n Taeger 1958, I 343 sogoar de gefährlischsde, wajl Addeen had'de Zugang zou de Ägäis kondrollierd) woarn die Addeeneä, die wo de Argaios uff'n makedonische Thron setze wollde. Awweä aach die had'de Philipp rouisch gestelld midd sajm irsche diblomadische Majsdeäzuuch, wej de Taeger (Taeger 1958, I 343) schrajwe duud: De Philipp hadd die Stadd Amphipolis am Strymon fraj gäwwe unn hadd die makedonisch Gannisoon abgezooche unn hadd so gedaa, als welld'eä dej Stadd de Addeeneä üwweäloasse (Amphipolis woar im Peloponnesische Kriesch von de Addeeneä abgefalle, unn als hawwe se veäsuchd, dej Stadd widdeä unneä ihr Fuchdl se krijje); awweä de Addeeneä ihrn Admiral Mantias hadd sisch nedd irr mache loasse duasch des Gemäsch; eä hadd Soldoade geschiggd, die mi'm Argaios nach Aigai maschierd sinn, awweä die Leud da wollde nix vom Argaios wisse; unn dann iss aach noch de Philipp komme midd'eärreä Abdajlung Soldoade unn hadd die Addeeneä baj Methone besieschd; jetz woar de Argaios weg vom Fensdeä, awweä de Philipp hadd als noch de seuse gespilld; eä hadd die addenische Krieschsgefangene fraj geloasse unn von Amphipolis gebabbld, dess'eä dej Stadd nedd hawwe welld, dess'm nix droo lajje deed; da iss de Addeeneä so rischdisch s'Wasseä im Maul sesammegelaafe unn se hawwe noch 359 v.Chr. n'geheime Friednsveädraach mi'm Philipp gemachd (so Taeger 1958, I 343; die wischdischsde Borne sinn Diodor XVI 3,3f.; Polyain. IV 2,17; üwweä den Veädraach vgl. Bengtson 1962, Nr. 298 unn Momigliano 1934, p. 45ff.) [Taeger, Altertum I 343, 2. Absatz Ende] [cccxliii,3] Jetz, wo irschd'emmaa Rouh mid'de Addeeneä woar, hadd de Philipp Anno 358 v.Chr. Paionije errooweärd (Diodor XVI 4,2) unn sisch dann besonneäs die schlaachse Illyrer voagenomme (die ja m'Philipp sajn Voagängeä, n'Perdikkas, duudgehaache hadde) unn'n oaddendlisch e Poar voa'n Latz geknalld: Raus aus'm Makedonische, dess woar m'Philipp soj Boodschafd. Des woar aach die irschd Schlachd, wo de Philipp soj Kawallerie neäweä de Phalanx schlachdenschajdnd ojgesetzd gehabbd hadd Siwwedausnd (7000) Illyrer solle gefalle soi - midd Mann unn Roß unn Waache hadd Godd se geschlaache (Diodor XVI 4,3-7; üwweä dej Schlachd vgl. Dell 1963, p. 67ff. unn Hammond/ Griffith 1979, p. 213f. unn Borza 1990, p. 202f.). Awweä des woar wajs Godd noch nedd alles! Vlajschd noch wischdischeä woar, dess de Philipp aach de owweämakedonische Fürsde gezajschd, weä de Heä im Haus iss. Jetz mussd die Lynkestis, die Orestis, die Elimaiotis unn die Tymphaia (gell, schiene Noome!), also die ganse Gejjnde da, die mussde jetz barriern leänne, unn dess hadd noch kaan Argeadeheäscheä voa'm Philipp gepaggd gehabbd. Die owweämakedonische Adlische hawwe spädeä wischdische Posde im Argeadestoad kriehd (so Keälle wie'n Perdikkas odeä'n Krateros weä mer noch kenne leänne! Vgl. zum Bajspill de Berve 1926, II 445), unn aach die Ammee hadd ville Regrudde daheäkriehd: Mir wisse, dess die Hälfd von dene sechs Phalanxreggimendeä, mid'dene de Alexander d.Gr. ennüwweä nach Asije gemachd iss, aus'm Owweämakedonische komme iss (dadezou de Bosworth 1973 unn 1993, p. 259). Gell, dess iss so, als wem'mer bajm mi'm middlpräschdische Bladd uff'n Grang rajze duud unn dann zwaa Baueärn in de Blinde find! Awweä de Philipp II., deä hadd nedd nua s'Keenischrajsch Makedonje widdeä heägestelld; eä woar aach n'gruhse Reffoamaador bajm makedonische Barrass (Rüstow/ Köchly 1852, p. 232ff. unn Kromayer/ Veith 1928, p. 95ff. unn Delbrück 1920, p. 165ff. unn Parke 1933, p. 155f. unn Cloché 1955, p. 20ff. unn Adcock 1957, p. 26ff. unn Snodgrass 1967, p. 114ff.). Wajl, e Land wej's Makedonische, wo nua Fajnde runderrimm woarn, des hadd e Ammee gebrauchd, die wo immeä berajd unn schlaachkräfdisch woar. De Philipp II. woar de irschde Makedonekeenisch, deä so ebbes weägglisch hikriehd hadd. Fir'n Demosthenes, deä wo'n Philipp II. üwweähaabd nedd lajde konnd, woar die makedonisch Ammee de grieschische Ammejje (aach de Addeeneä ihrne) uff draj Gebiede üwweälejje: Die makedonisch Ammee woar stännisch veäfüschboar (Dem. VIII 11; IX 47ff. usw.), die Soldoade woarn disziplinierd, ausdaueärnd, broav unn mudisch, unn se hawwe reeschlmäsisch ihrn Sold kriehd (Dem. XVIII 235). De Philipp II. soll sogoar emmaa n'Söldneäführeä, de Dokimos von Tarent, gefeueärd hawwe, wajl, deä hedd e woarn Bad genomme - raus mid'dem Woarmduscheähannebambl (Polyain. IV 2,1). Aach die Schlachdetaggdigg, die had'de Philipp II. veäsuchd besseä se mache: Die grieschisch Phalanx woar ja schonn freujeä baj de Makedone oigefihrd woarn, awweä de Philipp II. hadd se beweeschlischeä gemachd: Die klassisch grieschisch Phalanx, des woarn ville Hoplite neäweä ennanneä unn vlajschd seschzeh Mann dejf; wann die irschd emmaa luusgestürmd sinn, konnd nedd vill se uffhaale - awweä vill mih konnde se aach nedd mache; in ville Schlachde hawwe Hopliteabdajlunge aus veäschiedenne Poleis neäweä enanneä gestanne, unn des woar dann aa Phalanx aus veäschiedenne Unneäabdajlunge; jed midd ihrm ajnne Ooführeä, jed aach vlajschd von unneäschiedlischeä Qualidäd; dej all sesammesehaale, des woar schonn schwier; unn wann's da irschd emmaa Duaschennanneä gäwwe hadd, dann woar nedd mih vill se mache. Ähnlisch wej's die Spaddaneä gemachd hawwe, mussde m' Philipp soi Phalangite reeschlmäsisch exerziern. Unn dann sinn se in Baddaljoone oigedaald woarn; jedes Baddaljoon konnd selbstännisch oigesetzd weärn odeä im Phalanxveäband. Desdewäje mussde die aanselne Soldoade aach beweeschlischeä soi: Sie hadde e vill schwäscheä Rüsdung als wej die grieschische Hoplite unn aach n'klenneärre Schild, awweä dadefir e vill längeä Lanz als wej die grieschische Hoplite. So e Phalanx woar nedd nua ebbes fir aan gruhse Massestuamm, sonneärn dej Phalanx woar dadefir gemachd, in'eärreä goud Oaddnung voasemaschiern unn de Fajnd fesdsenääle. Awweä de Philipp hadd nedd nua die Taggdigg unn die Ausrüsdung von de Phalangite veäbesseärd, eä hadd se befördeärd: Jetz woarn se 'pezhetairoi', soi Kammeroade zou Fuß, unn des woar vill mih als wej die Beförderung vom Hess zum Owweähess. *** , z.B. duasch die Hypaspiste (dadezou Parke 1933, 155f. unn Milns 1967 unn Anderson 1970, p. 131 unn Anson 1985). Unn dadezou komme noch so Sache wej de Kamf mid'de veäbunnenne Waffe odeä dess'eä e Pionierkoor uffgebaud hadd, fir Belaacheärunge unn so. Mid'dene Eäfolsche im Kreuz, hadd sisch de Philipp dann aach emmaa im Thessalische imgedaa. Noch gans friedlisch als Rosekawallier: A von sajne ville (waschajnlisch siwwe) Wajbsleud, des woar e Thessalierin unn Philinna is'se geroufe woarn, die had'de Philipp waschajnlisch in dere Zajd gehoiroad (Hammond/ Griffith 1979, p. 225). Wej's schajne duud, had'de Philipp in dem Juhr noch emmaa gehoiroad, soi fünfd unn soi am majsde berühmd Fraa, die Olympias, was e epirotisch Keenischprinzessin woar (üwweä die Olympias nachgugge im Uffsatz von de Carney 1987a unn im RE-Addiggl vom Strasburger 1939); unn von dere hadd'eä dann aach de Alexander gehabbd. Aach dej Hoiroad hadd'n polliddische Zwegg gehabbd, wajl de Philipp wolld mi'm Keenisch Arybbas von Epirus gejjeä die Illyrer aanisch soi, unn vlajschd noch e bissi mih. Anneäsdeä is's de Leud aus Amphipolis gange, baj dene hawwe nedd die Hochzajdsglogge geläud! Anno 357 v.Chr. iss de Philipp uff Amphipolis luusgange unn hadd midd sajne Belaacheärungsmaschine die Staddmaueärn kabuddgehaache (Diodor XVI 8,2). Die Addeeneä hedde nix gemachd, wajl se hedde oo den Geheimveädraach mi'm Philipp geglaabd, des'se Amphipolis dann krejje deede, so Taeger (Taeger 1958, I 343). No ja, die Addeeneä woarn die Dumme. Awweä de Philipp, deä hadd jetz s'strategisch wischdische Amphipolis in de Henn gehabbd unn hadd's nedd mih heägäwwe. Die Makedone konnde von hier aus die Strymonmündung unn die aald thrakisch Heärstroaß kondrolliern. Amphipolis iss e grieschisch Polis gebliwwe, mussd awweä Steueärn bezoahle unn iss e makedonisch Veäwaldungszendrum unn e Gannisoonsstadd woarn (dadezou Bengtson 1977, p. 311 unn Hammond/ Griffith 1979, p. 230ff. unn Borza 1990, p. 213; de Hampl 1934, p. 22ff., maand, Amphipolis wier baj's Keenischsland debajkomme, was de Bengtson ablehne duud). No ja, die Addeeneä woarn die Dumme, awweä s'selld noch schlimmeä komme midd ihne ihrem zwedde Seebund. [Taeger, Altertum I 343, 3. Absatz] [cccxliii,4] Ach, was hadd dess mi'm Zwedde Addische Seebund so schie oogefange gehabbd, alles selld so vill besseä gemachd weärn wej bajm irschde Maa. Awweä die Addeeneä hawwe schnell errauskriehd, wej mer aach zwische de Zajle leäse kann. Unn so is'se dann aus'm Schoadde von de uff Huuchglans bollierde Aushängeschildeä von Frajajd unn Autonomie errausgekroche komme, m' Irschde Attische Seebund soi hesslisch Fratz (anneäsdeä de Cargill 1977 unn 1982 unn Dreher 1995, p. 284ff. unn Harding 1995, p. 116ff., awweä nedd üwweäzeuschend), dess nemmlisch die Addeeneä widdeä probbiern wollde, uff Kosde von ihrne Bundesgenosse se leäwe (dadezou selld mer de Bringmann 1965, p. 58ff. leäse, deä zajsche duud, wej de Isokrates in de "Friednsredd" die Addeeneä dadefir kriddisierd): Sajd 366 v.Chr. woar de Timotheos in de Noaddägäis uff'm Krieschpoad. E poar Städde wej Potideia unn die Insl Samos hadd'eä eärrooweärd. Des berühmde Amphipolis hadd'eä im Juhr 365 v.Chr. oogegriffe, awweä eä konnd's nedd nomme. In Potideia (IG II² 114) unn aach uff Samos (dadezou Hornblower 1982, p. 135f. unn Shipley 1987, p. 133ff. unn Kallet 1983 unn Cargill 1983 unn Harding 1995, p. 118f.) sinn addenische Kleruche oogesiedld woarn. Uff Kerkyra soll de Chares im Juhr 361/0 v.Chr. n'Uffstand zougeloasse hawwe, wajl da hawwe addeenische Soldoade in Gannisoon gelejje, unn de Chares hedd dademidd Kerkyra fesd in addenische Hand bringe wolle (Diod. XV 95,3; anneäsdeä Ain. Takt. Poliork. XI 13-15, unn dem folschd de Harding 1995, p. 116). De Taeger (Taeger 1958, I 343; ähnlisch Bengtson 1977, p. 283) schrajbd, mer kennd sejje, wej dej, die wo widdeä so rischdisch zendralisierd Rajsch wej unneä'm Perikles hedde hawwe wolle, wej dej die Owweähand kriehd hedde. ---------------------------------------------------- [cccxliv] Philippos [cccxliv,1] Die Bundesgenosse hawwe dess baald gemeäggd unn sinn uurouisch woarn. Unn dess woar fir'n Maussolos von Karien widdeä e Gelejjnhajd, se mauschelle, se stischelle unnn se giegeän. Eä wolld nemmlisch de ajenne Machdberrajsch grisseä mache uff de Addeeneä ihr Kosde. De Maussolos iss aa von de inderessandesde Figurn in deere Zajd, unn dess nedd nua, wajl aach noch die ganse Mausolejje uff ihm sein Noome gedaafd sinn (e goud Leäwensbeschrajwung von'm stammd von Hornblower 1982). [cccxliv,2] Im Juhr 357 v.Chr. (s'Dadumm nach Dionys. Hal., de Lysia 12) iss dann die Bomb geblatzd: Midd Wuud im Bauch wejjeä de Addeeneä hawwe sisch Byzanz, Chios, Kos unn Rhodos gejjeä die Addeeneä gestelld (Diodor XVI 7,3;21f.; Isokrates, de pace 16). Wej in de Zajde vom Irschde Attische Seebund wollde die Addeeneä deene Veärädeä zajsche, wo de Hammeä hängd, unn dess hadd dann de Bundesgenossekriesch gäwwe (dadrüwweä gibbd's e schie aald deutsch Doggdeäärwedd vom Weise 1895 unn'n Uffsatz vom Cawkwell 1962a). Awweä dadebaj hawwe se sisch kräfdisch veähoowe! De Addeeneä ihr Gennerääl woarn miesdns nedd aanisch, unn's Geld hadd aach nedd gelangd, wajl die Abtrünnische, des woarn rajsche Städde, unn dere ihr 'eisphora' hadd jetz egefehld (dadezou Sealey 1955 un Harding 1995, p. 110f.). Unn des woar gans schlääschd. Wajl die addenische Kamfveäbenn, des woarn voa allm Söldneä. Unn die hawwe glajsch ihr Kamfmoral veäloan, wann's kaa Geld nedd gäwwe hadd. Die gruhse Redneä hawwe moadds gescholle: De Demosthenes sääd, Addeen hedd im ganse dausndfünfhunneärd Talente veäloarn (Demosth. III 28); unn de Isokrates sääd, ellaans die Söldneäbaggaasch hedd dausnd Talente gekosd (Isocr. VII 9). Unn dann irschd de OB Noaddägäis, de Chares (midd dem sei Leäwensbeschrajwung, wo e gans Raj von so Husarnstügge droj iss, hadd de Parker 1986 doggdorrierd; vgl. ach de RE-Addiggl von Kirchner 1899), deä hadd sisch - ohne dess die Addeeneä dehaam n'gehaase hedde - midd'm uff- unn devoogegangenne peässische Satrap Artabazos sesammegedaa hadd, wajl'eä hadd soi Boaddmonnee uffsefille gehabbd, wajl eä mussd hald soi Söldner bezoahle (Diod. XVI 21f.); de Chares hadd fir soi Hilf sogoar noch die Städde Lampsakos unn Sigeion kassierd, awweä de peässische Gruhskeenisch, de Artaxerxes III. Ochos, deä woar nedd nua saueä, deä woar druff unn droo, gejjeä die Addeeneä middsemische - unn des konnde die Addeeneä nedd riskiern (dadezou Kirchner 1899, Sp. 2126 unn Schäfer 1885, I 171f. unn Parke 1933, p. 122f. unn Berve 1967, I 312 unn II 678). Jetz mussd Addeen Rouh gäwwe, dess woar 355/4 v.Chr.: Dej ejjemaalische Bundesgenosse sellde ihrn ajenne Weesch gih deäffe; de anneän iss noch'emmaa Frajajd unn Autonomie bestäädischd woarn. Awweä trotzdem hadde noch e poar gennuch von de Addeeneä ihrm Gemäsch, auße hui (Freibier stadd Imperialismus) unn inne pfui (de Attische Seebund de Addeeneä!), unn hawwe de Bund veäloasse (Accame 1941, p. 196ff.). De Zwedde Attische Seebund iss nie so rischdisch uffgeleesd woarn (anneäsdeä Chambers 1975, p. 188, nua dademidd iss'eä in de Mindeähajd), awweä sajd dere Zajd woar nemmih so die Masse luus midd'm (vgl. Accame 1941, p. 194 unn Sealey 1955 unn Cawkwell 1981; anneäsdeä widdeä Dreher 1995, p. 287ff.). Rhodos, Chios unn Kos hawwe sisch dann oo'n Maussolos (so e Oard "Bundeseänndehelfeä") gehaale - unn sinn baald, nach oligarchische Putsche von'm beheärrschd woarn. Des, was de Addeeneä gebliwwe iss, des hawwe se veäsuchd, besonneäs sischeä se mache. Des woarn Sestos unn die Thrakisch Chersones, wajl da mussde die Schiffe mid'de Frischd aus'm Schwoazze Meär voabaj (Diod. XVI 34,3f.); unn da woar Samos. Anno 353/2 v.Chr. hawwe die Addeeneä samische Oiwohneä veädriwwe von de Insl (Philochoros, FGH 328 fr. 154; nach. Harding 1995, p. 118f.; irschd de Alexander d.Gr. hadd'n eälaubd, des'se widdeä haam duaffde), wajl Samos, maand de Harding (Harding 1995, p. 119), woar jetz die letzd addeenisch Obberazjonsbasis in de Osdägäis. [Taeger, Altertum I, p. 344, 2. Absatz] [cccxliv,3] Awweä nedd nua die Addeeneä hawwe in dere Zajd ihr Feng kriehd. Anno 356 v.Chr. iss noch'n Kriesch ausgebroche: De Hajlische Kriesch. Unn deä Kriesch, deä selld n'gans wischdische Maggstaa weärn im Philipp von Makedonije sajm Leäwe. Wajl, deä Kriesch, wo Phoker unn Boioter unn Thessaler unn Lokrer middgemachd hawwe, deä selld'm Philipp s'wischdische Thessalje unn'n Platz in de Delphisch Amphiktyonie oibringe. Awweä wej iss's komme zou dem Kriesch? Fir'n Taeger (Taeger 1958, I 344) iss deä Kriesch e Noochwiaggung von de Schlachd baj Mantineia, wo ja die Boioter nedd weägglisch gewonne hadde. Nach'm Epamindas sajm Duud hadd sisch's thebanische Bündnissysdeem pragdisch uffgeleesd. Spadda schwach, Addeen mi'm Bundesgenossekriesch beschäfdischd unn Theben nedd mih in de Offensive - da woar Platz fir anneärn, z.B. fir die Phoker, die im Noaddwesdgrieschische rund'um'n Parnaß gesesse hawwe. Die Phoker woarn oarme Leud, unn was'se gerajzd hadd, des woar's rajsche Delphi. Wej Anno 356 v.Chr. de Philomelos zum 'strategos autokrator' von de Phoker gewähld woarn iss (zua Bedeudung von dem Tiddl vgl. Parke 1933, p. 133.136.139 unn Berve 1967, I 298), da woar n'Keäll oo de Machd, deä wo zou allm berajd woar, aach zou de Besetzung von Delphi. Die Spaddaneä hawwe noch Eel ins Feujeä gekibbd, unn de spaddanische Keenisch Archidamos hadd fuffzeh Talente gäwwe. So konnd de Philomelos e Ammee aus Söldneärn unn phokischen Peltaste uff stelle (dadezou Best 1969, p. 106f.) unn Delphi besetze. Weä Widdeästand gelajsd hadd, iss duudgehaache woarn odeä veädriwwe, unn was'm woar, des hawwe sisch die Phoker unneä die Nääl gerisse; unn weä rajsch woar unn (am Leäwe) blajwe wolld, deä mussd oo'n Philomelos bezoahle (Diod. XVI 24ff.). Awweä de Philomelos woar nedd bleed: Wajl's hald schon zwaa hajlische Kriesche wejjeä Delphi gäwwe hadd, hawwe die Phoker eäkleärd, des'sej jetz die offizjelle Beschützeä von Delphi wiern unn des'se aach nix von dene Schätze nomme deede, die wo als Opfeä fir Apollon in Delphi haffewajs doo woarn. No ja, genutzd had'des nedd vill, wajl groad die Boioter, die woarn so rischdisch well. De Taeger (Taeger 1958, I 344) schrajbd, die Boioter hedde n'letzde Veäsuch gemachd, de Spaddaneä unn de Phokeä (die wo schonn öfdeärs mid'de Thebaner Ringkamf gemachd hadde) aan se veäbasse unn groad de Spaddaneä die Besetzung von de Kadmeia se veägelde. Des, was de Taeger (Taeger 1958, I 344) geschriwwe hadd, dess de Dridde Hajlische Kriesch gans wischdisch fir'n Philipp von Makedonije woar unn dess die Thebaneä oo dem Kriesch schuld woarn, des hadd aach schonn de Justin so gesejje: Wajl jed aansel grieschisch Polis die Heäschafd üwweä alle anneärn hedd hawwe wolle, hed'de se am Enn dej Heäschafd allminanneä veäloarn ... Awweä de Philipp, was de Keenisch von Makedonije woar, deä hadd, wem'mer so saache will, uff de Laueä gelejje unn de Frajajd n'Hinneähald geleeschd. Unn des hadd'eä so gemachd, dess'eä die Strajderajje unneä de Poleis noch genährd hadd, wajl eä hadd immeä dene, die wo unneälejje woarn, Hilf gebroochd. Unn so hadd'eä die Siescheä unn die Besieschde dadezou gezwunge, soi keenischlisch Knääschdschafd uff sisch se nomme. Grund unn Uasprung von dem Üwwl woarn die Thebaner, wajl wej dej die Heäschafd oo sisch bringe wollde, hawwe se ... die schonn duasch Waffe besieschde Spaddaneä unn die Phoker {1 Graeciae civitates, dum imperare singulae cupiunt, imperium omnes perdiderunt. 2 Quippe in mutuum exitium sine modo ruentesomnibus perire, quod singulae amitterent, non nisi oppres sae senserunt; 3 siquidem Philippus, rex Macedo niae, velut e specula quadamlibertati omnium insidiatus, dum contentiones civitatum alit auxilium inferioribus ferendo, victos pariter victoresque subire regiamservitutem coegit. 4 Causa et origo huius mali Thebani fuere, qui cum rerum potirentur, secundam fortunam inbecillo animo ferentesvictos armis Lacedaemonios et Phocenses, quasi Parva supplicia caedibus et rapinis luissent, apud commune Graeciae concilium superbeaccusaverunt. 5 Lacedaemoniis crimini datum, quod arcem Thebanam indutiarum tempore occupassent, Phocensibus, quod Boeotiamdepopulati essent: 6 prorsus quasi post arma et bellum locum legibus reliquissent. 7 Cum iudicium arbitrio victorum exerceretur, tantapecunia damnantur, quanta exsolvi non posset. 8 Igitur Phocenses cum agris, liberis coniugibusque privarentur, desperatis rebusPhilomelo quodam duce veluti deo irascentes templum Apollinis Delphis occupavere. 9 Inde auro et pecunia divites conductomercennario milite bellum Thebanis intulerunt. 10 Factum Phocensium, tametsi omnes execrarentur propter sacrilegium, plus tameninvidiae Thebanis, a quibus ad hanc necessitatem conpulsi fuerant, quam ipsis intulit. 11 Itaque auxiliahis et ab Atheniensibus et aLacedaemoniis missa. 12 Prima igitur congressione Philomelus Thebanos castris exuit.} (Justin VIII 1,1-11). Schonn komisch, dess hier Taeger unn Justin/ Pompeius Trogus s'sälwe gedachd hawwe. Hier selld mer emmaa wajdeägugge. Wajl dess die Thebaneä Schuld soi solle, des will mer nedd in de Sinn ennoi (aach Berve 1961, p. 224f., gibbd de Thebaneä nedd die Schuld). Uff jedn Fall, die Thebaner hawwe die Veäsammlung von de Delphisch Amphiktyonie sesammegedrommld, unn die miesde Gesande woarn fir Kriesch - die Addeeneä unn Korinth, die wo aach in de Amphiktyonie woarn, woarn gejjeä den Kriesch, wajl se woarn gejjeä alles, was Theben steäggeä gemeschd hedd. Uff jedn Fall, des woar dann de Dridde Hajlische Kriesch, unn aach wem'mer baj de Griesche schon vill gesejje gehabbd hadd, des selld n'gans besonneäs biese Kriesch weärn (uuseärn wischdischde Born fir den Kriesch iss de Diodor, Buch XVI, awweä dem soi Beschrajwung iss nedd gans rischdisch, unn eä iss aach oasch voaoigenomme gejjeä die Phoker; dadezou Hammond 1973a unn aach noch deäselwe Hammond 1937). Wej die Boioter unn die Amphiktyonie de Kriesch eäkleärd hadde, had'de Philomelos gans dejf in'm Apollon soi Schatzkäsde gegriffe unn so e Oard "Zwangskredidd" uffgenomme. Wej mer's aach oogugge duud, s'woar e Veäbresche gejjeä die Goddhajd. Unn dess de Philomelos mid'dem Geld e Ammee von zejjedausnd Mann uffstelle unn unneähaale konnd unn die goudbezoahlde Söldneä geänn unn eäfolschrajsch fir die Phoker gekämfd hawwe, des hadd de Phoker ihr Geeschneä nua noch welleä gemachd (Diod. XVI 25,1; 30,1-3; Polyain. V 45; Paus. X 2,4; Justin VIII 1,9; wajdeä Parke 1933, p. 134f. unn Berve 1961, p. 224f. unn Hammond 1973a, p. 498; n'inschrifdlische Beleesch üwweä die Plünderung von Delphi s. Reinach 1928). Wajl deä Kriesch mih woar wej n'noamaale Kriesch, n'Kriesch um die rischdisch Goddesveäeährung unn gejjeä die Goddluuse, desdewäje hadd's aach besonneärre Grausamkajde gäwwe, zum Bajspill: Wej de Philomelos im Freujuhr 355 v.Chr. nach Lokris oimaschierd iss, hawwe die Thebaner e phokisch Söldneäabdajlung geschnabbd. Unn wajl dej Keälle ja Goddesfajnde woarn, sinn se grausam duudgemachd woarn. Wej se des geheärd hawwe, woarn die phokische Söldneä auseä sisch unn hawwe e Menschejaachd gemachd: Wen se veäwischd hawwe, hawwe se aus Rache duudgehaache (Diod. XVI 31,1-2). No ja, de Philomelos konnd de Amphiktyonie ihr Kamfveäbenn uff Distans haale; awweä Anno 355 v.Chr. iss dann de Philomelos im Kamf gefalle. Die Phoker hawwe dann de Onomarchos gewähld. De Onomarchos hadd noch dejfeä in Delphi in die Schatzkisde gelangd unn hadd e Ammee von zwansischdausnd Mann uffgestelld; dadevoo woarn groad zwaa- bis drajdausnd Phoker, de Resd woarn Söldneä: De Onomarchos hadd Delphi gans schih bloude loasse (Diod. XVI 32,4; 33,2; 35,4). Mid'dere Machd konnd de Onomarchos in die Offensiv gih; soi Drubbe hawwe im Boiotische unn im Thessalische obberierd. Unn üwweäall iss geplündeärd unn gebrannschatzd woarn. Weä die fajndlische Soldoade nedd drausehaale konnd, deä woar dobbld gestroofd: Plünderunge unn Zeästörunge sengge die Stoadsoinahme; awweä weenischeä Geld in de Kass hadd aach gehaase weenischeä Söldneä. Unn die Stoade, die gejjeä die Phoker gekämfd hawwe, die hadde kaa Delphi unn kaa Schatzkisde im Kreuz. ------------------------------------------------- [cccxlv] [cccxlv,2] Philippopolis (üwweä dej Stadd vgl. Collart 1937 unn üwweä die Bedeudung von dene Goldmine da fir'm Philipp II. soi Pollidigg vgl. eewe da p. 167f.) [cccxlv,4] Während des bassierd iss, iss de Hajlische Kriesch als wajdeä gange, aach im Thessalische. Die Aleuade von Larissa woarn strajbeä mid'de Tyranne von Pherai. Die Aleuade hawwe Anno 354 v.Chr. bajm Philipp von Makedonije Hilf gehold, die Tyranne von Pherai hawwe dann baj Onomarchos unn de Phoker Hilf gehold. Unn so iss Thessalije s'Schlachdfeld fir Philipp von Makedoneije unn die Phoker woarn (zou de Chronoloschie vom Philipp seine Feldzüüsch im Thessalische vgl. Martin 1981). De Onomarchos hadd's Gros von sajne Drubbe nach Thessalije gewoaffe unn'n Philipp zwaamaa in offenneä Feldschlachd besieschd. Unn aach im Boiotische konnde die Phoker ihr Stisch mache, wajl sie hawwe die Stadd Koroneia nomme kenne (dadezou Parke 1933, p. 136 unn Best 1969, p. 127). Awweä schonn Anno 352 v.Chr. mussde die Phoker zum Rüggspill gejjeä'n Philipp II. oodreäre: Uff'm Krokosfeld im Thessalische hadd die phokisch Ammee unneä'm Onomarchos gejjeä üwweälejjenne makedonische Kamfveäbänn gestanne. Besonneäs die makedonisch Kavallerie hadd'n aan von ihrne gruhse Dawwe gehabbd. [Taeger, Altertum I, p. 345, unten] ---------------------------------------------- [cccxlvi] Philippos [cccxlvi,1] Wej de Phoker ihr Schlachdrajje gewoaffe woarn warn unn de Onomarchos duud woar, da hawwe die phokische Söldneä unn Soldoade veäsuchd, die Küsd se errajsche, wo de Addeeneä ihrn Admiraal Chares uff se gebassd hadd. Awweä des hadd aach nedd fungzionierd: Die Phoker hawwe sexdausnd Duure uff de Fluchd veäloan, unn die drajdausnd gefangene phokische Soldoade, dej had'de Philipp als Frevleä ins Meär schmajse unn eäsäufe loasse. Des woar noch nedd gans s' Enn von de phokische Gruhsmachdträume, awweä weärn gedoochd hawwe, was de Diodor geschriwwe: Dess des die gerääschd Stroof wier fir dej goddlos Awanggeärd (Diod XVI 35,5f.; 61,2; 64,1; Paus. X 2,5; zou dere Massehirischdung vgl. de Ducrey 1968, p. 68f.). Dademidd woar de Philipp aach Heäscheä üwweä's Thessalische. Aach schon m'Philipp soi Voagängeä woarn schon schaff uff dej Gejjnd geweäse, wajl Thessalije woar wischdisch: Hej hadd's die besd Kawallerie von de ganse Griesche gäwwe, unn von hej aus konnd mer Feldzüsch gejjeä Middlgriescheland ogganisiern. De Philipp woar'n schlaue Keäll, unn desdewäje hadd'eä de thessalische Städde aach die Frajajd gäwwe, des'se umso engeä baj'n haale sellde. [cccxlvi,2] De Philipp iss aach bald uff die Thermopyle luusgange, wajl im Boiotische, da hawwe ja noch kamfkräfdische phokische Söldneäveäbenn unneä'm Onomarchos sajm Broureä Phayllos gestanne unn Delphi woar aach nedd befrajd. Awweä da hawwe schonn Soldoade von de Addeeneä unn dene ihrne Bundesgenosse uff'n gebassd unn'n duaschgeloasse. De Philipp hadd nedd veäsuchd, sisch de Weesch frajsekemfe. Die Thermopyle woarn lajschd se veädajdische, wann die Veädajdischeä uff Zagg woarn. De Philipp hedd ville von sajne Soldoade veäloan, unn des woar's'm waschajnlisch nedd weärd (Diod. XVI 37f.; Dem. or. 4,17; 19,84; Justin VIII 2,8-12; dadezou Hammond 1986, p. 544 unn Wirth 1985e, p. 52f. unn Ellis ²1986, p. 86f.). Unn so iss de Dridde Hajlische Kriesch noch e poar Juhr wajdeägange. Die Phoker unneä Phayllos konnde immeä noch Geld aus Delphi errauspresse (unn fir dobblde Sold hadd'eä aach widdeä Söldneä in sajn Dinnsd nomme kenne), unn aach die Spaddaneä woarn dadroo inderessierd, dess deä Kriesch gejjeä die Boioter wajdeägih selld. Unn so iss als wajdeä gekämfd woarn, im Boiotische, in Lokris unn sogoar uff de Peloponnes. Nua vom Thessalische, da hawwe se die Fingeä devoo geloasse. [cccxlvi,3] Unn als ob des nedd lange deed, iss de Philipp dadenach gejjeä Olynth unn de Chalikdische Städdebund gange. Die Olynthier woarn nemmlisch in'm Philipp seine Aache ganz schihne Schlawineä unn uusischeärre Kandonisde, wajl se (wascheinlisch 352 v.Chr.) mid'de Addeneä n'Friednsveädraach gemachd gehabbd hadde (Dem. or. XXIII 108f.). Was Olynth dademidd errajsche wolld, iss nedd so gans kluar. Hawwe se vlajschd geglaabd, se kennde widdeä gejjeä Makedonie uffdrumbe, wej se's freujeä geänn gemachd hadde? Dess maand de Taeger (1958, p. 346) jednfalls. Unn dess kann schonn soi, wem'mer droo dengge duud, dess de Philipp irschd in Thessalije zwaamaa kräfdisch e poar uff'n Deggl kriehd hadd (so aach Ellis 1976, p. 81). Awweä s'kennd aach soi, dess die Olynthier immeä mih Muffe kriehd, wajl de Philipp als mäschdischeä woarn iss, wej de Demosthenes schrajwe duud (or. XXIII 108): Se konnde sisch ausreschenne, wann's mid ihne ihrne Unabhängischkajd voabaj sei deed. De Philipp hadd gleisch Drugg gemachd; dadebaj woar noch strafveäscheäffend, dess zwaa Stejfbreureä vom Philipp in Olynth unneäkomme woarn (Justin. VIII 3,10), unn wem'mer sich de Makedone ihr Geschischd oogugge duud, dann waas mer, wej gefährlisch Kongurrende im de Droon sinn. Unn wej die Olynthier die zwaa nedd erausgäwwe wollde, da iss de Philipp - mer sinn jetz im Juhr 349 - ins Olynthische oimaschierd. [cccxlvi,4] Unn jetz hädd sisch ajenndlisch zajsche musse, was de Addeeneä ihr Freunschafd weärd woar. De Demosthenes hadd sisch aach moadds fir die Olynthier ins Zeusch geleeschd, awweä des woar goar nedd so aafach, wajl's naddirlisch ville Addeeneä gäwwe hadd, die wo nedd veägesse hadde, dess mer midd Olynth seid Jahrzehnde nua Zucht unn Zuures gehabbd hadd. Unn bestimmd woarn da aach noch anneärre, die wo nach'm Bundesgenossekriesch kaan Bogg druff hadde, mi'm Makedonekeenisch n'gruhse Kriesch oosefange, deä wo zwaa Nummeän se gruhs fir Addeen soi deed (so Cawkwell 1962, p. 130ff.). Draj gruhse Redde had'de Demosthenes zwische 349 unn 348 v.Chr. gehaale (dadezou Treves 1938), awweä vill rauskomme iss nedd debbaj: Groad zwaa Kamfveäbenn hawwe die Addeeneä de Olynthier zou Hilf geschiggd, aamua zwaadausnd Söldneä (Peltaste) unneä'm Chares unn dann vejjeädausnd Söldneä (Peltaste) unneä'm Charidemos unn 150 Mann Kavallerie unn die nödische Schiffe. Unn wej dann aach noch die Insl Euboia n'Uffstand gejjeä Addeen gemachd hadd, wo de Philipp bestimmd sei Fingeä im Spill gehabbd hadd (maane Hammond/ Griffith 1979, p. 318f. gejjeä Parke 1929 unn Brunt 1969), ach Godd'sche, wo sollde die Addeeneä seirschd ojgrajfe! Addeen hadd bajdes veäsuchd, awweä dess mi'm Danse uff zwaa Huchzedde, dess hadd nedd higehaache. Also konde die Olynthier nedd mih Hilf krejje aus Addeen; unn wajl aa Mallöör nedd gelangd hadd, hawwe aach noch e poar Olynthier die ajenn Sach verruare unn de Hafe Mekyberna de Makedone in die Hänn gespilld (Diod. XVI 53,2); jetz woarn se abgeschnidde vom Nachschub aus Addeen (dadezou Will 1983a). Die Addeeneä hawwe noch emmaa 2000 Bürjeähplite unn 300 Mann Kavallerie in Masch gesetzd. Awweä jetz woar' schonn se spääd. Anno 348 v.Chr. woar fir die Olynthier de Oofe aus, awweä fir'n Philipp II. iss's n'Siesch uff de ganse Lienje woarn, unn'n sadde Schnidd hawwe eä unn ihm soi Makedone aach gemachd: Olynth iss gnadnloos flach gemachd woarn (Diod. XVI 53,3; Dem. or. IX 26), des hadd n'Haffe Beude unn Sklave gäwwe. Die Beud unn die Sklave had'de Philipp veäkaafd, unn mid'dene Penunse konnd'eä wajdeäeärrooweärn; unn de Olynthier ihr Land iss an aadlische makedonische Aussiedleä veädaald woarn. S'soll ja kaaneä saache, dess mer mi'm Kriesch nix veädejne kann (dadezou Hampl 1934, p. 29ff. unn Ducrey 1968, p. 135). So iss die gans Chalkidike baj's Makedonerajsch komme. Mer deäff aach nedd de pyscholochische Weäd veägesse: De Diodor schrajbd, dademidd hed'de Philipp anneärrn Städde, die wo gejjeä'n woarn, gans schih feeschdisch gemachd (XVI 53,3). Unn wem'mer m'Diodor glaawe will, dann hadd de Philipp bestimmd unn besonneärs Addeen dademidd gemaand (dadezou Hammond/ Griffith 1979, p. 326ff.). Fir die Addeeneä woar dess e bies Oogelejjnhajd: De Trümmeähaffe von Olynth woar de Bewajs, des'se nemmih gejjeä'n Philipp ookonnde, wajl die Drubbe, dej se nach Olynth geschiggd hadde, des woar's grissde Expeditionskorps sajd de Sizilisch Expedition! [Taeger, Altertum I 346] ---------------------------------------------- [cccxlvii] [cccxlvii,2-3] Philokrates-Friedn (dadezou Bengtson 1962, Nr. 329 unn Cawkwell 1978a unn Ellis 1982) De Philokrates-Friedn woar e ‚eirênê kaì summachía', also n'Friednsveädraach unn e Veädajdischungsabkomme (dadezou Hampl 1938, p. 58 Anm. 3). [cccxlvii,4] Dess irschde Opfeä vom Philokrates-Friedn woarn die Phoker. Wej nemmlisch de Phoker ihrn Krieschshäubdling, de Phalaikos (was'm Phayllos sajn Suh woar), dess middkriehd hadd, hadd'eä uffgäwwe, die Thermopyle-Stellung geräumd unn voa'm Philipp II. kabbidullierd (dadezou de Wankel 1980). Eä durfd midd sajne Leud uff die Peloponnes abmaschiern unn iss von da aus nach Sizilje gemachd, wo'eä dann imkomme iss. Dess hädde die Addeeneä nedd geglaabd, dess de Phalaikos so schnell uffgäwwe deed! Ohn'n Phalaikos unn dem soi Söldneä woarn die Phoker uffgeschmisse unn hawwe schnell s'Hannduch geschmisse, so schnell, dess de Philipp II. alles ellaans reeschelle konnd unn die Addeeneä nix middseredde hadde. [Taeger, Altertum I 347] ---------------------------------- [cccxlviii] [cccxlviii,1] Die Phokeä mussde des, was'se in Delphi alles geklaud hadde, in halbjährlische Roade abbezoahle unn sinn in klaane Oaddschafde ohne Fesdungsmaueärn ausgesiedld woarn; sie duaffde kaa Waffe unn kaa Gäul mih hawwe; unn die zwaa phokische Stimme in de Delphisch Amphiktyonie, die had'de Philipp kassierd (Diod. XVI 60; Pausan. X 3,1-3; dadezou Larsen 1968, p. 40ff. unn Giovannini 1971, p. 50ff.). Taeger reschnd's m'Philipp huuch oo, dess'eä druff veäzischd hadd, die ganse Mannsleud se massagriern, wozu eä's Rääschd gehabbd hedd (Taeger 1958, I 348). Dess de Philipp jetz in de Amphiktyonie s'Saache gehabbd hadd, hadd aach waschajnlisch de Addeeneä e bissi genutzd: Die hadde Jochd midd Delos, wajl die Delier wollde luus von Addeen (Anno 345 v.Chr.). Unn so sinn se uff's Gerischd gange, wo die Addeeneä e günsdisch Uaddaal kriehd hawwe - waschajnlisch, wajl de Philipp baj die Addeeneä gehaale hadd (vgl. Beloch 1912, III 1, 532f.). [cccxlviii,3] De Eäfolsch im Phokische unn in de Amphyktionie woar fir'n Philipp kaan Grund, die Henn in de Schoos'se lejje. Bajm Pompeius Trogus (Justin VIII 6,1-3) weärd des so veärzehld: Die aane Völgeä had'de Philipp in ihrne Gebiede geloasse, des'se von da aus de Makedone ihr Fajnde in Schach haale deede. Annerre Völgeäschafde hadd'eä oo de enfeärndesde Plätz von sajm Rajsch oogesiedld, unn die Krieschsgefangene hadd'eä uff die Städde veädaald. So had'de Philipp aus ville unneäschiedlische Stämm unn Völgeä aa Rajsch unn aa Volg serääschdgebasdld. Unn wej dann die Oogelejjnhajde im Makedonische gereeschld woarn, iss dann de Philipp gejjeä die Dardaner unn die anneärn Stämm in de Nochbeärschafd gange. Unn wajl de Philipp so'n hinneähäldisch Keällsche woar, hadd'eä se aach besieschd. Mid'deene anneärre Stämm in de Nochbeärschafd woarn die Illyrer gemaand, wo aach die Dardaner debbajgereschnd weärn. Die hawwe nemmlisch oasch geänn im Owweämakedonische geräuweärd. Unn dadefir, dess die Illyrer aach in Zukunfd nemmih uff dumme Gedangge komme sellde, had'de Philipp e gruhs Fesdung im Owweämakedonische gebaud, die wo Herakleia gedaafd woarn iss. Die Argeade hawwe hald geglaabd, des'se vom Herakles abstamme deede. Jetz had'de Philipp sisch aach die Zajd genomme, soi Veähäldnis zou de Thessaler reschdlisch wasseädischd se mache. Aach wann die Phoker kabbidulierd hadde, so woar doch de Philipp ihne ihrn Feldheärr gebliwwe. Jetz hadd'eä sisch zum 'Archon' vom Thessalische Bund wähle loasse; de Taeger (Taeger 1958, I 348) schrajbd, de aale thessalische Tagos-Tiddl hedd duasch des Gemäsch von de Tyranne von Pherai e schlääschd Oosejje gehabbd. Bemeäggnsweärd iss, dess'n grieschische Bund s'irschde Maa n'Keenisch von ausweärds zum Scheff von ihrm Bund gewähld hadd, unn des, wo doch de Philipp noch nedd'emmaa n'fesde Wohnsitz im Thessalische gehabbd hadd. No ja, so gruhs weärd die Auswahl nedd geweäse soi! ---------------------------------------------- [cccxlix] [cccxlix,1] Unn wascheinlisch im Juhr 343 v.Chr. had'de Philipp aach noch n'Veäwandebessuch in Epirus gemachd unn'm amdierende Keenisch Arrhybas kräfdisch die ruud Koad gezajschd unn'n stembelle geschiggd (dadezou Treves 1942 unn Hammond/ Griffith 1979, p. 504ff.; anneäsdeä de Errington 1975). Dann had'de Philipp m'Arrybas sein Neffe, der wo Alexander gehaase hadd unn als de Olympias ihrn Broureä aach glajsch noch m'Philipp sein Schwaacheä geweäse iss, zum Keenisch von Epirus gemachd. Dademidd woar Epirus noch fesdeä mi'm Makedonereisch veäbunne unn konnd helfe, wej de Bengtson maane duud (Bengtson 1969, p. 321), m'Philipp soi wesdlisch Flangg se degge unn Thessalie jetz aach im Wesde se umfasse. Fir'n Pompeius Trogus (Justin VIII 6,4-8) woar dess e rischdisch bies Bouwestügg, dess'eä m'Philipp krumm genomme hadd: "(§4) Sed nec a proximis manus abstinet; siquidem Arrybam, regem Epiri, uxori suae Olympiadi artissima cognatione iunctum, pellere regno statuit atque Alexandrum, (§5) privignum eius, uxoris Olympiadis fratrem, puerum honestae pulchritudinis, in Macedoniam nomine sororis arcessit, (§6) omnique studio sollicitatum spe regni simulato amore ad stupri consuetudinem perpulit, maiora in eo obsequia habiturus sive conscientiae pudore sive regni beneficio. (§7) Cum igitur ad XX annos pervenisset, ereptum Arrybae regnum puero admodum tradit, scelestus in utroque. (§8) Nam nec in eo ius cognationis servavit, cui ademit regnum, et eum, cui dedit, inpudicum fecit ante quam regem. Noch nedd'emmaa von de aajenn Veäwannschafd hädd'eä soi Fingeä (mer kann hier schonn saache "Wixgriffl", wej mer noch sejje weärn, Anm.) geloasse. Zum Bajspill de Arrybas, de Keenisch von Epirus, dess woar mid'de enxde Veäwande vom Philipp soi Fraa, de Olympias. Unn de Philipp hädd sisch in Kobb gesetzd, den aus sajm Keenischrajsch se veädrajwe. Desdewäje häd'de Philipp n'Alexander, dess woar m'Arrybas sajn Stejfsuh unn de Olympias ihrn Broureä, n'weägglisch schihne Boub, also de Philipp häd'de Alexander im Name von de Olympias ins Makedonische komme loasse. Unn dann hädd'eä alles gedaa, dem Boub oiseredde, wej shih dess wier, wann'eä Keenisch in Epirus weärn deed. Unn dann häd'de Philipp aach noch uff Kinneäschänneä gemachd unn dess Beubsche glaawe loasse, eä wier in'n veäliebd. Unn wej de Alexander zwansisch Juhr aald woarn wier, häd'de Philipp n'Arrybas foaddgejaachd unn'm Alexander, deä wo fasd noch'n Boub woar, s'Keenischrajsch gäwwe. So hädd sisch de Philipp oo alle baad veägange: M'aane hädd'eä de Droon genomme, ohne uff's Rääschd von de Veäwannschafd se achde, unn de anneärre hädd'eä veäsaud, noch befir'eä'n zum Keenisch gemachd hädd. Gell, draurisch, draurisch, draurisch, was da de Pompeius Trogus veäzehle duud. No ja, so kam'mer die Geschischd aach sejje, awweä aach als Hobby-Aaldhisdoriggeä kam'mer dademidd nedd so vill oofange. Awweä e bissi Abwexelung muss hald soi. No ja, de Philipp woar nedd faul unn hadd 342/1 v.Chr. n'gruhse Feldzuch ins Thrakische gemachd. Dess woar'n volle Eäfolsch, de grissde Daal von Thrakije (unn dademidd n'schiene Brogge vom heudische Bulgarije) iss makedonisch woarn (Dem. XII 8; Diodor XVI 71,2; vgl. Momigliano 1934, p. 48ff. unn Hammond/ Griffith 1979, p. 554ff.). Mer kann sisch lajschd ausreschenne, was dess widdeä n'Gewinn oo Leud unn Land unn Geld geweäse iss (dadezou Wiesner 1963, p. 29ff.). Mer kann'm A.B. Bosworth (Bosworth 1993, p. 12) nua Rääschd gäwwe, wann'eä sääd, dess m'Philipp soi Makedonie mid'de Errooweärung vom Thrakische e rischdisch Subbeämachd woarn iss (also so ebbes wej heud die USA odeä die Russe). Schlääschde Neuischkajde fir die Griesche, aach wann's die miesde irschd noch meägge sollde. Die Addeeneä hadde uff jedn Fall kaa Anxd. Wajl, wej de Philipp Anno 341 v.Chr. noch kräfdisch im Thrakische beschäfdischd woar, had'de addeenische Genneral Diopeithes die Stadd Kardia oogegriffe, awweä dej Stadd woar bajm Philipp. Wej de Philipp n'Gesande geschiggd, wajl eä wolld sisch bajm Diopeithes beschweärn, had'de Diopeithes den Gesande aafach ins Café Vejjeäegg gesteggd. Unn die Addeeneä hawwe abgestimmd unn hawwe gesaad, se deede de Diopeithes nedd abberoufe von de Cherones (vgl. Hammond/ Griffith 1979, p. 593ff.). [cccxlix,2] De Philipp selweä hadd dann dadefir gesoaschd, dess ville Griesche unn besonneäs die Addeneä wejjeä'm feeschdisch woarn sinn; eä iss nemmlisch uff die Meerenge luusgange. Irschd iss'eä gejjeä Perinth oo de Propontis gange unn hadd's belaacheärd (vom Freujuhr 341 v.Chr. bis Heäbbsd 340 v.Chr., nach Wüst 1938, p. 123). De Demosthenes konnd nedd vill mache; Stoade wej Korinth, Megara odeä die Insl Euboia, die aach ihr Inderesse oo de Meärenge hadde, hadd'eä zou'm Defensivveädraach midd Addeen üwweäredd. Dess woar nedd groad die Masse! Peässische Drubbe woarn's dann, die vor Perinth uffgedauchd sinn unn wejjeä dene de Philipp abgezooche iss (Diodor XVI 75). Awweä dess'eä de Schwans oigezooche hädd, naa, jetz iss'eä gejjeä s'vill wischdischere Byzantion gange (was'eä vom Sebdembeä 340 v.Chr. bis zum Meäzz 339 v.Chr., nach Wüst 1938, p. 141) unn had'dadebaj aach glajsch de Addeneä ihr Frischdflodd, die wo groad aus'm Schwoazze Meär komme woar, uffgebroochd. Die Addeeneä konnde ja aanisches veädraache (unn hawwe ofd nua geknuardd stadd se bajse, aach wajl so'n gruhse Kriesch immeä n'Haffe Geld kosde duud!), awweä nedd dess mer se von de Frischd aus'm Schwoazze Meär abschnajde duud (so wej mir immeä kaale Feuß krejje, wann uus aaneä s'Eärdöl aus'm Peässische Golf foaddnomme will). Jetz hawwe die Addeeneä m'Philipp de Kriesch eäkleärd unn ihr Krieschsflodd in Masch gesetzd unn Byzantion geredd. Unn uff aa Mual hadd'sisch's so oogeguggd, als deed jetz alles gejjeä'n Philipp laafe. Gejjeä de Addeeneä ihr Schiffscheä konnd'eä nedd vill mache, unn dann iss aach noch ebbes bassierd, was ofd genungg bassierd iss, wann'n Makedonekeenisch in de Breddullje gesteggd hadd: Die Skythe hawwe oogefange, Jochd se mache unn wollde ins Thrakische oimaschiern. No ja, de Philipp hadd nedd lang gefaggld unn iss bis oo die Donau maschierd unn hadd die Skythe veäklobbd (Justin IX 2; Trog. Prol. IX; Frontin, Strat. II 8,14; Aeschin. 3,128; Demosth. or. 18,44; Polyain. Strat. VII 44; Strabo VII 3,18, 307C; Appian, Illyr. 3; vgl. u.a. Schäfer 1885, II 517ff., Wüst 1938, p. 145; Taeger, Altertum I 349 unn de franzeesische Uffsatz vom Nicorescu 1925). De Justin (Justin IX 2,1-16) duud da so rischdisch vill drüwweä veäzehle: "(cap. II.) Erat eo tempore rex Scytharum Atheas, qui cum bello Histrianorum premeretur, auxilium a Philippo per Apollonienses petit, in successionem eum regni Scythiae adoptaturus; (§2) cum interim Histrianorum rex decedens et metu belli et auxiliorum necessitate Scythas solvit. (§3) Itaque Atheas remissis Macedonibus nuntiari Philippo iubet, neque auxilium eius se petisse neque adoptionem mandasse; (§4) nam neque vindicta Macedonum egere Scythas, quibus meliores forent, neque heredem sibi incolumi filio deesse. (§5) His auditis Philippus legatos ad Atheam mittit inpensae obsidionis portionem petentes, ne inopia deserere bellum cogatur; (§6) quod eo promptius eum facere debere, quod missis a se in auxilium eius militibus ne sumptum quidem viae, non modo officii pretia dederit. (§7) Atheas inclementiam caeli et terrae sterilitatem causatus, quae non patrimoniis ditet Scythas, sed vix alimentis exhibeat, respondit nullas sibi opes esse, quibus tantum regem expleat; (§8) et turpius putare parvo defungi quam totum abnuere; (§9) Scythas autem virtute animi et duritia corporis, non opibus censeri. (§10) Quibus inrisus Philippus soluta obsidione Byzantii Scythica bella adgreditur, praemissis legatis, quo securiores faceret, qui nuntient Atheae: dum Byzantium obsidet, vovisse se statuam Herculi, (§11) ad quam in ostio Histri ponendam se venire, pacatum accessum ad religionem dei petens, amicus ipse Scythis venturus. (§12) Ille, si voto fungi vellet, statuam sibi mitti iubet; non modo ut ponatur, verum etiam ut inviolata maneat pollicetur; exercitum autem fines ingredi negat se passurum. (§13) Ac si invitis Scvthis statuam ponat, eo digresso sublaturum versurumque aes statuae in aculeos sagittarum. (§14) His utrimque inritatis animis proelium committitur. Cum virtute et animo praestarent Scythae, astu Philippi vincuntur. (§15) XX milia puerorum ac feminarum capta, pecoris magna vis, auri argentique nihil. Ea primum fides inopiae Scythicae fuit. (§16) XX milia nobilium equarum ad genus faciendum in Macedoniam missa." Awweä uff'm Rückweesch hädd's n'Philipp fasd veäwischd: In de thrakische Beärje sinn die Triballer uff's Makedoneheär luusgange, wajl se'n die Krieschsbeud aus'm Skythefeldzuuch abjaache wollde. De Justin (Justin IX 1-3,3)veäzehld des so: "III. Sed revertenti ab Scythia Triballi Philippo occurrunt; negant se transitum daturos, ni portionem praedae accipiant. 2 Hinc iurgium et mox proelium; in quo ita in femore vulneratus est Philippus, ut per corpus eius equus interficeretur. 3 Cum omnes occisum putarent, praeda amissa est. Ita Scythica velut devota spolia paene luctuosa Macedonibus fuere." Die Makedone sinn also üwweäraschd woarn unn hawwe ihr Leäwe redde kenne, unn de Philipp, deä iss aach noch schweärveärletzd woarn (Justin IX 3,1ff.; Frontin, Strat. II 4,20) - unn trotzdem widdeä emmaa mi'm Leäwe devookomme wej uuseä Kätzischen dehaam: Die konnde aach vom huchsde Dach voa die Wäschküsch falle, dess mir all gedoochd hawwe, se wiern duud, awweä dann sinn se uff die Baa komme, irschd noch e bissi waggelisch - unn dann ab duasch die Midd, ihrne Aald hinneäheär (üwweä m'Philipp soi Veäletzung s. Didym. XIII 3ff.; Plut. Mor. 331b; Symp. 739b). De Bloedow (Bloedow 2002) maand, dej gans Geschischd vom Skythefeldzuuch unn von de Kaddasdroof baj de Triballer wier nua e Machweägg vom Theopomp aus dem sajne Philippika, unn de Theopomp hedd nua schlääschdes geschriwwe üwweä'n Philipp (da veäwajsd eä aach uff Shrimpton 1977); unn vom Theopomp had'de Pompeius Trogus abgeschriwwe; veädäschdisch aach, dess de Diodor aach nix waas von dem Feldzuch; de Bloedow maand, deä Feldzuch missd aus'm Philipp sajne Geschischd errausgestrische weärn. [Taeger, Altertum I 349] Dess die Addeeneä unn ihr Bundesgenosse am Hellespont unn am Bosporus de Philipp emmaa die Duur veämassld hadde, woar wischdisch, awweä dademidd woar uff die Daueä nedd vill eärrajschd. De Taeger Fritz (1958, p. 349) sääd gans rischdisch, dess dess kaa Plätz woarn, wo'm Philipp so e Abfuhr rischdisch wih gedaan hedd unn dess de Addeeneä ihr Krieschsmarine nedd vill gejjeä Makedonie hädd mache kenne, wajl Makedonie alles selweä eäzeuschd hädd unn de Üwweäseehannl nedd gebrauchd hädd (anneäsdeä als wej mir 14/18!). Awweä de Philipp mussd uffbasse: Wann die Addeeneä, soi Haubdgeeschneä, s'pagge deede, noch mih grieschische Stoade unn besonneäs s'boiotisch Theben uff ihr Sajd se zejje, dann woarn'se stagg genungg, de Makedonekeenisch im alles se bringe, was'eä sisch in Noadd- unn Middlgriescheland sajd'm Dridde Hajlische Kriesch unneä'n Naal gerisse gehabbd hadd. Theben hadd im Dridde Hajlische Kriesch noch baj'n Philipp gehaale gehabbd; mid'de Addeeneä hadde se noch nie so rischdisch Freunschafd haale kenne unn mid'de Phokeä eärsd rääschd nedd. Unn jetz uff aamual hawwe die Thebaneä als mih uff Addeen gelunsd, wajl'n de Philipp doch e bissi uuhaamlisch woarn iss. Awweä de Philipp konnd von Glügg saache, dess uff aamual e aald Geschischd uffgewirmd woarn iss, die Addeen unn Theben gejjeäennanneä uffhetze solld. Die Addeeneä hadde in Delphi Schilde uffgehängd, die se in de Schlachd baj Plataiai im Gruhse Peässeäkriesch eäbeud hadde, unn hadde drüwweä schrajwe loasse: "Die Addeeneä von de Peässeä unn Thebaneä, wej die gejjeä die Griesche gekämfd hadde" (Aischin. or. 3,116). Damuals hadde die Thebaneä baj de Peässeä middgekämfd unn woarn als Veärräädeä sesammegedaafd woarn. Unn im Juhr 340 v.Chr. hadde die Addeeneä dej Schilde mid'deere Drüwweäschrifd in'm neue Tembl uffgehängd, wajl de aale schon lang abgebrannd woar. Nua hadde se dadebaj nedd druff gebassd, dess neue Tembl noch nedd oigeweihd woar. Dess wier e Sünd unn e Schann, hawwe die Lokreä aus'm Städdsche Amphissa baj de Freujuhrsveäsammlung von de Delphisch Amphiktyonie 339 v.Chr. gesaad, dadefir sellde die Addeeneä oaddendlisch Stroof zoahle, fuffzisch Talente, n'Haffe Geld. Dess woarn naddirlisch alles nua'n Voawänn. Dej Drüwweäschrifd, die die Addeeneä neu uffbollierd hadde, woar'n Uffrouf zum Kriesch gejjeä die Peässeä unn gejjeä die Griesche, die baj se haale (vlajschd nach'm Isokrates seim panhellenisch Programm). Wajl in Addeen hadd's aach anneän Leud gäwwe als wej de Demosthenes, deä zum Freustügg unn zum Nachdesse n'Makedone fresse wolld. Dess hawwe die Thebaneä soffoadd spitzkriehd, dess die Geschischd mid'deene Schilde nedd nua Nosdalschie woar, sonneän aach gejjeä sej selweä gih selld. Unn desdewäje hawwe se die Lokreä aus Amphissa oogestifd, die Addeeneä ooseklaache. Dess dess alles de Thebaneä ihr Gemäsch woar, dess sääd de Aischines gans deudlisch. Deä woar nemmlisch zou deere Zajd de addeenisch Gesande baj de Delphisch Amphiktyonie (or. 3,116). Awweä de Aischines woar uff'm Kivief (so jednfalls duud eä's selweä eäzähle) unn hadd widdeä die Lokreä aus Amphissa oogezajschd, se deede die Eewenne von Krisa, m'Apollon sein "hajlische Aggeä" uurääschmääsisch bewirdschafde, unn dess wier noch e grisseä Schann (Aischin. or. 3,106ff.). M'Philipp von Makedonie, deä wo die miesde Stimme in de Veäsammlung hinneä sisch hadd, woar dess aach rääschd: Haubdsach Kriesch, wo'eä widdeä in Middlgriescheland middmische kennd. Unn dess had'dann de Viadde Hajlische Kriesch gäwwe, wo die Lokreä aus Amphissa uff aamual die biese Bouwe woarn (odeä vlajschd ejjeä bedroochenne Bedrüüscheä? Die Borne: Aischin. III 106ff. unn Demosth. XVIII 143ff. Lidderadur dadezou: Wüst 1938, p. 146ff., Berve 1961, p. 237f. unn besonneäs de Gehrke 1976, p. 55). [Taeger, Altertum I 349, 4. Absatz] Üwweä de gruhse Kriesch zwische de Griesche unn'm Philipp schrajbd de Pompeius Trogus (Justin IX 3,4-11): "(§4) Vbi vero ex vulnere primum convaluit, diu dissimulatum bellum Atheniensibus infert, (§5) quorum causae Thebani se iunxere, metuentes, ne victis Atheniensibus veluti vicinum incendium belli ad se transiret. (§6) Facta igitur inter duas paulo ante infestissimas civitates societate legationibus Graeciam fatigant; communem hostem putant communibus viribus submovendum; (§7) neque enim cessaturum Philippum, si prospere prima successerint, nisi omnem Graeciam domuerit. (§8) Motae quaedam civitates Atheniensibus se iungunt; quasdam autem ad Philippum belli metus traxit. (§9) Proelio commisso, cum Athenienses longe maiore militum numero praestarent, adsiduis bellis indurata virtute Macedonum vincuntur. (§10) Non tamen inmemores pristinae gloriae cecidere; quippe adversis vulneribus omnes loca, quae tuenda a ducibus acceperant, morientes corporibus texerunt. (§11) Hic dies universae Graeciae et gloriam dominationis et vetustissimam libertatem finivit." Glajsch wej de Philipp widdeä gesund woar und sisch eähold gehabbd hadd von dere Wund aus'm Triballer-Kriesch, hadd eä endlisch offe gemachd, was'eä schonn lang haamlisch gemachd gehabbd hadd: Kriesch gejjeä die Addeeneä. Awweä die Thebaneä, die hawwe baj die Addeeneä gehaale, wajl se hawwe Anxd gehabbd, dess - wej wann e Feueä in Nochbeäschafd üwweägrajfe duud - de Kriesch zou ihne komme deed, wann die Addeeneä besieschd woarn weärn. So sinn die zwaa Stedde, die wo kuazz voaheä noch fuaschdboar strajbeä woarn, Bundesgenosse woarn. Dann hawwe se Gesannschafde baj die ganse Griesche geschiggd: Dess de gemajnsame Fajnd midd gemajnsame Kräfde veädriwwe weärn missd, unn dess de Philipp nedd uffheärn deed, wann'eä irschd emmaa n'gelungenne Oofang gemachd hedd, bis'eä s'ganse Griescheland unneäwoaffe hedd. E poar Städde hawwe sisch desdewäje mid'de Addeeneä veäbünd. Anneärre hawwe baj'n Philipp gehaale, wajl se hadde Anxd voa'm Kriesch. Wej's dann zoa Schlachd komme iss, hawwe die Addeeneä lang die Owweähand behaale, wajl se hadde mih Soldoade, awweä dann sinn se doch von de Makedone ihrne Tapfeäkajd, die wo so ville Kriesche uff'm Buggl hadde, besieschd woarn. Awweä wej die Addeeneä gefalle sinn, des woar ihne ihrm freujeärre Ruhm wüaddisch: Ihr Wunde woarn nedd uff'm Buggl, unn die Plätz, die wo se schütze sollde, wej ihne ihr Gennerääl s'befohle hadde, die Plätz hawwe se steärwnd midd ihrne Lajweä bedeggd. Oo dem Daach hadd fir's ganse Griescheland de Heäschafdsruhm unn die uraald Frajajd uffgeheärd. [Taeger, Altertum I 349, 5. Absatz] ------------------------------------ [cccl] [cccl,2] Baj Chaironeia iss de Philipp uff die veäbünde Griesche gedroffe, unn dere ihr Heär woar bestimmd nedd schwäscheä, vlajschd sogoar steäggeä wej de Makedone ihr Ammee, unn ihr Abweährstellung woar goud gewähld: Uff'm lingge Flitsch, da woarn die Addeeneä, unn dere ihr Falngg hadd die Stadd Chaironeia gedeggd; uff'm rääschde Flitsch, da woarn die Thebaneä, unn dere ihr Flangg hadd'n Fluß gedeggd. Die Schlachd woar noch e rischdisch Hopliteschlachd, wo sisch die Griesche nedd schlääschd gehaale hawwe, bis de Philipp se ausgedrixd hadd. De Philipp, deä hadd mid'de makedonisch Phalanx uff'm rääschde Flitsch gestanne, de Addeeneä gejjerüwweä. Unn dann hadd'eä ebbes gemachd, was nua die beweeschlisch makedonisch Phalanx mache konnd: Soi Phalanx iss rüggweärd maschierd, unn die Addeeneä sinn, hasde was, kannsde was, hinneä'm heä. So iss in de Griesche ihren Schlachoaddnung e Loch ennstanne; unn in des Loch iss de Alexander mid'de makedonisch Kavallerie ennajgestuhse. Unn wej de lingge makedonische Flüjl unneä'm Alexander die Thebaneä gewoaffe gehabbd hadd, woar's aus fir die Griesche. Aach de Addeeneä ihr Schlachdraj, die wo schonn Burrem goud gemachd gehabbd hadd, iss dann zeäschlaache woarn, wajl wej de Alexander uff die Thebaneä luusgange iss, da iss die makedonisch Phalanx uff'm rääschde Flitsch aus'm Rückzuuch in de Oogriff üwweägange. Des waor de Addeeneä ihrn Unneägang (dadezou z.B. Adcock 1957, p. 27 unn Hammond/ Griffith 1979, p. 596ff. unn dann'noch die Uffsetz von Hammond 1938 unn Wankel 1984 unn Buckler 1990). Spädeä weärd de Polyainos (IV 2,7) schrajwe, die Addeeneä wiern schlääschd ausgebild in die Schlachd gange, no ja, de Philipp schajnd schonn sajn Resbeggd voa de Addeeneä gehabbd se hawwe (Dem. or 18,231.320; Aischin. or. 3,131; Plut. Mor. 178A; X or. 849Af.). [Taeger, Altertum I 350,2] [cccl,3] S'woar kloar wej's Wasseä von de Kließd, dess de Philipp II. de Scheff in Griescheland woar - wej seschzisch Juhr freujeä die Spaddaneä. Unn fasd genauso wej die Spaddaneä iss'eä aach midd Theben imgesprunge, die's miesde Leährgeld blesche mussde: Weg mid'de Demmokroade, heä mid'de Oligarche, die Veäbannde duaffde widdeä haam komme, unn e makedonisch Gannisoon iss uff die Kadmeia komme; mid'de de Voaheäschafd üwweä Boiotie woar's aach naddirlisch aus (vgl. de Üwweäbligg baj Gullath 1982, p. 7 ff.). Die anneän had'de Philipp noch emmaa mi'm blaue Aache devookomme loasse, besonneäs die Addeeneä. De addenische Pollidiggeä Demades (soi Charakderisdik baj Habicht 1995, p. 21f.; deä hadd weägglisch e goud Maulweägg gehabbd) woar baj Chaironeia in makedonisch Gefangeschafd geruure; noch als Gefangeneä hadd'eä oogefange, mi'm Philipp se veähannelle. Unn Addeen iss aach gans glimflisch devookomme. M'Demosthenes iss jetz nua noch gebliwwe, die Grabredd uff die gefallene addenische Soldoade se haale (da wier üwweähaabd kaa Hoffnung mih drin in dere Redd, maand die Loraux 1981, p. 125ff., anneäsdeä als baj dere vom Perikles). [Taeger, Altertum I 350,3] [cccl,4] Aach nooch dene Eäfolsche had'de Philipp nix oobrenne loasse: In so strategisch wischdische Plätz wej Ambrakia im Akarnanische (Diodor XVIII 3) unn Chalkis uff Euboia unn uff de Korinther ihr Buasch, Akrokorinth, sinn makedonische Soldoade in Gannisoon komme. Unn wej dann de Philipp aach noch duasch die Peloponnes maschierd iss, hawwe nua noch die Spaddaneä bies geguggd. Mieh konnde se aach nedd mache. De Philipp hadd de Stadd Spadda selweä nix gedaa, awweä de Spaddaneä ihr Keänngebied, s'Lakonische, hadd'eä wej'n Fuldeä uff'n Kobb stelle loasse. All die anneärn Gebiede, die wo die Spaddaneä noch gehabbd hawwe, die had'de Makedonekeenisch uffdaale loasse unn se de Spaddaneän ihrne Eäbbfajnde gäwwe; des woarn die Messenier, die Arkader midd Megalopolis unn Argos (Polyb. IX 28,6f.; 33,10; Paus. II 20,1; III 26,3; Strabo VIII 4,8, p. 361; Liv. XXXVIII 34; Tac. Ann. IV 43; zum Wajdeäleäse de goure aale Schäfer 1885, III 45ff.). Wej moaddsmääsisch die sisch gefreud hawwe, kam'mer noch bajm Polybios aus Megalopolis noochleäse (XVII 14,2ff.; anneäsdeä Demosth. XVIII 295). S'"divide et impera" (daale unn heäsche) hawwe nedd irschd die Römeä eäfunne, gell! Unn wajl ja aach so ebbes soi Oaddnung hawwe muss, had'de Philipp dadefir e rischdisch allgemeigrieschisch Schiedsgerischd oigesetzd (Polyb. IX 33; Strabo VII 4,6; Syll.³ II 665; dadezou Raeder 1912, no. XXVII p. 57, no. XXVIII p. 60f.). [Taeger, Altertum I 350, 4. Absatz] [cccl,5] Im Windeä 338/7 v.Chr. had'de Philipp II. in Korinth e Veäsammlung abhaale loasse, wo sisch die Gesande von de miesde grieschische Stoade gedroffe hawwe - naddirlisch woar Spadda nedd midd von de Parti. De Pompeius Trogus (Justin IX 5,1-3) schrajbd dadrüwweä: "(cap. V.) Conpositis in Graecia rebus Philippus omnium civitatum legatos ad firmandum rerum praesentium statum evocari Corinthum iubet. (§2) Ibi pacis legem universae Graeciae pro meritis singularum civitatum statuit, consiliumque omnium veluti unum senatum ex omnibus legit. (§)3 Soli Lacedaemonii et regem et leges contempserunt, servitutem, non pacem rati, quae non ipsis civitatibus conveniret, sed a victore ferretur." Griescheland solld also e neu Oaddnung krijje. Die grieschische Stoade hawwe sisch als Bundesgenosse zum "Korinthische Bund" sesammegeschlosse. De offizjelle Noome woar "die Griesche". ------------------------------------------- [cccli] [cccli,1] Unn des sinn die Haubdbestimmunge von de Bundesveäfassung (Diodor XVI 89; Justin. IX 5; Demosth. or. 17): 1-) Selbsdbestimmung unn Frajajd ('autonomía' unn 'eleuthería') fir die aanselne Bundesgenosse. 2-) N' allgemajne Landfriede ('koinê eirênê') zwische de Middgliedeä. 3-) S'formal höxde Bundesorgan woar de Bundesroad (Synhedrion), wo die Gesande aus de aanselne Middgliedsstoade drinsitze; waschajnlisch hadde die Poleis je nachdem, wej gruhs se woarn, unneäschiedlisch ville Stimme. Wann Middgliedeä midd ennenneä strajbeä weärn, soll's Synhedrion se widdeä aanisch mache. 4-) Die Bundesgenosse müsse Soldoade stelle. 5-) De makedonische Keenisch iss kaa Bundesmiddglied; de Korinthische Bund unn de makedonische Keenisch sinn Veäbündede uff immeä unn ewisch (hawwe e Symmachie). 6-) De makedonische Keenisch iss so e Oard "Bundespräsidend", de Hegemon; un de Hegemon iss de Owweäbefehlshaaweä von de Bundesdrubbe unn owweäsdeä Krieschsheärr. Ausseädem hadd's noch anneärn Bestimmunge gäwwe: So sinn revoluzzeämääsische Veäenneärung von de inneärre Oaddnung baj de Bundesgenosse veäboode woarn: Also kaa Endajschnunge, kaa Burremrefoamm, kaan Schuldeeäloass, kaa Massefrajlassunge von Sklave. Unn dann iss aach noch die Frajajd von de Schiffoahrd garandierd woarn. Deä panhellenische Bund woar sowohl n'Stoadebund als aach e Krieschsbündnis. Wo die Addeeneä unn die Thebanäe ihne ihr Bünde uffgäwwe mussde, da duaffd de Boiotische Bund unn de Achaiische Bund unn de Arkadische Bund unn de Aitolische Bund aach noch unneä'm Alexander wajdeä bestih blajwe (Arr. An. I 7,11; Diodor XVII 3,4; Plut. 49,14f.; Hypereides in Dem. 18; dadezou Ryder 1965, p. 104 unn Sealey 1993, p. 213). [cccli,2] Fir'n Taeger (Taeger 1958, I 350f.) woar deä Bund e Moaddssach, s'grissde unn wischdischsde Eäajschnis sajd'm Antalkidas-Friedn von 387/6 v.Chr. Jetz wier's grieschische Volg aanisch woarn unneä de Führung vom Philipp II., m'besde Mann in dere Zajd. Endlisch hedd's e Schangs gäwwe, de Daueäzuures unn die stännisch Jochd zwische de aanselne Poleis aus de Weld geschaffd weärn kennd. Wann de Philipp II. die grieschische Stoade in aan Stoad gezwunge hedd, hedd'eä nua die Griesche zum Wideästand uffgestachld. Desdewäje wier die Schaffung von'm Stoadebund gennau des geweäse, was die Griesche gekennd unn veädraache hedde. Ähnlisch, awweä anneäsdeä in de Gewischdung had'des aach de Zancan (Zancan 1934, p. 7) gesejje: De Korinthische Bund wier de Oofang geweäse, wej sisch die gans unneäschiedlische Stoadsidejje Polis unn Keenisch midd'ennanneä veädraache kennde. Deä Bund wier n'Bastard geweäse, wo Veäfassungsbestimmunge unn indeänazjonaale Bestimmunge veämengd woarn wiern. Die panhellenisch Symmachie wier fir'n Philipp II. s'Middl zum Zweägg geweäse, nemmlisch wajl eä wolld die Hegemonie krijje unn aach sischeärn. [cccli,3] Mid'dem neue Hellene-Bund hadd de Philipp ebbes gans gruhses voar: Nemmlisch die Achämenide in Klaasije oograjfe (zou deere zajdlische Veäbindung s. Errington 1981, p. 77ff. gejjeä Diod. XVI,10 unn soi moddeänne Naachfolscheä). N'Voawand woar aach schonn da (da had'de Isokrates goud voageschaffd), Rache fir des, was die Peässeä im Gruhse Peässeäkriesch de Griesche oogedoo hedde (Addeen klaa geklobbd, besonneäs die Tembl, unn anneärre Scheäzze). Dademidd iss dej gans Sach nedd nua e gereschd unn fromm Oogelejjenhajd, gans so wej's die Griesche geänn hadde (dadezou Gehrke 1987, p. 144), sonneän's zajschd de Philipp so, wej'eä sisch geänn gezajschd hadd, nemmlisch als de gruhse Beschützeä von Griescheland. Awweä de Peässeäfeldzuch woar bestimmd nedd nua de iddeoloochische Speiß, der wo de Korinthische Bund sesammehaale solld. Wem'mer veästeje will, warum de Philipp II. weägglisch uff de Dreh komme iss, s'Päesserreisch oosegrajfe, weäd's gans komblizierd, awweä mer kann sisch aach emma n'gans aafache Gedangge mache: S'iss, wej wenn aaneä in'm Haus wohne dud, wo'm mid'de Zajd, wajl'eä gewachse iss, die Degg se nirrerisch weärd. Was kann'eä jetz mache? Er kennd auszejje, kennd de ganse Daach mi'm Buggl errimlaafe, odeä eä kennd die Degg erausbresche unn'e neu enneimache. Makedonie woar unneä'm Philipp II. moadds gewachse, unn jedeä Heäscheä üwweä Makedonie konnd sisch oo seine fünf Fingeä abzeähle, dess baald e Koalizion aus grieschische Poleis unn'm Peässäreisch alles mache dääd, umm Makedonie dahi serick se bombe, wo de Philipp II. oogefange gehabbd hadd: E zerrissen Land, wo jedeä sisch oimische duud. Awweä neäweä dere "defensiv" Eäkleärung gibbd's aach noch aa, wo die Kass klingelle duud: Baj de Peässeä woar jede Menge Zeusch se hoole; unn wem'mer Klaasije glajsch erroweärn deed, hädd mer alles unn nedd nua's nied- unn naalluuse. Fir so ebbes woarn die Makedone - unn nedd nua die - immeä se hawwe. Im viadde Jahrhunneäd hadde die Peässeä als Soldoade baj de Griesche kaan goure Ruf (von wejjeä veäwajschlischde Schlabbschwäns - was awweä nedd gestimmd hadd), awweä midd ihne ihrm Gold konnde se n'Haffe Söldner unn Veäbündede kaafe, wej se's aach schonn mid'de Addeeneä unn de Spaddaneä gemachd hadde. De Philipp weärd sisch gedoochd hawwe, befier's peässische Gold in Foamm von grieschische Phalangite gejjeä misch maschiern duud, hool' isch mer doch glajsch de Achämenide ihr Schätz unn'n kräfdische Brogge vom Rajsch glajsch mid'debbaj. Mer siehd: De Plan, sisch's peässische Klaasije se kralle, konnd'n all minanneä gefalle, m'Philipp, seine Makedone unn de Griesche (n'Üweeäbligg duud Austin 1993, p. 201ff. gäwwe). [cccli,4] Dadefir had'de Korinthische Bund (waschajnlisch im Windeä druff) m'Philipp II. alles üwweädraache unn'n zum "Strategos Autokrator", zum unnumschrängde owweäsde Krieschsheänn gemachd. Unn de Argead hadd sisch aach nedd lumbe lasse: Noch im Juhr 336 v.Chr. sinn zwaa von sajne besde Gennerääl, Parmenion unn Attalos, üwweä'n Hellespont gemachd unn hawwe oogefange, sisch mi'm Achämenidekeenisch sajne Satrape errimseklobbe (dadezou Badian 1966, p. 39ff.). Awweä irschdens kimmd's anneäs als mer zweddns majsdens dengge duud: Uff de Huchzedd von sajne Dochdeä mi'm Alexander von Epirus in Aigai iss de Philipp II. noch im Okdooweä 336 v.Chr. von'm Addendädeä duudgemachd woarn (zum Dadum Bosworth 1980a, p. 43ff. unn Hatzopoulos 1982). De Pompeius Trogus hadd also folschndes üwweä die Eärmoardung geschriwwe (Justin IX 6-7): "VI. Interea, dum auxilia a Graecia coeunt, nuptias Cleopatrae filiae et Alexandri, quem regem Epiri fecerat, celebrat. (§2) Dies erat pro magnitudine duorum regum, et conlocantis filiam et uxorem ducentis, apparatibus insignis. ($3) Sed nec ludorum magnificentia deerat; ad quorum spectaculum Philippus cum sine custodibus corporis medius inter duos Alexandros, filium generumque, contenderet, ($4) Pausanias, nobilis ex Macedonibus adulescens, nemini suspectus, occupatis angustiis Philippum in transitu obtruncat diemque laetitiae destinatum foedum luctu funeris facit. (§5) His primis pubertatis annis stuprum per iniuriam passus ab Attalo fuerat, cuius indignitati haec etiam foeditas accesserat. (§6) Nam perductum in convivium solutumque mero Attalus non suae tantum, verum et convivarum libidini velut scortorum iure subiecerat ludibriumque omnium inter aequales reddiderat. (§7) Hanc rem aegre ferens Pausanias querelam Philippo saepe detulerat. (§8) Cum variis frustrationibus non sine risu differretur et honoratum insuper ducatu adversarium cerneret, iram in ipsum Philippum vertit ultionemque, quam ab adversario non poterat, ab iniquo iudice exegit. VII. Creditum est etiam inmissum ab Olympiade, matre Alexandri, fuisse, nec ipsum Alexandrum ignarum paternae caedis extitisset; (§2) quippe non minus Olympiada repudium et praelatam sibi Cleopatram quam stuprum Pausaniam doluisse. (§3) Alexandrum quoque regni aemulum fratrem ex noverca susceptum timuisse; eoque factum, ut in convivio antea primum cum Attalo, mox cum ipso patre iurgaret, (§4) adeo ut etiam stricto gladio eum Philippus consectatus sit aegreque a filii caede amicorum precibus exoratus. (§5) Quamobrem Alexander ad avunculum se in Epirum cum matre, inde ad reges Illyriorum contulerat; (§6) vixque revocanti mitigatus est patri precibusque cognatorum aegre redire conpulsus. (§7) Olympias quoque fratrem suum Alexandrum, Epiri regem, in bellum subornabat pervicissetque, ni filiae nuptiis pater generum occupasset. (§8) His stimulis irarum utrique Pausaniam de inpunitate stupri sui querentem ad tantum facinus inpulisse creduntur. (§9) Olympias certe fugienti percussori etiam equos habuit praeparatos. (§10) Ipsa deinde audita regis nece cum titulo officii ad exequias cucurrisset, in cruce pendentis Pausaniae capiti eadem nocte, qua venit, coronam auream inposuit, quod nemo alius audere nisi haec superstite Philippi filio potuisset. (§11) Paucos deinde post dies refixum corpus interfectoris super reliquias mariti cremavit et tumulum ei eodem fecit in loco parentarique eidem quotannis incussa populo superstitione curavit. (§12) Post haec Cleopatram, a qua pulsa Philippi matrimonio fuerat, in gremio eius prius filia interfecta, finire vitam suspendio coegit, spectaculoque pendentis ultionem potita est, ad quam per parricidium festinaverat. (§13) Novissime gladium illum, quo rex percussus est, Apollini sub nomine Myrtales consecravit, hoc enim nomen ante Olympiadis parvulae fuit. (§14) Quae omnia ita palam facta sunt, ut timuisse videatur, ne facinus ab ea commissum non probaretur." Fir'n Taeger (1958, I 351) woar's mih als wej nua waschajnlisch, dess m' Philipp soi Fraa, die Olympias, hinneä dem Moadd gesteggd hadd, wajl se wolld ihrm Suh, m' Alexander, de Thron eähaale unn wajl se konnd nedd so schalde unn walde In Epirus, wej se wolld (so aach Green 1991, p. 107, deä wo maand, so, wej die Olympias sisch nach'm Duud von ihrem Göddeägadde uffgeführd hedd, hedd se den Moadd nedd nua gepland, sonneärn se hedd den Duud aach noch gefajeärd; vgl. aach die Diskussion von dere Fraach von de Carney 1987a, p. 48). De N.G.L. Hammond hääld üwweähaabd nix vom Justin sajne Geschischd, des wier die reinsd Räuweäpisdool, so Groscherommaane wej de Frank Allan; dann deed aach noch de Alexander veädäschdischd weärn; wej kennd mer nua so ebbes glaawe? De Hammond maand, unneä de makedonische Aadlische weärn ville nedd sefridde geweäse mi'm Philipp sajne Pollidigg. Dej Veäschwöreä hedde n'anneärn Zwajsch von de Argeade-Famillje uff de Thron setze wolle, z.B. de Alexander Lynkestes (Hammond 1981). Ob de Pausanias n'Aansldädeä woar, also ob üwweähaabd noch anneärrn Leud hinneä dem Moadd gesteggd hawwe (Diodor XVI 91ff. sääd, dess's kaan Uffdraachgäwweä gäwwe hädd, unn de Kraft 1971, p. 11ff., besonneäs p. 32ff., glaabd'm des aach) unn wenn ja, weä, hinneä dem Moadd gesteggd gehabbd hadd, soi Fraa Olympias (was bestimmd e gans käwwerisch Mensch woar), die wo ihrm Suh Alexander de Argeade-Droon eähaale wolld (Justin IX 7,1.8, dem aach Badian 1963, p. 244f. unn Bengtson 1969, p. 328 folsche duun), odeä ob's mäschdische Aadlische (aa berühmd Fürsdefammillje, die Lynkeste, weärn nammendlisch genannd!) woarn, die gedoochd hawwe, wann'se n'junge Keenisch hädde, kennde se middreschiern, odeä ob's am Eänn de Alexander selweä sesamme midd seine Mamme geweäse iss (Plut. Alex. 10 mi'm Fears 1975), mer waas's nedd so rischdisch . Mer kann nua saache, dess muß hald jedeä midd sisch selweä abmache, wej'eä hald "sajn" Alexander am lejbsde hawwe duud (dadezou e Zusammefassung bajm Will 1987 unn Bosworth 1993, p.21ff.) - isch duu da m'Kraft glaawe, irschdns wajl die Borne, die wo den Moadd m' Alexander unn sajne Mamme oohänge wolle, die daache nedd vill: Dadehinneä stejje so Audoorn wej de Kleitarch odeä de hellenistische Biograph Satyros, unn die hawwe vill geschriwwe, wann de Daach lang unn wann's nua spannend genungg woar; unn zweddns wajl de Alexander schonn so lang unn so stagg als m' Philipp sajn Nochfolscheä uffgebaud woarn woar, dess isch misch weägglisch fraache duu, wej üwweähaabd aans uff die Idee komme iss, de Philipp deed sajn ellsde Suh von de Thronfolsch ausschlejse. [cccli,5] Bajm Justin (IX 8) finne mer so e Oard Noochruff uff'n Philipp: VIII. Decessit Philippus XL et septem annorum, cum annis XXV regnasset. (§2) Genuit ex Larissaea saltatrice filium Arridaeum, qui post Alexandrum regnavit. (§3) Habuit et multos alios filios ex variis matrimoniis regio more susceptos, qui partim fato, partim ferro periere. (§4) Fuit ex armorum quarr. conviviorum apparatibus studiosior, (§5) cui maximae opes erant instrumenta bellorum; divitiarum quaestu quam custodia sollertior. (§6) Itaque inter cotidianas rapinas semper inops erat. (§7) Misericordia in eo et perfidia pari iure dilectae. Nulla apud eum turpis ratio vincendi. (§8) Blandus pariter et insidiosus, adloquio qui plura promitteret quam praestaret; in seria et iocos artifex. (§9) Amicitias utilitate, non fide colebat. Gratiam fingere in odio, instruere inter concordantes odia, apud utrumque gratiam quaerere sollemnis illi consuetudo. (§10) Inter haec eloquentia et insignis oratio, acuminis et sollertiae plena, ut nec ornatui facilitas nec facilitati inventionum deesset ornatus. (§11) Huic Alexander filius successit et virtute et vitiis patre maior. (§12) Itaque vincendi ratio utrique diversa. Hic aperta, ille artibus bella tractabat. Deceptis ille gaudere hostibus, hic palam fusis. (§13) Prudentior ille consilio, hic animo magnificentior. (§14) Iram pater dissimulare, plerumque etiam vincere; hic ubi exarsisset, nec dilatio ultionis nec modus erat. (§15) Vini nimis uterque avidus, sed ebrietatis diversa vitia. Patri mos erat etiam de convivio in hostem procurrere, manum conserere, periculis se temere offerre; Alexander non in hostem, sed in suos saeviebat. (§16) Quam ob rem saepe Philippum vulneratum proelia remisere, hic amicorum interfector convivio frequenter excessit. (§17) Regnare ille cum amicis nolebat, hic in amicos regna exercebat. Amari pater malle, hic metui. (§18) Litterarum cultus utrique similis. Sollertiae pater maioris, hic fidei. (§19) Verbis atque oratione Philippus, hic rebus moderatior. (§20) Parcendi victis filio animus et promptior et honestior. Frugalitati pater, luxuriae filius magis deditus erat. (§21) Quibus artibus orbis imperii fundamenta pater iecit, operis totius gloriam filius consummavit." Ville Griesche konnde nedd vill mi'm Philipp oofange, so de Taeger (1958, I 351): N' rischdische Dummsöffeä, baj dem die gans veäsoffe Baggaasch aus de halb Weld unneäkomme konnd; n' Fuldeä unn Barbar, deä wo's nedd loasse konnd, sisch von aam Awendeujeä ins anneä se stürze, aaneä, deä wo aach als Glügg gehabbd hadd, awweä dann am Eänn hadd's'n dann doch veäwischd. Des kam'mer nedd nua bajm Demosthenes noochleäse, aach de Theopomp von Chios hadd kaa goud Hoar am Philipp geloasse unn zajschd dademidd, dess'eä nedd vill vom Philipp veästanne hadd (vgl. Carrata 1949, p. 5ff.). [Taeger, Altertum I 351] -------------------------------------------------------------------- [ccclii] [ccclii,1] Was die inneä Wajdeäennwiggelung vom Makedonische oogihd, da woar de Philipp so wischdisch wej de Gruhse Kurfürsd unn de Soldoadekeenisch fir Preusse sesamme. De Alexander soll spädeä emmaa folschndes üwweä die Lajsdunge von sajm Vaddeä gesaad, wej'eä sajne Soldoade in Opis die Kebb wäsche mussd (behaubd uff jedn Fall de Arrian, aach wann deä irschd fünfhunneärd Juhr spädeä geleäbd hadd): Wej sajn Vaddeä Philipp Keenisch woarn wier, weärn se oarm geweäse unn hedde kaa Dach üwweä'm Kobb gehabbd, nix hedde se gehabbd, e poar Zelde, unn uff de Berje hedde se e poar Schoof gehaale, unn dadefir, des'se des bissi behaale hedde kenne, hedde se midd acheä Nood die Illyrer unn die Triballer unn die Thraker aus de Nochbeäschafd bekemfe musse; Gaasdefelle, des hedde se uff ihrm Lajb gehabbd, de Philipp hedd'n irschd emmaa rischdisch Ooziehzeusch gäwwe; eä hedd se aus de Berje ins Flache geführd, unn desdewäje hedd'eä aus'n irsch emmaa rischdische Geeschneä fir die Barbarn aus de Nochbeäschafd mache musse, wajl jetz hedde se sisch nedd in unwegsame Gejjnde veästeggelle musse, sonneärn hedde sisch duasch ihr ajenn Tapfeäkajd selweä helfe kenne; de Philipp hedd aus'n Städdeä gemachd unn hedd'n Gesetze unn Oirischdunge gäwwe, des'se irschd emmaa oaddenlisch leäwe konnde (nach Arr. An. VII 9,2). Goud, des heärd sisch irschd emmaa so oo, als hedd de Philipp die Makedone midd'eärreä Banan aus'm Urwaald geloggd (dadegejjeä iss besonneäs de Hatzopoulos 1996, I 49f., wajl ville Foascheä deede des glaawe). (uff deutsch immeä noch goud de RE-Addiggl vom Geyer 1938; Leäwnsbeschrajwunge: Momigliano 1934 unn vom Cloché 1955 unn Cawkwell 1978 unn Bengtson 1985 unn Wirth 1985e unn Hammond 1994; zum Philipp II. sajne Peäsöönlischkajd: Lévêque 1981; zum Philipp soi Villwajweraj, die voarallm ausepolliddisch ihrn Zwegg gehabbd hadd: Tronson 1984). [Taeger, Altertum I 352] 3. De Alexander d.Gr. [ccclii,6] Mir wisse nedd, wejvill die Peässeä unn de Achämenidekeenisch gewussd hawwe, awweä im Makedonische woar Voaberajdunge im Gange, de Peässeä de Himml uff'n Kobb falle se loasse. Wej hadd's Peässeärajsch ausgesejje in dere Zajd? Lange Zajd hawwe die Foascheä gemaand, dess Peässeärajsch im viadde Joahrhunneärd v.Chr. wier e orijendaalisch Despotie geweäse, kabudd unn rückstännisch, die sozjaale Veähälddnisse unn aach die Wiaddschafd, alles wier groad im Gejjeäsatz zou de Griesche unneäendwiggld unn seriggebliwwe geweäse (unn bestimmd hawwe da ville oo's Osmanische Rajsch im Neunzehnde Joahrhunneärd n.Chr., gedachd, de "krangge Mann am Bosperus"). De Taeger iss da so e bissi e Ausnahm, wajl eä siehd mih Lischd als wej Schadde. Goud, schrajbd'eä (Taeger 1958, I 352f.), s'Peässeärajsch wier nedd mih so mäschdisch geweäse, wej's emmaa geweäse woar, wajl, was de Achämenide ihr gruhs Lajsdung geweäse wier, nemmlisch uff de aane Sajd m'Rajsch n'stagge Middlpungd se gäwwe in de Peäsoon vom Gruhskeenisch unn sajm Hofstoad unn uff de anneä Sajd de Mäschdische voa Oadd, de Satrape, sovill Frajajd se loasse, des'se selbstännisch die miesde Schwierischdkajde löse konnde, also den Spagad hedde die Achämenide nedd mih hikriehd. S'hedd e Feudalisierung gäwwe, [cccliii] [cccliii,1] wo sisch aanselne Rajschsdaale als mih von de Zendraale ennfeärnd hedde. Die Grense hedde hier unn da schon seriggenomme weärn müsse, unn e Veäschmelzung von dene ganse voaddeäasijaddische Völgeäschafde hedde die Achämenide nedd gewolld unn aach nedd gepaggd. Im viadde Joahrhunneärd v.Chr. hedd's Peässeärajsch n'ganse Haffe Schwierischkajde gehabbd, awweä im's Juhr 335 v.Chr. errimm, wiern ville von de dene Schwierischkajde aus de Weld geschaffd geweäse. S' Peässeärajsch wier immeä noch de mäschdischde Stoad in dere Zajd geweäse, so rajsch, dess de Kroisos hedd blass weärn müsse. Grieschische Fremdelegionäre hedd de Peässeä ihr Infandrie ennschajdnd veästeäggd, die iranisch Kawallierie midd die besd von de Weld unn aach Krieschsschiffe wiern genungg da geweäse. Also alles in allm: Kaa veäkommen Wallachaj, die wo nua druff woadde duud, des'se aaneä eärrooweärd. Des maand de Taeger (Taeger 1958, I 352f.). De Bengtson fälld e heäddeä Uaddaal üwweä's Peässeärajsch: Unneä'm Strisch wier's Peässeärajsch nua noch n' "Kolloss uff irdenne Feuss" geweäse; gruhs, awweä schon am Ausennanneäbresche; die iranische Aadlsfamillje, die wo im Wesde vom Peässeärajsch die Heäschafd gehabbd hedde, dej Famillje wiern schon gans veädrehd unn veänewwld geweäse von de aaldorijendaalisch-babylonisch Kulduur; unn de Achaemenidekeenisch, dem hedde soi Hofschranse die Weägglischkajd voaennhaale. Desdewäje hed'des, was die Peässeä noch oo Steägge gehabbd hedde - die iranische Stemm auff'm peässische Huchland, die grieschische Fremdelegionärn unn immeä noch e stagg Lojalidäd in ville Gejjnde - des hedd nedd mih vill gezähld (Bengtson 1977, p. 337f./ 1969, p. 296; vgl. ach Osten o.J., p. 79, deä wo schrajwe duud, am Eänn wier's Peässeärajsch nua noch e ‚hohl, nach ausse schreckhafd glänsnd Fassaad' geweäse). Mir kennde des hier jetz noch stunnelang wajdeämache, awweä in de letzde Joahrzehnde vom 20. Joahrhunneärd n.Chr. hadd's als mih Foascheä gäwwe, die wo oigesejje hawwe, des Achämeniderajsch woar alles anneärre als de "krangge Mann von Persepolis", sonneärn immeä noch kamfkräfdisch unn in ville Berajsche bestimmd nedd hinneä de Griesche serigg (besonneäs sinn da die Büscheä unn Uffsetz von dem Fransuus P. Briant se nenne, z.B. s'vlajschd berühmdesde Briant 1982). [zum Zustand des Achämenidenreiches vgl. Wiesehöfer 1996 in Gesamt.tld; Kopie des Aufsatzes vorhanden wahrscheinlich unter C.1.] Fasd die gans irschd Hälfd vom viadde Joahrhunneärd v.Chr. had'de Artaxerxes II. Memnon uff'm Thron gesesse: 405/4-359/8 v.Chr. Unn noarmaleäwajse iss's goud fir so e Rajsch, wann'n Heäscheä lang reschierd, wajl da gibbd's schon emmaa weenischeä Jochd wejjeä de Thronfolsch. Awweä de Artaxerxes hadd nedd vill Glügg gehabbd. Irschd hawwe sisch die Egybbdeä vom Achämeniderajsch luusgemachd unn hawwe sisch aach gehaale gejjeä die Peässeä; dann iss m' Artaxerxes sajn klaane Broureä, de berühmde Kyros d.J., uff'n luusgange, awweä de Artaxerxes konnd'n baj Kunaxa midd acheä Nuud besiesche; uff Zybbeärn konnd sisch de Euagoras von Salamis selbstännisch mache unn gans lang haale; unn im Klaasijaddische hawwe sisch e gans Raj von Satrape midd'ennanneä unn mid'de Rajschslajdung behängd (da woarn z.B. de Araios von Phrygije, de Spithridates vom Hellespontische Phrygije, de Otys von Paphlagonije, de Glos, de Thuys von Paphlagonije unn de Aspis von Kataonije). Anno 380 v.Chr. wolld de Artaxerxes gejjeä die Kadusijeä am Kaspische Meär Kriesch mache, awweä des iss so in die Hose gange, dess de Artaxerxes froh soi mussd, mi'm Leäwe devoogekomme se soi (Diod. XV 8,5; Trog. prol. 10; Plut. Artax. 24f.; Nepos Dat. 1,2). Des hadd'm Artaxerxes sajm Oosejje baj de klaasijaddische Satrape bestimmd nedd goud gedaa. Unn Anno 373 v.Chr. hawwe die Peässeä e Gruhsoffensiv gejjeä's Egybbdische buchstäblisch in de Sand gesetzd. Dej Jochd im Klaasijaddische soll in de Juhrn 366-360 v.Chr. ihrn Höjjepungd errajschd hawwe, wajl da hedde sisch die uffstännische Satrape sesammegedaa unn noch mid'de Egybbdeä ihrm Pharaoh Tachos unn phönikische Staddstoade (z.B. de Keenisch Straton von Sidon) unn de Griesche unn ville klaasijaddische Völgeä (z.B. Pisideä, Lykijeä, Pamphylijeä, Kilikijeä) veäbünd. Dej Satrape, des woarn kaa klaane Lischdeä: z.B. de Datames von Kilikije (vgl. Sekunda 1988), üwweä den de Cornelius Nepos e Vita geschriwwe hadd, unn de Ariobarzanes vom Hellespontische Phrygije unn de Orontes von Mysije unn/odeä spädeä von Armenje unn de berühmde Mausolos aus Karije (üwweä den vgl. Hornblower 1982). Die Achämenide wiern druff unn droo geweäse, fasd's ganse Klaasijaddische unn Phönikje unn noch Palästina debaj se veäliern (Diod. XV 90,1-93,6, des iss de wischdischsde Born dadefir, unn de Diodor hadd bajm Ephoros abgeschriwwe unn hadd alles so veäkürzd, dess mer maane kennd, des wier alles Anno 362/1 v.Chr. bassierd). Die Foaschung nennd des de "Gruhse Satrapeuffstand" (dadezou Judeich 1892, p. 193ff.). De Weiskopf (Weiskopf 1989) hadd in sajm Buch "The So-Called 'Great Satraps' Revolt', 366-360 B.C.: Concerning Local Instability in the Achaemenid Far West" (mer siehd glajsch, des iss uff Englisch) e gans anneä Bild gemuald: Ja, ville von dene Uffstenn hedd's gäwwe, awweä des wiern alles aanselne Uffstenn geweäse unn kaa konzertierd Akzjoon; unn die Egybbdeä hedde aach nedd middgemachd; die Satrape hedde weenischeä gejjeä'n Artaxerxes gekämfd als gejjeä ennanneä; e bissi Duaschennanneä hald im "feänne Wesde" vom Achämeniderajsch, unn dademidd wier de Artaxerxes aach gans goud feäddisch woarn; deä "Gruhse Satrapeuffstand" wier nua e Märsche geweäse, unn weä immeä aach Bewajse suche deed, dess's Achämeniderajsch zou dere Zajd schon am Stegge gange wier, deä missd wo anneäsdeä suche. Groad die Foascheä, die wo von dem Bild von'm Achämeniderajsch als Pfleschefall nedd vill haale, hawwe m'Weiskopf zougestimmd. S'stimmd, dess de Artaxerxes mid'dene Keälle feäddisch woarn, de aane (Orontes) hadd'eä bestoche, n'anneärn (Ariobarzanes) hadd'eä fange unn kreuzische loasse, unn noch'n anneärre (Datames) hadd'eä eämoadde loasse. S'stimmd aach, dess' s baj de peässische Satrape nedd gehaase hadd, "Elf Freunde solld ihr soi"; se duaffde sogoar gejjeä ennanneä Kriesch fihrn; bestimmd konnde se's aach nedd loasse, sisch gejjeäsajdisch bajm Gruhskeenisch schlääschd se mache. Unn's stimmd aach, dess des alles oo de wesdlisch Peripherie vom Achämeniderajsch bassierd iss, unn die wischdischsd Satrapie, Lydije unneä'm Autophradates, die iss treu gebliwwe. Awweä was misch huuch weärn lässd, iss, dess isch jetz ebbes anneärres glaawe soll, als wej's bajm Ed. Meyer in de "Geschichte des Altertums", 5. Bd., p. 441ff., stih duud. Desdewäje kann isch ejjeä m' Moysey 1991 folsche, deä wo m'Weiskopf soi Buch besproche hadd unn sääd: De Gruhse Satrapeuffstand hadd's gäwwe, awweä des iss kaan Beleesch, dess mer fir's Achämeniderajsch schon hedd'n Sarsch bestelle musse; ebbes anneärres iss's mi'm Artaxerxes II., des woar schon'n aale Knoche unn als Keenisch kaa Leuschd, unn da mache sisch die Leud schon Gedangge, ob deä aach soi Haus bestelld hadd - vlajschd woar des aach'n Grund fir dej Jochd (dadezou noch m' Moysey soi Uffsetz üwweä Münse als Borne fir'n Gruhse Satrapeuffstand: Moysey 1986 unn Moysey 1989). 343 v.Chr. widdeä Oogriff uff Egybbde. Dausnd boiotische Hoplite unneä'm Lakrates sinn gans voanne middmaschierd (Diodor XVI,44,2; 47,1; 49,1-6). [cccliii,2] Awweä ab'm Juhr 338 v.Chr. - dess iss's Juhr von Chaironeia, dess selld mer nedd veägesse - iss's dann rischdisch bies rundgange baj de Achämenide. Irschd hadd de Wesir Bagoas de Gruhskeenisch Artaxerxes Ochos im die Egg gebroochd unn dann aach noch gleisch deem sein elsde Suh. De jüngere, de Arses, durfd dann e Zajdlang Keenisch spille mi'm Bagoas als Theaadeädiregdoor, awweä 336 v.Chr. woar'eä aach droo mi'm Steärwe. Unn dann had'de Bagoas n'Fehleä gemachd. Wajl'eä nemmlisch n'Keenisch gebrauchd hadd, hadd'eä de Dareios Kodomannos (zou dem komische Noome 'Kodomannos' vgl. Altheim 1962, p. 346f.) gehoold, des woar noch Veäwandschafd von de Achämenide, awweä im e poar Egge errimm (dadezou, wej de Dareios oo die Reschierung komme iss, vgl. Schäfer 1885, III 111). Awweä umsonsd iss nua de Duud, unn deä kosd's Leäwe. De neue Keenisch, nach de Zählung de dridde Dareios, woar kaan Wäschlabbe, sonneän'Offzier, der wo sisch im hadde Kamf gejjeä so Beäschbewohneä ausgezaaschned gehabbd hadd. Unn deä had'dann de Bagoas eäleedischd. De Dareios Kodomannos maach alles meeschlische geweäse soi, awweä bestimmd nedd's oarme Keällsche, des de Griesche ihr Geschischdsschrajweä aus'm gemachd hawwe (Diod. XVII 6,1-3; dadezou Wirth 1985 in de aanselne Uffsätz, besonneäs Wirth 1971 unn 1978, unn voallm Seibert 1987, deä wo mi'm Bild vom Dareios III. als'm grissde Anxdhoas zwische Issos unn Gaugamela uffroume will). De Pompeius Trogus (Justin X 3) schrajbd üwweä'n Dareios III.: "(cap. III.) Hereditas regni Ocho tradita, qui timens parem coniurationem regiam cognatorum caede et strage principum replet, nulla, non sanguinis, non sexus, non aetatis, misericordia permotus, scilicet ne innocentior fratribus parricidis haberetur. (§2) Atque ita veluti purificato regno bellum Cadusiis infert. (§3) In eo adversus provocatorem hostium Codomannus quidam cum omnium favore processisset, hoste caeso victoriam suis pariter et prope amissam gloriam restituit. (§4) Ob haec decora idem Codomannus praeficitur Armeniis. (§5) Interiecto deinde tempore post mortem Ochi regis ob memoriam pristinae virtutis rex a populo constituitur, Darii nomine, ne quid regiae maiestati deesset, honoratus; (§6) bellumque cum Alexandro Magno diu variante fortuna magna virtute gessit. (§7) Postremo victus ab Alexandro et a cognatis occisus vitam pariter cum Persarum regno finivit." Irschd'emmaa mussd de Dareios III. kräfdisch uffroume in sajm Rajsch. In Babylon hadd sisch n' Nidin-Bel zum Keenisch gemachd, awweä den hawwe die Peässeä gans schnell weggebutzd. Im Egybbdische hadd sisch'n Khababash zm Pharaoh gemachd, awweä wej die peässisch Flodd s'Delda oogegriffe hadd im Windeä 336/5 v.Chr., da woar's baald aus mid'de Heärlischkajd (Kienitz 1953, p. 110.185ff.). Im Klaasijaddische hadd de Memnon von Rhodos (üwweä den Berve 1926, II p. 250ff. Nr. 497) Geld kriehd unn e Söldneäammee uffgestelld. Baj Magnesia (vlajschd des am Sipylos) hadd'eä die Makedone unneä'm Attalos besieschd (Polyain. V 44,4; vgl. Badian 1966, p. 40f.63). Spädeä hadd de Memnon Kyzikos oogegriffe (Diodor XVII 7,3-8; Polyain. V 44,5; vgl. Goukowsky 1969). In Ephesos hadd de Memnon geholfe, dess die Oligarche oo die Machd komme sinn (Arr. An. I 17,11; vgl. Badian 1966, p. 41f. unn Heisserer 1980, p. 67ff.). Baald iss de Makedone nedd vill mih als e poar Brüggekebb, Abydos unn Rhoiteion am Hellespont, gebliwwe (Diodor XVII 7,10). Da hadd de Alexander n'Parmenion nach Makedonije seriggbefohle (Arr. An. I 11,6; Diodor XVII 16,1). Dademidd woar's Peässeäreisch ajenndlisch aus'm Gröbsde raus, wej de Alexander im Juhr 334 de Klaasijefeldzuch von seim Vaddeä widdeä uffgenomme hadd. Aach in Sache Seekriesch woar nedd vill luus. Die Makedone hadde nua e poar Krieschsschiffe, unn die woarn nedd vill. De Alexander hedd die peässisch Flodd nua feeschdisch mache kenne, wann'eä die addenisch Flodd oigesetzd hedd, wajl de Eubulos (üwweä'n Eubulos vgl. Cawkwell 1963a unn Harding 1995, p. 123f.) hadd dadefir gesoaschd gehabbd, dess die Addeeneä widdeä so vill Schiffe wej in ihrne besde Zajde (im 5. Joahrhunneärd v.Chr.) hadde. Awweä weä hedd'm Alexander garandiern kenne, dess dej Addeeneä nedd mid'de Peässeä sisch sesammeduu?! [Taeger, Altertum I 353] [cccliii,4] Des Peässeärajsch woar also uff'm Weesch deä Besserung, awweä s'Makedonerajsch mussd irschd die Eämoardung vom Philipp II. veäkrafde. Des hädd lajschd e bies Eänn nemme kenne. Aach die Gruhsmachdambizione von'm Keäll wej'm Jason von Pherai woarn midd'm uff'n Friedhof komme. Awweä bajm Alexander kam'mer hald saache, de Abbl felld nedd wajd vom Stamm. Wej sajn Vaddeä goud zwaaunnzwansisch Juhr freujeä hadd'eä's aach gepaggd, s'Makedonerajsch widdeä in Griff se krejje (Lidderaadur üwweä des ganse Gemäsch, wej de Alexander Keenisch woarn iss: Badian 1963 unn Bosworth 1971 unn Ellis 1971 unn Kraft 1971, p. 11ff. unn Fears 1975 unn Lauffer 1978, p. 38ff. unn Develin 1981 unn Bosworth 1993, p. 25ff.). Enschajdnd woar, wej de Taeger (1958, I 353f.) geschriwwe hadd, dess zwaa von de wischdischsde Gennerääl, de Antipater unn de Parmenion (üwweä den Heckel 1992, p. 13ff.), baj'n gehaale hawwe (Curt. III 1,6f.; Justin XI 1,8; 2,2; Diod. XVII 2,2; so aach Kanatsulis 1958, p. 33f. unn Badian 1963, p. 248 unn Bosworth 1993, p. 25ff.). ------------------------------------------ [cccliv] Alexander [cccliv,1] Es hadd kaa Droonstrajdischkajde gäwwe, sonneän n'Haffe Hinrischdunge, nedd nua von all dene, die wo m'Alexander im Weesch gestanne hawwe, aach von dene, die wo'm im Weesch hedde stih kenne. De Pompeius Trogus had'den ganse Kuschemuggl so veäzehld (Justin XI 1-2,3; vgl. Diodor XVII 2 unn Plut. Alex. 10): "(cap. I.) In exercitu Philippi sicuti variae gentes erant, ita eo occiso diversi motus animorum fuere. (§2) Alii quippe iniusta servitute oppressi ad spem se libertatis erigebant, (§3) alii taedio longinquae militiae remissam sibi expeditionem gaudebant, (§4) nonnulli facem nuptiis filiae accensam rogo patris subditam dolebant. (§5) Amicos quoque tam subita mutatione rerum haud mediocris metus ceperat, reputantes nunc provocatam Asiam, nunc Europam nondum perdomitam, (§6) nunc Illyrios, Thracas et Dardanos ceterasque barbaras gentes fidei dubiae et mentis infidae; qui omnes populi si pariter deficiant, sisti nullo modo posse. (§7) Quis rebus veluti medela quaedam interventus Alexandri fuit, (§8) qui pro contione ita vulgus omne consolatus hortatusque pro tempore est, ut et metum timentibus demeret et in spem omnes inpelleret. (§9) Erat hic annos XX natus, in qua aetate ita moderate de se multa pollicitus est, ut appareret plura eum experimentis reservare. (§10) Macedonibus inmunitatem cunctarum rerum praeter militiae vacationem dedit; quo facto tantum sibi favorem omnium conciliavit, ut corpus hominis, non virtutem regis mutasse se dicerent. (cap. II.) Prima illi cura paternarum exequiarum fuit, in quibus ante omnia caedis conscios ad tumulum patris occidi iussit. (§2) Soli Alexandro Lyncestae [parricidarum] fratri pepercit, servans in eo auspicium dignitatis suae; nam regem eum primus salutaverat. (§3) Aemulum quoque imperii, Caranum, fratrem ex noverca susceptum, interfici curavit." (1)Im Philipp sajne Ammee hawwe ville veäschiedene Volgeä gediend, unn groad so unneäschiedlisch woarn aach dere ihr Stimmunge, wej de Keenisch eämoard woarn iss. Die aane, die hawwe sisch gesaad, dess, was de Philipp midd uus gemachd gehabbd hadd, des woar die üwwlsd Sklaveraj, jetz wolle mer widdeä uuseä Frajajd. Unn die anneärn, die hawwe sisch gefreud, wajl deä lange Milidärdinnsd, des woar'n n'Grissl, unn dess jetz de Peässeäfeldzuch veäschoowe woarn iss, des hadd'se hald gefreud. Unn so zimmlisch de Miesde hadd's Laad gedaa, dess die Faggl, die wo fir de Dochdeä ihr Huchzedd oogesteggd woarn woar, fir's Oostegge von ihrm Vaddeä sajm Schajdeähaufe genomme woarn iss. Aach die Freunde, die hadde uff aamual moadds Anxd, wajl alles hadd sisch uff aan Schlaach so veäeänneärd gehabbd: Baald hawwe se sisch üwweäleeschd, des'se ja schonn im Kriesch midd Asije woarn, baald, dess Euroba ja aach noch nedd befrieded woar, baald, dess die Illyreä unn die Thrakeä unn die Dardaneä unn die anneä Barbaregesellschafd, dess des gans uusischerre Kandonisde weärn; unn wann die ganse Völgeä glajschzajdisch n'Uffstand mache deede, kennde se se nedd uffhaale. Da iss de Alexander dezwischegange unn hadd voa veäsammldeä Mannschafd e Redd gehaale unn hadd'se allminanneä gedrösd unn eämahnd. Des woar wej e Azznaj: Die Änxdlische, die hawwe ihr Anxd veäloorn, unn all hawwe widdeä Hoffnung kriehd. Zwansisch Juhr aald woar'eä, de Alexander, unn in dem Aldeä hadd'eä groad so vill üwweä sisch veäzehld, dess mer hedd maane kenne, eä deed noch mih zum Bewajse fir sisch behaale. De Makedone hadd'eä alle Lajsdunge fir'n Stoad eäloasse, nua baj'n Barrass mussde se noch. Unn desdewäje woarn se all so begajsdeärd vom Alexander, des'se sisch gesaad hawwe, s'wier nua'n anneärre Lajb, m'Keenisch soi Düschdischkajd hedd sisch nedd geänneärd. (2) Se'irschd mussd sisch de Alexander im die Beeärdischung von sajm Vaddeä kümmeärn, unn'eä hadd befohle, dess besonneäs die ganse Middwisseä von dem Addndaad bajm Grab von sajm Vaddeä higerischd woarn sinn (vgl. Parsons 1979). Nua n'Alexander Lynkestes, dem soi Gebreureä unneä de Mördeä woarn, den hadd'eä devookomme loasse, deä woar sozusaache de Bewajs für soi Würd. Denn de Alexander Lynkestes hadd als irschdeä sajn Noomensveddeä als Keenisch begrüssd gehabbd (üwweä dej Lynkeste vgl. Bosworth 1971). Unn de Alexander hadd aach noch dadefir gesoaschd, dess de Karanos, deä woar sajn Halbbroureä, n'Suh von sajneä Stejfmuddeä, unn desdewäje n'Konggurrend im'n Droon, duudgemachd woarn iss. Die Redd, von deä de Pompeius Trogus berischde duud, woar e poar Daach nooch'm Ooschlaach uff'n Philipp II. Sischeä iss, dess de Alexander die makedonisch Heäresveäsammlung fir sisch gewonne hadd. Nua wejjeä dem Steueäeälass unn dem Karanos duud sisch die Foaschung errimrajse. Mer deäff awweä nedd veägesse, dess's baj de Argeade immeä vill Kuschemuggl baj de Droonfolsch gäwwe hadd. E massiv Besteschung wej so e Abschaffung von de Steujeärn waor vlajschd s'`Sesam, öffne disch' (dadezou Berve 1926, I 307 unn Bellinger 1963, p. 36f.). Unn'n Suh vom Philipp, deä wo Karanos gehaase hadd, den gibbd's nua bajm Pompeius Trogus; die aane saache hald, dem kam'mer nedd alles glaawe (so de Bosworth 1993, p. 27), die anneärn saache, baj dene ville Keänn kann aach n'Karanos debaj geweäse soi (so de Berve 1926, II Nr. 411). Jednfalls hadd nua aaneä von de noohe männlische Oogehörische dej Zajd üwweäleäbd: Des woar m'Alexander sajn Halbbroureä Arrhidaios, unn deä woar beschrängd. De Pompeius Trogus schrajbd abschliesnd üwweä des Gemetzl in de buggelisch Veäwanschafd (Justin XI 5,1-3): "(cap. V.) Proficiscens ad Persicum bellum omnes novercae suae cognatos, quos Philippus in excelsiorem dignitatis locum provehens imperiis praefecerat, interfecit. (§2) Sed nec suis, qui apti regno videbantur, pepercit, ne qua materia seditionis procul se agente in Macedonia remaneret (§3) et reges stipendiarios conspectioris ingenii ad conmilitium secum trahit, segniores ad tutelam regni relinquit." Wej de Alexander in de Kriesch gejjeä die Peässeä gezooche iss, hadd'eä die gans Veäwanschafd von sajneä Stejfmuddeä liquidiern loasse, die had'de Philipp nemmlisch, wajl'eä'n n'hijjeärre Rang zoukomme loasse wolld, uff wischdische Kommandoposde gesetzt gehabbd. Awweä nedd'emmaa die ajenne Bloudsveäwande, die ja aach fir'n Keenischsdroon hädde geajgned soi kenne, nedd'emmaa die had'de Alexander veäschoond, nemmlisch desdewäje, dess nedd'emmaa e Fitzelsche üwwerisch weär, woduasch's in Makedonie n'Uffstand gäwwe kennd, wann'eä in de Feärn kämfe deed. Desdewäje mussde aach die tributflischdische Keenische midd uff'n Feldzuch komme, die wo offensischdlisch mih uff'm Kasde hadde wej die anneärn. Die, die wo so e bissi langsam unn träg woarn, die had'de Alexander zum Schutz von sajm Keenischrajsch seriggeloasse. Hier stehd de Fajnd nedd linx unn nedd rääschds, sonneän Fajnd kann jedeä soi, deä wo'm Alexander Ärjeä mache kennd, wann'eä gejjeä die Peässeä uff'm Krieschspoad iss: Oo de Hajmadfrond muss Friedhofsrouh heärsche - aach dess iss aaneä von dene Trix, die aus'm Alexander de Alexander de Gruhse gemachd hawwe! Am schlimmsde hadd's die Fammillje vom Attalos veäwischd, deä de Unggl vom m'Philipp II. sajneä letzd Göddeägaddin, de Kleopatra, geweäse woar unn mid'de irschde Drubbe ennüwweä nach Asije gemachd iss. De Attalos hadd'n Alexander belajdischd gehabbd unn gesaad, de Epirotin Olympias ihrn Boub weär kann rischdische Makedone (Plut. Alex. 9,7; Athen. 557d). Des had'de Alexander die gans Sibbschafd büse loasse, midd Zins unn Zinseszins (unn de mäschdische Feldheärr Parmenion hadd sajm Schwischeäsuh Attalos nedd geholfe!). Unn die Kleopatra unn ihr klaa Bobbelsche, dej hadd die Olympias im die Egg gebroochd, wajl des Klaanesi hädd emmaa n'Rivale fir ihrn Suh Alexander weärn kenne (vgl. Bosworth 1993, p. 27f. unn Wirth 1989, p. 133ff.). Inderessand iss voa dem Hinneägrund, dess de aane Lynkeste-Buasch am Leäwe gebliwwe iss - dess woar nemmlisch de Schwischeäsuh vom Antipater. Noamaale Heädde wier geweäse, wann aach dej gans Fammillje duudgemachd woarn wier. Da kam'mer emmaa sejje, wie mäschdisch de Antipater geweäse iss (so Bosworth 1993, p. 26). Weä kaan so mäschdische Beschützeä gehabbd hadd, deä mussd uff unn devoo gih. Da woar z.B. de Amyntas, m'Antiochos sajn Su, iss baj die Peässeä gemachd unn Söldneäführeä woarn (Arr. An. I 17,9; Curt. III 2,8; vgl. Errington 1974, p. 26f.). So had'de Alexander also s'gepaggd, Makedonije zimmlisch schnell unneä soi Kondroll se bringe, awweä dess die "Freunde", von dene de Pompeius Trogus veäzehle duud, se rääschd Änxd ausgehaale hawwe wejjeä de Nochbeäschafd, des weär mer jetz glajsch sejje! [Taeger, Altertum I 354,1] [cccliv,2] Die Addeeneä hadde wejjeä Chaironeia nedd die Hänn in de Schoß geleeschd. Zum Bajspill hawwe se ihr Weährkrafd veästeäggd. Noch emmaa sellde sisch ihr Hoplite nedd widdeä so sesammehaache loasse musse! Desdewäje iss die Ausbildung von de Reggrudde fir die Hoplitephalanx, die Ephebie, gründlisch refoammierd woarn (duasch'm Epikrates soi Gesetz). Zwaa Juhr mussde die Frische jetz diene (üwweä die Ephebie im Viadde Jahrhunneärd v.Chr.: Burckhardt 1996, p. 26ff. unn Habicht 1995, p. 27ff., deä wo die Refoamm ins Juhr 336/5 v.Chr. daddiern duud; üwweä die Ephebie im allgemajne Aristot. Ath.pol. 42,1-4). Unn wej die Addeeneä geheärd hadde, dess de Philipp duudgemachd woarn war, hawwe laud Hurra gebrülld unn aach glajsch oogefange, midd anneärre grieschische Stoade unn aach mid'de Peässeä se veähannelle; sogoar mi'm Philipp sajm letzde Schwischeävaddeä, mi'm Attalos, solle se gebabbld hawwe, wajl deä hedd gemaand, dess eä Keenisch von Makedonije soi kennd. Dademidd hadde die Addeeneä de Bundesfriedn gebroche, uff den se als Midgliedeä vom Korinthische Bund geschwoarn hadde (so Habicht 1995, p. 26 unn Bosworth 1988a, p. 188). De Alexander hadd baj sajm irschde Besuch im Grieschische alles kriehd, was'eä gewolld hadd, wajl'eä so schnell voaweärds gestürmd iss wej'n Geppard, als Diblomaad schlaueä als'n Fux woar unn soi Musgelle hadd spille loasse wej'n Leopard (n'schiene Gruhs oo die Irschd Panseädivisjoon!). So hadd sisch de Alexander a Stüggsche von Griescheland nach'm anneärn gehoold: Thessalje (üwweä die Obberazjoone im Thessalische berischd de Polyain. IV 3,23; dadezou Bosworth 1993, p. 28), die Delphisch Amphiktyonie, Theben unn Addeen. Dadenach mussd'eä nua noch die Veäsammlung vom Hellenebund in Korinth in Schach setze unn soi Geeschneä uff de Peloponnes feeschdisch mache - so konnd, wej de Hammond schrajwe duud (Hammond/ Walbank 1988, p. 17), de Alexander des Spill gewinne, ohne dess die anneärn ihm aach nua n'Baueä hedde abluxe kenne. [Taeger, Altertum I 354,2] Awweä wej mer owwe schonn bajm Pompeius Trogus (Justin XI 1,6) geheärd hadde, aach de Makedone ihr Noaddfrond woar uurouisch. Unn dej ganse Welle da, die Thraker, die Illyrer, die Dardaner, die Triballer unn wej se sonsd noch so gehaase hawwe, dej konnde m' Alexander n'noch diggeärre Strischd duasch die Reschnung mache als wej die komische Griesche. Unn de Alexander wolld dadefir soasche, schrajbd de Arrian (An. I 1,3-4), dess genau des nedd bassiern deed. Unn so iss de Alexander im Freujuhr mi'm moadds Uffgebod von 33.000 Mann (zwelfdausnd Mann schwier Infandrie, achdausnd Mann lajschd Infandrie unn drajdausnd Mann Kawallerie!) gejjeä die Balkanvölgeä maschierd unn hadd'n die Kebb sesammegehaache, des'se noch zejje Juhr spädeä nua Steärnschn gesejje hawwe (Arr. An. I 1,4ff.; üwweä den Balkanfeldzuch besonneäs de Hammond 1974 unn desälwe Hammond, in Hammond/ Walbank 1988, p. 32ff.). De Alexander iss sogoar üwweä die Donau gemachd unn had'de Gete Mores bajgebroochd, des'se ihr Käsfeuß vom südlische Ufeä foaddloasse sollde. Dadebaj soll'eä kaan aansische Mann veäloan hawwe. In de Borne hääsd's, eä hedd'n rischdische "inneälische Drang" (wej de Wirth hier `póthos' üwweäsetzd hadd) dadenach gehabbd, die Donau se üwweäschrajde (Arr. An. I 3,5). Gefeuhl hi, Gefeuhl heä, die Ennschajdung woar strategisch rischdisch. Wajl de Alexander konnd sisch des nedd lajsde, am Südufeä von de Donau Soldoade in Gannisoon se lejje unn so ebbes wej'n Limes se baue. Die Anxd voa'm Alexander unn de Makedone woar die aansisch Divisjoon, die wo'eä abkommandiern konnd (dadezou Kraft 1971, p. 83f. unn Lauffer 1978, p. 45f. unn Bosworth 1993, p. 30). Unn wej de Alexander uff'm Noaddufeä von de Donau so uffgedrumbd gehabbd hadd wej Blücher, hawwe n'ganse Haffe Völgeä Gesande baj'n geschiggd. Dadebaj woarn aach Kelte, die wo sisch als mih nach Osde in die Gebiede von de Illyrer unn de Thraker gedrängld hadde. Üwweä de Kelte ihrn Besuch bajm Alexander had'de Ptolemaios Lagou (FGH 138 F 2) e schieh Geschischd se veäzehle, die wo mer bajm Arrian (An. I 4,6-8) so nachleäse kann: Die Kelte hedde n'schwiere Körbeäbau gehabbd unn hedde vill von sisch gehaale; allminanneä hedde se gesaad, se wellde Freunschafd mi'm Alexander mache, unn des wier aach vom Alexander unn de Kelte beschwoarn woarn. Unn dann hed'de Alexander se gefraachd, was'se am miesde feeschdisch mache deed. De Alexander hedd nemmlisch gehoffd, eä hedd schonn so'n Ruf wej Donneähall, dess aach die Völgeä wajdeä foadd voa'm Anxd hedde. Awweä die Kelte hedde m'Alexander den Gefalle nedd gedaa, wajl se hald wajd foadd vom Alexander gewohnd hedde unn se aach schon gemeäggd gehabbd hedde, dess deä in e gans anneä Rischdung wolld. Unn so hedde se gesaad, se hedde nua dadevoa Anxd, dess'n de Himml uff'n Kobb falle kennd. Eä, de Alexander, wier schonn'n Keäll, den se bewunneärn deede, awweä se hedde kaa Gesande nedd baj'n geschiggd, wajl se Anxd voa'm hedde odeä irjnd'n Voadaal fir'se dadebaj errausspringe deed. No ja, dej Keälle, die wo'eä Freunde gehaase unn zou Bundesgenosse gemachd gehabbd hedd, dej hed'de Alexander dann foaddgeschiggd unn dadezou nua gesaad, dej Kelte, des wiern Gruhsmäuleä (zou dere Geschischd Fox 1974, p. 108f.). De Taeger (Taeger 1958, I 354) schrajbd, dej Kelte hedde n'gans dejfe Oidrugg uff'n Alexander gemachd, wajl dere ihr riddeälisch Oard hedd im Alexander e veäwand Adeä oogeschlaache. No ja, uff jedn Fall hadde die Makedone noch fuffzisch Juhr lang Rouh voa de Kelte. Awweä wej se dann komme sinn, hawwe se de Kobb vom Makedonekeenisch uff e Stang gesteggd unn's ganse Land ausgeräuweärd. [cccliv,4] Awweä irschd'emmaa hadd aach fir'n Alexander de Spruch gegolde: Wann die Katz aus'm Haus iss, danse die Mäus uff'm Disch. Eä hadd nemmlisch heärn musse, dess die Illyrerstämm sisch gejjeä'n veäbünd hedde unn'n üwweäfalle wollde. Unn da had'de Alexander nedd lang gefaggld unn sisch glajsch uff'n Krieschspoad gejjeä se gemachd (Arr. An. I 5-6; dadezou widdeä Hammond 1974 unn Hammond, in Hammond/ Walbank 1988, p. 39ff. unn Bosworth 1993, p. 31f.). [ccclv] [ccclv,2] So schnell hedde die Griesche goar nedd gugge kenne, wej de Alexander marschiert wier, hääsd's bajm Pompeius Trogus (uff laddajnisch: "Quibus motibus occursurus tanta celeritate instructo paratoque exercitu Graeciam oppressit, ut, quem venire non senserant, videre se vix crederent." Justin XI 2,10; vgl. Diod. XVII 8,2). In siwwe Daach iss'eä von Pelion im Illyrische nach Thessalje maschierd, wo'eä die Thessaleä widdeä gans schnell unneä soi Fuchdl kriehd hadd, wej de Pompeius Trogus (Justin XI 3,1-2) schrajwe duud: "(§1) In transitu hortatus Thessalos fuerat beneficiorumque Philippi patris maternaeque suae cum his ab Aeacidarum gente necessitudinis admonuerat. (§2) Cupide haec Thessalis audientibus exemplo patris dux universae gentis creatus erat et vectigalia omnia reditusque suos ei tradiderant." Unn schon sechs Daach druff had'de Alexander baj Onchestos im Boiotische (bajm Kopaisee) gestanne - so schnell wej de Rommel midd sajne Gespensdeä-Divisjoon bajm Voastuhs uff die Kanalküsd anno 1940. Da hawwe die oarme Thebaneä noch nedd emmaa gewußd, dess de Alexander goar nedd duud, sonneän schon gans noh baj'enn woar. Unn noch'n Daach spädeä hadde se'n schon voam Hofdoor stehn. Irschd had'de Alexander noch veäsuchd, die Sach so se reeschelle, ohne dess'eä hedd Theben eästürme loasse musse (Pompeius Trogus/ Justin XI 3,6: "Inde Thebas exercitum convertit, eadem indulgentia usurus, si parem paenitentiam invenisset." Vgl. Arr. An. I 7,4-11). Unn die anneärn Griesche, die hawwe aach gans schnell begriffe, des'se noch vill schlääschdeä dastih deede als im Juhr von Chaironeia; üwweä die Addeeneä schrajbd de Pompeius Trogus: " (§3) Sed Athenienses, sicuti primi defecerant, ita primi paenitere coeperunt, (§4) contemptum hostis in admirationem vertentes pueritiamque Alexandri spretam antea supra virtutem veterum ducum extollentes." (Justin XI 3,3-4). Awweä dissmual wollde die Thebaneä mi'm Kobb duasch die Wand; de Taeger (1958, I 355) maand, die Veäbannde hedde m'Alexander soi Spill duaschkreuzd. Unn de Pompeius Trogus schrajbd: "Sed Thebani armis, non precibus nec deprecatione usi sunt. Itaque victi gravissima quaeque supplicia miserrimae captivitatis experti sunt." (Justin XI 3,7). Des hässd so vill wej: Die Thebaneä hedde sisch nedd midd Biddelle unn Beddelle uffgehaale, sonneärn zou de Waffe gegriffe; unn desdewäje hedde se als Besieschde aach die schwiersde Quale von de alleädraurischsd Gefangeschafd kenneleärne musse. Die Thebaneä hawwe also ‚Nun Volk steh auf und Sturm brich los' (odeä so ähnlisch) gespillt (kenne mer alles, gell!): Sie hawwe die Maueärn besetzd, die Sklave frajgeloasse unn üwweäall veäkünde loasse, weä midd ihne unn'm Peässeäkeenisch fir de Griesche ihr Frajajd gejjeä die Makedone kemfe welld, selld baj se komme (Diod. XVII 9,5; Plut. Alex. 11,8). Awweä so treue Freunde, wej se die Addeeneä in de Leud aus Plataiai hadde, hadd's baj de Thebaneä nedd gäwwe. Da konnd aach de Demosthenes nix droo mache. Wej de Alexander den Stuamm uff Theben befohle hadd, woarn die Thebaneä gans ellaa, wajl die Addeeneä hawwe uff Zajd gespilld, wej de Pompeius Trogus (Justin XI 3,3-5) schrajbd: " (§3) Sed Athenienses, sicuti primi defecerant, ita primi paenitere coeperunt, (§4) contemptum hostis in admirationem vertentes pueritiamque Alexandri spretam antea supra virtutem veterum ducum extollentes. (§5) Missis itaque legatis bellum deprecantur, quibus auditis et graviter increpatis Alexander bellum remisit." Des hääsd so vill wej: Die Addeeneä, so wej se die rischde woarn, die neäwe ennaus gemachd sinn, so woarn se aach die irschde, die wo oogefange hawwe, se bereun; dadebaj hawwe se die Veäachdung fir'n Fajnd in Bewunneärung veäkeährd, unn dess de Alexander noch so jung woar, dadrüwweä had'de se voaheä noch veääschdlisch gelachd, unn jetz hawwe se des üwweä die Tapfeäkajd von de aale Gennerääl gehoowe. Unn wej die Addeeneä desdewäje Gesande geschiggd hadde, hawwe se veäsuchd, den Kriesch midd Bidde uffsehaale; wej de Alexander die Gesande oogeheärd gehabbd hadd unn oasch midd'n gescholle gehabbd hadd, hadd'eä uff de Kriesch veäzischd. So wajd de Pompeius Trogus üwweä die Addeeneä. Gans neäwebaj: Hadd de Pompeius Trogus nedd n'schiene Kontrast errausgeärweärd, uff de aane Sajd die Addeeneä, die wo goar nedd schnell genungg Munschi, Munschi mache kenne, unn uff de anneä Sajd die Thebaneä, die nix midd Biddelle unn Beddelle oofange kenne unn lieweä zou de Waffe grajfe. De Pompeius Trogus hadd ejjeä baj die Thebaneä gehaale als wej zou de Addeeneä ... Wej de Alexander de Oogriff befohle hadd unn die Makedone irschd emmaa duasch e Staddoor ennajkomme woarn, hadd's'n eäbiddeärde Kamf Mann gejjeä Mann, Stroaß um Stroaß, Gässi um Gässi gäwwe. So muß de Unneägang von Troja ausgesejje hawwe! Wej dann aach noch die makedonische Gannisoon uff de Kadmeia n'Ausfall gemachd hadd, woar's aus mid'de Thebaneä ihrne Heärlischkajd (Arr. An. I 8,1-8; Diod. XVII 11,1-13,6; Plut. Alex. 11,9-10). Fünfhunneärd Makedone solle gefalle soi, awweä sechsdausnd Thebaneä (Diod. XVII 14,1; Plut. Alex. 11,12; unn des, wo die Thebaneä schon baj Chaironeia ville Gefallene hadde!). De Taeger (1958, I 355; so aach Bosworth 1993, p. 33) maand, s'hädd aach desdewäje so ennsetzlische Grausamkajde gäwwe, wajl ville von de Thebaneä ihrne Grensnochbeäschafd, die hedde uff'm Alexander soi Sajd middgekemfd, unn da wier vill aale Haß uff die Thebaneä geweäse (üwweä die Unneäschiede in de Borne, die aane fir Theben, die anneärn degejjeä, vgl. Schachermeyr 1973, p. 116f.). So völgeärääschdlisch gesejje, woar Theben aafach nua e Middglied vom Korinthische Bund, was neäwe ennaus gange woar (Arr. An. I 9,6). Desdewäje had'de Alexander so ebbes wej e "Bundesexekuzjoon" gejjeä die Thebaneä duaschgefihrd (so aach Wilcken 1931, p. 64). Üwweä de Thebaneä ihr wajdeä Schiggsoal hadd'eä e außeäoaddenlisch Bundesveäsammlung ennschajde loasse. Wajl da fasd nua Stoade veädreäre woarn, die mi'm Alexander gejjeä Theben gekemfd hadde, kam'mer sisch dengge, wej's da zougange iss. [ccclv,3] De Pompeius Trogus (Justin XI 3,8-4,8) beschrajbd des so: "(§8) Cum in concilio de excidio urbis deliberaretur, Phocenses et Plataeenses et Thespienses et Orchomenii, Alexandri socii victoriaeque participes, excidia urbium suarum crudelitatemque Thebanorum referebant, (§9) studia in Persas non praesentia tantum, verum et vetera adversus Graeciae libertatem increpantes, (§10) quam ob rem odium eos omnium populorum esse; quod vel ex eo manifestari, quod iure iurando se omnes obstrinxerint, ut victis Persis Thebas diruerent. (§11) Adiciunt et scelerum priorum fabulas, quibus omnes scaenas repleverint, ut non praesenti tantum perfidia, verum et vetere infamia invisi forent. (cap. IV.) Tunc Cleadas, unus ex captivis, data potestate dicendi: non a rege se defecisse, quem interfectum audierint, sed a regis heredibus; (§2) quicquid in eo sit admissum, credulitatis, non perfidiae culpam esse, cuius tamen iam magna se supplicia pependisse deleta iuventute. (§3) Nunc senum feminarumque sicuti infirmum, ita innoxium restare vulgus, quod ipsum stupris contumeliisque ita vexatum esse, ut nihil amarius umquam sint passi; (§4) nec iam pro civibus se, qui tam pauci remanserint, orare, sed pro innoxio patriae solo et pro urbe, quae non viros tantum, verum et deos genuerit. (§5) Privata etiam regem superstitionem deprecatur geniti apud ipsos Herculis, unde originem gens Aeacidarum trahat, actaeque Thebis a patre eius Philippo pueritiae; (§6) rogat urbi parcat, quae maiores eius partim apud se genitos deos adoret, partim educatos summae maiestatis reges viderit. (§7) Sed potentior fuit ira quam preces. Itaque urbs diruitur; agri inter victores dividuntur; (§8) captivi sub corona venduntur, quorum pretium non ex ementium commodo, sed ex inimicorum odio extenditur." Des hääsd so vill wej: Wej se sisch in de Bundesveäsammlung dadrüwweä beruhre hawwe, ob Theben zeästörd weärn selld odeä nedd, hawwe die Leud aus Phokis unn Plataiai unn Thespiai unn Orchomenos, m' Alexander soi Bundesgenosse unn Bedajlischde am Siesch, veäzehld vom Unneägang ihreä Städde unn von de Thebaneä ihrne Fulderaje, unn se hawwe die Thebaneä aach dademidd schlääschd gemachd, dess dej's nedd nua jetz mid'de Peässeä haale deede, sonneärrn des'se aach schon freujeä gejjeä de Griesche ihr Frajajd geweäse wiern: Desdewäje deede die ganse Völgeä die Thebaneä hasse; unn des kennd mer aach deudlisch dadraus eäkenne, dess die ganse Griesche sisch duasch'n Schwur veäflischd hedde, dess Theben zeästörd weärn selld, wann die Pesseä besieschd woarn wiern. Unn dann hawwe se noch Geschischdschen (odeä ejjeä Märschn unn Saache) dadezou veäzehld, mid'dene mer hedd ganse Theadeäbühne hedd voll krejje kenne, dess die Thebaneä nedd irschd heud duasch ihr Treulosischkajd, sonneärn aach schon freujeä duasch ihr Hinneähäldischkajd veähassd wiern. Dadruff de Kleadas, aaneä von de Gefangene, wej se'm Rederääschd gäwwe hadde: Se weärn nedd vom Keenisch abgefalle, von dem geheärd hedde, dess'eä duud wier, sonneärn von'm Keenisch sajne Eärwe; was immeä se aach gejjeä'n gemachd hedde, Schuld wier nedd ihr Uutreue geweäse, sonneärn ihr Lajschdgläuwischkajd; unn dadefir hädde se schon schwiere Strafe erhalde, wajl die ganse junge Mannsleud wiern duud. Üwwerisch gebliwwe wier nua e Menge von aale Obbaas unn Weibsleud, eeweso unschuldisch wej schwach; dej Leud wiern duasch Schändunge unn Mißhandlunge schon so gequäld, dess'n nie nix schlimmeärres nedd mih bassieren kennd; unn aach nedd fir soi Landsleud, von dene sowieso nua so weenisch üwwerisch gebliwwe wiern, deed'eä bidde, sonneärn fir de unnschuldische Heimadurrem unn fir die Stadd, die wo nedd nua Mannsleud, sonneärn aach Göddeä heävoagebroochd hedd. Eä hadd aach de Keenisch wajdeä um Veäzeijung gebeäde wejjeä m' Alexander sajne privade Oogelejjnhajde: De Alexander deed de Herakles moadds veäeährn, deä wo baj ihne in Theben geboarn woarn wier unn von dem die Aiakide-Famillje sisch heälajde duud; unn de Philipp, m' Alexander sajn Vaddeä, hedd soi Juchnd in Theben veäbrachd. De Kleadas hadd gebede, eä selld doch bidde die Stadd veäschone, die wo aan Daal von sajne Voafahrn als Göddeä veäeährn deede, die wo in de Stadd geboarn woarn wiern, unn'n anneärn Daal hedde gruhs weärn sehn zou Keenische von de höchsd Majesdäd. Awweä de Haß woar steäggeä als die Bitte.Unn so iss die Stadd zeäströd woarn; die Äggeä unn Gewanne sinn oo die Siescheä veädaald woarn; die Gefangene sinn als Sklave veäkaafd woarn; unn de Kaufpreis fir dej Sklave hadd sisch nedd aus'm Gebrauchsweärd fir die Käufeä eärreschnd, sonneärn aus'm Haß von de Fajnde. (üwweä'n Kleadas vgl. Berve 1926, II 204 Nr. 421). So wajd, was de Justin vom Pompeius Trogus üwwerisch geloasse hadd (vgl. die anneärn Borne: Arr. An. I 9,9; Diod. XVII 14,1-4; Plut. Alex. 11,11. Nua'm Pindar soi Haus (Arr. An. I 9,10; Plut. Alex. 11,12; vgl. Instinsky 1961; dadrüwweä hadd die Achmatowa Anna e klaa Gedischd 'Alexander bei Theben' gemachd: Achmatowa 1994, p. 126), dem Dischdeä soi Noochkomme, de Tembl unn de Paffe unn de Makedone ihr Gasdfreunde (de "Xenoi"), dene iss nix bassierd (dadezou Graßl 1987). Alles anneäre, des hawwe de Alexander unn soi Veäbündede so beschlosse, alles anneärre selld zeästörd odeä foaddgeschaffd weärn. De ganse Burremm iss oo die Bundesgenosse veädaald woarn (bis uff dej Gewann unn Grundstügge, die wo de Göddeä geweihd woarn), unn uff die Kadmeia iss widdeä e makedonisch Gannisoon komme (Arr. An I 9,9). Unn die Gefangene, vlajschd drajsischdausnd Leud, die sinn ins Makedonische foaddgeschaffd woarn odeä uff de Stell als Sklave veäkaafd woarn (üwweä die Behannelung von de Thebaner oischlääschisch de Ducrey 1968, p. 167ff.252f.324, deä wo im folschnde midd als Voalaach ausgenutzd woarn iss). Wem'mer noch emmaa bajm Pompeius Trogus nachgugge, finne mer schon widdeä n' Kontrast: Uff de aane Sajd, de Thebaneä ihr aale Fajnde, die wo goar nedd genungg Schlääschdischkajde üwweä die Thebaneä veäzehle kenne; uff de anneä Sajd de Thebaneä Kleadas, deä wo'm Alexander mih wej aa goldn Brügg baue duud. Awweä de Alexander hadd nedd uff'n Kleadas geheärd. Mer fraachd sisch naddirlisch: Weswäje woar de Alexander so "barbarisch" gejjeä die Thebaner? Aach die Griesche woarn pladd, dademidd hadd ja kaans gereschnd! Dess die gruhse Redneä aus Addeen gans feäddisch woarn desdewäje, iss selbsdveästännlisch. Awweä noch de Polybios zwaahinneärd Juhr spädeä kriehd ebbes oo sisch, wann'eä an die Zeästörung von Theben dengge duud (Polyb. V 10,6; IX 34,1; dadezou de Kiechle 1958, p. 148 unn de Ducrey 1968, p. 324f.). No ja, da gibbd's gans unneäschiedlische Eäkleärunge. De Ducrey (1968, p. 168) schrajbd, de junge Keenisch Alexander wier duasch die Gefahr, dess die Thebaner e gruhs Bündnis mid'de millidärisch steäggsde Stoade in Griescheland uff die Baa stelle deede,so rischdisch uurouisch woarn. Nua duasch die Schnellischkajd von sajm Voamasch konnd de Alexander des veähinneärn (also kaa "Wunneä voa Theben"). Unn mer weärd m'Plutarch (Alex. 11,10f.) rääschd gäwwe musse, wann'eä schrajbd, dess de Alexander mid'de Thebaner ihrm Schiggsal dej allminnanneä hedd feeschdisch mache wolle, die wo als noch kaa Rouh gäwwe wollde. Unn mer muss saache, de Eäfolsch hadd'm Alexander Rääschd gäwwe: Wej de Alexander im Klaasijaddische gestanne hadd, hadd's kaa mäschdisch zwedd Frond in Hellas gäwwe - anneäsdeä als wej bajm Spaddaneäkeenisch Agesilaos II. (aach de Taeger 1958, I 355, maand, Theben, des wier e abschreggnd Bajspill geweäse, dess die anneärrn Poleis kaa Jochd mih mache sellde; unn des wier aach gelunge). Awweä die Sach hadd noch'n Voaddaal fir'n Alexander gehabbd, nemmlisch eä hadd'n Haffe Geld kriehd. Fir dej drajsischdausnd Thebaner, die wo uff'n Sklavemaggd komme sinn, hadd'eä vejjeähunneärdviazzisch Talente kriehd (Diod. XVII 14; Plut. Alex. 11,12; vgl. Justin XI 4; dadezou Ducrey 1968, p. 252). Mer kann sisch drim rajse, ob des vill odeä weenisch woar odeä ob die Zahl selweä falsch iss (Lauffer 1978, p. 49, kimmd uff'n Duaschnittspreis von 90 Drachme, die Kenn oigeschlosse; des wier glaubhafd, schrajbd'eä). Dej Penunse, die wo de Alexander in Theben gemachd hadd, dej hadd'eä (aach fir de Peässeäfeldzuch) biddeä neddisch gehabbd. Unn dann muss mer bedengge, so als wajdeä de Ducrey, dess die Thebaner aach kaa Engel woarn. Dej hadde ja aach nedd die Städde in ihrne Nochbeäschafd midd Samdhensche oogefaßd. Mer kann veästih, dess groad die Leud aus Plataiai und Thespiai gans well woarn, de Thebaner alles haamsezoahle (Arr. An. I 9,6f.; Diod. XVII 14,2f.; vgl. Demosth. 20,109). Des woar bestimmd nedd nua de Alexander! [ccclv,4] Wej die anneärn Griesche middkriehd hedde, was fir e Uuglügg üwweä die Thebaneä komme woar, iss's gans schih rund gange. Die Arkader, schrajbd de Arrian, also die Arkader, die wo schonn von dehaam luusmaschierd woarn, wajl se de Thebaneä Hilf bringe wollde, die Arkader hawwe dej Leud zum Duud veäuadaald, die wo se üwweäredd hadde, de Thebaneä se helfe. Unn die Leud aus Elis, die hawwe ihr Veäbannde widdeä uffgenomme, wajl dej Veäbannde, die hadde bajm Alexander n'Staa im Breäd. Unn von de Aitoler hadd jedeä aanselne Stamm e Gesannschafd bajn Makedonekeenisch geschiggd, se wellde sisch enschuldische unn so. Die Addeeneä woarn groad debaj, die Gruhse Mysterije von Eleusis se fajeärn (Oofang Oggdooweä 335 v.Chr.), wej die irschde Flischdling, groad noch aus'm Gemetzl devookomme, Ordeä vom Fall von Theben gäwwe hawwe (Arr. An. I 10,1-2). Midd de Fajeraj woar's naddirlisch voabaj, awweä hoasche mer widdeä, was de Pompeius Trogus schrajwe duud: Des, was de Thebaneä bassierd iss, had'die Addeeneä moadds gedaueärd, unn desdewäje hawwe se gejjeä'm Keenisch Alexander sajm Befehl de Flischdling die Doorn uffgemachd: "(§9) Miseranda res Atheniensibus visa; itaque portas refugis profugorum contra interdictum regis aperuere. (§10) Quam rem ita graviter tulit Alexander, ut secunda legatione denuo bellum deprecantibus ita demum remiserit, ut oratores et duces, quorum fiducia totiens rebellent, sibi dedantur; (§11) paratisque Atheniensibus, ne cogantur, subire bellum, eo res deducta est, ut retentis oratoribus duces in exilium agerentur, (§12) qui ex continenti ad Darium profecti non mediocre momentum Persarum viribus accessere." (Justin XI 4,9-12). Was bajm Justin nedd odeä nedd mih stihd, dess die Addeeneä widdeä emmaa probierd hadde, uff zwaa Huchzajde se danse (üwweä de Addeneä ihr Gemäsch vgl. Arr. An. I 10,2-3; Plut. Alex. 13,1; Aischin. 3,159; Plut. Demosth. 23,3; Paus. IX 7,1; Justin XI 4,9). Wajl, se hawwe hald nedd nua die Flischdling aus Theben uffgenomme, sie hawwe aach e "Glückwunschgesannschafd" (wej de Taeger 1958, I 355, se nenne duud) baj'n Alexander geschiggd. Fir Bengtson iss de Addeeneä ihrn Uffzuch "würdelos" (Bengtson 1969, p. 336); de Taeger (1958, I 355) schrajbd, de Alexander hedd voa Veäachdung groad ebbes oo sisch kriehd unn groad desdewäje gefoaddeärd, dess die makedonjefajndlische addenische Polldiggeä unn Genneräl unn die Flischdling aus Theben oo'n ausgeliefeärd weärn missde (Arr. An. I 10,4-6; Diod. XVII 15,1-5; Plut. Alex. 13,1-2; Plut. Demosth. 23,4-6; Plut. Phok. 17,2-6; Justin XI 4,10-12). Uff jedn Fall had'de Alexander de Addeeneä glajsch emmaa gezajschd, was'eä von ihrne Spillscheä haale duud unn wo de Homeä hängd! Die Üwweälieferung iss nedd gans deudlisch, wejvill Leud unn wen gennau die Addeeneä ausliefeärn sollde. Bestimmd woarn de Demosthenes unn de Lykurgos unn de Ephialtes debaj. De Phokion, de aale Genneraal (fir'n Taeger 1958, I 355, de besonnnendsde Stoadsmann baj de Addeeneä; e kuazz Charakderisdik gibbd's bajm Habicht 1995, p. 22f.), deä wo kaan Freund vom Demosthenes woar, wolld, dess dej Awanggeärd sisch selweä ausliefeärn selld fir die Reddung von Addeen. E bissi neutraleä siehd des de Habicht (Habicht 1995, p. 27): De Addeeneä weärn se loowe, des'se kaans oo'n Alexander ausgeliefeärd hedde unn lieweä wajdeäveähannlnd hedde; unn mer müssd de Alexander loowe, wajl deä wier mid'de addenische Gesande (Phokion unn Demades) aanisch woarn. [ccclvi] [ccclvi,1] Awweä de Demosthenes woar nedd bleed unn schon goar nedd uff's Maul gefalle. Wej de Demosthenes feäddisch mi'm Redde woar, hadd kaan's mih (auseä vlajschd m' Phokion) m'Alexander gehoasche wolle. Die Addeeneä hawwe e neu Gesannschafd bajn Alexander geschiggd. Unn wajl de Alexander aus Addeen kaan bissische Radd mache wolld, sonneän schonn bajm gruhse Asijefeldzuch woar, hadd'eä's zougäwwe, dess nua de Charidemos uff unn devoo gih mussd (Arr. An. I 10,4-6; zou dene Veähannelunge unn besonneäs zua Fraach, wen da de Alexander alles hawwe gewolld hadd, vgl. Schäfer 1885, II 137ff. un Berve 1926, II 377 & 406f. Nr. 823 unn die iddalenische Uffsetz vom Braccesi 1967 unn 1967a unn Gehrke 1976, p. 66ff. unn de iddaljenische Uffsatz von Sisti 1981 unn Will 1983, p. 44f. unn Bearzot 1985, p.144ff. unn Engels 1993a, p. 162ff. unn Cooper 1993 unn Landucci Gattinoni 1994, p.39ff., wo isch aach dej Lidderaduurlisd stibitzd habb). De Antipatros iss als Rajschsveäweseä im Makedonische gebliwwe, uff dem Posde hadd'eä ja schonn soi Eäfahrunge gemachd gehabbd (Arr. An. I 11,3; vgl. Bengtson 1937, I 15ff.). Aans selld nedd bassiern, nemmlisch dess die Peässeä die Griesche oostifde deede, eäfolschrajsch e zwedd Frond in Griescheland uffsemache unn so de Alexander aus'm Klaasijaddische se veädrajwe, wej's m'Spaddaneäkeenisch Agesilaos bassierd woar (unn was aach die Entente-Mäschde im Irschde Kriesch mid'de Mazedonije-Frond probbierd hawwe). De Antipatros hadd zwölfdausnd Mann Infandrie unn fuffzehhunneärd Mann Kawallerie unneä sisch gehabbd (Diodor XVII 7,5; dadezou Bosworth 2002, p. 65ff.: Des wiern awweä nedd alles makedonische Soldoade geweäse). Des woar kaa Reseärveheär, sonneän e rischdisch Hajmadammee, die wo die Griesche in Schach haale solld (üwweä'm Antipater soi Vollmachde vgl. Blackwell 1999, p. 35ff.). Trotzdem hadd dem Antipatros a Sach Lajbschmeäzze gemachd, nemmlisch dess de Alexander noch kaa Keänn, also kaan Thronfolscheä gehabbd hadd; de Antipatros hedd'm Alexander Road gäwwe, eä selld noch woadde mid dem Kriesch, bis'eä n'Boub hedd (Diodor XVII 16). [Taeger, Altertum I 356, 2. Absatz] M'Alexander sein Peässäfeldzuuch De Angriff uff's Peässäreisch woar wej'n Grang Hand odeä sogoar'n Duaschmasch bajm Ramsch: Alles gewinne odeä alles veäliern. Desdewäje hadd aach m'Alexander sajn Feldzuuch zwaa Sajde: Doddales Risigoo unn ajskaald Bereschnung. Des duud sisch zwoa, wem'mer sisch die aanselne Sache, die de Alexander mache duud, wej Irrsinn oogugge, awweä s'iss n'stramme Schridd in aaneä Rischdung droi: Voaweädds zumm Siesch. Wer sisch zou lang umgugge duud, der hadd schonn veäloorn (de Wirth 1971, p. 101 siehd dess zou eng, siehd nua de gedriwwenne Alexander.). [Taeger, Altertum I 356,4] ------------------------------------- [ccclvii] [ccclvii,2] (zum Alexander sajm besonnerre Veähäldnis zum Homer sajm Achilles s. Ameling 1988) [Taeger, Altertum I 357, 2. Absatz Ende] [ccclvii,3] Was mussd de Dareios III. von dere ganse Sach haale? No ja, eä weärd gedoochd hawwe, was de Spaddaneäkeenisch Agesilaos in de Juhrn 396-394 v.Chr. nedd gepaggd hadd unn wo aach de Makedonegenneraal Parmenion anno 336 v.Chr. nedd vill ausgerischd hadd, dad deed de junge Alexander midd saajneä klaane Ammee aach nedd wajd komme. Ärjeälische Schwierischkajde oo de ennfeärnd Peripherie vom Peässeärajsch. Des Probleem konnd eä rouisch de klaasijaddische Statrape üwweäloasse (so Wiesehöfer 1997, p. 26). [ccclvii,4] In de Schlachd am Granikos (odeä wej ville saache, Granicus) had'de Alexander soi Ammee gejjeä die Uffgebode von de klaasijaddische Satrape gefihrd unn'n gruhse Siesch eärrunge, awweä was da gennau alles bassierd iss, da strajde sisch die Geleährde, wajl uuseä Borne, die babelle vill, awweä aach ofd treub Zeusch (Arr. An. I 13-16; Plut. Alex. 16; Justin XI 6; Diod. XVII 18-21; P. Oxy. 1798; zou dere Schlachd vgl. die Uffsetz von Foss 1977 unn Hammond 1980 unn dann, zimmlisch ausführlisch, Bosworth 1993, p. 40ff. unn, vill kürzeä, awweä midd vill Lidderaduur, Lauffer 1978, p. 61ff.). De Pompeius Trogus (Justin XI 6,10-15) hadd üwweä dej Schlachd geschriwwe: "(§10) Prima igitur congressio in campis Adrasteis fuit. (§11) In acie Persarum sexcenta milia militum fuere, quae non minus arte Alexandri quam virtute Macedonum superata terga verterunt. Magna itaque caedes Persarum fuit. (§12) De exercitu Alexandri novem pedites, centum XX equites cecidere, (§13) quos rex inpense ad ceterorum solacia humatos statuis equestribus donavit cognatisque eorum inmunitates dedit. (§14) Post victoriam maior pars Asiae ad eum defecit. 15 Gessit et plura bella cum praefectis Darii, quos iam non tam armis quam terrore nominis sui vicit." In dere Schlachd hawwe sisch die Geeschneä geschwoard bis zum gihd nemmih. Aach die Feldheärrn unn die huuche Offiziern hawwe druffgeschmisse wej de Narr uff de kaale Oofe. Die Peässeä hawwe als veäsuchd, de Alexander duud se haache, unn se hedde's aach baald gepaggd, awweä de schwoazze Kleitos hadd sajn Keenisch noch emmaa errausgehaache (Arr. An. I 15, 7f.; Diodor XVII 20,5-7; Curtius VIII 1,20; Plut. Alex. 16,8-11). Des hedd bies ausgih kenne fir die Makedone, wajl weä hedd dann de Alexander eäsetze kenne (dadezou Bosworth 1993, p. 43). Die Pesseä hawwe sisch aach nedd geschond. De Arrian (Arr. An. I 16,3; vgl. Diodor XVII 21,3) nennd die Noome von achd gans voanehme Peässeä, die wo gefalle sinn. De Taeger (Taeger 1958, I 357) schrajbd, des'so ville peässische Offiziern gefalle wiern, des deed zajsche, dess de peässische Huuchaadl aach in dere Uffleesungszajd noch hedd steärwe kenne. De Peässeä ihr grieschische "Frimdelegionärn" , zwansischdausnd (20.000) solle's geweäse soi, hadde im zwedde Glied gestanne unn hadde noch goar nedd rischdisch oogefange se kemfe; vlajschd hawwe se gehoffd, s'deed'n Waffestillstand gäwwe, awweä de Alexander hadd se sesammehaache loasse (Arr. An. I 16,2; Plut. Alex. 16,13); zwaadausnd hawwe des üwweäleäbd unn sinn in Kedde als Zwangsawwajdeä (Staaklobbeä unn so) nach Makedonije geschiggd woarn; dademidd wolld de Alexander zajsche, dess dej Keälle aus Griescheland, die da gejjeä'n gekemfd hadde, nua dreggische Veärrädeä geweäse wiern (zou de Addeeneä unneä dene gefangene Söldneä: Arr. An. I 16,6; 29,5; III 6,2; vgl. de Uffsatz von de Landucci Gattinoni 1994, uff iddaljenisch, unn Habicht 1995, p. 29f.). De Alexander hadd drajhunneärd Rüsdunge, die wo se de Peässeä abgenomme hadde, nach Addeen geschiggd; des solld e Wajgeschengg fir die Göddin Athene soi; unn die Drüwweäschrifd woar: "De Alexander, m'Philipp sajn Suh, unn die Griesche (awweä nedd die Spaddaneä) von de Barbarn, die wo in Asije hause" (Arr. An. I 16,7; dadezou Mitchel 1970, p. 8). Bestimmd wolld de Alexander dademidd zajsche, dess'eä hier de Scheff von dem gruhse allgrieschische Rachefeldzuch iss; vlajschd wolld'eä aach gans besonneäs die Addeeneä (die wo unsischeärre Kandonisde woarn) beoidrugge. Awweä, so de Habicht (Habicht 1995, p. 30), wajl de Alexander die gefangene Söldneä aus Addeen nedd frajgäwwe hadd, wiern die miesde Addeeneä wejjeä dem Wajgeschengg ejjeä bies geweäse. Soi gefallene Lajbgardisde had'de Alexander besonneärs geeährd: Bajm Lysippos, was, wej de Taeger (Taeger 1958, I 357) betone duud, de grissde Bildhaueä in dere Zajd woar, als bajm Lysipp had'de Alexander fir jedn Gefallene e Staduwe bestelld, die wo dann in Dion uffgestelld woarn sinn, bis die römisch Baggaasch se Anno 146 v.Chr. foaddgeschlebbd hawwe (Arr. An. I 16,4; Plut. Alex. 16,16; Vell.Pat. I 11,3-5; Plin. n.h. XXXIV,64; dadezou Bosworth 1980a, p. 125f. unn Hammond 1980a, p. 460f.). [ccclvii,5] Kaan Zwajfl: Granikos, des woar n'gruhse Daach fir die Makedone. Glajsch in de irschd rischdisch gruhs Schlachd hadde se de Peässeä gezajschd, wo de Hoomeä hängd. Besonneäs goud woar die thessalisch-makedonisch Kawallerie; unn de Taeger (Taeger 1958, I 357) hadd gans rääschd, wann'eä schrajwe duud, dess irschd de Philipp II. die Rajdeä zua schlachdennschajdnd Waff gemachd gehabbd hedd. Unn de Bosworth (Bosworth 1993, p. 43) lobd de Makedone ihr schwiere Lanse aus Kornelkirscheholz, da hedde die Peässeä nedd middhaale kenne. Awweä aach sonsd hadde die Peässeä in dere Schlachd so ville Leud veäloarn, des'se irschd emmaa de Makedone nedd mih vill Paroli biede konnde. Jetz mussd de Gruhskeenisch komme! [Taeger, Altertum I 357] ------------------------------------------------ [ccclviii] [ccclviii,1] Im Hellespontische Phrygije iss'n Makedon, de Kalas, als Satrap oigesetzd woarn (de Tiddl is beleeschd in de Inschrifd Syll. 302) - uffgemeäggd, als Satrap! Aach die Steujeärn, die wo s'Hellespontische Phrygie oo die peässisch Stoadskass zoahle mussd, sinn diesälwe gebliwwe - nua dess die Makedone jetz oikassierd hawwe (Arr. An. I 17,1). Hier hawwe mer aan von de irschde Belejje dadefir, dess de Alexander nedd komme iss, wajl'eä s'Peässeärajsch kabuddhaache wolld, sonneä eä wolld's üwweänemme (was'eä ja aach schonn midd sajm Speärwuaff gezajschd gehabbd hadd). Dadenach iss's midd gruhse Schridd ins Lydische gange (üwweä'm Alexander sajn Maschweesch s. Robert 1962, p. 50 unn Engels 1978, p. 30ff. unn Seibert 1985, p. 35ff.): Sardes, was die Haubdstadd vom Lydische woar, midd sajneä schweäbefesdischd Zitadell, iss vom Fesdungskommandand Mithrenes (Berve 1926, II p. 262 Nr. 524) kamflos üwweägäwwe woarn. Aach in Lydije iss'n Makedone als Satrap oigesetzd woarn, awweä de Alexander hadd'n eälaubd, nooch ihrne üwweäkommene Gesetze aus de Zajd voa de Achämenide se leäwe, des hääsd, die aanselne Oaddschafde duaffde sisch selweä veäwalde (Arr. An. I 17,7f.). Ob dess mih woar als wej n'gelungene Probbagandaschachzuuch, dadrüwweä kam'mer strajde (vgl. dadezou Bosworth 1980a, p. 128f., deä serääschd maand, baj de Lydier, dess wier alles anneärre als e Befrajung geweäse; odeä wej isch's saache deed: Die Lydier woarn wej Kutschgäul, die nua de Kutscheä gewäxld hawwe; vgl. aach noch Tibiletti 1954 unn Badian 1966, p. 44f.). Dann woar Ephesos droo; unn Ephesos, des woar sosesaache e "offn Stadd": Die peässisch Gannisoon woar abgezooche, unn die Makedone konnde die Stadd kamflos besetze. Die Aadlische, die wo's mid'de Peässeä gehaale hadde, sinn abgesetzd woarn, unn die Steujeärn, die wo oo die Peässeä bezoahld woarn sinn, die sinn jetz oo die Artemis von Ephesos (die Göddinn mid'de ville Brüsde) gange (Arr. An. I 17,9-12; 18,2; Strabo XIV,640f; vgl. Bosworth 1993, p. 45). So ähnlisch sinn aach die anneärn ionische unn aiolische Städde behannld woarn, die wo freujeä odeä spädeä uff'm Alexander soj Sajd üwweägewexld sinn. De Gehrke (Gehrke 1990, p. 14) maand, mer düaffd des nedd üwweäbeweärde. Wajl, dej Städde hedde jetz kaa Tribude mih bezoahle müsse, awweä jetz hedde se Bajdrääsch oo'n Alexander bezoahle musse; mer muss sisch fraache, ob sisch nua die Eddikedde veäänneärd hawwe! Awweä mer deäff veägesse, dess Klebbeärn zum Handweägg geheärd, mer deäff also die propagandisdisch Wiaggung nedd veägesse. Unn mer muss sisch des so voastelle, dess die Stedde im Wiaggungsberajsch von de makedonisch Ammee de Alexander als'n üwweämäschdische Siescheä gesejje hawwe musse. Unn so'n Mann, den stimmd mer besseä gnädisch. Desdewäje iss's kann Wunneä, dess de Alexander in dene Gejjnde als Befrajeä begrüssd woarn iss unn als Godd veäeährd woarn iss (wej aach schon de Spaddaneä Lysander). Mir kenne awweä nedd oonomme, dess die Poleis im Klaasijaddische Genosse im Korinthische Bund woarn sinn. [ccclviii,2] Irschd voa Milet hadd's widdeä rischdisch n'Kamf gäwwe. Irschd wolld ja de peässische Fesdungskommandand kabbiduliern, awweä wej'eä dann spitz kriehd hadd, dess die mäschdisch peässisch Flodd oogedamfd komme iss, hadd'eä uff Kamf imgestelld (Arr. An. I 18,4; vgl. Diodor XVII 22,1). Awweä de Alexander woar schlaueä. Goud, eä hadd weenischeä Schiffe gehabbd, awweä dej hawwe die Insl Lade besetzd, unn da konnde die peässische Schiffe nedd mih in de Hafe von Milet ennaj. Des woar so ebbes wej des Schild: Mir müsse drause blajwe (Arr. An. I 19,2). M'Alexander soi Soldoade hawwe Milet so rischdisch in de Schwitzkasde genomme. Da hawwe die Oiwohneä von Milet die Doorn uffgemachd (Diodor XVII 22,4f.; vgl. Bikermann 1934, p. 358 unn Bosworth 1980a, p. 140). Desdewäje had'de Alexander die Stadd veäschond, awweä se mussde Tribud bezoahle, unn de Alexander hadd e Gannisoon nach Milet geleeschd; de Taeger (Taeger 1958, I 358) schrajbd, die Leud aus Milet hedde dieselwe Frajajde kried wej die anneärrn Grieschestädd (vgl. zou de Schlachd um Milet de Bosworth 1993, p. 46f.) [ccclviii,3] Dann sinn die peässische Schiffe nach Samos ennüwweägemachd. Da hawwe addeenische Kleruche gesesse, unn die hawwe de Madroose eälaubd, sisch Esse unn Wasseä se hoole (Arr. An. I 19,8). Des woar aach groad dej Zajd, wo de Dareios III. de Memnon von Rhodos zum Owweäbefehlshaaweä im Klaasijaddische gemachd hadd (Arr. An. I 20,3; II 1,2; Diodor XVII 23,6; 29,1). De Taeger (Taeger 1958, I 358) maand, wann de Dareios des schon freuejä gemachd, hed'des die gans Weldgeschischd veäänneärn kenne. [ccclviii,4] Unn dann iss's gejjeä Halikarnassos im Karische gange. Des woar freujeä m'berühmde Mausollos soi Residenz geweäse, als noch e mäschdisch Fesdung unn jetz de wischdischsde peässische Floddestützpunkd. Hier had'de peässische OB Klaasije, de Memnon von Rhodos (m'Alexander sajn düschdischsde Geeschneä), soi Drubbe sesammegezooche unn's ausgenutzd, dess dej Stadd schonn vom Mausollos heä so e Oard andigges "Sewastopol" woar (zou de Befesdischunge s. Bean/ Cook 1955, p. 89ff. unn Hornblower 1982, p. 297ff.). Die makedonische Stuammoogriffe sinn als lajjegebliwwe, unn soi Flodd had'de Alexander ja uffgeleesd gehabbd, desdewäje konnd'eä Halikarnassos aach nedd aushungeärn. Vlajschd had'de Memnon gehoffd, die Makedone deede sisch voa Halikarnassos veäbloude (so wej uuseä Feldgraue voa Verdun im Irschde Kriesch). Am Enn iss die Unneästadd gefalle, awweä nedd die Zitadell, die Salmakis, wo de Satrap vom Karische (Berve 1926, II 295f. Nr. 594), de Orontopates, sich veäschanzd gehabbd hadd. Da iss de Alexander dann wajdeämaschierd unn hadd e Drubbeabdajlung seriggeloasse (unn dess, wo eä doch suwejsu nedd so vill Soldoade gehabbd hadd!), die wo die Zitadell von Halikarnassos zerniern solld. Unn so konnd sisch die Stadd bis ins Freujuhr 332 v.Chr. haale (Arr. An I 20-23; Diodor XVII 23-27; vgl. Bosworth 1993, p. 47ff.). Vill lajschdeä iss's dann mid'de Satrapie Karie gange: Die Dynasdin Ada, m'Mausollos soi Dochdeä (zou dere Famillje s. Bockisch 1969, widdeä emmaa was Deutsches!), woar mid'de Peässeä strajbeä, unn die Argeade hadd se goud gekennd. De Alexander hadd nemmlisch emmaa in die Famillje oihoiroade wolle, was awweä dann doch nedd geklabbd hadd (Plut. Alex. 10; vgl. Bosworth 1993, p. 21f.). Die Ada hadd de Alexander als ihrn Suh oogenomme, unn de Alexander hadd'se als Satrapin vom Karische oigesetzd (Arr. An. I 23,7f.). De Taeger Fritz (1958, p. 358) mäschd druff uffmeäggsam, dess hier zum irschde Maa e Oihajmisch als Satrap genomme woarn iss. Des hedd awweä nix midd de spädere Rajschspollidigg se duu, wo de Alexander ville Iraneä als Satrape oigesetzd hadd. Die Ada weär n'Sondeäfall, wajl dere ihr Fammillje woar schonn lang hellenisierd unn mid'de Argeade befreund (vgl. aach Bosworth 1980a, p. 152f. unn Hornblower 1982, p. 45ff.). [ccclviii,5] Im Windeä 334/333 v.Chr. hadd'n klaane Daal von de makedonische Felddrubbe Hajmadurlaub kriehd. Des woarn die, die wo noch nedd lang veähoiroad woarn, die Neogamoi. Gell, aach de Alexander hadd schonn gewußd, dess nedd de Klabbeästoasch die klaane Bobbelschn bringe duud (vgl. Bosworth 1993, p. 49). Die Offiziern, die midd'n haam maschierd sinn, de Koinos unn de Kleandros, sollde aach glajsch noch neue Soldoade midd nach Klaasije seriggbringe (Arr. An. I 24,1f.; 29,4). --------------------------------------------- [ccclix] [ccclix,1] Was sonsd noch bassierd iss im Windeä 334/333 v.Chr., des hadd de Taeger (Taeger 1958, I 359) gans knabb sesammegeraffd: De Alexander unn de Parmenion hedde n'Windeäfeldzuuch gemachd unn als mih vom wesdlische Klaasijaddische eärrooweärd; nua im Pisidische hedd's nedd so geklabbd, wajl die Pisideä hedde aach schonn von de Peässeä nedd vill wisse wolle unn da hedde aach die Makedone ihr Gefeschd gehabbd; de Alexander hedd in dene Gebiede soi Satrape oigesetzd, unn die hedde dann de Resd mache musse; unn dann, awweä des veäzehld des Taeger irschd im Sesammehang mit Gordion im nexde Absatz, hedd's aach noch so ebbes wej e Moaddveäschwörung gejjeä'n Alexander gäwwe. Aach de Justin (Justin XI 6,14-7,2) hadd nedd vill vom Pompeius Trogus stih geloasse: "(§14) Post victoriam maior pars Asiae ad eum defecit. (§15) Gessit et plura bella cum praefectis Darii, quos iam non tam armis quam terrore nominis sui vicit. (cap. VII.) Dum haec aguntur, interim indicio captivi ad eum defertur insidias ei ab Alexandro Lyncesta, genero Antipatri, qui praepositus Macedoniae erat, parari. (§2) Ob quam causam timens, ne quis interfecto eo in Macedonia motus oreretur, in vinculis eum habuit." De Arrian hadd naddirlisch vill, vill mih üwweä den Windeäfeldzuuch geschriwwe, awweä aan Satz iss da besonneäs wischdisch (Arr. An. I 24,3: Eä selweä (also de Alexander) iss nach Lykije unn Pamphylije maschierd, wajl wann'eä die Küsd beheärrsche deed, dann kennde die Fajnde aach ihr Flodd nedd mih oisetze. So sehn des aach ville Foascheä, unn dademidd hed'de Alexander aach Eäfolsch gehabbd (z.B. Lauffer 1978, p. 68ff. odeä Gehrke 1996, p. 39). Nua de Bosworth (Bosworth 1993, p. 50), deä siehd des anneäsdeä: Des, was de Alexander weägglisch gemachd hadd, des deed des ganse Gebabbl widdeälejje; de Alexander wier duasch Telmessos bis ins Xanthos-Daal maschierd, awweä dann wier'eä neäwe ennaus maschierd unn als dejfeä ins Land ennaj duasch Milyas, n'Korridor volleä Staa zwische m'Noadde vom Lykische unn'm Pisidische; irschd baj Phaselis wier'eä oo die Küsd komme (Arr. An. I 24,4-6; de Bosworth veäwajsd hier uff Bosworth 1980a, p. 156ff. unn Seibert 1985, p. 50ff.); dann hedd de Alexander soi Soldoade luugeschiggd, die hedde die Städde in Niddeälykije besetze solle; awweä dej Gejjnd midd ihrne felsische Küsd, wo's gans ville naddirlische Häfe gäwwe duud, die hed'de Alexander goar nedd gejjeä die peässisch Flodd sischeärn kenne; schon im nexde Sommeä deede mer de Pharnabazos midd sajne Schiffe widdeä im Lykische finne (Arr. An. II 2,1); de Alexander hedd gans anneärrn Gründ gehabbd, ins Land ennaj se maschiern; waschajnlisch hedd'eä jetz schon dessälwe mache wolle, wej de klaane Kyros unn soi Zejjedausnd, nemmlisch m'Gruhskeenisch soi gans Rajsch absenomme; unn im nexde Sommeä kennde mer dann aach sejje, wej de Alexander duasch die Kilikische Pforte maschiern deed; de Alexander hedd e moadds Risigoo uff sisch genomme, eä hedd im alles komme kenne, was'eä Anno 334 v.Chr. eärrooweärd gehabdd hedd, awweä de Alexander hedd midd alleä Gewald de Osde eärrooweärn wolle; so wajd de Bosworth (Bosworth 1993, p. 50). Üwweä die Geschischd, dess de Alexander Lynkestes sisch mi'm Gruhskeenisch veäwoarn gehabbd hedd, had'de Arrian e gans Kabiddl geschriwwe (Arr. An. I 25): De Alexander Lynkestes hedd'm Gruhskeenisch duasch'n makedonische Flüschdling Oaddeä gäwwe loasse, unn de Dareios wolld'm dausnd (1.000) Talente gäwwe unn'n zum Makedonekeenisch se mache, wann'eä de Keenisch Alexander duudmache deed; awweä de Parmenion hedd'm Dareios sajn Bode Sisines geschnabbd, unn deä hedd aach glajsch gesunge; unn de Alexander hedd dann de Alexander Lynkestes gefangesetze loasse. De Taeger (Taeger 1958, I 359) schrajbd dadezou gans voasischdisch: De Alexander hedd de ganse Osde eärrooweärn wolle; unn da hedd'n aach nedd irr gemachd, dess vlajschd jetz schon de aane unn de anneärre Makedone oogefange hedd, gejjeä dej Pläne se soi, wem'mer dej Veäschwörung rischdisch deute deede. De Bosworth (Bosworth 1993, p. 50f.) sääd, de Diodor (Diodor XVII 32,1) deed die Geschischd, wej de Alexander Lynkestes veähafd woarn iss, gans anneäsdeä veäzehle; des aansische, was sischeä wier, wier, dess de Parmenion de Sisines veäwischd hadd unn dess die zwaa Heeresgrubbe midd ennanneä Nachrischde ausdausche konnde. Wann des, was de Arrian geschriwwe hadd, stimme deed, hed'de Alexander Lynkestes uff de Stell liquidierd weärn musse; so de Bosworth (Bosworth 1993, p. 50f.; de Lauffer 1978 eäwähnd dej Geschischd nedd). Aa von de letzde Stazjoone vom Alexander sajm Windeäfeldzuch woar Phrygije unn die Haubdstadd von de Phrygisch Satrapie, Kelainai, dere ihr Buasch uuoinehmbar woar. Mid'de Besatzung had'de Alexander n'Veädraach gemachd: Wann die Peässeä inneähalb von seschzisch (60) Daach kaan Entsatz schigge deede, selld die Buasch de Makedone üwweägäwwe weärn (Arr. An. I 29,1f.; Curt. III 1,6-8; vgl. Briant 1973, p. 101ff.). De Antigonos Monophthalmos (üwweä den Berve 1926, II 42ff. Nr. 87) iss de neue Satrap woarn unn midd groad dausndfünfhunneärd (1.500) Mann in Kelainai gebliwwe. De Bosworth (Bosworth 1993, p. 52) maand, s'hedd m'Alexander moadds pressierd wajdeäsekomme. [ccclix,3] Awweä de Memnon, was'm Alexander sajn gefährlischsde Fajnd woar, iss im Sommeä 333 v.Chr. voa Mytilene gestoarwe; unn de Plutarch (Plut. Alex. 18,5) schrajbd, irschd'm Memnon sajn Duud hedd'm Alexander so rischdisch Mud gemachd, gans dejf nach Asije voasestuhse (unn dadezou Hamilton 1969, p. 48; vgl. aach Diod XVII 31,3). Ville maane, m'Memnon sajn Duud hed'de Alexander sogoar geredd, wajl sonsd wier de Memnon nach Griescheland gemachd unn hedd e zwedd Frond uffgebaud, unn dann wier's m'Alexander nedd anneäsdeä gange als'm Spaddaneäkeenisch Agesilaos (vgl. Diod. XVII 29). [ccclix,4] Unn dann iss de Alexander ins Kilikische oimaschierd. S'woar n'haase Sommeä; da had'de Alexander im Fluß Kydnos geboad, awweä des Wasseä woar eisisch kaald, unn des iss'm Alexander üwweähaabd nedd bekomme. Eä iss so krank woarn, dess ville geglaabd hawwe, jetz deed'eä himmelle (Arr. An II 4,7; Curt. III 5,1ff.; Plut. Alex. 19,1; Justin XI 8,3). De Pompeius Trogus (Justin XI 8,3-9)schrajbd dadrüwweä folschndes: "(§3) Cum Tarsum venisset, captus Cydni fluminis amoenitate per mediam urbem fluentis proiectis armis plenus pulveris ac sudoris in praefrigidam undam se proiecit, (§4) cum repente tantus nervos eius occupavit rigor, ut interclusa voce non spes modo remedii, sed nec dilatio periculi inveniretur. (§5) Unus erat ex medicis, nomine Philippus, qui solus remedium pollicetur; sed et ipsum Parmenionis pridie a Cappadocia missae epistulae suspectum faciebant, (§6) qui ignarus infirmitatis Alexandri scripserat, a Philippo medico caveret, nam corruptum illum a Dario ingenti pecunia esse. (§7) Tutius tamen ratus dubiae se fidei medici credere quam indubitato morbo perire. (§8) Accepto igitur poculo epistulas medico tradidit atque ita inter bibendum oculos in vultum legentis intendit. (§9) Ut securum conspexit, laetior factus est sanitatemque quarta die recepit." Deä Philippus, von dem de Pompeius Trogus babbld, woar de grieschische Doggdeä Philippos aus Akarnanije; deä hadd'm Alexander so e stoagg Medizin gäwwe, dess'eä's baald nedd üwweäleäbd hedd. Awweä Ende goud, alles goud. De Alexander hadd'm dann moadds Geschengge gemachd (Arr. An. II 4,8-11; Curt. III 6,1-16; Diod. XVII 31,5f.; Plut. Alex. 19,3-5; Justin XI 8,5f.). Aach wann's'm Alexander schnell widdeä besseä gange iss, so iss'eä doch baald draj Monad lang in Tarsos gebliwwe (Arr. An. II 6,4; Plut. Alex. 19,1; was alles im Sommeä 333 v.Chr. da unne bassierd iss, dadezou Kohn 1890, p. 7ff. unn vlajschd noch Engels 1978, p. 42; in dere Zajd iss de Harpalos, was aaneä vom Alexander sajne besde Freunde woar, des irschde Maa ausgerüggd; de Jaschinski 1981, p. 11-18, maand, de Harpalos nedd mi'm Alexander sajm Duud gereschnd unn hedd'm Alexander dem Molosser uff'n makedonische Thron helfe wolle; anneäsdeä Badian 1960a unn Carney 1981). De Dareios hadd geglaabd (so Arr. An II 6,4-7,1 unn Plut. Alex. 19,1), eä hedd endlisch de Alexander feeschdisch gemachd. Desdewäje iss'eä aus'm Noaddsyrische abgerüggd, wo'eä uff'n Alexander gebassd gehabbd hadd, unn iss nach Kilikije maschierd. [Taeger, Altertum I 359] [ccclix,5] Wej de Alexander widdeä uff de Baa woar, hadd'eä glajsch mi'm Eärrooweärn wajdeägemachd: Eä selweä hadd im Kilikische in nua siwwe Daach e poar Städde oigenomme; in dere Zajd had'de Parmenion die Pässe ins Syrische, die Kilikische Pforte, gesischeärd (Arr. An. II 4,9; Curt. III 7,6). ------------------------------------------------- [ccclx] [ccclx,5] In Marathos dann, dess iss nedd wajd von Arados, iss e peässisch Gesandschafd baj'n Alexander gemachd unn hadd'm n'Brejf vom Dareios gebroochd. De Justin (Justin XI 12,1-2) veäzehld des so: "(§1) Darius cum Babyloniam perfugisset, per epistulas Alexandrum precatur, redimendarum sibi captivarum potestatem faciat, inque eam rem magnam pecuniam pollicetur. (§2) Sed Alexander pretium captivarum regnum omne, non pecuniam petit." De Dareios hadd drimm gebeäde, dess de Alexander ihm sei Wajbsleud seriggäwwe soll. Dadefir wolld'eä Lösegeld bezoahle, mi'm Alexander Freunschafd haale, ihn eährn unn e Bündnis mi'm abschlejse. Awweä s'woar kaa Redd devoo, dess de Dareios aach nua e klaa Stüggsche von seim Reisch m'Alexander abdreäre deed. N'Alexander had'dess nedd gejuggd unn'eä hadd'm Dareios bestelle lasse, als Veäliereä selld'eä ihn, de Alexander, als de Heärn von Asije unn als sein owweärsde Scheff ooeäkenne. [ccclxi] [ccclxi,1] Wenn se sisch doodruff aanische kennde, welld'eä'm geänn die Wajbsleud seriggäwwe unn'n aach wajdeä Keenisch soi lasse (Arr. Anab. II 14,1-9. Dadezou Bernhardt 1988). [Taeger, Altertum I 361, 1. Absatz] [ccclxi,3] Awweä im Aachebligg woar de Makedone ihrn Voamsch nedd uffsehaale. Wej de Parmenion Damaskus genomme hadd, hadd's widdeä n'ganse Haffe Gefangene gäwwe. Da woarn aach Gesande aus Spadda, Theben unn Addeen debaj (Arr. An. II 15,2-5; Curt. III 13,15). Die Thebaneä sinn haamgeschiggd woarn, wajl die woarn schonn gestraafd genungg (wajl dej hadde kaa Haam mih); die Spaddaneä sinn oigespeärrd woarn. Dess dej zwaa Städde Gesannschafde zum Dareios geschiggd hawwe, wunneärd aan nedd. Awweä die Addeeneä, unn da woar sogoar n'Mannsbild midd Noome Iphikrates debaj, was de Suh vom gruhse Peltastegenneroal Iphikrates woar. Waschajnlisch woarn se in Addeen so rischdisch bies drüwweä, dess de Alexander die gefangene Söldneä aus'm Addische nedd frajgeloasse gehabbd hadd (dadezou Landucci Gattinoni 1994, p. 36ff.). Da mussd de Alexander schwier uffbasse, unn desdewäje hadd'eä die Addeeneä ehrevoll behannld, awweä eä hadd se nedd haamgeloasse. Aach oo de Phoenikisch Küsd iss's goud voorangange (Arr. Anab. II 15,6ff.): Byblos und Sidon hawwe's gemachd, wej die Leud aus Arados, unn hawwe'm Alexander die Doorn uffgemachd. Aach Tyros woar irschd noch gans freundlisch. In Tyros woar e berühmd Melkart-Hajlischduum, unn die Griesche hawwe in de Phoinikijeä ihrm Melkart ihrn Herakles gesejje, unn de Alexander hadd ja geglaabd, eä wier'n Noochkomme vom Heralkes (Arr. An. II 15,7; Curt. IV 2,2f.; Diodor XVII 40,2; vgl. Brundage 1958). Jetz, mir sinn waschajnisch im Febbewoar 332 v.Chr., woar e gruhs Melkart-Fest (Curt. IV 2,10; vgl. Menander, FGH 783 fr. 1). Unn de Alexander hadd gesaad, eä welld'm Melkart in Tyros peäsönlisch e Opfeä bringe. Awweä da hadd Tyros Umstänn gemachd unn wolld de Alexander freundlisch, awweä bestimmd nedd in die Stadd enneilasse. In Aald-Tyros kennd'eä doch opfeärn. Aald-Tyros hadd uff'm Fesdland gelejje, unn des konnde se sowieso nedd gejjeä'n Alexander veätajdische. Awweä Neu-Tyros, groad da wo de Melkart-Tembl woar, duud uff'enneä Insl leije unn iss vom Uffeä achdhunneäd Meedeä wajd foadd - ajenndlisch nua'n Katzesprung, deed mer heud vlajschd saache, awweä domuals woar dess die halb Mied. Unn dann hadde se aach noch ville Schiffe, die die Stadd veäsoajje konnde. Da weärn se sisch gedoochd hawwe, midd Belaacherungsmaschienscheä unn Aushungeän iss nix - immeähi hadde die Peässeä emmaa drajzeh Juhr lang imsonsd des mi'm Belaacheän ausprobbierd; vlajschd hadd aach de peässische Genneraalstoab "Haald Tyros!" befohle. No ja, wajl awweä de Alexander soi Wanderung rund im's ösdlische Middlmeär aach dessdewäje gemachd hadd, dess de Peässeä ihr Flodd kaan Haafe unn kaan Naachschub mih hawwe selld, desdewäje mußd'eä Tyros hawwe um buchstäblisch jeden Prajs. Unn so iss's aach komme. M'Alexander sein Voamasch woar Gifd fir de Peässeä ihr Flodd, wajl die hadd sisch uffgeleesd, awweä nedd groad in Lufd, sonneän ville Kondinggende sinn direggd zum Alexander üwweägelaafe (dadezou Hauben 1976a). Dadebaj woarn aach die Schiffscheä von de Tyrer ihrne phönikische Nachboarn, Sidon, Byblos unn so wajdeä, so oo die achzisch Schiffe. Vlajschd hadde sisch Tyros unn soi Nochbeärn so geärn wej Offebach unn Frangfuadd odeä wej die Windeggeä Schlüsslrabbeleä unn die Uusdemmeä Maddekouche; unn wej dann de Alexander oogefange, Tyros se schmajse, hawwe die anneärn gesaad, Klasse, da mache mer midd. Unn sinn aach dann Abdajlunge aus'm Zyprische komme, vlajschd hunneärdzwansisch (120; dadezou de Mehl 1995, p. 95f.) unn was's daa noch so gäwwe hadd. Vom Uufeä aus hawwe'm Alexander sei Pioniern n'Damm nach Tyros ennüwweä gebaud (Arr. Anab. II 18,3ff.), awweä wajl die Tyrer degäjegange sinn wej die Welle, woar dess nix mid'deem Damm. Siwwe Moonadd hawwe sich m'Alexander sei Soldoade abgmeuhd wej die Dreschmaschieneknääschde, unn midd ihrm Bloud unn ihrne Knoche aa von de berühmdesde Belaacherunge in de gans Weldgeschischd uff die Baa gestelld. Dann woar's so wajd: Von de Seesajd heär hawwe se de Tyrer ihr Staddmaueä duaschgebroche (unn dess ohne Boschhammeä!). Aach wann de irschde Oogriff noch seriggeschlaache woarn iss, awweä draj Daach druff sinn se uff Tyros luusgange wej die Raggeede. Wej de Na uff'n kaale Oofe, so solle'm Alexander sei Soldoade uff Tyros unn die Tyrer druffgehaache hawwe (in de Ährn 332 v.Vhr.). Aach wann die späderre Geschischdsschrajweä dess "Wejje, wenn se louusgelasse, wüüde ohne Unneälass"-mäßisch üwweädriwwe hawwe, wajl se dadebaj oo'n Endkamf im Karthago im Dridde Punische Kriesch gedoochd hawwe, s'woar immeä noch schlimm genungg. Achdausnd Tyrer duudgemachd, drajzehdausnd als Sklave veäkaafd. Nua dej, die wo sisch in de Melkarttembl (de Melkart woar,wej mer schon veäzehld hawwe, fir die Griesche de selwe wej de Herakles, unn dess woar'n Urahn vom Alexander) geflüschd hawwe, dej sinn devookomme; dadebaj woar aach de Tyrer ihrn Keenisch, de Azemilkos, unn e Fesdgesandschafd aus de Tyrer ihrne Dochdeästadd, aus Karthago, die wo jedes Juhr so'n Bessuch gemachd hawwe (Arr. An. II 24,4-5). Awweä, mer muss aach saache, so bies, wej sisch so e Erroowerung ooheern duud, Tyros als Stadd iss nedd von de Landkoard gewischd woarn unn iss aach in de Zugunfd e wischdisch Fesdung unn Hannlsstadd gebliwwe (n'Üwweäbligg baj Will 1986, p. 78ff., unn e inderessand Sesammefassung zum Alexander seim Feldzuch im Phoenikische unn zou deere Belaacherung find mer baj Grainger 1991, p. 33ff., besonneäs 35-39, wajl so e bissi aus de Phoenikier ihrne Sischd; sonsd hald noch Bosworth 1993, p. 65ff.). [ccclxi,4] In deere Zajd iss noch e zwedd peässisch Gesandschafd baj'n Alexander gemachd: Eä selld'm Dareios die Weibsleud seriggäwwe, unn dadefir deed'eä Rebarrazione (10.000 Talente) krieje, s'ganse Gebied wesdlisch vom Euphrat bis zur Ägäis unn noch owwe druff e Dochdeä vom Gruhskeenisch als Fraa. Des ganse deed dann dademidd gannierd weärn, dess de Alexander m'Dareios sajn Freund unn Bundesgenosse weärn selld. Unn dess Oogebood hadd aa von dene Geschischde fabbrizierd, die wo mer sisch aach heud noch geänn eäzehle duud: "Unn wej dess Oogebood aach'm Alexander sajne Kamfgenosse voagedraache woarn iss, sääd mer, hed'de Parmenion gesaad, wann'eä de Alexander wier, deed'eä's Oogebood oonemme unn mi'm Kriesch uffheärn, nedd dess noch ebbes bassiern deed. Awweä de Alexander hädd zum Parmenion gesaad, wann'eä de Parmenion wier, deed eä's aach so mache, awweä wajl'eä de Alexander wier, deed'eä m'Dareios dess saache, was'eä'm schonn gesaad hädd." (So bajm Arr. Anab. II 25,1-3; nedd vill anneäsdeä aach bajm Plut. Alex. 29,4-9 unn an noch e poar Plätz.) N'anneä'n Üwweälieferungsstrang sinn Diodor (Diod. XVII 39; 54,1-6) unn Curtius Rufus (Curt. IV 5,1-8; 11,1-22). Gans berühmd iss des, was bajm Diodor (Diod. XVII 54,4f.) stihd: "Von de anneärrn hadd sisch kanns getraud, n'Road se gäwwe, wajl des woar ja e Moaddsoogelejjnhajd, awweä de Parmenion hadd als irschdeä gesaad: ‚Wann isch de Alexander wier, deed isch des Oogebood oonomme unn deed'n Veädraach mache.' Awweä de Alexander hadd gesaad: ‚Des deed isch aach mache, wann isch de Parmenion wier!'" (vgl. Bosworth 1988a, p. 76). De Pompeius Trogus (Justin XI 12,3-16) veäzehld des so: "(§3) Interiecto tempore aliae epistulae Darii Alexandro redduntur, quibus filiae matrimonium et regni portio offertur. (§4) Sed Alexander sua sibi dari rescripsit iussitque supplicem venire, regni arbitria victori permittere. (§5) Tunc spe pacis amissa bellum Darius reparat et cum quadringentis milibus peditum, centum milibus equitum obviam vadit Alexandro. (§6) In itinere nuntiatur uxorem eius ex conlisione abiecti partus decessisse, eiusque mortem inlacrimatum Alexandrum exequiasque benigne prosecutum, idque eum non amoris, sed humanitatis causa fecisse; (§7) nam semel tantum eam Alexandro visam esse, cum matrem parvulasque filias eius frequenter consolaretur. (§8) Tunc se ratus vere victum, cum post proelia etiam beneficiis ab hoste superaretur, gratumque sibi esse, si vincere nequeat, quod a tali potissimum vinceretur. (§9) Scribit itaque et tertias epistulas et gratias agit, quod nihil in suos hostile fecerit. (§10) Offert deinde et maiorem partem regni usque Euphratem flumen et alteram filiam uxorem, pro reliquis captivis XXX milia talentum. (§11) Ad haec Alexander gratiarum actionem ab hoste supervacaneam esse respondit; (§12) nec a se quicquam factum in hostis adulationem, nec quod in dubios belli exitus aut in leges pacis sibi lenocinia quaereret, (§13) sed animi magnitudine, qua didicerit adversus vires hostium, non adversus calamitates contendere; (§14) pollicetutque praestaturum se ea Dario, si secundus sibi, non par haberi velit. (§15) Ceterum neque mundum posse duobus solibus regi, nec orbem summa duo regna salvo statu terrarum habere. (§16) Proinde aut deditionem ea die aut posteram aciem paret; nec polliceatur sibi aliam, quam sit expertus, victoriam." De Pompeius Trogus schajnd se schrajwe, die Peässeä hedde irschd nua die Halys-Grens oogeboode, awweä des kennd aach e Eäbbstügg aus de Peässeäkrieschsdiskussione im viadde Jahrhunneärd soi. Kloar iss: De Alexander will uff's Ganse gih, unn de Parmenion hadd Muffe kriehd. S'ganse Peässeärajsch se erroowerän, dess hääsd nemmlisch, aus'm Middlmeärgebied erraus dejf in de Middlerre Osde voasestoose - als wajdeä weg vom Makedonische. Dess hadd de Philipp II. nedd gewolld (anneäsdeä Fredericksmeyer 1982), unn dess wollde aach soi aale Gennerääl nedd; aach de Parmenion woar hald noch vom aale Schlaach. Dess'eä soi Maul so uffgerobbd gehabbd hadd, dadrüwweä derf mer sisch nedd wunneän: So sinn hald die makedonische Hetairoi midd ihrm Keenisch imgange. No ja, uff dess Probleem, dess die aale makedonische Offziern nedd so wollde wej de junge Alexander, dadruff weär mer noch öfdeärs komme. Unn manschmual iss's aach bies ausgange. Awweä jetz schajnd sisch de Keenisch noch loggeä duaschgesetzd se hawwe. Unn wem'mer uff's Enn gugge duud, hadd eä aach Rääschd: Was hädd'eä de Peässeä jetz aus'm Schwitzkasde loasse solle! Aach de Kallias-Friedn woar nua so lang goud, wej die Peässeä schwach woarn. De Alexander wolld bestimmd kaan zwedde Kallias soi (Dadezou noch emmaa de Bernhardt 1988 unn die Hackl 1988, p. 706ff., awweä aach de Wirth 1971, p. 104ff.). [Taeger, Altertum I 362, oben] Zou deere Zajd woar'm Alexander soi Gruhsoffensive gejjeä's Peässeäreisch aus'm gröbsde raus, unn die Achämenide woarn daahi seriggebombd woarn, wo se gestanne hadde, befir se de Lyderkeenisch Kroisos uffgemischd hadde: Dess gesamde Ufeä vom södlische Middlmeär woar von de Dardanelle bis zum Nildeldaa im Alexander seine Hänn, de Peässeä ihr Flodd abgesoffe, üwweägelaafe oddeä sonsdwej stifdegange; aach im Schwoarze Meär iss's vooranngange. Naach de Erroowerung von Egybbde häd'de Alexander also ajenndlisch Zajd gehabbd, Zajd dadefir, soi Possizjone se steägge unn se sischeän, Feinduffklärung se bedrajwe, Veästeäggunge erransefihrn unn was mer hald so mäschd zwische aaneä Offensiv unn de näxd, gell! Awweä wann de Alexander schonn midd seim Voamasch nach Egybbde ville gestannenne Stoabsoffziern s'Staune geleännd hadd, dann woar baj seim Abstescheä in die Owase Siwa s'Wunneän uff'm Lehrplaan (Arr. Anab. III 3f.; Diod. XVII 49-51; Curt. IV 7,4-25; Strabo XVII C814 nach Kallisthenes; Plut. Alex. 26f.; Justin XI 11; neeweä de ennspreschnde Kabiddl in de gruhse Alexander-Leäwnsbeschrajwunge vgl. z.B. Gitti 1951 odeä Langer 1981). Dej Owase woar so rischdisch j.w.d., "haase Sand unn e veäloarn Land" kennd mer fasd dadebaj singe, awweä daa hadd's ebbes gäwwe, was de andigge Mensch weenischdens gennau so inderessierd hadd wej'n Napoleon die Pyrramidde: Dess in Griescheland weldberrühmde Ammon-Orraagl. Unn sajdeem de Alexander daa voagesproche hadd, fraache sisch die Mensche, was hadd'eä da gewolld unn was hadd's Orraagl'm veäzehld? Unn mer kann nua saache, dadebaj sinn die dollsde Andwoadde errauskomme; vom Pompeius Trogus sajm Berischd iss folschndes bajm Justin stih gebliwwe: "XI. Inde Rhodum Alexander, Aegyptum Ciliciamque sine certamine recepit. (§2) Ad Iovem deinde Hammonem pergit consulturus et de eventu futurorum et de origine sua. (§3) Namque mater eius Olympias confessa viro suo Philippo fuerat, Alexandrum non ex eo se, sed ex serpente ingentis magnitudinis concepisse. (§4) Denique Philippus ultimo prope vitae suae tempore filium suum non esse palam praedicaverat. (§5) Qua ex causa Olympiada velut stupri conpertam repudio dimiserat. (§6) Igitur Alexander cupiens originem divinitatis adquirere, simul et matrem infamia liberare, per praemissos subornat antistites, quid sibi responderi vellet. (§7) Ingredientem templum statim antistites ut Hammonis filium salutant. (§8) Ille laetus dei adoptione hoc se patre censeri iubet. (§9) Rogat deinde, an omnes interfectores parentis sui sit ultus. Respondetur patrem eius nec interfici posse nec mori; regis Philippi plene peractam ultionem. (§10) Tertia interrogatione poscenti victoriam omnium bellorum possessionemque terrarum dari respondetur. (§11) Comitibus quoque suis responsum, ut Alexandrum pro deo, non pro rege colerent. (§12) Hinc illi aucta insolentia mirusque animo increvit tumor exempta comitate, quam et Graecorum litteris et Macedonum institutis didicerat. (§13) Reversus ab Hammone Alexandream condidit et coloniam Macedonum caput esse Aegypti iubet." Uff Hessisch hääsd des uugefihr so: "Unn dann iss'eä zum Jupiter Ammon gemachd, wajl eä wolld wisse, wej die Zukunfd aussejje deed unn von wem eä abstamme deed. Wajl, ihm soi Mamme, die Olympias, hadd ihrm Mann Philipp gebajschd gehabbd, des'se mi'm Alexander nedd von ihm, sonneärn von'eärreä moadds gruhs Schlang schwangeä woarn wier. Unn noch kuazz voa sajm Duud had'de Philipp so, dess all es heärn sellde, Oaddeä gäwwe, dess de Alexander nedd ihm sajn Boub wier. Unn desdewäje hadd sich de Philipp von de Olympias scheide loasse, als ob se zougäwwe hedd, die Ejje gebroche se hawwe. M'Alexander soi irschdes woar's jetz, sisch e göddlisch Abstammung zouzoulejje unn soi Muddeä von de Schann se befrajn. Unn so had'de Alexander Leud vorausgeschiggd unn de Paffe Oaddeä gäwwe loasse, was'se'm als Andwoadde gäwwe sellde. Wej'eä in de Tembl komme iss, hawwe'n die Paffe aach glajsch als'm Ammon sajn Suh gegrüßt. De Alexander woar so froh, dess de Godd ihn als sajn Boub oogenomme hadd, dess'eä aach glajsch befohle hadd, dess de Ammon als ihm sajn Vaddeä oogeguggd weärn selld. Dann hadd'eä gefraachd, ob'eä die ganse Leud, die wo sajn Vaddeä eämoadd hedde, bestrafd hedd. Eä hadd als Andwoadd kriehd, dess ihm sajn Vaddeä nedd imgebroochd weärn kennd unn aach nedd steärwe kennd; de Keenisch Philipp wier vollstännisch geräschd woarn. Dann hadd'eä's dridde Maa gefraachd unn hadd als Andwoadd kriehd, dess'eä die ganse Kriesche gewinne deed unn die gans Weld eärroweärn deed. Unn aach m'Alexander soj Beglajdeä hawwe als Andwoadd kriehd, dess de Alexander als Godd unn nedd als Keenisch veäeährd weärn selld. Daduasch iss'm Alexander soi Üwweäheblischkajd als noch gewachse, unn'n gans komische Gröhsewahn iss im Alexander sajm Kobb gewachse unn hadd des ganse zivilisierde Benemme ausgelöschd, was'eä aus de Griesche ihrne Büscheä unn de Makedone ihrne Eäziejung geleärnd gehabbd hadd. Wej eä widdeä vom Ammon komme iss, hadd'eä Alexandria gegründ und befohle, dess dej makedonisch Kollonie die Haubdstadd von Egybbde weärn selld." Die gängischsd Eägleärung fir des, was de Alexander da in Siwah wolld (unn wo de Rommel nie hikomme iss), iss, dess de Alexander sisch - soozesaache noddarrijell unn von gans owwe - beglauwische loasse wolld, dess'eä de Suh von'm Godd wier, genaueä noch m'Zeus (deen hadde die Griesche mi'm Ammon glajschgesetzd unn die Römeä midd ihrm Jupiter) sajn Boub. Dess maand aach de Taeger Fritz (1958, p. 363 unn 1957, p. 191ff.), unn wann's stimme deed, wier's kaa schlääschd Iddee geweäse, wajl fir die Griesche woar dess Ammon-Orraagl orsch wischdisch, unn de Aexander hädd dademidd baj de Griesche bestimmd Punggde mache kenne. Awweä sajdeem's m'Kraft Konrad soi Buch vom `razjonaale' Alexander gäwwe duud (1971, besonneäs p. 43ff.), muß mer sisch dess schonn vill weenischeä "mythisch" (Taeger) oddeä "myssdisch" (Wilcken 1962, p. 246) oogugge. Rischdisch iss, dess die Ammon-Priesdeä de Alexander als'm Ammon sein Suh begrüßd hawwe, unn wajl de Alexander ja inzwische zum Pharao beföeddeärd woarn woar, iss dess aach gans noamaal, de Pharao iss, wajl'eä de Pharao iss, m'Ammon sein Boub. De Alexander selweä hadd nie vill Gemmäsch wejjeä'm Ammon gemachd. So woar's hald fir'n Alexander "nua" n'aawendeujeälische Ausfluuch nach Siwa uff de Spurn von seine Urahne Herakles unn Perseus zou'm üwweärall ooeäkannde Orraagl, awweä fir die, die nach'm geleäbd hawwe, zou rommandisch, um nedd s'Goarn noch wajdeä se spinne. Naddirlisch hadd nedd nua dej klaa Wüsdeoaddschafd ihrn Daal bajgedraache, sonneän aach de Alexander selweä, wajl'eä nie gesaad hadd, was's Orraagl m'veäruure hadd. Awweä dess'eä sei Maul gehaale hadd, dess sprischd hald aach dadegejjeä, dess de Alexander sein Bessuch in de Owase Siwa polliddisch baj de Griesche direggdveämaggde wolld, so wej's de Lysander emmaa veäsuchd gehabbd hadd, wej'eä in Spadda Keenisch weärn wolld. Vill wischdischeä woar daa, dess's Apollon-Orraagl von Didyma-Branchidai baj de berühmde Polis Milet im Ionisch-Karische ausgereschend wejjeä'm Alexander s'irschde Maa saj'de Zeästöörung duasch die Peässeä widdeä mundeä woarn iss unn gemeld hadd, de Alexander wier'm Zeus sein Suh. Unn aach hier selld mer sich oo'n Lysander errinneän, wajl deer hier im Klaasijaddische aach als Befreijeä (damuals von de Addeeneä) wej'n Godd veäehrd woarn iss. Awweä was soll mer saache, m'Alexander sein Bessuch in Siwa hadd sei fesd Plätzi im Saachekreis im'n Alexander, unn dess hadd aach soi Berreschdischung, wajl de Alexander hald vill mih iss als wej e hisdoorisch Peäsoon (zou deem ganse gibbd's n'goure Üwweäbligg vom Taeger 1957, I 191ff. unn vom Kienast 1987; s'aale Schrifduum - besonneäs wischdisch m'Wilcken soi Sache - baj Bengtson 1969, p. 544). [ccclxiv,3] Dess's daa vlajschd noch e Bedeudung von dem Abstescheä gäwwe hadd, da kimmd mer druff, wem'mer sisch oogugge duud, wo de Alexander lang iss: Hizous iss'eä uff de Küsdestroas nach'm Ammonium in de Owase Siwa maschierd, wo's aanischeämaase sischeä woar; awweä wej'eä dann widdeä haam nach Memphis gemachd iss, iss'eä uff deere Schossee maschierd, die wo midde duasch die Wüüsd gange iss. Hier hadd de biise Peässeäkeenisch Kambyses aach'emmaa e Ammee langgeschiggd gehabbd, awweä se sinn allminanneä in'm Sandstuamm umkomme (Her. III 26) Dess woar aach widdeä aa von deene Sache, mid'deene sisch de Alexander in Egybbde als de goure unn fromme Keenisch unn Pharao uffgefihrd hadd. Wej'eä in Memphis ookomme iss, woarn schon grieschische Gesande aus Hellas daa; die Grieschestädde in de Kyrenaika hadde sisch'm schonn voaheä als Symmachoi oogeschlosse (Diodor XVII 49,3; Curt. IV 7,8; dadezou oasch wischdisch de Laronde 1987, p. 28ff.). In Memphis hawwe sisch aach frische Drubbe veäsammld. Awweä vill inderessandeä iss's, wej dess de Alexander mid'de Veäwaldung vom Egybbdische gehaale hadd. Eä hadd nemmlisch alles beim aale gelasse, wej aach schonn die Erroowerreä, die wo voar'm komme woarn. Die Egybbdeä hadde dess schon sajd aanische dausend Juhrn goud im Griff, unn desdewäje iss die Zifielveäwaldung aach zwaa Egybbdeän gäwwe woarn. Awweä baj de makedonische Offziern unn de Besatzungsdrubbe had'de Alexander's anneäsdeä gehaale, dess kaaneä uff dumme Gedangge komme selld. Vom rischdische Egybbde sinn die Gebiede im Osde unn im Wesde weschgenomme woarn unn zou ajenne Provinse gemachd woarn. De OB Egybbde hadd nix mid'de Zifielveäldung se duu gehabbd, unn aach die wischdische Gannisoone in Memphis unn in Pelusion unn aach de Floddebefehlshaaweä in Pelusion hawwe nedd'm OB Egybbde unneästanne, sonneän direggd'm Reisch. Dadevoo woar noch'emmaa s'Finansamd fir's Egybbdische unneä'm Kleomenes von Naukratis abgedaald unn aach direggd m'Alexander unneästelld, wajl Geld, dademidd konnd mer Söldner oikaafe unn'm Alexander biis in de Rügge falle. Dej Uffdaalung, die wo Uffstänn gejjeä Keenisch unn Reisch verhinneän selld, iss tybbisch woarn fir'm Alexander seim Reisch (zou deem ganse wischdisch - unn uff Deutsch! - Ehrenberg 1965a unn Vogt 1938, p. 304ff.; zou de Veäwaldung goud se leäse iss aach m'Glotz/ Cohen/ Roussel 1945, p. 94, ihrn Üwweäbligg). Mi'm Kleomenes von Naukratis hadd sisch de Alexander n'rischdische Räuweä unn Geldmann gesuchd, deä die Egybbdeä oaddenlisch ausgenomme hadd. Spädeä, wej de Ptolemaios Lagou die egybbdisch Satrapie üwweänomme hadd, konnd'm de Kleomenes stolz n'Schatz von achdausnd (8.000) Talende präsendiern. In de Schrifd "Oikonomika" (m'Aristoteles zougeschriwwe, iss awweä nedd von'm) stihd, de Kleomenes hedd de Preis fir die Frischd manibulierd unn hedd de Egybbdeä ihr Paffe um die Temblschätz gebroochd (Aristot. Oik. II 2,33,1352a-b); un in de Gerischdsredd "Gejjeä Dionysodoros" (m'Demosthenes zougeschriwwe, iss waschajnlisch awweä nedd von'm) stihd des aach mid'dem Preis fir die Frischd (Dem. or. 56,7). [Taeger, Altertum I 364, 3. Absatz] [ccclxiv,4] Am achzehnde Sebdembeä dann iss de Alexander üwweä'n Tigris gemachd. S'woar Huuchwasseä, awweä s'hadd e Furd gäwwe, wo se ennüwweä konnde (Diod XVII 55,3-6; Curt. IV 9,14-23; Arr. An. III 7,5; üwweä dej Furd vgl. Marsden 1964, p. 20f.). Aafach woar's nedd, awweä so iss de peässische Satrap Mazaios ins Hallo gestelld woarn. No ja, die Peässeä hedde suwejsu nedd gruhs probierd, de Alexander hier uffsehaale: Soi Üwweäraschungsgeschengg selld'eä anneäsdeäwo krejje (Curt. IV 9,7.12; zou dem Mannöveä, besonneäs in de Üwweälieferung vom Curtius Rufus de Uffsatz von Rutz 1981 unn die ennspreschnde Sajde bajm Bernard 1990, p. 521ff. duaschleäse). [Taeger, Altertum I 364, 4. Absatz unten] [ccclxv] De Dareios wolld midd alleä Gewald die Ennschajdung eäzwinge, wajl de Alexandeä hadd'm ja klibb unn klar gesaad gehabbd, dess's nua aan Gruhskeenisch in Asije gäwwe kennd. Unn aach bajm Schlachdfeld had'de Dareios druff uffgebassd, dess's n'Oadd soi selld, wo'eä soi zahlemäsisch Üwweälejjnhajd unn soi Kawallerie unn die Sischlwaache voll ausspille kennd. So'n Platz hadd'eä in de Neh von Arbela im Assyrische gefunne, bajm Ördsche Gaugamela (dadezou de Schachermeyr 1973, p. 270). Unn des aach bestimmd alles basse deed, desdewäje hadd'eä die Gejjnd sogoar planiern loasse (Diod. XVII 53,4; Curt. IV 9,10). Des woarn die Lehre, die wo de Dareios aus de Niedeälaache am Granikos unn baj Issos gezooche gehabbd hadd (Curt. IV 14,12; 16,27; Arr. An. III 8,7). Unn dann hadd'eä noch befohle, dess die Drubbe jedn Daach uff dem Schlachdfeld exerziern sollde (Diod. XVII 53,4; 55,1). Gell, de Peässeäkeenisch wolld weägglisch nix oobrenne loasse (üwweä'm Dareios sajn Schlachdplan s. Bernard 1990, p. 520ff.). De Pompeius Trogus (Justin XI 12-14,8) hadd des üwweä die Schlachd baj Gaugamela geschriwwe: "(cap. XII.) Darius cum Babyloniam perfugisset, per epistulas Alexandrum precatur, redimendarum sibi captivarum potestatem faciat, inque eam rem magnam pecuniam pollicetur. (§2) Sed Alexander pretium captivarum regnum omne, non pecuniam petit. (§3) Interiecto tempore aliae epistulae Darii Alexandro redduntur, quibus filiae matrimonium et regni portio offertur. (§4) Sed Alexander sua sibi dari rescripsit iussitque supplicem venire, regni arbitria victori permittere. (§5) Tunc spe pacis amissa bellum Darius reparat et cum quadringentis milibus peditum, centum milibus equitum obviam vadit Alexandro. (§6) In itinere nuntiatur uxorem eius ex conlisione abiecti partus decessisse, eiusque mortem inlacrimatum Alexandrum exequiasque benigne prosecutum, idque eum non amoris, sed humanitatis causa fecisse; (§7) nam semel tantum eam Alexandro visam esse, cum matrem parvulasque filias eius frequenter consolaretur. (§8) Tunc se ratus vere victum, cum post proelia etiam beneficiis ab hoste superaretur, gratumque sibi esse, si vincere nequeat, quod a tali potissimum vinceretur. (§9) Scribit itaque et tertias epistulas et gratias agit, quod nihil in suos hostile fecerit. (§10) Offert deinde et maiorem partem regni usque Euphratem flumen et alteram filiam uxorem, pro reliquis captivis XXX milia talentum. (§11) Ad haec Alexander gratiarum actionem ab hoste supervacaneam esse respondit; (§12) nec a se quicquam factum in hostis adulationem, nec quod in dubios belli exitus aut in leges pacis sibi lenocinia quaereret, (§13) sed animi magnitudine, qua didicerit adversus vires hostium, non adversus calamitates contendere; (§14) pollicetutque praestaturum se ea Dario, si secundus sibi, non par haberi velit. (§15) Ceterum neque mundum posse duobus solibus regi, nec orbem summa duo regna salvo statu terrarum habere. (§16) Proinde aut deditionem ea die aut posteram aciem paret; nec polliceatur sibi aliam, quam sit expertus, victoriam. (cap. XIII.) Postera die aciem producunt, cum repente ante proelium confectum curis Alexandrum somnus adripuit. (§2) Cum ad pugnam solus rex deesset, a Parmenione aegre excitatus, quarentibus somni causas omnibus inter pericula, cuius etiam in otio semper parcior fuerit, (§3) magno se aestu liberatum ait, somnumque sibi a repentina securitate datum, quod liceat cum omnibus Darii copiis confligere; veritum se longam belli moram, si Persae exercitum divisissent. (§4) Ante proelium utraque acies hostibus spectaculo fuit. (§5) Macedones multitudinem hominum, corporum magnitudinem armorumque pulchritudinem mirabantur, Persae a tam paucis victa suorum tot milia stupebant. (§6) Sed nec duces circuire suos cessabant. (§7) Darius vix denis Armeniis singulos hostes, si divisio fieret, evenire dicebat; (§8) Alexander Macedonas monebat, ne multitudine hostium, ne corporis magnitudine vel coloris novitate moverentur; (§9) tantum meminisse iubet, cum isdem se tertio pugnare; nec meliores factos putarent fuga, cum in aciem secum tam tristem memoriam caedium suarum et tantum sanguinis duobus proeliis fusi ferrent; (§10) et quemadmodum Dario maiorem turbam hominum esse, sic virorum sibi. (§11) Hortatur, spernant illam aciem auro et argento fulgentem, in qua plus praedae quam periculi sit, cum victoria non ornamentorum decore, sed ferri virtute quaeratur. (cap. XIV.) Post haec proelium committitur. Macedones in ferrum cum contemptu totiens a se victi hostis ruebant: contra Persae mori quam vinci praeoptabant. (§2) Raro in ullo proelio tantum sanguinis fusum est. (§3) Darius cum vinci suos videret, mori et ipse voluit, sed a proximis fugere conpulsus est. (§4) Suadentibus deinde quibusdam, ut pons Cydni fluminis ad iter hostium inpediendum intercluderetur, non ita se saluti suae velle consultum ait, ut tot milia sociorum hosti obiciat; debere et aliis fugae viam patere, quae patuerit sibi. (§5) Alexander autem periculosissima quaeque adgrediebatur, et ubi confertissimos hostes acerrime pugnare conspexisset, eo se semper inmergebat periculaque sua esse, non militis volebat. (§6) Hoc proelio Asiae imperium rapuit, quinto post acceptum regnum anno; (§7) cuius tanta felicitas fuit, ut post hoc nemo rebellare ausus sit patienterque Persae post imperium tot annorum iugum servitutis acceperint. (§8) Donatis refectisque militibus XXXIV diebus praedam recognovit." (zou dere Schlachd von Gaugamela selld mer sisch oogugge de Ufssatz vom Griffith 1947 unn s'Buch vom Marsden 1964 unn de oasch wischdische Uffsatz vom Wirth 1981). [Taeger, Altertum 365] [ccclxvi] [ccclxvi,2] Mir wisse schon aus'm Plutarch (Cam. 19,5; Alex. 31,8) zimmlisch gennaa, dess dej Schlachd am irschde Oggdooweä 331 v.Chr. geschlaache woarn iss, wajl des iss duasch asdronomische Daachebüscheä aus Babylon bestädischd woarn (Sachs/ Hunger 1988, I 179: 24. Ululu; vgl. Bernard 1990, p. 516f.). [Taeger, Altertum 366,2] Awweä weil hald dess mid'deem Köpfungsschlaach nedd geklabbd gehabbd hadd, woar - unn mer muß aus'm Alexander sajm Bliggwinggel erraus saache - nua e Voaendscheidung gedroffe woarn. Unn des iss ebbes anneäress, als wann bajm Schlachde dehaam de Schußabberaad nedd rischdisch oogesetzd weärn duud unn die Sau mi'm Loch im Kobb unn Bloud in de Aache noch e poar Runde zwische'm Säustall unn de Misdkaud drejje derf: Dareios, de Kamf gihd wajdeä, des mussd'm Alexander soi Parol in de näxde Moonadde soi. Goud, Klaasije, s'Syrische, Egybbde unn jetz aach Mesopotamije, des woar grissdndaals m'Alexander. Awweä de Dareios III. woar immeä noch de Scheff im Iran, unn da woarn die iranische Stämm, präschdische Rajdeä, n'uugeheujeä gruhse Raum, deä wo duaschqueärd soi wolld, koomisch Weddeä unn dess mer immeä wajdeä foadd woar von dehaam. Vlajschd iss's goud, wem'mer hier oo deere Stell emmaa n'Voaguggeä mäschd unn naachleäse duud, wej wajd de römische Kajseä Trajan oddeä de Septimius Severus in deere Gejjend komme sinn - nemmlisch üwweahaabd nedd üwweä's Mesopotamische ennaus! Doo woar immeä noch e hadd Nuss se knagge fir'n Alexander, ejjeä e Koggusnuss als e Wallnuss! [ccclxvi,4] Dereweil woar ja in Griescheland e zwedd Frond enstanne, wann aach fir die Peässeä zou spääd. Spadda, des mi'm Philipp II. unn sajm Suh nedd vill am Houd gehabbd hadd unn wejjeä dene Gebiede abgäwwe mussd, hadd im Peloponnesische e Koalizjon sesammegebroochd von deene all, die wo mid'dere Friedhofsrouh, die mi'm Korinthische Bund in Hellas ausgebroche woar, nix oofange konnde. Achaia, Elis unn Arkader (hald bis uff Megalopolis, die eewische Spaddahasseä) hawwe middgemacht, unn aach im Noadde, im Thessalische unn anneäsdwo, sinn se uurouisch woarn. Unn wajl Griescheland Griescheland iss, hawwe sisch die Addeeneä errausgehaale (wej die Spaddaneä es aach baj Chaironeia gehaale hadde; Plut. Mor. 818e-f): S'kennd de Demosthenes geweäse soi, deä im's veäplatze nedd nedd midd'm Agis sesammegih wolld unn sich duaschgesetzd hadd; s'kennd aach soi, dess's de Addeeneä gans goud gefalle hadd wej's woar (vgl. Badian 1967, p. 182f. unn Engels 1989, p. 209ff.). Trotzdem wollde ville Addeeneä gejjeä die Makedone middmache unn hawwe beschlosse, m'Agis midd Krieschsschiffe se helfe; awweä des had'de Demades veähinneärd (Habicht 1995, p. 32). No ja, so gans schoufl waorn die Addeeneä aach widdeä nedd, unn desdewäje hawwe se uff de anneä Sajd aach kaa Soldoade gejjeä Spadda abgestelld (so de Badian 1989 unn de Habicht 1989 gejjeä Potter 1984). Awweä die miesde von dene, die wo midd Spadda nedd konnde, die hawwe baj die Makedone gehaale unn aach Soldoade mobbilisierd. Des woar'm Antipater, der im Makedonische unn in Hellas de Alexander veädreäre hadd, soi Reddung. Irschdens hadd'eä nedd so vill Soldoade gehabbd unn zweddens hadd's im Thrakische Ziaggus gäwwe, was awweä nedd so well woar, wej die Spaddaneä vlajschd gedoochd hawwe (Diodor XVII 62,4ff.; dadezou de Berve 1926, Nr. 499). Also mussd de Antipater die Drubbe vom Korinthische Bund sesammedrommelle (ob aach Addeeneä dadebaj woarn, waas mer nedd; dadezou Potter 1984 unn Badian 1967), was aach soi Zajd gebrauchd hadd, unn iss dann in die Peloponnes midd viazzischdausnd Mann (unn dademidd haushoch de Spaddaneä üwweälejje) oigerüggd. Hier woarn groad die Spaddaneä unn ihne ihr Symmachoi kräfdisch debbaj, Megalopolis im Arkadische se belaacheärn. Voa deere Stadd hadd's dann im Herbsd 331 odeä im Freujuhr 330 v.Chr. (die Daddierung iss striddisch, vgl. de Üwweäbligg bajm Will 1983, p. 76f.) e gruhs Schlachd gäwwe, wo'm Antipater soi üwweälejjenne Drubbe die Spaddaneä unn dene ihr Veäbünde flach gemachd hawwe. Aach de Spaddaneäkeenisch, de Agis III. iss uff'm Schlachdfeld gebliwwe, wajl eä wolld nedd foaddlaafe, solang's noch gange wier (unn midd'm sinn widdeä emmaa n'Haffe Spaddaneä gefalle). De Keenisch Agis, deä woar die Seel vom ganse Uffstand geweäse. Jetz woar alle voabaj. [ccclxvi,5] Unn dann iss daa doch noch ebbes gans komisches bassierd, wem'mer so oo Theben im Boiotische oddeä Tyros oddeä Gaza dengge duud: Elis unn Achaia mussde Rebbarrazione oo Megalopolis bezoahle, noamale Heädde. Awweä Spadda, des had'de Alexander mi'm bloo'e Aache devookomme lasse (Curt. VI 1; Plut. Mor. 235b). De Taeger maand (1958, I 366), de Alexander wier wejjeä de Spaddaneä ihrne gruhse Veägangehajd so schennerös geweäse (also so ähnlisch wej Spadda zou Addeen woar nach'm Peloponnesische Kriesch). No ja, Spadda woar suwejsu feäddisch unn hedd groad zou'm Zwerje-Uffstand gedaachd; da woar's lajschd, sisch nedd die Heänn dreggisch se mache midd'm zwedde Theben. In Hellas woar's widdeä rouisch, unn's selld aach so blajwe fir die nexde Juhrn (zum Agis-Kriesch gibbd's n'goure Üwweäbligg bajm Berve 1926, II Nr. 94, p. 48f., bajm Noethlichs 1987b unn bajm Bosworth 1993, p. 198ff. unn bajm Badian 1994 unn aach nachgugge bajm Wirth 1985d; unn mer selld sisch aach noch folschnde Uffsetz ennajduu: Badian 1967, Cawkwell 1969, Bosworth 1975). Unn de Pompeius Trogus (Justin XII 1,4-11) had'des hier üwweä'n Agis-Kriesch veäzehld: "(§4) Dum haec aguntur, epistulae Antipatri a Macedonia ei redduntur, quibus bellum Agidis, regis Spartanorum, in Graecia, bellum Alexandri, regis Epiri, in Italia, bellum Zopyrionis, praefecti eius in Scythia continebatur. (§5) Quibus varie adfectus plus tamen laetitiae cognitis mortibus duorum aemulorum regum quam doloris amissi cum Zopyrione exercitus cepit. (§6) Namque post profectionem Alexandri Graecia ferme omnis in occasionem reciperandae libertatis ad arma concurrerat, auctoritatem Lacedaemoniorum secuta, (§7) qui Philippi Alexandrique et pacem soli spreverant et leges respuerant; dux huius belli Agis, rex Lacedaemoniorum, fuit. (§8) Quem motum Antipater contractis militibus in ipso ortu oppressit. (§9) Magna tamen utrimque caedes fuit. (§10) Agis rex cum suos terga dantes videret, dimissis satellitibus, ut Alexandro felicitate, non virtute inferior videretur, tantam stragem hostium edidit, ut agmina interdum fugaret. (§11) Ad postremum etsi a multitudine victus, gloria tamen omnes vicit." [Taeger, Altertum I 366//403 alt] [ccclxvii] [ccclxvii,2] Glajsch nach de Schlachd von Gaugamela had'de Satrap Mazaios (gennau, deä, deä wo in de Schlachd von Gaugamela so tapfeä gekämfd gehabbd hadd) die Stadd Babylon kamflos üwweägäwwe. Die Babylonijeä hawwe m' Alexander n'gruhse Bahnhof berajd, unn de Alexander hadd'm babylonische Staddgodd Bêl-Marduk geopfeärd, unn de Alexander hadd befohle, dess de Bel-Marduk-Tembl, deä wo Esagila gehaase hadd (den wo de Achämenidekeenisch Xerxes zeästörd hawwe soll, waj aach noch de Taeger 1958, I 367 schrajwe duud, was awweä nedd stimme deed, so Kuhrt/ Sherwin-White 1987a), widdeä uffgebaud (odeä vljajschd besseä widdeä schie gemachd) weärn selld. Ville Foascheä hawwe gemaand, dej Babylonijeä, die hedde n' Alexander desdewäje so geänn gehabbd, wajl se die Achämenide ims Veäplatze nedd hedde lajde kenne, wajl die Achämenide sajd'm Xerxes hedde Babylon veäkomme loasse, awweä sovill schajnd klar, die späde Achämenide hawwe aus Babylonije kaa Wallachei gemachd (so van Driel 1987 unn Kuhrt 1987a). Unn die Kuhrt (Kuhrt 1990) maand aach noch, deä gruhsoadische Emfang vom Alexander in Babylon, des hedd alles zou de Babylonijeä ihrm bewährde Programm dezou geheärd: Was mach isch midd'm üwweämäschdische Eärrooweärreä? So wier de Alexander fir die Babylonijeä aach nua widdeä n'neue Heäscheä von ausweärds geweäse. M'Alexander sajn goure Freund Harpalos iss in Babylon gebliwwe, wo'eä die Owweäuffsischd üwweä die Rajschsfinanse gehabdd hadd (Diod. XVII 108,4; dadezou Jaschinski 1981, p. 18ff.). [ccclxvii,3] Also de Alexander wolld uff'm schnellsde Weesch in die Persis, was's Heäzz vom Achämeniderajsch woar. In Persepolis, da had'de de Gruhskeenisch uff sajm Droon gesesse, da sinn aach die Schätze aus dem ganse gruhse Rajsch gesammld woarn, unn in Pasargadai sinn die duude Achämenide begraawe woarn. Solang de Dareios II. noch Heärr in de Persis woar, kond'eä mid'dene Schätze als mih Ammejje uffstelle. Des woar die a Sajd. Unn uff de anneä Sajd, wann eä, de Alexander, n'Dareios da errausgeschmisse hedd, dann wier de Dareios baj de Peässeä gans unne duasch; unn'eä, de Alexander, hedd gans vill Pungde gemachd in dem Spill: Weä iss hej de besseä Achämenid, de Dareios odeä de Alexander? Awweä von Susa nach Persepolis woar's noch e gans schih Stügg. Unn die Zajd, die hadd fir'n Dareios geschaffd. Desdwäje had'de Alexander soi Drubbe gedaald. Die, die wo nedd groad die schnellsde woarn, unn de Tross, die sinn unneä;m Parmenion uff de Schossee nach Persepolis maschierd (Arr. An. III 18,1; Curt. V 3,16; dadezou Stein 1940, p. 18ff. unn Hansmann 1972, p. 117ff.); unn fir sisch selweä had'de Alexander so e Oard "Stuhsammee" sesammegestelld. Wajl, eä wolld de kürzesde Weesch nomme, unn deä iss duasch die "Peässische Doorn" gange. Die Peäsische Doorn, des woar n'schmoale Pass, dem wo mer goud veädajdische konnd (Arr. An. III 18,2; Strabo XV 3,6; in de anneärn Borne hääsd deä Pass "Susische Doorn": Curt. V 3,17; Diod. XVII 68,1; Polyain. IV 3,27 - gell, mer aus de anneä Rischdung gugge duud, gihd dej Passtroas nach Susa. Dadezou Stein 1940, p. 25 unn Hansman 1972, p. 117f. unn Bosworth 1988a, p. 90). No ja, unn da had'dann de Ariobarzanes, was de Satrap von de Persis woar (Arr. An. III 18,2.7.9; Curt. V 3,17; 4,33f.; Diod. XVII 68,1; dadezou Berve 1926, Nr. 115), uff'n Alexander gebassd. Wie's hald so iss, wem'mer mi'm Kobb duasch die Wand will, hadd sisch de Alexander irschd emmaa e bloudisch Noas gehoold, unn isch maan, so rischdisch bloudisch unn nedd nua midd Ladweärje vollgeschmierd (Arr. An III 18,2-4; Curt. V 3,17-23; 4,3; Diod XVII 68,2-4). Awweä mir hawwe ja aach schonn gesejje, dess so ebbes kaan Grund fir'n Alexander iss, die Henn in de Schuhs se lejje. De Keenisch hadd die fajndlische Stellunge imgejje loasse unn dann selweä de Oogriff gefihrd. S'woar e hadd Stügg Krieschshandweägg, awweä dann woarn die Makedone duaschgebroche (Arr. An III 18,4-9; Curt. V 3,23-5,2; Plut. Alex. 37,1-3; Diod XVII 68,4-7; dadezou Fox 1974, p. 340ff. unn de Uffsatz vom Heckel 1980b unn Bosworth 1988a, p. 90f.; uff Deutsch dadezou u.a. de Seibert 1985, p. 105). Unn, wo eärinneärn Sie sisch dann droo, wann Se sisch den Kamf in dem enge Pass voastelle? Wej'm Alexander soi Soldoade vorrigge, sisch fesdbajse voa Veäschansunge, wej von owwe heä Fajle unn Staa uff se druff falle, unn dann, wej die Peässeä meägge, des'se imgange woarn sinn, dej Anxd, noch aus dere Umklammerung erraussekomme ... Gell, des kennd die Beschrajwung von'eärreär Schlachd in de Berje bajm Kipling soi, am Khyberpass odeä so. Awweä dengge Se doch emma an e anneä gruhs Duaschbruchsschlachd in'm Pass, wo aach Griesche gejjeä Peässeä gekämfd hawwe unn wo aach die Rieschlstellung imgange unn genomme wiadd: Die Schlachd in de Thermopyle (zou de Imgejjung vgl. Her. VII 215 midd Diod. XVII 68,4; Curt. V 4,4-14; Plut. Alex. 37,1; Polyain. IV 3,27). Unn dademidd sim'mer widdeä drin in de Propaganda, wej de Griesche deä Feldzuch veäkaafd woarn iss: Als Rache fir'm Xerxes sajn Oimasch nach Hellas. [ccclxviii] [ccclxviii,1] Also, de Alexander woar jetz in de Persis. Was deed'eä jetz mache: Deed'eä alles kabudd haache als Rache fir Hellas, odeä deed'eä druff gugge, sisch in de Persis als würdischeä Nochfolscheä von de Achämenide uffsefihrn? Unn isch saach Ihne glajsch: Mir hawwe alles, Plünderunge, Brandstifdung, Eährunge fir die duure Achämenidekeenische. Wej bassd des sesamme? De Arrian (Arr. An. III 18, 10f.) veäzehld uugefihr so, wej die Persis eärrooweärd woarn iss: De Alexander iss glajsch im Geschwindmarsch nach Persepolis gemachd, was de Peässeä ihr Haubdstadd woar (Eärläuderunge: Parsa odeä Persai aach gehaase, unn dej Stadd woar's symbolische Heäzz vom ganse Peässeärajsch, wajl die ganse Achämenidekeenische hadde da nedd nua moadds Oolaache gebaud - vgl. Schmidt 1953 üwweä die Ausgraawunge in Persepolis -, sonneän aach sajd'm gruhse Kyros sajne Zajd ganse Beäjje von Gold unn Silweä gesammld). Unn de Alexander wolld nedd, dess die Peässeä die ganse Rajschdümeä noch foaddschaffe kennde, unn des hadd'eä aach gepaggd. Aach die aald peässisch Haubstadd, Pasargadai, midd ihrne Schatzkammeärn iss von den Makedone genomme woarn. Unn dann had'de Alexander aach'n neue Satrap in de Persis oigesetzd, de Phrasaortes, was'm Rheomithres sajn Suh woar (üwweä den de Berve 1926, II 400 Nr. 813). So wajd nach Arrian. Von dem, was de Pompeius Trogus geschriwwe gehabbd hadd, had'de Justin (Justin XI 14,10-12) des hier stih geloasse: "(§10) Expugnat et Persepolim, caput Persici regni, urbem multis annis inlustrem refertamque orbis terrarum spoliis, quae interitu eius primum apparuere. (§11) Inter haec octingenti admodum Graeci occurrunt Alexandro, qui poenam captivitatis truncata corporis parte tulerant, rogantes, ut sicuti Graeciam se quoque ab hostium crudelitate vindicaret. (§12) Data potestate redeundi agros accipere maluerunt, ne non tam gaudium parentibus quam detestandum sui conspectum reportarent." Des siehd gans so aus, als wier's e Kuazzfassung von dem, was de Curtius Rufus geschriwwe hadd, wo mer aach die Geschischd von dene veästümmelde Griesche finne duud (Curt. V 5,5-24): "Iamque haud procul urbe erant, cum miserabile agmen, inter pauca fortunae exempla memorandum, regi occurrit. Captivi erant Graeci ad IIII milia fere, quos Pesae vario suppliciorum modo adfecerant. Alios pedibus, quosdam manibus auribusque amputatis inustisque barbararum litterarum notis in longum sui ludibrium reservaverant; et cum se quoque alienae dicionis esse cernerent, volentes regi occurrere non prohibuerant. Invisitata simulacra, non homines videbantur, nec quicquam in illis praeter vocem poterat agnosci. Plures igitur lacrimas commovere, quam profuderant ipsi: quippe in tam multiplici variaque fortuna singulorum, intuentibus similes quidem, sed tamen dispares poenas, quis maxime miserabilis esset, liquere non poterat. Vt vero Iovem illi tandem, Graeciae ultorem, aperuisse oculos conclamavere, omnes pari supplicio adfecti sibi videbantur. Rex, abstersis quas profuderat lacrimis, bonum habere animum iubet, visuros urbes suas coniugesque, et castra inde duo ab urbe stadia communit. Graeci excesserant vallo, deliberaturi quid potissimum a rege peterent; cumque aliis sedem in Asia rogare, aliis reverti domos placeret, Euctemon Cymaeus ita locutus ad eos fertur: ‚Ii, qui modo etiam ad opem petendam ex tenebris et carcere procedere erubuimus, ut nunc est, supplicia nostra, - quorum nos pudeat magis an paeniteat incertum est, - ostentare Graeciae velut laetum spectaculum cupimus? Atqui optime miserias ferunt, qui abscondunt, nec ulla tam familiaris est infelicibus patria quam solitudo et status prioris oblivio. Nam qui multum in suorum misericordia ponunt, ignorant quam celeriter lacrimae inarescant. Nemo fideliter diligit, quem fastidit: nam et calamitas querula est et superba felicitas. Ita suam quisque fortunam in consilio habet, cum de aliena deliberat. Nisi mutuo miseri essemus, olim alius alii potuissemus esse fastidio: quid mirum est fortunatos semper parem quaerere? Obsecro vos, olim vita defuncti quaeramus locum, in quo haec semesa obruamus. Grati prorsus coniugibus, quas iuvenes duximus, revertemur! Liberi in flore et aetatis et rerum agnoscent patres ergastuli detrimenta! Et quota pars nostri tot obire terras potest? Procul Europa in ultima Orientis relegati, senes, debiles, maiore membrorum parte mulcati, tolerabimus scilicet quae armatos et victores fatigarunt! Coniuges deinde, quas captis fors et necessitas unicum solacium adplicuit, parvosque liberos trahimus nobiscum, an relinquimus? cum his venientes nemo agnoscere volet: relinquemus ergo extemplo praesentium pignora, cum incertum sit an visuri simus illa quae petimus? Inter hos latendum est, qui nos miseros nosse coeperunt.' Haec Euctemon. Contra Theaetetus Atheniensis orsus est dicere ‚neminem pium habitu corporis suos aestimaturum, utique saevitia hostis, non natura calamitosos; dignum esse omni malo, qui erubesceret fortuito; tristem enim de mortalitate ferre sententiam et desperare misericordiam, quia ipse alteri denegaturus sit. Deos, quod ipsi numquam optare ausi forent, offerre: patriam, coniuges, liberos et quidquid homines vel vita aestimant, vel morte redimunt. Quin illi ex hoc carcere erumperent? alium domi esse caeli haustum, alium lucis aspectum. Mores, sacra, linguae commercium etiam a Barbaris expeti, quae ingenita ipsi omissuri sunt sua sponte, non ob aliud tam calamitosi, quam quod illis carere coacti essent. Se certe rediturum ad penates et in patriam, tantoque beneficio regis usurum; si quos contubernii liberorumque, quos servitus coegisset agnoscere, amor detineret, relinquerent, quibus nihil patria carius est.' Pauci huius sententiae fuere, ceteros consuetudo, natura potior, vicit. Consenserunt petendum esse a rege, ut aliquam ipsis attribueret sedem. C ad hoc adlegati sunt: quos Alexander ratus quod ipse praestare cogitabat petituros: ‚Iumenta', inquit, ‚adsignari quae vos veherent et singulis vestrum milia denarium dari iussi. Cum redieritis in Graeciam, praestabo ne qui statum suum, si haec calamitas absit, vestro credat esse meliorem.' Illi obortis lacrimis terram intuebantur, nec aut erigere vultus aut loqui audebant; tandem, rege tristitiae causam exigente, Euctemon similia iis quae in consilio dixerat respondit. Atque ille, non fortunae solum eorum, sed etiam paenitentiae miseretur: terna milia denariorum singulis dari iussit; denae vestes adiectae sunt et armenta cum pecoribus ac frumento data, ut coli serique attributus iis ager posset." (vgl. aach die Versjoon von dere Geschischd bajm Diodor XVII 69,3-9; zum Euktemon nachgugge bajm Berve 1926, II 156 Nr. 316, unn zum Theaitetos widdeä Berve 1926, II 175f. Nr. 360; de Lauffer 1978, p. 105f., z.B. glaabd dej Geschischd). Dadenach beschrajbd de Curtius Rufus, wej Persepolis gefalle iss: "Postero die, convocatos duces copiarum docet nullam infestiorem urbem Graecis esse quam regiam veterum Persidis regum: hinc illa inmensa agmina infusa, hinc Dareum prius, dein Xerxem Europae inpium intulisse bellum; excidio illius parentandum esse maioribus. Iamque Barbari deserto oppido qua quemque metus agebat diffugerant, cum rex phalangem nihil cunctatus inducit. Multas urbes refertas opulentia regia partim expugnaverat, partim in fidem acceperat, sed urbis huius divitiae vicere praeterita. In hanc totius Persidis opes congesserant Barbari: aurum argentumque cumulatum erat, vestis ingens modus, supellex non ad usum, sed ad ostentationem luxus conparata. Itaque inter ipsos victores ferro dimicabatur: pro hoste erat qui pretiosiorem occupaverat praedam, et, cum omnia quae recipiebant capere non possent, iam res non occupabantur, sed aestimabantur. Lacerabant regias vestes, ad se quisque partem trahentes, dolabris pretiosae artis vasa caedebant, nihil neque intactum erat neque integrum ferebatur, abrupta simulacrorum membra, ut quisque avellerat, trahebat. Neque avaritia solum, sed etiam crudelitas in capta urbe grassata est: auro argentoque onusti vilia captivorum corpora trucidabant, passimque obvii caedebantur, quos antea pretium sui miserabilis fecerat. Multi ergo hostium manus voluntaria morte occupaverunt, pretiosissima vestium induti e muris semetipsos cum coniugibus ac liberis in praeceps iacientes. Quidam ignes, quod paulo post facturus hostis videbatur, subiecerant aedibus, ut cum suis vivi cremarentur. Tandem suos rex corporibus et cultu feminarum abstinere iussit. Ingens captivae pecuniae modus traditur, prope ut fidem excedat. Ceterum aut de aliis quoque dubitabimus aut credemus in huius urbis gaza fuisse C et XX milia talentum: ad quae vehenda, - namque ad usus belli secum portare decreverat, - iumenta et camelos et a susis et a Babylone contrahi iussit." (Curt. V 6,1-9). Gell, wej der Curtius Rufus da veäzehle duud, wej die Makedone in Persepolis gehausd hawwe, des gihd oo's Heäzz! Persepolis, offene Stadt ... De Lauffer (Lauffer 1978, p. 104) maand, de Alexander hedd daduasch draj Sache uff aamaa eäledische wolle: - Dess jetz aans von de wischdischsde Ziele von dem Feldzuuch errajschd woarn iss. - Dess die Soldoade jetz endlisch e gans gruuhs Belohnung fir ihne ihr ganse Oostrengunge hedde krejje solle. - Dess jetz aach noch de letzde middkrejje sselld, dess's aus woar mid'de Achämenide ihrne Heäschafd. Thais, e Hetär aus Addeen (zou dem Mensch vgl. Berve 1926, II 175, Nr. 359) [ccclxviii,3] Bis uff de aale Artabazos (üwweä den Mann vgl. Berve 1926, II 82ff. Nr. 152) unn e Abbdajlung von treugebliwwenne grieschische Söldneä unneä'm Phoker Patron hadd's kaans mih bajn Dareios gehaale (Curt. V 11,1-12). [Taeger, Altertum I 368,3] --------------------------------------- [ccclxix] [ccclxix,2] Philotas (üwweä den Berve 1926, II Nr. 802 unn Heckel 1992, p. 23ff.) Philotas-Affäre (deä Prozess iss aach wischdisch als Born fir de Makedone ihr Stoadsveäfassung, vgl. Mooren 1983, p. 227ff.; üwweä die Veäschwörunge gejjeä'n Alexander üwweähaabd vgl. Badian 2000) [Taeger, Altertum I 369,2] Sozesaache im Windschadde von de Philotas-Affär iss aach de Alexander de Lynkest higerischd woarn(Diodor XVII 80; Curt VII 1,4-10). Eä soll de irschde geweäse soi, wo e Veäschwörung gejjeä'm Alexander soi Leäwe gemaachd hedd. Awweä de Alexander hadd'n glajsch duudgemachd, sonneärn noch gans lang in Kedde midd sisch errimgeschlebbd. Die aane saache, duasch die lang Hafd (schonn's dridde Juhr) in Kedde wier'eä schonn nedd mih gans baj sisch geweäse unn hedd aach nedd mih rischdisch schwätze kenne (Diodor XVII 80,2; Curt. VII 1,8f.). Die anneärn maane, de Alexander hedd da e gans besonneärs Taggdigg gehabbd: De Oogeklaachde isoliern, plötzlisch uff's Gerischd zeärrn, so midd Voawüaff zouschmajse, dess'eä sisch üwweähaabd nedd veätajdische kann, dann veäuaddaale, Duud (m'Alexander sajm Bajspill wiern aach de Eumenes von Kardia gejjeä'n Sibyrtios, awweä deä iss mi'm Leäwe devookomme, Diodor XIX 23,4, unn de Antigonos Monophthalmos gefolschd, gejjeä'n Peithon, de Satrap vom Medische, Diodor XIX 46; nach Bosworth 2002, p. 161). [ccclxix,4] So sinn zwaa goure Männeä gestoarwe, unn mer kann sisch mid'de Werdings Juliane fraache: Lajd da irjnd'n Sinn drin? De Taeger schrajbd (Taeger 1958, I 369), dess die gans bies Oogelejjnhajd, wo ja nedd nua de Philotas unn sajn Vaddeä imkomme wiern, sonneärn aach noch anneärn, also dess mer dej gans Kaddasdroof nedd ellaans wej'n Rischdeä uff'm Gerischd beweärde deäffd, unn schon üwweähaabd nedd nooch de bequeme Maßstäb von so'm bürjeälische Begriff von Schuld; hier wier's um ebbes gange, was vill wischdischeä woar; hier wier die Strajderaj, wej mer dann jetz in dem neueärrooweärde Rajsch Rajschpollidigg mache selld, wej mer mid'de Peässeä unn de anneärn Völkeäschafde wajdeämache selld, also die Strajderaj, die wier so rischdisch luusgange; unn baj'm Mann wej'm Alexander, deä so voll Zoann soi konnd, da hedd's hald des biese Enn genomme mi'm Philotas, awweä mer missd aach saache, dess de Philotas nedd gans ohne Schuld geweäse wier; in de aale Borne (unn aach in de modeärn Foaschung, muß isch debajschrajwe) hed'de Alexander moadds geschoalle kriehd; ----------------------------------------- [ccclxx] [ccclxx,1] awweä de Alexander selweä, deä wier nedd uff die Idee komme, dess'eä selweä Schuld hedd am Duud vom Philotas unn vom Parmenion; des, was da bassierd wier, schrajbd de Taeger wajdeä, wier gans aafach tragisch geweäse, wajl die Leud, die wo's gedroffe hadd, dej Leud wiern nua Spillbäll fir Mäschde geweäse, die wo grisseä woarn als se selweä; so wajd de Taeger (Taeger 1958, I 370). De Bengtson (Bengtson 1977, p. 350) gihd nedd so glimflisch mi'm Alexander um; eä schrajbd, groad deä Befehl, aach noch'n Parmenion se liquidiern, da kennd mer in die Abgründ vom Alexander soi dämonisch Nadduur gugge; wajl'eä so e schlääschd Gewisse gehabbd hedd, desdewäje hedd'eä, de Alexander, aach noch de Moadd am Parmenion befohle. Uff jedn Fall muß so rischdisch n'Rugg duasch de Makedone ihr owweärre Zejjedausnd gange soi. De Antipatros, was'm Parmenion sajn Kolleesch woar, soll gesaad hawwe: "Wann de Parmenion e Veäschwörung gejjeä'n Alexander gemachd hadd, wem kam'mer dann noch traue? Awweä wann nedd, was müsse mer dann mache?" (Plut. mor. 183f). Wej saache die Iddaljeeneä: Se non e vero, e ben trovato (Wann's nedd wuhr iss, iss's goud eäfunne)! Unn de Antipatros soll aach ebbes gemachd hawwe: Eä hedd'n Gehajmveädraach mid'de Aitoler abgeschlosse hawwe (so Plut. Alex. 49,14f.; dadezou Blackwell 1999, p. 115f., deä wo des glaawe duud). [ccclxx,2] Im Freujuhr 329 v.Chr. iss de Alexander wajdeä duasch de Osde vom Peässeärajsch gestüammd: In de Areia mussd widdeä n'Uffstand niedeägeschlaache weärn, unn dann had'de Alexander Arachosije odeä, wej de Taeger (Taeger 1958, I 370) schrajd, de Arachote ihr Gebied genomme. Aach hier had'de Alexander Städde gegründ unn Soldoade in Gannisoon geleeschd, wajl eä wolld so dej Gebiede sischeärn: In de Areia hadd'eä e Alexandria gegründ (heud Herat im wesdlische Afghanistan), unn im Arachosische hadd'eä aach e Alexandrai gegründ (vlajschd Kandahar, vljaschd Ghazni, mir wisse's nedd so rischdisch; vgl. Tarn 1951, p. 470ff.). Des gruhse Baktrije (üwweä'n Alexander im Baktrische unn im Sogdische vgl. Holt 1988) iss dann droo komme: Irschd iss de Alexander nach Drapsakos (vlajschd Kunduz) maschierd, dann nach Aornos (vlajschd heud Tashkurgan/Khulm) und dann nach Baktra (de anneä Noome iss Zariaspa nach Strabo XI,8,9). Im Baktrische hadd's kaan rischdische Wideästand gäwwe, unn de Alexander hadd Gannisoone in Aornos unn in Baktra oogeleeschd. E bissi spädeä had'de Alexander e Veäsammlung von de baktrische Hyparche in Baktra gemachd (Arr. An. IV,1,5; Curt. VII,6,15). Dej Hyparche woarn waschajnlisch die ördlische Feudalheärrn odeä Dynasde, die wo üwweä n'gruhse Oohang von Rajdeäsoldoade befehle konnde, wej de Oxyartes, deä wo spädeä m'Alexander sajn Schwischeävaddeä woarn iss (dadezou Briant 1984, p. 82ff.). Dann iss de Alexander üwweä'n Oxos (deä Fluß hääsd heud Amurdarja) gemachd unn ins Sogdische wajdeämaschierd. De Sogdeä ihr Haubdstadd woar's mäschdische Marakanda. Aach da hadd's kaa Jochd gäwwe. Dann iss de Alexander zum Jaxartes (Tanais haww'n die Griesche genannd, wajl se geglaabd hawwe, dess wier als noch de Don, deä ins Asowsche Meär münde duud; deä Fluß hääsd heud Syr-Darya) maschierd. Dademidd had'de Alexander e Gejjnd besetzd, die wo strategisch wischdisch woar: Da konnd mer die Skythe uffhaale, wann se n'Krieschszuuch ins Sogdische unn Baktrische mache wollde (so de Vogelsang 1992, p. 231). [ccclxx,3] Awweä s'selld sisch zajsche, dess'm Bessos sajn Duud noch nedd emmaa die halb Mied woar. Wajl, de Alexander unn soi Makedone sinn im Sogdische baald von'm gruhse Uffstand üwweäraschd woarn, unn s'selld baald zwaa Juhrn daueärn, bis de Alexander widdeä alles in makedonischeä Hand gehabbd hadd. Unn da muss mer sisch fraache: Was hadd dej Leud so well gemachd, des's so lang unn so eäbiddeärd gejjeä'n Alexander gekämfd hawwe? De Schachermeyr (Schachermeyr 1973, p. 342f.) hadd gemaand, die Achämenide, die hedde dene Leud da in de Noaddosdegg von ihrm Rajsch, de Sogdeä, vill Frajajde geloasse, unn desdewäje hedde die Achämenide aach immeä uff se zähle kenne; awweä wej de Alexander mid'dere Pollidigg gebroche gehabbd hedd unn aa Gannisoon nach de anneä oigerischd hedd, da hedde sisch die Sogdeä sesamme mid'de asijaddische Skythe gejjeä'n eähoowe. De Lauffer (Lauffer 1978, p. 125) hadd geschriwwe, dess die voa allm die Sogder geglaabd hedde, se deede jetz unabhängisch weärn (desdewäje hedde se aach de Bessos ausgeliefeärd); awweä wej de Alexander oogefange hedd midd sajne Gannisoone, da hedde se gemeäggd, des'se nua n' Dareios gejjeä'n Alexander gedauschd hedde; unn desdewäje dann deä Uffstand. De Bosworth (Bosworth 1993, p. 110) schrajbd von'm allgemajne Uffstand in de baktrisch Satrapie, unn dadehinneä hedde de Spitamenes unn de Dataphernes gesteggd, unn die baktrische Aadlische hedde middgemachd; die hedde all nua so gedaa, als deede se sisch vom Alexander errimkommandiern loasse. De Holt (Holt 1988, p. 52ff.) maand folschndes: De Alexander, deä hadd dej gruhs unn schwier befesdischd Stadd am Jaxartes im Sogdische baue loasse, Alexandria Eschate; die Sogder hadde e goud Veähäldnis zou de asijaddische Skythe, die dribb de Bach vom Jaxartes gehausd hawwe; unn die Achämenide, wej se gemeäggd hadde, des'se die asijaddische Skythe nedd unneäweäffe konnde (de gruhse Kyros is dadebaj gefalle), die hawwe die Grens zwische de Sogder unn de asijaddische Skythe uffe geloasse; unn jetz hedde die Sogder es mid'de Anxd se du kriehd, de Alexander welld die Grens dischd mache; un desdewäje hedde die Sogder unn dann aach die Baktrer mid'de asijaddische Skythe sesamme n' Uffstand gejjeä'n Alexander gemachd; unn Rääschd hedde se gehabbd: Des ganse Alexandria Eschate wier e Zwingbuasch gejjeä Sogdeä unn Skythe geweäse (sowajd als noch de Holt 1988, p. 52ff.). De Bloedow (Bloedow 1991a) maand ebbes gans anneärres: Wann fir die Sogder aans wischdisch geweäse wier, dann wiern des ihne ihre Gäul geweäse; des wier e gans besonneäs Rass geweäse, besonneäs kräfdisch unn ausdaueärnd; m' Alexander soi Kavallerie, die hedde awweä ville Gäul veäloan gehabbd; unn desdewäje hedd die Makedone ville Gäul von de Sogder requierierd (Bloedow veäwajsd hier besonneäs uff Arr. An. III 30,6); awweä die sogdisch Kavallerie, des wier de Sogder ihrn ganse Stolz unn de Keänn von ihreä Weährmachd geweäse; de Sogder ihr Gäul, des wier fir dej Leud, die wo so stolz uff ihr Frajajd woarn, se vill geweäse; desdewäje deä Uffstand. Uff jedn Fall schajnd deä Uffstand vill dademidd se duu gehabbd hawwe, dess sisch die makedonische Drubbe bajm Ogganisiern unn Requiriern aach ofd genungg wej die Axd im Waald uffgeführd hawwe unn dess's voanehme Oadlische wej de Oxyartes, de Katanes, des Dataphernes unn de Spitamenes, die wo üwweähaabd mid'dene schlaachse Makedone unn ihrm Alexander uffroume wollde. Unn so sinn die Sogder in ville Städde glajschzajdisch uff die makedonische Gannisoone luusgange unn hadde aach Eäfolsch (Arr. An IV 1,4f.; Curt. VII 6,13-15). Gefährlisch fir'n Alexander woar nedd nua, dess die skythische Nomade aus de Stebb nördlisch vom Iaxartes (heud Ssyrdarja odeä Syr-Darja) mid'de uffstännische Sogder sesammegekämfd hawwe, naa, noch schlimmeä woar, dess deä Uffstand mi'm Spitamenes aach'n fäische Führeä gefunne gehabbd, deä, wej de Taeger (Taeger 1958, I 370) schrajwe duud, die günsdische naddirlische Gegäwwehajde unn des, was die Sogder unn Skythe im Rajdeäkamf alles druff hadde, gejjeä die Makedone ausgenützd hedd (üwweä Spitamenes vgl. Berve 1926, II Nr. 717 unn Bengtson 1985, p. 166 unn Bosworth 1988a, p. 110ff.). Unn wej's die irschde Makedone ihr Feng kriehd hawwe, da hawwe dann aach Baktrer middgemachd (Arr. An. IV 1,3f.; Curt. VII 6,13.25-27; Justin XII 5,12). De Alexander hadd nedd lang gefaggld unn glajsch seriggehaache; unneä dene Stedde, die wo schnell in de Makedone ihr Hänn gefalle sinn, woar aach Kyropolis (heud Kurkath; vgl. Benveniste 1943), e Gründung vom gruhse Kyros; de Kamf woar oasch hadd, de Alexander selweä hadd aan abkriehd; desdewäje duaffde die makedonische Soldoade die Stadd kuazz unn klaa haache (Arr. An. IV 2,2; 3,1-4; Curt. VII 6,16.19-23; Plut. Alex. 45,5). Awweä des woar kaan ennschajdnde Schlaach. In Marakanda (m'heudische Samarkand) hadd sisch de Spitamenes fesdgesetzt unn die makedonisch Gannisoon belaacheärd, unn die Skythe woarn druff unn droo, üwweä'n Jaxartes nach Südn voasestuhse. Da had'de Alexander e stoagg Abdajlung unneä'm Pharnuches, was'n Lyker woar (üwweä den vgl. Berve 1926, II Nr. 768), gejjeä'n Spitamenes geschiggd (Arr. An IV 3,7; Curt. VII 6,24), unn eä selweä hadd sisch mid'de Skythe behängd. Wajl, wann gruhse skythische Rajdeäveäbänd im Sogdische fraj errimmache konnde, da wier's Duaschennanneä komplett geweäse. Gejjeä die Skythen, die wo unneä de Führung vom Karthasis am Noaddufeä vom Jaxartes uffmaschierd woarn, had'de Alexander de Üwweägang eäzwunge. Unn dann hadd'eä sajn Drumb ausgespilld. Die asijaddische Skythe, des woarn beriddenne Boocheschütze, e gans foi lajschd Kavallerie. Gejjeä die kam'mer nedd vill ausrischde, solang es in Beweschung blajwe kenne. Awweä de Alexander hadd selweä e gruhs Abbdajlung lajschd Kavallerie uffgestelld gehabbd, unn die hawwe die Skythe in e Gefeschd veäwiggld. Jetz konnd de Alexander soi Infandrie unn die schwier Kavallerie uff die Skythe luusloasse. Bevoa sisch die Skythe vom Fajnd widdeä luusmache konnde, hadde se schon gans schih aan druffkriehd. Dej Keälle se veäfolsche, des hadd kaan Sinn gehabbd, unn des had'de Alexander aach baald gemeäggd. Spädeä hawwe die Skythe Gesande geschiggd unn ihr Unneäweäffung oogeboode (Arr. An. IV 3,6; 4,2-5,1; Curt. VII 7,1; 8,1-9,19; dadezou Lauffer 1978, p. 126f.). Awweä de Taeger (Taeger 1958, I 370) maand, dess deä Voastuhs üwweä'n Jaxartes kaan blajwnde Eäfolsch gebroochd hedd. Gell, was's hald wäerd iss, wann so Stebbenomade saache, se deede sisch unneäweäffe! Unneädesse had'de Spitamenes gezajschd, was'eä konnd. De Alexander hadd ja e stoagg Heäresabdajlung nach Marakanda geschiggd gehabbd. Awweä de Spitamenes iss stifdegange unn de Pharnuches hinneä'm heä. Bajm Fluß Polytimetos (in de Neh von Buchara nach Seibert 1985, p. 132) iss dann de Spitamenes midd sajne Kavallerie, wo aach ville Skythe debaj woarn, uff die Makedone luusgange. Abgeschnidde unn im stännische Fajlhaachl sinn üwweä zwaadausnd Mann gefalle, nua weenische hunneärd sinn devookomme (Arr. An IV 5,2-9 (nach Ptolemaios Lagou); 6,1f. (nach Aristobulos); Curt. VII 6,24; 7,30-39; 9,21; wajdeäleäse Bosworth 1993, p. 111f.). Fir'n Taeger (Taeger 1958, I 370) iss des die aansisch schwier Niddeälaach, die wo die Makedone üwweähaabd in dem Kriesch hinomme mussde; de Schachermeyr (Schachermeyr 1973, p. 346) nennd des sogoar de Makedone ihr Carrhae (was des iss, dadrüwweä kann de römische Triumvir Crassus e Liedsche singe, s.u.). Awweä des Mallöör deäff aan nedd irr mache: Im gruhse unn ganse hadd nedd nua de Alexander selweä sisch goud uff die neue Veähäldnisse oigestelld, sonneärn aach soi Ammee. Hier mussde kaa gruhse Schlachde geschlaache weärn, sonneärn s'woar n'Gerilljakriesch. Dess iss nedd jedm soi Sach, gell! Mer muss sisch nua die Fransuuse in de Napoleonische Kriesche in Spaanje oogugge, da hawwe se im "klaane Kriesch" (so hääsd's Woadd `guerilla' uff Hessisch) de Fragg vollkriehd. Awweä de Alexander hadd klaane gemischde Veäbend gebild mi'm zimlisch huche Kawallerieoodaal; dadefir mussde Iraner reggrudierd weärn (Arr. An. IV 7,2; Curt. VII 10,11f.; vgl. Altheim 1947, I 190ff.; de Schachermeyr 1973, p. 357ff., nennd des sogoar die "baktrisch Heäresrefoamm"). Midd fünf unnabhängisch von ennanneä operierende Heäresgrubbe (naa, nedd Guderian unn Kleist, sonneärn Alexander, Hephaistion, Perdikkas, Koinos unn Artabazos, Ptolemaios Lagou nach Arr. An. IV 16,2-3; anneäsdeä Curt. VIII 1,1) iss de Alexander im Freujuhr 328 v.Chr. widdeä uff'n Spitamenes luusgange. Des neue Sysdem hadd geklabbd, unn so had'de Alexander so nach unn nach die Owweähand gewonne. Zwischeduasch had'de Alexander noch Besuch kriehd, vom Keenisch Pharasmanes von Chorasmije. Die Chorasmijeä, die hawwe noaddwesdlisch von Baktrije im Delda vom Oxos (Amu-Darja) gesesse, wo deä Fluß in de Aralsee münde duud; dej Leud, des woarn Baueärn unn Städdeä, die wo nedd vill mid'dene Massagete unn Skythe se duu hawwe wollde. Die Chorasmijeä hadde e schwier Kavallerie uffgestelld, wajl se mussde sisch ja dej Rajdeänomade vom Lajb haale. De Achämenideheäscheä Dareios I. hadd Chorasmije zou dene Länneä gezehld, die wo'm unneädaan woarn. Awweä im viadde Joahrhunneärd v.Chr. woar Chorasmije n'Stoad fir sisch (anneäsdeä Vogelsang 1992, p. 232f.). De Keenisch Pharasmanes hadd'm Alexander voageschlaache, eä deed'n zum Kaspische Meär führn; deä Schlaumeieä hadd bestimmd druff speggulierd, dess de Alexander baj dere Gelejjnhajd dere Nomadebaggaasch oaddnlisch e poar uff die Hörneä gäwwe deed. Awweä de Alexander hadd gesaad, dess jetz Indje wischdischeä wier, unn hadd'n Freunschafdsveädraach mi'm Pharasmanes gemachd (Curt. VIII 1,8; Arr. An. IV 15,4f.). Des iss aans von de weenische Bajspille, wo de Alexander e Gejjnd in Rouh geloasse hadd, die wo emmaa de Achämenide geheärd gehabbd hadd. [ccclxx,4] Im Freujuhr 328 v.Chr. iss de Kriesch im Sogdische wajdeägange (üwweä des Juhr 328 v.Chr., des zwedde Juhr vom Sogdische Kriesch, vgl. Bosworth 1981). Im Windeä 328/327 v.Chr. had'de Alexander midd sajne Leud im sogdische Nautaka im Quaddier gelejje. [Taeger, Altertum I 370] --------------------------------------- [ccclxxi] [ccclxxi,1] Unn da had'de Alexander, voll wej'eä woar, aam von sajne Somatophylakes die Sarisse aus den Hand gerisse unn se m' Kleitos midd duasch de Lajb gestuhse (die Szene iss in draj Versjoone üwweäliefeärd: Arr. Anab. IV 8,8; Curt. VIII 1,45-47; Plut. Alex. 51,6; dadezou im Besonneärre unn üwweä'n Kleitos im allgemajne vgl. Berve 1926, Nr. 427 s.v. Kleitos unn Badian 1960 unn Badian 1964c unn Carney 1981a unn Hammond 1991 unn Heckel 1992, p. 34-38 unn Bosworth 1993, p. 114ff. unn Hammond 1995 unn Bosworth 1996a unn Badian 2000). [ccclxxi,3] Rhoxane (Arr. An. IV 19,5; zou dere Fraa vgl. Berve 1926, II Nr. 688) [Taeger, Altertum I 371 unten] ---------------------------------------- [ccclxxii] Proskynese-Szene (dadezou z.B. Schachermeyr 1973, p. 375ff.) Die Doarstellung gihd uff'n Chares (FGH 125, F 14; vgl. Schachermeyr 1973, p. 379ff) serigg; deä Chares woar m'Alexander so e Oard "Hofmaschall" (dadezou Meißner 1992b, p. 441ff.). Unn so, wej de Chares des beschrajwe duud, had'de Alexander hier veäsuchd, e Stügg aaldpeässisch Hofzeremonie (was mer aach dadroo sejje kann, was de Feujeäaldaar hier mäschd) se üwweänemme (unn nedd, dess'aä aus Suff odeä Größewahn Godd spille wolld). De Alexander had'de Kallisthenes uff'm Kiggeä gehabbd. Awweä m'Kallisthenes iss'eä irschd oo die Gurjl gange, wej die Hofpasche e Veäschwörung gejjeä'n Alexander uff die Baa gestelld hadde. De Kallisthenes woar dene ihrn Schoullehreä. Des hadd gelangd! De Kallisthenes iss veähafd unn gefoldeärd unn higerischd woarn. Von de Veäschöreä, laudeä junge Keälleschn, hadd kaaneä de Kallisthenes belasd. Awweä de Kallisthenes woar hald aaneä, deä immeä uff'm Gejjesatz zwische de Griesche unn Makedone ihrne Frajajd unn de schläschde Peässeä errimgeridde iss. Vlajschd, wann die Bouwe aans unn aans sesammegezehld hawwe ... Uff jedn Fall iss die Pascheveäschwörung e komisch Oogelejjnhajd. Aach die Üwweälieferung iss sisch nedd gans sischeä. Da gibbd's e Redd vom mutmaßlische Scheff von dere Veäschwörung, von'm Hermolaos, unn deä soll gesaad hawwe, wejjeä de ville Moadde hädde se des gemachd: Baj de Veäuaddaalung vom Philotas wier's schonn nedd midd rääschde Dinge zougange, unn de Parmenion unn ville anneärre, die hädde noch nedd'emmaa e oaddendlisch Veähannlung gehabbd (Arr. An. IV 14; Curt. VIII 6-8; dadezou Kornemann 1935, p. 143). Mer kann sisch hald dengge, dess de Alexander als mih in soi Roll als Noochfolscheä von de Achämenide ennajgewachse iss, awweä ville makedonische Adlische, die konnde'm da nedd folsche. Fir die iss de Alexander zum Tyrann woarn (vgl. aach Curt. VIII 5,23, wo de Alexander n'Polyperchon, n' wischdische medonische Offizier, schmajse duud, wajl'eä üwweä die Proskynese Witze gemachd hadd, unn Curt. VIII 7, wo de Hermolaos sääd, de Alexander wier kaan Makedone mih, sonneän n' peässische Tyrann). Unn aach ville Griesche konnde m'Alexander nedd mih folsche: Die Hirischdung vom Kallisthenes, des woar aach de Bruch mi'm Alexander sajm aale Lehreä, mi'm Aristoteles (dadezou Ehrenberg 1938a, p. 62ff. unn Stern 1968, p. 55). [Taeger, Altertum I 372, 3. Absatz] [ccclxxii,3] Anno 327 v.Chr. woarn die Gejjnde am Oxos endlisch weägglisch eärrooweärd. Im Baktrische iss de Amyntas Satrap woarn, unn de Alexander hadd'm 3500 (in Woadde: drajdausndfünfhunneärd) Mann Kavallerie unn 10000 (in Woadde: zejjedausnd) Mann Infandrie geloasse (nach Arr. An. IV 22,3). Unn de Justin (Justin XII 5,12-13) schrajbd üwweä'm Alexander soi Oosiedlunge da: "Unn wajl de Alexander wolld, dess sajn Noome in dene Gejjnde eähaale blajwe deed, hadd'eä dribbd de Bach vom Fluß Jaxartes (Tanais) die Stadd Alexandria gegründ; sibbzeh Daach hawwe se gebrauchd, unn dann woar die Stadd midd'eärreä Maueä, die wo sex Majle lang woar, umgäwwe; unn dann sinn die Leud aus draj Siedlunge, die wo de Kyros gegründ gehabbd hadd, dahi üwweäsiedld woarn. Im Baktrische unn aach im Sogdische had'de Alexander zwölf Städd gegründ, unn uff die Städde sinn die veädaald woarn, die wo in de Ammee immeä Jochd gemachd hawwe." Midd Alexandria jensajds vom Tanais (Jaxartes), dademidd iss Alexandreia Eschate gemaand (s. dadezou aach Arr. An IV 4,1 unn Curt. VII 6,27). Dej Soldoade, die wo de Alexander da oogesiedld hadd, des woarn die grieschische Söldneä, von dene de Alexander nedd vill gehaale hadd. De Taeger (Taeger 1958, I 372) find des goud, wajl so hedd sisch baald in dene Gejjnde e rajsch grieschisch Leäwe ennfald. De Goukowsky (Goukowsky 1979, p. 10) maand, de Alexander hedd dademidd zwaa Flejje uff ammaa duudgehaache: Eä hedd's Oxos-Gebied milidäärisch gesischeärd unn dadefir gesoaschd, dess dej grieschische Söldneä nedd haam nach Griescheland gemachd sinn unn da hedde Jochd mache kenne, was ja aach schonn de Isokrates voageschlaache gehabbd hedd, die schlaachs Söldneälandplaach nach Asije aussesiedelle; unn Platz unn fruchdboar Land hedd's genungg gäwwe im Baktrische unn Sogdische, wajl baj de Uffstänn gejjeä Alexander wiern ville Mensche imkomme. Am Oofang woar's Leäwe bestimmd nedd aafach in dene schnell aus'm Burrem gestamfde Siedlunge. Schon die Achämenide hadde grieschische Gefangene wajd foadd im Osde von ihrm Rajsch oogesiedld, unn waschajnlisch sinn sisch die grieschische Söldneä aach ejjeä wej Veäbannde unn Krieschsgefangene voakomme als wej Voakämfeä vom Griescheduum. Anno 325 v.Chr., wej ville geglaabd hawwe, de Alexander wier in Indje gefalle, hawwe die Griesche n' Uffstand gemachd (Curt. IX 7,1-11; dadezou Goukowsky 1979), unn dann, wej de Alexander weägglisch duud woar, widdeä (Diod. XVIII 7,1f.); ville wollde haam, unn e poar hawwe's aach gepaggd. Die irschde Seleukide, de Seleukos I. Nikator unn de Antiochos I. Soter, die hawwe in dene Gejjnde m' Alexander soi Siedlungsärwedd foaddgesetzd. De Goukowsky (Goukowsky 1979, p. 16f.), die Seleukide hedde anneärn Persektive gehabbd als wej de Alexander, mih die Rouh weg, unn se hedde mid'de klaasijaddische Griesche seammegeärwedd, die wo e gruhs Eäfahrung in de Kolonisazjoon gehabbd hedde; desdewäje hedde die Seleukide Eäfolschd gehabbd, wo de Alexander so halb deneäweä gehaache hedd, so als noch de Goukowsky. -------------------------------------- [ccclxxiii] [ccclxxiii,2] Im owweärre Indusdaal hadde sisch ville Leud aus de gans Gejjnd in die Beäschfesdung Aornos geflüschd. De Alexander hadd nedd lang gefaggld unn de Aornos belacheärn unn stürme loasse (Arr. An. IV,28,1-30,4; Curt. VIII,11,2-25; Diodor XVII,85,1-86; Plut. Mor. 181c). Dadrüwweä schrajbd de Pompeius Trogus (Justin XII,7,12f.): "(§12) Peragrata India cum ad saxum mirae asperitatis et altitudinis, in quod multi populi confugerant, pervenisset, cognoscit Herculem ab expugnatione eiusdem saxi terrae motu prohibitum. (§13) Captus itaque cupidine Herculis acta superare cum summo labore ac periculo potitus saxo omnes eius loci gentes in deditionem accepit." Fir'n Pompeius Trogus woar, de Alexander wolld besseä soi als wej de Herakles unn nua desdewäje hadd'eä sisch unn soi Leud in Gefoahr gebrachd. Voasischdischeä iss da schonn de Arrian (Arr. An. IV,28,4), unn de Pompeius Strabo (Strabo XV,1,8,688C) hadd geschriwwe, dej gans Herakles-Geschischd hedde so Leud eäfunne, die wo m'Alexander Honisch um's Maul schmiern wollde; aach de Arrian (Arr. An. IV,28,2) kann dej Herakles-Geschischd nedd so rischdisch glaawe (dadezou Lauffer 1978, p. 144f. unn besonneäs Kraft 1971, p. 94ff., deä wo nachwajse duud, dess's mid'dem ganse Herakles-Gemäsch nedd vill luus iss, villmih hed'de Alexander gans oaddenlische milidärische Gründe gehabbd, dej Beäschfesdung se eärrooweärn). Unn de Taeger schrajbd dadezou, gans voasischdisch muss mer saache, im Alexander sajm Heär hedd mer sisch veäzehld, dess de Herakles des aach probierd hedd, awweä's nedd geschaffd hedd. So kennd des geweäse soi: Aus'm "Des hedd nedd'emmaa de Herakles gepaggd" iss dej Geschichd woarn. Taxila (waschajnlisch goud drajsisch Kilomedeä nordlisch von dere Stell, wo heud Islamabad, die Haubdstadd von Pakistan, iss; vgl. Marshall 1951, I 1ff. unn Wheeler 1968, p. 102ff.) Poros (üwweä den Berve 1926, II Nr. 683) (üwweä die Chronoloschie vom Alexander sajne Obberazjoone am Hydaspes vgl. Bosworth 1993, p. 130ff.) [Taeger, Altertum I 373// 415,1 alt] [ccclxxiii,3] [mächtiges Reich am Ganges = Königreich von Magadha; Meuterei am Hyphasis -> Angst unter den makedon. Soldaten: Diodor XVII 93,2; Curt. IX 2,1; Plut. Alex. 62,2] [Taeger, Altertum I 373, unten] ------------------------------------ [ccclxxv] [ccclxxv,2] Awweä am Hyphasis, da wollde die Soldoade nedd mih. Ganz wajd foadd von de dehaam, sovill Kemf hinneä sisch, unn dann hadd's noch sibbzisch Daach lang gerejjnd gehabbd (Diodor XVII 94,3; Strabo XV 1,17,691C = Aristobul, FGH 139 fr. 35). Die Leud woarn konnde kaum noch kreusche. Unn wej dann de Alexander befohle hadd, "Voamasch!", da hawwe se gesaad, naa, mir nedd. Unn se sinn nedd üwweä'n Hyphasis gemachd. De Alexander hadd sisch draj Daach lang in soi Zeld gesetzd unn hadd midd kaam gebabbld. Awweä wej dann die Opfeä schlääschd ausgefalle sinn, da hadd'eä dann doch de Befehl zum Rückzuuch gäwwe (Arr. An. V 24,8-29,2; Diodor XVII 93-95; Curt. IX 1,36-3,19). De Taeger (Taeger 1958, I 375) schrajbd dadezou: De Alexander wier moadds enndäuschd geweäse; de Alexander hedd doch geglaabd, eä wier ganz noh droo oo midd sajm wischdischsde Ziel, s'Enn von de bewohnde Weld se errajsche; unn da hedd'eä oonomme musse, dess frimd Schuld n'droo gehinneärd hedd, des feäddisch se mache. [ccclxxv,4] Wej de Alexander duudkrank woar, woar die Soldoade gans duaschennanneä unn gans veäzwajfld, wajl se hawwe geglaabd, de Alexander wier duud. Da had'de Alexander oogäwwe, dess die Voaheng uff dem Schiff, wö eä gelejje hadd, abgehengd weärn sellde. Da hawwe die Soldoade de Alexander lajje sejje, awweä se hawwe als noch geglaabd, dess de Alexander duud wier unn dess die Offiziern ihn nua m'Alexander soi Lajsch zajsche deede; irschd, wej de Alexander die Hand gehoowe hadd unn gewungge hadd, da hawwe die Soldoade oogefange se roufe unn sisch se freuje (Arr. An. VI 13,1-3; dadezou unn wej de Arrian dej Geschischd lidderarisch ausgestald hadd, Bosworth 1996b, p. 53ff.). ----------------------------------- [ccclxxvi] [ccclxxvi,1] (üwweä'm Alexander soi indische Satrapije nachgugge bajm Bosworth 1983) Im Freujuhr 325 v.Chr. iss de Alexan in die Gejjnde am Unneälauf vom Indus (heud Sindh) oimaschierd. Widdeä hawwe sisch die aane frajwillisch eägäwwe, die anneärrn hawwe gejjeä die Makedone gekämfd. Aach im Rajsch vom Keenisch Sambos hawwe sisch e poar Städde eägäwwe, die anneärrn hawwe uff Leäwe unn Duud gekemfd. De Curtius Rufus (Curt. IX 8,13-28) veäzehld des so: "(§13) ...Sambi regis fines ingressus est; multisque oppidis in fidem acceptis validissimam gentis urbem cuniculo cepit. (§14) Barbaris simile monstri visum est rudibus militarium operum: quippe in media ferme urbe armati terra existebant, nullo suffossi specus ante vestigio facto. (§15) LXXX milia Indorum in ea regione caesa Clitarchus est auctor multosque captivos sub corona venisse. (§16) Rursus Musicani defecerunt: ad quos opprimendos missus est Pithon, qui captum principem gentis eundemque defectionis auctorem adduxit ad regem. Quo Alexander in crucem sublato rursus amnem, in quo classem exspectare se iusserat, repetit. (§17) Quarto deinde die, secundo amne pervenit ad oppidum, quod in regno erat Sambi. Nuper se ille dediderat; sed oppidani detrectabant imperium et clauserant portas. (§18) Quorum paucitate contempta rex D Agrianos moenia subire iussit et sensim recedentes elicere extra muros hostem, secuturum profecto, si fugere eos crederet. (§19) Agriani, sicut imperatum erat, lacessito hoste subito terga verterunt. Quos barbari effuse sequentes in alios, inter quos ipse rex erat, incidunt. Renovato ergo proelio, ex III milibus barbarorum DC caesi sunt, M capti, ceteri moenibus urbis inclusi. (§20) Sed non, ut prima specie laeta victoria, ita eventu quoque fuit; quippe Barbari veneno tinxerant gladios: itaque saucii subinde exspirabant, nec causa tam strenuae mortis excogitari poterat e medicis, cum etiam leves plagae insanabiles essent. (§21) Barbari autem speraverant incautum et temerarium regem excipi posse, et forte inter promptissimos dimicans intactus evaserat. (§22) Praecipue Ptolomaeus, laevo humero leviter quidem saucius, sed maiore periculo quam vulnere adfectus, regis sollicitudinem in se converterat. Sanguine coniunctus erat, et quidam Philippo genitum esse credebant: certe pelice eius ortum constabat. (§23) Idem corporis custos promptissimusque bellator et pacis artibus quam militiae maior et clarior, modico civilique cultu, liberalis inprimis adituque facili nihil ex fastu regiae adsumpserat. (§24) Ob haec, regi an popularibus carior esset, dubitari poterat. Tum certe primum expertus suorum animos, adeo ut fortunam, in quam postea ascendit, in illo periculo Macedones ominati esse videantur: (§25) quippe non levior illis Ptolamaei fuit cura, quam regi. Qui et proelio et sollicitudine fatigatus cum Ptolomaeo adsideret, lectum, in quo ipse adquiesceret, iussit inferri. (§26) In quem ut se recepit, protinus altior insecutus est somnus. Ex quo excitatus, per quietem vidisse se exponit speciem draconis oblatam herbam ferentis ore, quam veneni remedium esse monstrasset; (§27) colorem quoque herbae referebat agniturum, si quis repperisset, adfirmans. Inventam deinde,-quippe a multis simul erat requisita,-vulneri inposuit; protinusque dolore finito intra breve spatium cicatrix quoque obducta est. (§28) Barbaros ut prima spes fefellerat, se ipsos urbemque dediderunt." (die anneärrn Borne: Arr. An. VI 16,3-5; Diodor XVII 102,6-103,8; üwweä den Feldzuch vgl. Bosworth 1988b, p. 196ff.). De Nearchos iss am 20. Hyperberetaios (was uuseä 21. Sebdembeä 324 v.Chr. iss) luusgefoahrn; die Foahrd hedd drajunnsibbzisch Daach gedaueärd, wej de Beloch (Beloch 1912, III,2,321) ausgereschnd hadd. [Taeger, Altertum I 376, 1. Absatz// 415,2 alt] [ccclxxvi,3] De Alexander iss uff'm Landweesch seriggmaschierd; eä wolld aach Veäsorschungsmagazine fir m' Nearchos soi Flodd baue. Dadebaj mussd'eä aach midd sajne Leud duasch die Gedrosisch Weusd, e Mischung aus Sand- unn Staaweusde, wo's aach heud noch weenisch Leud wohne duun unn wo's aach heud noch weenisch Wasseä gäwwe duud. Aach heud wier's oasch schwier, n'gruhse Kamfveäband duasch dej Gejjnd se schaffe. Unn wej schwier's m' Alexander soi Soldoade es hadde, des kam'mer voa allm bajm Arrian (Arr. An. VI 22-26) nachleäse: Treibsand, Hungeä, Duaschd, die Ausrüsdung veäloan, die Waache kabudd, s'Zuuchvieh uffgefresse, kaa Veäsorjung fir die Krangge, weä nedd mih maschiern konnd, mussd veäregge, n'Masch uff Leäwe unn Duud, ville Duure unn'n Alexander, deä wo sajne Leud immeä Mud gemachd hadd unn den ganse Zuuch sesammgehaale hadd. Des liesd sisch ejjeä wej de Rückzuuch von'eärreä geschlachene Ammee, z.B. Napoleon uff de Fluchd aus Moskau (awweä hald nedd gans, gell!). Deä Marsch duasch die Gedrosische Weusd (Belutschistan), des iss aach aaneä von dene Pungde, wo die Foascheä midd'ennanneä strajbeä sinn. Wajl baj de Duaschquerung von dere Weusd sinn hald ville Leud aus'm Alexander sajm Heär gestoawe. Unn ville Foascheä maane, es hedd nedd vill gefehld, da wier die gans Ammee unneägange; unn se fraache sisch: Fir was woarn die ville Duure goud? De Alexander hedd kaan rischdische Grund fir den Masch gehabbd, unn desdewäje wier des so e rischdisch Idiodie (z.B. Strasburger 1952, p. 487) von'm üwweägeschnabbde Alexander geweäse. De Justin hadd nedd vill von dem stih geloasse, was de Pompeius Trogus vlajschd drüwweä geschriwwe hadd: "Inde iter terrestre facturus, cum arida loca medii itineris dicerentur, puteos opportunis locis fieri praecepit, quibus ingenti dulci aqua inventa Babyloniam redit." (Justin XII 10,7). Des hääsd uff hessisch so vill wej: Wej'eä von hier den Landweesch nomme wolld unn wajl gesaad woarn woar, midde uff'm Weesch wiern Weusdegejjnde, hadd'eä oogäwwe, dess an geajschnedde Plätz Brunne gegraawe wiern sellde; unn wej se so vill Seuswasseä gefunne hawwe, iss'eä nach Babylon seriggkomme." Was bajm Justin e Eäfolschsgeschischd iss, iss bajm Plutarch e aansisch Kaddasdroof: De Alexander wier duasch de Oreite ihr Land seriggemachd; da wier's'n oasch schlääschd gange, wajl se sisch nedd hedde veäsorje kenne; de Alexander hedd ville Soldoade veäloan; nedd emmual de viadde Daal von de Ammee wier seriggkomme, unn des, wo des doch 120.000 Mann Infandrie unn 15.000 Mann Kawallerie geweäse wiern. Ville weärn oo Seusche gestoarwe, am schlääschde Esse, oo de Hitz, awweä die miesde wiern veähungeärd (nach Plut. Alex. 66,2). Unn was bajm Plutarch stihd, kennd e Kuazzfassung soi von dem, was mer bajm Curtius Rufus (Curt. IX 10,11-18) nachleäse kann: "(§11) Consumptis igitur alimentis, Macedones primo inopiam, deinde ad ultimum famem sentire coeperunt, radices palmarum - namque sola ea arbor gignitur - unique rimantes. (§12) Sed, cum haec quoque alimenta defecerant, iumenta caedere adgressi ne equis quidem abstinebant; et cum deessent, quae sarcinas veherent, spolia de hostibus, propter quae ultima Orientis peragraverant, cremabant incendio. (§13) Famem deinde pestilentia secuta est; quippe insalubrium ciborum novi suci, ad hoc itineris labor et aegritudo animi vulgaverant morbos: et nec manere sine clade nec progredi poterant; manentes fames, progressos acrior pestilentia urguebat. (§14) Ergo strati erant campi paene pluribus semivivis, quam cadaveribus; ac ne levius quidem aegri sequi poterant: quippe agmen raptim agebatur tantum singulis ad spem salutis ipsos proficere credentibus, quantum itineris festinando praeciperent. (§15) Igitur, qui defecerant, notos ignotosque, ut adlevarentur, orabant; sed nec iumenta erant, quibus excipi possent, et miles vix arma portabat, inminentisque et ipsis facies mali ante oculos erat. Ergo, saepius revocati ne respicere quidem suos sustinebant misericordia in formidinem versa. (§16) Illi relicti deos testes et sacra communia regisque inplorabant opem; cumque frustra surdas aures fatigarent, in rabiem desperatione versi parem suo exitum similesque ipsis amicos et contubernales precabantur. (§17) Rex, dolore simul ac pudore anxius, quia causa tantae cladis ipse esset, ad Phrataphernen, Parthyaeorum satrapen, misit, qui iuberet camelis cocta cibaria adferri; aliosque finitimarum regionum praefectos certiores necessitatis suae fecit. (§18) Nec cessatum est ab his. Itaque, fame dumtaxat vindicatus, exercitus tandem in Cedrosiae fines perducitur. Omnium rerum solo fertilis regio est, in qua stativas habuit, ut vexatos milites quiete firmaret." Des hääsd uff hessisch so vill wej: Wej die Makedone also s'ganse Esse gesse hadde, hawwe se seirschd die Lajbrieme engeä schnalle musse unn dann hawwe se so rischdisch gehungeärd; desdewäje hawwe se üwweäall die Wuazelle von de Palme ausgegraawe, des iss de aansische Baam, deä wo da wachse duud. Unn wej's aach des Esse nedd mih gäwwe hadd, hawwe se oogefange, s'Zuuchvieh se schlachde, unn nedd emmaa oo de Gäul hawwe se gerougd. Unn wej se kaa Vieh mih hadde, des's de Soldoade ihr Zeusch draache konnd, hawwe se die Beudestügge im Feueä veäbrenne loasse, unn des, wo se doch wejjeä dere Beud bis in de letzde Winggl vom Oriend gemachd woarn. Nooch'm Hungeä iss e Seuschekrangghajd komme, wajl da woarn die Säfd von dem schlääschde Esse, was se nedd veädraache hawwe, unn dann noch de die oostrengnd Maschiereraj, unn baj ville war de Kobb schlääschd, desdewäje hawwe sisch Krangghajde braad gemachd: Sie konnde nedd haale blajwe ohne gruhse Veälusde, unn se konnde aach nedd voaweärdsmaschiern ohne gruhse Veälusde. Blajwe hedd gehaase, Hungeärs se steärwe, unn wej se wajdeä maschierd sinn, iss die Pesd als schlimmeä woarn. Desdewäje hawwe uff de Feldeä baald mih Leud gelejje, die wo noch halblebendisch woarn, als wej Duure; unn aach die Leud, die wo nedd so schwier krangg woarn, konnde nedd middkomme, wajl die Ammee iss gans schnell voranmaschierd, unn des desdewäje, wajl jedeä fir sisch geglaabd hadd, die Hoffnung uff Reddung deed im so grisseä soi, wann se e möschlischsd gruhs Stregg von dem Weesch im Stuammschridd hinneä sisch gebroochd hedde. Desdewäje hawwe die, die wo kaa Krafd mih hadde, Bekannde unn Unbekannde gebeäde, des'se'se uffheewe sellde. Awweä s'hadd doch kaa Lasdvieh mih gäwwe, wo mer se hedd druffloade kenne, unn die Soldoade konnde groad noch ihr Waffe draache, unn ihne selweä woar des Bild von dem drohende Üwwl voa de Aache. Unn desdewäje, groad wajl se immeä öfdeä seriggeroufe woarn sinn, hawwe se's nedd emmaa mih ausgehaale, uff ihr Kammeroade seriggsegugge, wajl s'Middlajd hadd sisch in Anxd veäwannld gehabbd. Unn die, die wo lajje geloasse woarn sinn, hawwe die Göddeä als Zeusche oogeroufe unn die gemajnsame Hajlischdümeä unn de Keenisch um Hilf, unn wajl se veägeblisch daawe Ohrn gepredischd hadde, iss baj ihne die Veäzweiflung in Zoann umgeschlaache unn se hawwe ihr Freunde unn Zeldgenosse veäwünschd, dej sellde aach emmaa so steärwe musse unn se sellde aach so heäzzlose Freunde und Zeldgenosse hawwe. Des hadd'm Keenisch oasch wih gedaa unn'eä hadd sisch aach geschämd, wajl eä hadd sisch selweä fir die Ursach von dene gruhse Veälusde gehaale; da hadd'eä m'Phrataphernes, was de Satrap von de Parthyaieä woar, Ordeä gäwwe, eä selld schon feäddisch gekochdes Esse uff Kamele ebbajschaffe loasse. Unn aach de anneärrn Kommandande von de Gejjnde in de Nochbeäschafd hadd'eä üwweä soi Noodlaach Beschajd gäwwe. Unn die hawwe aach nedd lang gefaggld. Unn so iss des Heär, weenischsdns vom Hungeä befrajd, endlisch in de Gedrosier ihr Lannschafd komme. Dej Gejjnd iss so fruchdboar unn hadd so'n goure Burrem, dess alles wachse duud, unn da had'de Keenisch e Standlaacheä oigerischd, dess die geplaachde Soldoade ihr Rouh hawwe sellde unn widdeä zou Krafd komme sellde. So wajd de Curtius Rufus (Curt. IX 10,11-18). Ville modeärne Foascheä sejje des (anneäsdeä als wej de Justin) genauso dusdeä wej de Plutarch unn de Curtius Rufus: De Hampl zum Bajspill (Hampl 1965, 65) läßd'n Alexander midd hunneärdzwansischdausnd Mann (120.000) luusmaschiern, unn dadevoo solle neunsischdausnd (90.000) elendisch krepierd soi; bajm Strasburger (Strasburger 1952, p. 487) sinn's e poar Leud weenischeä, 60-70.000, unn dadevoo solle nua 15.000 duaschkomme soi. Besonneäs inderessand iss de Engels (Engels 1978), deä kann nemmlisch goud reschenne; deä maand, de Alexander hedd e Riesnammee in Masch gesetzd, nemmlisch 87.000 Mann Infandrie, 18.000 Mann Kawallerie unn 52.000 Mann Troß unn Zivilisde; von dene wiern Drajviaddl elendisch imkomme (Engels 1978, p. 116). Wajl, die hedde fir vejjeä Monadde 52.600 Tonne Nachschub gebrauchd, was mer in dere Gejjnd aafach nedd hedd krijje kenne; desdewäje hedd de Alexander aach noch e Riesnflodd midd hunneärdviazeh Krieschsschiffe, vejjeähunneärd Hannls- odeä Transportschiffe unn 20.000 Mann Besatzung luusgeschiggd, die sellde die Landammee veäsorje. Unn wajl die Flodd die Veäbindung mid'de Landammee baald veäloan hedd, wier's zou dere gruhs Kaddasdroph komme. Un dess so ebbes bassiern deed, des hedd mer sisch oo sajne fünf Fingeä ausreschenne kenne. Aach wann m'Engels soi Buch "Alexander the Great and the Logistics of the Macedonian Army" so ebbes wej e Standardweägg iss, schajnd eä hier e bissi irr geweäse se soi: Die Mannschafdszoahle sinn üwweädriwwe, unn die Landammee solld die Flodd veäsorje unn nedd anneäsdeä errimm (so gans deudlisch Arr. An VI 23,4-5 unn Arr. Ind. 23,7; 38,9). Awweä de Vuul duud de Hanson (Hanson 1999, p. 191) abschejse: In draj Monadde hedd de Alexander mih von sajne Soldoade imgebroochd, als wej in de Schlachde gejjeä die Peässeä gefalle wiern; nedd de Dareios wier die grissd Gefoahr fir die makedonische Phalangite geweäse, sonneärn ihne ihrn ajenne duaschgeknallde Genneral, de Alexander. De Taeger (1958, I 376) iss da vill gemäsischdeä; deä maand, de Alexander hedd phandasdische Hinneänisse üwweäwinne müsse unn gruhse Veälusde gehabbd, aach wann die aale Borne e bissi üwweädriwwe hedde, wann se veäzehle, wej gruhs m'Alexander soi Ammee woar. De Troß unn die asijaddische Drubbe, da wiern gans vill imkomme, awweä die Keärndrubbe, die makedonische Reschimendeä, hedde's goud üwweästanne. Unn desdewäje wier deä Masch duasch die Gedrosisch Weusd aa von de gruhsoadischsde Lajsdunge von de gans Krieschsgeschischd. Des kennd isch groad so unneäschrajwe, wajl - unn des had'de Kraft (besonneäs Kraft 1971, p. 110ff.) schie gezajschd - die Zoahle (135.000 Mann unn dadevoo steärwe draj Viaddl), die hadd nua de Plutarch, unn des iss in dem Fall kaan goure Born fir'n Alexander (wajl, des siehd doch ejjeä wej e Milschmädschereschnung aus; vgl. Kraft 1971, p. 117; dadezou, was'm Plutarch soi Alexander-Vita als Born weärd iss, vgl. Hamilton 1969). Noch e anneä Aggumend vom Kraft (Kraft 1971, p. 112f.) iss, dess, wann de Alexander so ville Leud veäloan hedd, also dess da aach gans berühmde Offiziern hedde debaj soi musse. Des maan isch aach, wajl so e rischdisch Seusch, die guggd nedd uff die Rangoaddnung (die gruhs Pesd in Addeen zum Bajspill hadd aach de Perikles nedd gih loasse). Wem'mer also m' Plutarch soi Zoahle nedd glaawe kann, dann muss mer noch emmaa uffmeäggsam die Berischde bajm Diodor (Diod. XVII 105,6-8), Arrian, Strabo (Strabo XV 2,3-6) unn Curtius Rufus leäse. S'iss de makedonische Soldoade schlääschdeä gange, als uff irjndm anneärn "lange Masch", des iss rischdisch, s'hadd ville Krangge unn Duure gäwwe, Ausrüsdung unn Beud iss veäloan gange. Awweä s'stihd nedd geschriwwe, dess de Alexander nua'n klaane Resd von sajne Drubbe duaschgebroochd hedd. Des woar nedd die gans gruhs Kaddasdroof wej zum Bajspill de Unneägang vom Napoleon sajne "gruhse Ammee" in Rußland odeä de Unneägang von de Heäresgrubbe Midde anno 1944. Unn so hawwe des die Zajdgenosse aach gesejje, wej de Kraft (Kraft 1971, p. 115) gezajschd hadd, wajl de Alexander kann spädeä, wej'eä sajne Soldoade veäzehle duud, was die gruhse Eäfolsche woarn, also de Alexander kann aach den Masch duasch die Gedrosisch Weusd baj die Eäfolsche zehle (Arr. An. VII 10,7). Wann awweä m' Plutarch soi Zoahle nedd stimme duun unn wem'mer noch emmaa uff'm Engel soi Bereschnunge gugge duud, was e gruhs Ammee oo Noochschub gebrauchd hedd, dann kann de Alexander nedd die halb 6. Ammee (240.000 Mann woarn im Kessl von Stalingrad) duasch die Gedrosisch Weusd geschlaafd hawwe, sonneärn vill weenischeä Leud, vlajschd weenischeä als Zejjedausnd (so Kraft 1971, p. 116), awweä mir wiss's hald nedd. Unn üwweähaabd, de Masch duasch die Gedrosisch Weusd iss kaan Bewajs fir'n beklobbde Alexander. [ccclxxvii] [ccclxxvii,2] (zum letzde Abschnidd von deere Foahrd unn de Begeeschnung zwisch'm Keenisch unn sajm Admiraal: Bosworth 1987). Im Freujuhr 324 v.Chr. woar de Alexander in Susa (Arr. An. VI 27,3; Curt. IX 10,20; dadezou Will 1983, p. 115 unn Worthington 1986, p. 63). [Taeger, Altertum I 377, 2. Absatz// 416,3 alt] [ccclxxvii,3] In dene Juhrn, wo de Alexander in Indje, iss in de asijaddische Edabbe-Satrapije oasch vill falsch gelaafe: Wann die Katz aus'm Haus iss, danse die Mäus uff'm Disch. S'Alexanderrajsch woar gruhs, unn de Alexander woar wajd foadd. Unn so ofd, wej's gehaase hadd, de Alexander wier duud, hawwe vill waschajnlisch weägglisch geglaabd, de Keenisch deed nie widdeä komme unn hawwe sisch die Sägg vollgemachd unn die Unneägäwwenne kujonnierd. De Pompeius Trogus schrajbd: "Ibi multae devictae gentes praefectos suos accusaverunt, quos sine respectu amicitiae Alexander in conspectu legatorum necari ius sit." Unn uff hessisch: "Dahi [nach Babylon] hawwe ville besieschde Völgeä ihr Satrape oogeklaachd, unn de Alexander - ohne druff se gugge, dess des ja soi Freunde woarn - de Alexander hadd befohle, dej Satrape voa de Aache von de Gesannschafde hiserischde." (Justin XII 10,8; mih baj Diod. XVII 106,2; Curt. IX 10,20f.; X 1,1-9.30-42; Plut. Alex. 68,2f.; Arr. An. VI 27,1-5.29-30). S'hadd rischdische Säuwerunge gäwwe, des iss nedd irschd im 20. Jahrhunneärd eäfunne woarn! Spädeä (mir wisse nedd genaa, wann) had'dann de Alexander noch befohle, dess soi ganse Satrape unn Stratege ihne ihr Söldneädrubbe endloasse sellde (Diod. XVII 106,2f.; 111,1f.; zum sogenannde Söldneädekret vgl. Jaschinski 1981, p. 45ff.). Unn des Söldneädekret woar'n volle Eäfolsch: Bis uff'n Harpalos schajne des aach all gemachd se hawwe. Aan Daal von dene Söldneä solld in de Persis oogesiedld weärn, n'anneärrn Daal iss nach Griescheland duaschgange (Paus. I 25,5; VIII 52,5). [Taeger, Altertum I 377,3// 417,1 alt] [ccclxxviii] [ccclxxviii,2] Unn es iss gans klar, dess nedd nua de Alexander oo dej Gebiede im Wesde gedoochd hadd, sonneän dess aach dene Leud da s'nedd enngange iss, dess de Alexander nedd nua die Achämenide aus de Weldgeschischd erausgehaache hadd, sonneän so wajd nach Osde maschierd iss, wej'n die Feuß von seine Phalangite gedraache hawwe. Weä so wajd gihd, uff deen muß mer uffbasse: "Wej'eä (Alexander) uff'm Rüggmasch nach Babylon woar," so de Arrian (anab. VII 15,4), "sinn Gesande aus'm Lybische baj'n gemachd, dej wo'n dadefir, dess'eä de Keenisch von Asije woarn iss, hawwe huchleäwe lasse unn'n midd'Ehregräns deggorierd hawwe. S'sälwe hawwe e poar iddalische Stämm gemachd, die Bruttier unn die Lukaner unn die Etrusker. Unn mer sääd, dess aach die Karthager unn die Aithiope unn die Skythe, die wo in Eurooba gesesse hawwe, unn die Kelte unn die Iberer sisch midd Gesande gemeld hawwe, wajl se mi'm Alexander Freundschafd haale wollde." Bis uff die Iberer hadde se all schonn irjendwej mi'm Alexander se duu gehabbd oddeä woarn weenischsdens nooh genung oo'm unn oo de Griesche droo. Dej Bruttier unn Lukaner hadde groad'n Kriesch mi'm Alexander sajm Schwaacheä, m'Alexander dem Molosser (awweä des woar kaan Hund nedd, gell, sonneärn de Keenisch von Epirus!), hinneä sisch (nachgugge baj Werner 1987). Störn duun dadebaj dej Iberer, aach wann de Taeger (1958, p. I 378) se groad noch gelde lasse will. Wascheinlisch sinn se irschd spädeä ennajgerutschd desdewäje, damid'die Leud glaawe sellde, s'ganse wesdlisch Middlmeär hedd baj'm Alexander n'Dieneä gemachd (so de Alonso-Nunez 1987, p. 599ff.). [Taeger, Altertum I 378, 2. Absatz// 418,1 alt] [ccclxxix] [ccclxxix,2] Was awweä woar so zwischeduasch mid'dere Oggannisazjoon bassierd, die wo'm Makedonekeenisch die Heäschafd üwweä's Grieschische garrandierd hadd, mi'm Korinthische Bund also? No ja, irschd'emmaa woarn die Inslgriesche aus de Ägäis als Bundesgenosse oigemajnd woarn (z.B. Chios s. Syll. 283). So wajd, so goud, unn irjndwej aach logisch. Awweä da woarn ja noch mih grieschische Poleis, nemmlisch die im Klaasijaddische, die wo zou de peässische Satrapije geheärd hawwe. Freujeä hawwe die Foascheä geglaabd, dess aach die klaasijaddische Poleis sisch baj'n Korinthische Bund gemachd hädde (z.B. Hampl 1934, p. 81 odeä Zancan 1934, p. 14ff.). In de Ägäis woar de Alexander hald noch de Foaddsetzeä von sajm Vaddeä, awweä im Klaasijaddische de Foaddsetzeä von de Achämenide. Unn desdewäje sinn die klaasijaddische Poleis m'makedonische Steujeäoidrajweä Philoxenos in Sardes unneästelld woarn. Naddirlisch iss de Alexander, wo'eä konnd, als Befrajeä uffgedreäre. Die Oligarche sinn devoogejaachd woarn, unn dann duaffde die Demmogroade droo. Nedd dess de Alexander so n'gruhse Demmogroad geweäse wier, naa, awweä die Oligarche woarn miesdns peässeäfreundlisch. Unn genau wej sisch die Peässeä ihr Heäschafd üwweä die klaasijaddische Poleis duasch die Oligarche eähaale gehabbd hadde, so hadd sisch de Alexander uff die Demmogroade gestützd. Unn aach sonsd had'de Alexander veäsuchd, die Poleis da so fir sisch oisenomme, dess'eä nedd stännisch Uurouh da hedd. Unn enspreschnd de Spillreschelle had'de Alexander aan uff Wohldeedeä gemachd, unn die Poleis hawwe Freunschafd unn Danggboarkajd geschwoarn (Diodor XVII 24,1). Wohldaade fir die Poleis hääsd (auseä de Demmogroadie): Sie sinn aus de Satrapije ausgegliederd woarn unn hawwe Autonomie unn Frajajd eähaale. Unn wann se oasch broav woarn, mussde se aach kaa Steujeärn mih bezoahle unn so ebbes. Weä sisch dademidd nedd arrangschiern konnd, hadd e poar uff'n Deggl kriehd. Awweä, unn dess iss de springende Pungd, s'woar e Autonomie vom Alexander soi Gnoade, die aach widdeä abgeschaffd weärn konnd (vgl. Bikerman 1934 - oasch wischdisch, awweä uff franzeesisch -, Bengtson 1937a, Tibiletti 1954 unn Badian 1966). No ja, unneä'm Strisch woarn die Grieschestädd jetz besseä gestelld als unneä de Achämenide. Dess die Polis fraj, fraj unn noch'emmaa fraj soi missd, wej die Griesche im Muddeäland noch lang gedoochd hawwe, dess woar nedd de klaasijaddische Griesche ihr Bier. Desdewäje had'de Alexander nedd nua nedd vill Meuh midd'n gehabbd, eä iss hier aach s'irschde Moal als Godd veäeährd unn oogebeäd woarn (wej aach schonn de Spaddaneä Lysander); des woar hald ihr Oard, ihr Danggboarkajd unn Freunschafd mi'm Voaschlaachhomeä se demonstriern (vgl. Habicht 1970, p. 17ff.245f.). [Taeger, Altertum I 379,2// 420,1 alt] [ccclxxxi] [ccclxxxi,2] Die Satrapieoaddnung woar also midd allm drimm unn droo besd peässisch Tradizjoon, awweä nedd so aafach iss's mi'm Alexander sajne Städdegründunge (e Sesammestellung vom Schrifduum bajm Seibert 1972, p. 179ff.). Die Aussiedleä woarn miesdens Griesche (Söldneä, hald ohne ihr Famillje, unn aach Makedone, die wo nemmih krieschsveäwendungsfäisch woarn), wej die Häuseä gebaud woarn sinn, dess woar grieschisch, unn grieschisch woar aach, wej dej Städde sisch reschierd hawwe, hald die Staddveäfassung. Awweä dess langd hald nedd fir e rischdisch grieschisch Polis; die soll nemmlisch fraj unn audonoom soi, frajeä wej e krajsfraj Stadd, frajeä noch wej uuseä Staddstoade in heudische Deutschland. Dej Neugründunge woarn m'Alexander sajne Satrape genaaso unneästelld wej Pella dehaam in Makedonie zou dere Zajd m'Antipater, woarn also nedd'emmaa "rajschsfraj" wej Fribbeäsch odeä Franggfuadd im Hajlische Römische Rajsch deutscheä Nazjoon. Dadezou iss noch komme, dess neäweä de Griesche unn Makedone aach ville Oihajmische sisch da oogesiedld hawwe. So a Stadd brauch aach e bissi Masse, sonsd kann'se nedd exisdiern, awweä so rischdisch "Polis-määsisch" woar dess aach nedd. Goud belleeschd iss die Gründung von fuffzeh Städde; de Plutarch (Mor. 328E) babbld von sibbzisch, awweä dess iss e bissi oasch vill üwweädriwwe. Biss uff dess Alexandria im Nil-Delda, was aach heud noch so haase duud, hawwe die miesde in de Owwerre Satrapie gelejje unn sollde s'errooweärde Gebied millidärisch sischeärn. Desdewäje sinn se zimmlisch flodd uffgebaud woarn unn woarn ofd in de Griesche ihrne Aache uff Deutsch gesaad am A.d.W. Die Siedleä im Baktrische hawwe schonn degejje Uffstänn gemachd, wej de Alexander noch geleäbd hadd (vgl. aach de Berve 1926, I 291ff. unn de Tarn 1963, p. 137ff. unn die Hackl 1988, p. 709ff.). So kam'mer saache, dess de Alexander aach dadebaj ejjeä de Achämenide ihr Siedlungspollidigg foaddgesetzd hadd als die grieschisch Kolonisazjoon. Die Oischätzung dadebaj woar, dess die grieschische Aussiedleä hald ejjeä m'Alexander sajne Satrape barriern unn dess welle Volk aus de Stebbe abweährn deede, als des'se mid'dene räuwerische Keälle sesamme gejjeä'n Alexander kämfe deede. Unn mid'de Zajd deede'se sisch schonn droo gewihne, wo se wiern. [ccclxxxi,3] Des Eänn odeä dej Höjjepunggd von dere Endwiggelung woar die gemischd Phalanx, wo schweärbewaffnede Phalangite midd Lajschdbewaffneden veämengd kemfe sollde. Des woar in Babylon, wo de Alexander sajn Arabije-Feldzuuch voaberajd hadd. De Peukestas hadd zwansischdausnd Peässeä unn aach ville Kossaier unn Tapurer dahi veälejje loasse, unn die had'de Alexander uff die makedonische Kamfainhajde veädaale loasse (Arr. An. VII 23,1; 24,1; Diod. XVII 110,2). Die kleensd Einhajd woar die Dekade (was baj uuseärm Barrass die Grubb iss); des woarn seschzeh Mann, vejjeä Makedone unn zweelf Iraneä. Voanne sollde draj makedonische Phalangite stih, dann die zweelf Beudephalangite ohne Panseä, awweä midd Fajl unn Booche unn Wuaffspeer, unn dann gans hinne noch'n makedonische Phalangit (vlajschd wej de Feldweewl bajm Soldoadekeenisch unn bajm aale Fritz, dess dej asijaddische "Hiwis" nedd foaddlaafe?). Aan Makedone woar de Grubbeführeä, die anneärrn Makedone so ebbes wej Unneäoffiziern, unn die Asijadde woarn die Mannschaftsdinnsdgroade (Arr. An. VII 23,3f.). In de elleä deutsch Lidderaduur finne ville Foascheä des goud. De Lauffer (Lauffer 1978, p. 185) z.B. maand, dej gemischd Phalanx hedd'm Alexander sajne Voastellunge ennsproche, wej die Völgeä von sajm Rajsch sesammekomme sellde (vgl. Berve 1926, I 121 unn Schachermeyr 1973, p. 491). Anneä saache groad's Gejjeädaal. De Milns (Milns 1976, p. 129) z.B. schrajbd, dej gans gemischd Phalanx wier e Monsdrum geweäse, was im Feld kaan Schuß Bulveä gedaachd hedd. Unn de Jaschinski maand sogoar, dej Asijadde wiern mih Geiselle als wej rischdische Soldoade geweäse unn hedde garandiern solle, dess ihne ihr Leud dehaam kaan Uffstand mache deede (Jaschinski 1981, p. 58ff.). [Taeger, Altertum I 381] --------------------------------------- [ccclxxxiii] [ccclxxxiii,3] Eumenes von Kardia (üwweä den die schieh Leäwnsbeschrajwung vom Schäfer 2002 unn die aald Biograffie vom Vezin 1907) [Taeger, Altertum I 383] --------------------------------------- [ccclxxxiv] [ccclxxxiv,2] Irjendwann muß de Alexander gemeäggd hawwe, dess's aa Sach iss, e Rajsch se erroweän, unn e anneä, s'aach se behaale. Die Achämenide hadde sisch nedd nua uff ihne ihr Peässeä veälasse kenne, sonneän aach annerre iranische Stämm hadde e Plätzi uff de voadderre Räng von dem Reisch. Wann de Alexander dess Reisch, dess'eä de Achämenide abgenomme gehabbd hadd, eähaale wolld, dann woar's nedd schlääschd, s'Wisse unn die Possizjon vom iranische Aadl voa'n ajenne Keänn se spanne. Ohne e Oiveäständniss zwische Siescheä unn'm Daal von de Besieschde woar's nedd se pagge, besonneäs wo'm makedonische Aadl soi Kobbzoahl e bissi wingg woar, wem'mer sisch ooguggd, wej gruhs des ganse Reisch woar. Mer muß daa goar nedd gruhs bajm Achämenidereisch oddeä anneän Stoade aus'm Aale Oriend gugge, mer kann aach baj de Argeade, also bajm Alexander seine Famillje blajwe: Die Argeade hadde Makedonie nedd zou deem gemachd, was's am Enn unneä'm Philipp II. woar, dademidd, des'se alles abgemuaxd hädde oddeä veäsklaafd hädde, was'so im se rim woar. De Argeade ihrn Eäfolsch lajd im Sesammebringe unn Oibinne. Ob mer jetz die annerre makedonische Aadlsfamillje nimmd, dej wo lange Zajd mid'de Argeade kongurrierd gehabbd hadde (Lynkeste unn wej se all haase), oddeä sich's Thessalische oogugge duud oddeä die Kriescheä aus de Illyrer unn de Thraker ihrne Stämm, dej allminanneä hawwe ihrn Daal zou de Argeade ihrm Reisch gedaan. Naddirlisch iss's Achämenidereisch, dess de Alexander üwweänomme hadd, e poar Nummeän grisseä, awweä s'Striggmusdeä iss's selwe: Hier sellde, wann's nach'm Alexander gegange wier, die Heännschischde aus'm Makedonische unn aus'm Iran zou aaneä Reischsarrisdogradie veäschmolze weän. Unn de irschde Schridd uff deem Weesch woar zum Bajspill, dess in Babylon n'Iraneä als Satrap bestelld woarn iss (dej Veäschmelzungspollidigg iss'e Lieblingsteema von de miesde, die wo üwweä'n Alexander geschriwwe hawwe. Uff Deutsch weädd immeä noch geänn de Berve 1938 genomme, unn neueädings find mer n'goure kuazze Üwweäbligg baj de Hackl 1988, p. 713ff.; uff Englisch gibbd's zwaa Uffsätz, Bosworth 1980 unn Hamilton 1987, wo des kräfdisch midd Pro unn Contra in die Mangl genomme wird). Die Makedone unn bestimmd aach ville Griesche woarn von dene Idejje nedd so begajsdeärd. Unn de Schepens (Schepens 1998, p. 90) maand, dess deed mer aach meägge, wem'mer die andigge Borne üwweä'n Alexander liesd; unn wajdeä schrajbd eä, von de ganse andigge Borne, die wo mer noch hawwe, deed nua de Curtius Rufus e goud Woadd fir dej Veäschmelzungspolidigg oilejje (Curt. VIII 8,10-12: 'Si habere Asiam, non transire volumus, cum his communicanda est nostra clementia: horum fides stabile et aeternum faciet imperium.'). De Schepens maand, des kennd e tybbisch römisch Beweärdung soi (was mir nedd glaawe duun, mer muss nua emmaa m'Xenophon soi Kyrupädie leäse). [Taeger, Altertum I 384] ------------------------------------------- [ccclxxxv] [ccclxxxv,2] De Alexander selweä hadd zwaa achaimenidische Prinzessjeä gehoiroad, m'Artaxerxes Ochos soi klennsd Dochdeä, die Parysatis, unn m'Dareios soi ellsd Dochdeä, die Barsine (Arr. An. VII 4,4; Diod. XVII 107,6; Plut. Alex. 70; Justin XII 10,9; de Aristobul, wo de Arrian abgeschriwwe hadd, deä hadd de Noome Barsine, die anneärn Borne hawwe de Noome Stateira; de Berve 1926, Nr. 722, maand, de Aristobul odeä de Arrian hedde sisch geirrd, unn'm Alexander soi Fraa hedd Stateira gehaase; dess de Alexander die Parysatis nedd gehoiroad hedd, maand de Vogt 1955, p. 71f., awweä da stihd'eä ellaans). Bajm Justin (Justin XII 10,9f.) iss vom Pompeius Trogus üwweä dej Massehuchzedd in Susa nua aan Satz stih gebliwwe: "(§9) Filiam post haec Darii regis Statiram in matrimonium recepit; (§10) sed et optimatibus Macedonum lectas ex omnibus gentibus nobilissimas virgines tradidit, ut communi facto crimen regis levaretur." [Taeger, Altertum I 385] [ccclxxxvii] [ccclxxxvii,2] Unn de Krateros solld die Wedderaane, die "aale Kämfeä", nach Makedonije haambringe; zejjedausnd (10.000) Mann solle des geweäse soi (Arr. An. VII 12,1; Diodor XVII 109,1; XVIII 4,1; 12,1). Unn dann solld de Krateros aach noch de Antipatros als `Strategos Autokrator' üwweä Makedonije unn Hellas unn's Thrakische ableese (Arr. Anab. VII 12,4). De Antipater selweä solld frische Drubbe zum Alexander nach Asije bringe. De Taeger (Taeger 1958, I 387) schrajbd, de Antipater wier de letzde gruhse Stoadsmann aus'm Philipp sajne Schoul geweäse unn de Hoadd von de nazjonalmakedonisch Rischdung; im Makedonische wier de Antipater allmäschdisch geweäse, awweä am Alexander sajm Hof hedd'eä baald hinneä'm Alexander soi jüngeärre Marschäll seirggdreäre musse. No ja, de Antipater selld irschd nach Asije komme, wej de Alexander schonn duud woar. De Pompeius Trogus (Justin XII 12,7-10) verzehld die Geschischd vom Krateros sajm Uffdraach so: "(§7) Qua modestia obtinuerunt, ut undecim milia militum veteranorum exauctoraret. (§8) Sed et ex amicis dimissi senes Polypercon, Clitos, Gorgias, Polydamas, [Ammadas,] Antigenes. (§9) Dimissis Crateros praeponitur, iussus praeesse Macedonibus in Antipatri locum, Antipatrumque cum supplemento tironum in locum eius evocat. (§10) Stipendia revertentibus veluti militantibus data." Anneäsdeä als die anneärn Borne stihd hier, dess's elfdausnd (11.000) Mann woarn; vlajschd had'de Pompeius Trogus dademidd Infandrie unn Kawallerie gemaand (so Bosworth 2002, p. 73). [Taeger, Altertum I 387,2// 429,2 alt] [ccclxxxvii,3] Im Grieschische hadd's im Gebelg geknisdeärd, da hadd sisch digg Lufd braad gemachd. No ja, wej de Antipatros die Spaddaneä baj Megalopolis so rischdisch uffgemischd gehbbd hadd, woar irschd emmaa Rouh im Kaddong. Da hadde sich die Griesche gesaad, Parole "Maul haale unn Aaschbaage sesammeknajfe". Noch nedd'emmaa, wej die Skythe e Makedoneheär unneä'm Zopyrion nöaddlisch von de Donau uffgeriwwe hadde unn's im Thrakische oasch brenzlisch woarn iss (Curt. X 1,43), also noch nedd'emmaa da hawwe die Griesche uffgemuggd. Awweä jetz iss de Harpalos komme (zou dere Gestald unn zou de Harpalos-Affäre s. Berve 1926, II Nr. 143 unn Heckel 1992, p. 213ff. unn noch de aale RE-Uffsatz vom Stähelin 1912 unn die Büscheä von Jaschinski 1981 unn Blackwell 1999). Deä unn de Alexander woarn schonn von klaa uff befreund, unn mi'm Alexander iss'eä aach huuchennauskomme, awweä dann iss'eä doch zou'm gans komische Keäll woarn. Unn dess iss so komme: Obwohl de Harpalos so zwische Anno 333 unn 331 v.Chr. schonn'emmaa (vlajschd midd Geld aus de makedonisch Krieschskass, vlajschd aach nedd) duaschgange woar (wo mer schon drüwweä gebabbld hawwe, wajdeä owwe; dadezou Badian 1960a unn Carney 1981 unn Jaschinski 1981, p. 10ff.), had'de Alexander gesaad "Schwamm drüwweä" unn hadd'n Anno 330 v.Chr. zum owweärsde Finansbeamde von sajm Rajsch gemachd (Diod. XVII 108,9; de Bengtson 1969, p. 354, hadd'n "Reichsschatzmeister" gedaafd). Awweä aach uff dem Posde soll de Harpalos nedd vill gedaachd hawwe. Wej de Alexander in Indje gekemfd hadd, iss de Harpalos so rischdisch ausgeflibbd (unn hadd sisch aach vlajschd baj de Stoadskass bediend). Uff jedn Fall had'de Harpalos in Babylon wej de Graf Rotz residierd unn hadd soi Hetärn, Menscheä, die wo eä sisch aus Addeen hadd komme loasse (irschd e Pythionike, dann e Glykera), wej Keenischinne gehaale (Jaschinski 1981, p. 19ff.). Wej die Pythionike duud woar, hadd'eä e moadds Beärdischung gemachd unn hadd ihr sogoar als "Pythionike Aphrodite" n' Tembl, n' Aldaar unn'n hajlische Bezirk gewidmed (Athen. XIII 595c; Jaschinski 1981, p. 21). Dem Harpalos soi Leäwe in Babylon schajnd e Mischung aus Dausndundaaneänachd unn Selbsdüwweähewung geweäse se soi. De Taeger (Taeger 1958, I 387) hääsd des e "daumlnd Genußleäwe" unn "maßlos Veäschwendungssuchd". Wej dann de Alexander widdeä uff'm Masch nach Babylon woar unn dadebaj Oaddnung unneä dene Satrape unn dere ganse Awanggeärd gemachd hadd, die wo uffgemuggd hadde unn die Leud gequäld hadde, da hadd's de Harpalos mid'de Anxd se duu kriehd unn iss midd fünfdausnd Talente unn sexdausnd Söldneärn uff unn devoo gange (Diod. XVII 108,4-8; zou de Chronnoloschie von de Harpalos-Gaunerei nachgugge baj Lingua 1979 unn Jaschinski 1981, p. 34ff. unn Worthington 1986). De Jaschinski maand, de Harpalos wier nedd duaschgange wejjeä sajne Schlääschdischkajde, sonneärn wajl'eä Anxd hedd hawwe musse, dess sisch die Babylonijeä üwweä'n bajm Alexander beschweärn deede; eä hedd nemmlisch soville Steueärn aus Babylon errausgepressd, dess dej Stadd rischdisch veäoarmd geweäse wier; desdewäje hed'de Harpalos Anxd gehabbd, dess de Alexander'n wej'n Kleandros unn'n Sitalkes hirischde loasse deed; so de Jaschinski (Jaschinski 1981, p. 23ff.). Im Klaasijaddische, die Satrape hawwe'n nedd uffgehaale, awweä se hawwe sisch aach nedd oostifde loasse, midd'm sesamme n'Uffstand gejjeä'n Alexander se mache. De Taeger hadd Rääschd, wann'eä maand, dess de Harpalos nua Duaschennanneä oorischde unn dademidd soj Leäwe redde wolld (Taeger 1958, I 387). Anneärn maane hald, dess de Harpalos mi'm Alexander sajneä (oogeblisch) "peässeäfreundlisch" Polidigg unn sajm Geduu als "Achämenid" nedd oiveästanne woar unn de Griesche zou ihrm Rääschd gejjeä den neue "orijendalische Tyrann" Alexander veähelfe wolld unn dess'eä dadebaj vlajschd aach uff'n Antipater, de Strateg im Makedonische geräschnd hedd (u.a. vgl. Levi 1977, p. 403). Awweä wo hedd des n'Makedone wej de Harpalos, deä wo vom Alexander proffidierrd gehabbd hadd wej nua weenische anneärn, wo hed'deä Keäll des heähawwe solle?! Also wej des im Klaasijaddische nedd geklabbd hadd, iss de Harpalos wajdeä nach Adeen gemachd. Awweä in Addeen woar de Demosthenes die bestimmnd Figur in de Pollidigg, sajd'eä Anno 330 v.Chr. sajn Geeschneä Aischines im Kranzprozeß besieschd gehabbd hadd (dadezou Habicht 1995, p. 39); unn deä Demosthenes wolld mi'm Harpalos nix se duu hawwe, wajl eä wolld, dess Addeen wejjeä so'm Keäll in'n Kriesch mi'm Alexander ennajgeruure deed (Plut. Demosth. 25,3). Awweä de Harpalos woar nedd bleed unn hadd soi Söldneä unn soi Flodd bis uff zwaa Schiffe zum Kap Tainaron geschiggd, wo sisch schonn n'Haffe Söldneä veäsammld hadde, die wo mi'm Alexander nix am Houd hadde. Dann hadd'eä widdeä baj de Addeeneä drim gebeäre, dess'n doch uffnomme sellde (eä woar ja aach Bürjeä von Addeen!), unn hadd gesaad, eä deed'n dej zwaa Schiffe unn's Geld, was'eä baj sisch gehabbd (immeähi siwwehunneärd Talente) hadd, gäwwe (dadezou Worthington 1986a). Also hawwe'n die Addeeneä in die Stadd geloasse unn beschlosse, dess die Volxveäsammlung üwweä dej Sach ennschajde selld. Unn de Harpalos hadd'n ganse Haffe Leud geschmierd, dess'eä blajwe duaffd unn die Leud'n gih geloasse hawwe (Diod. XVII 108,7; Plut. Dem. 25; mor. 846A). Baj dere Volxveäsammlung woarn aach Gesande vom Philoxenos debaj, was'm Alexander sajn Finans-Scheff im Klaasijaddische odeä de Satrap vom Karische woar (üwweä den Berve 1926, II Nr. 794 unn Bengtson 1933 unn Blackwell 1999, p. 17f.). Unn die hawwe gefoaddeärd, dess de Harpalos als Veäbrescheä ausgeliefeärd weärn selld (Hyper. I col. 8 [In Dem. 8]; vgl. Paus. II 33,4; Plut. mor. [de vit. pud.] 531A). Awweä die Stimmung von de Leud woar nedd fir Ausliefeärn von aam, deä zou'n gekomme woar unn um Hilf gebeäre hadd unn noch's addenische Bürjeärääschd gehabbd hadd. Da had'de Demosthenes s'schlimmsde veähinneärd unn voageschlaache, de Harpalos selld irschd'emmaa oigespeärdd unn soi Geld uff de Akropolis debonnierd weärn. Unn des iss dann aach gemachd woarn (Hyper. I col. 8 [In Dem. 8]; Dein. I 68; Plut. Vit. X orat. 846B [= Philochoros, FGH 328 F 163]; vgl. de Jehne 1994, p. 251). So hadd's de Demosthenes kaam rischdisch rääschd gemachd, de Makedonehasseä nedd unn de Makedonefreunde aach nedd. Des selld sisch räsche! Wajl de Harpalos, deä wolld nedd lang "Weä aamal aus'm Bleschnapf fraß" spille. Wej de Antipater unn die Olympias aach noch gefoaddeärd hawwe, dess'eä oo se ausgeliefeärd weärn selld, iss'eä aafach ausgebroche unn zum Kap Tainaron geflüschd (Diodor XVII 108,6f.). Unn in Addeen iss errauskomme, dess von dem Geld, was de Harpalos middgebroochd gehabbd hadd unn was uff die Akropolis komme woar, n'ganse Haffe gefehld hadd. Jetz hadd alles "Besteschung" gebrülld unn dem aane odeä anneärre lajdnde Pollidiggeä iss gans anneäschdeä woarn (in de Komödje "Delos" vom Timokles sinn des de Demosthenes, de Moirokles, de Demon, de Kallisthenes unn de Hypereides: Athen.VIII 341e-342a; vgl. Badian 1961a, p. 42 unn Jaschinski 1981, p. 43f.). Awweä am miesde sinn se oo'n Demosthenes gange, eä hedd haamlisch von dem Geld genomme (Hyper. I coll. 9-13). No ja, wann die Leud so well sinn, dann rolle Kebb. Unn de Demosthenes iss dann Anno 323 v.Chr. in die Veäbannung nach Troizen uff de Peloponnes gange (zum Harpalos in Addeen im allgemajne unn zum Harpalos-Prozess so im besonneärre vgl. aaneäsajds Badian 1961a unn Goldstein 1968, p. 37ff. unn Jaschinski 1981, p. 23ff. unn Will 1983, p. 113ff. unn Worthington 1986 unn Bosworth 1993, 215ff. unn anneärreäsajds de Körte 1924 unn Marzi 1981 - unn naddirlisch noch vill, vill mih!). [Taeger, Altertum I 388,1// 430,1 alt] Unn dann had'de Alexander noch Eel ins Feujeä gekibbd: Irschd mi'm Söldneädekred unn dann mi'm Veäbanndedekred. S'Söldneädekred (Diod. XVII 106,2f.; 111,1f.) had'de Alexander eäloasse gehabbd, wej'eä aus Indje widdeä haamkomme woar, im Windeä 325/4 v.Chr. (vgl. z.B. Badian 1961a, p. 27 odeä Schachermeyr 1973, p. 478f.) odeä im Freujuhr, vlajschd aach Sommeä 324 v.Chr. (vgl. Jaschinski 1981, p. 48ff.: April/Mai 324 v.Chr.). Die Satrape mussde ihr Söldneäammejje uffleese unn die Leud endloasse. De Pausanias Periegetes (Paus. I 25,5; VIII 52,5) schrajbd, s'wiern fuffzischdausnd (50.000) grieschische Frimdelegionärn von Asije nach Euroba gemachd, wajl de Alexander hedd oogäwwe gehabbd, dej Keälle sellde in die Persis ausgesiedld weärn; unn des hedde se nedd gewolld (üwweä's Söldneädekred wajdeäleäse bajm Badian 1961a, p. 27 unn bajm Schachermeyr 1973, p. 478f. unn bajm Jaschinski 1981, p. 45ff.). Ville von dene uff unn devoogegangenne hawwe sisch uff de Peloponnes am Kap Tainaron veäsammeld unn hawwe de Addeeneä Leosthenes zou ihne ihrm Ooführeä gewähld (Diod. X 111,1f.; XVIII 9). Da woarn ville Griesche debaj, Offziern unn gemajne Soldoade, die jetz serigg haam nach Griescheland gemachd sinn, awweä nedd weägglisch haam konnde, wajl se woarn hald Veäbannde. Da woarn ville Leud debaj, die wo ihr gans Leäwe lang Söldneä geweäse woarn unn nix anneäsdeä konnde unn hadde. Nedd nua, dess die Zoann uff'n Alexander gehabbd hawwe musse, sonneärn des woar pragdisch e Ammee, wo nua aans heäkomme mussd unn se gejjeä de Alexander mobilisiern. Des woar e Bomb, die wo aach duaschs's Veäbanndedekred ennscheäffd weärn solld. S'sogenannde Veäbanndedekred (ausführlisch dadrüwweä de Jaschinski 1981, p. 62ff.), des de Makedonekeenisch in Susa eäloasse gehabbd hadd (Wilcken 1931, p. 200f.; Schachermeyr 1973, p. 521f.), hadd gesaad:. Alle Veäbannde im Grieschische sellde haamkomme deäffe unn widdeä in ihr bürjeälische unn priwaade Rääschde oigesetzd weärn - Ausnahme: Wann se Möddeä odeä Temblschänneä wiern, sellde se blajwe, wo de Peffeä wachse duud, aach die Leud aus Theben sellde nedd serigg dürfe (Diodor XVII 109,1; XVIII 8,3f.; Curt. X 2,4; Justin XIII 5,2; Plut. Apophth. Lac. 221A; vgl. aach Syll. 306 aus Tegea unn dadezou die deutsch die Doggdeäeärwedd vom Kasten 1922 unn de franseesische Uffsatz vom Bikerman 1940). Fir'n Alexander woar des so wischdisch, dess'eä zou de Olympische Spille Anno 324 v.Chr. (üwweä's Dadum de Sealey 1960: 31.Juli bis 4.August - ach, de viadde Augusd ...) exdra n'Sonneägesande, de Nikanor von Stageira (vgl. Berve 1926, II Nr. 447), nach Olympia geschiggd hadd. Die Veäkündischung von dem Dekred, dess woar gruhs polliddisch Theadeä. De Pompeius Trogus (Justin XIII 5,3-6)beschrajbd des folschndeämaße: "(§3) Quae recitatae praesenti universa Graecia in mercatu Olympiaco magnos motus fecerunt, (§4) quia plurimi non legibus pulsi patria, sed per factionem principum fuerunt, verentibus isdem principibus, ne revocati potentiores in re publica fierent. (§5) Palam igitur iam tunc multae civitates libertatem bello vindicandam fremebant. (§6) Principes tamen omnium Athenienses et Aetoli fuere." "Baj de Olmpische Spille hadd sisch s'ganse Griescheland veäsammld gehabbd, unn wej m'Alexander soi Briefe veälese woarn warn, iss's huch heägange! Wajl, die miesde woarn nedd aus ihreä Hajmad veäbannd woarn, wajl se gejjeä e Gesetz veästoose hadde, sonneärn wajl die heäschnd Paddaj se devoogejaachd gehabbd hadd. Unn die Leud, die wo zou dene heäschnde Paddaje geheärd hawwe, die hawwe's mid'de Anxd kriehd, dess die Veäbannde, wann se haam komme deede, die Machd im Stoad üwweänomme kennde. Unn desdwäje hawwe schonn baald ville Städde gans offe errimgemauld unn gesaad, die Frajajd missd duasch'n Kriesch veätajdischd weärn. Awweä die Ooführeä von dene allminnanneä, des woarn die Addeeneä unn die Aitoler." Treffnd beschriwwe vom Pompeius Trogus! Die Aitoler hadde die Stadd Oiniadai errooweärd unn die Oiwohneä devoogejaachd (Plut. Alex. 49,15). Jetz hedde se die Stadd seriggäwwe musse. Unn die Addeeneä hadde noch n'Haffe mih se veäliern, unn des woar die Insl Samos (Diod. XVIII 8,7-9; Diog. Laert. X 1; Strabo I 4,1; IG II² 1437; 1443; 3207, Z. 20f.). Anno 365 v.Chr. hadde die Addeeneä die Oiwohneä von Samos veädriwwe unn addenische Kleruche oogesiedld (mih baj Kebric 1977, p. 3 unn Ashton 1983, p. 52 unn Shipley 1987, p. 138ff. - alles uff englisch). Awweä die Hajmadveädriwwenne aus Samos hawwe nedd gerougd unn hawwe ihr Rääschd uff Hajmad nie uffgäwwe unn de Addeeneä Ärjeä gemachd, so goud se konnde; bajm Alexander hadd so'n Gorgos als fir se gebabbld (Syll. 312; wajdeäleäse bajm Habicht 1957a unn bajm Badian 1976a unn Heisserer 1980, p. 184ff. zou Syll.³ 312). Es siehd gans so aus, als hedde die Addeeneä schon oogefange gehabbd, sisch uff'n Kriesch gejjeä'n Alexander voaseberajde, awweä noch gans haamlisch (so Taeger 1958, I 388 unn Blackwell 1999, p. 124ff.148). Unn de Taeger (Taeger 1958, I 388) schrajbd, nedd nua desdewäje wiern die Griesche gans well geweäse, sonneärn se wiern als noch welleä woarn, wajl se gemaand hedde, m'Alexander soi Flüschdlingsdekret wier e Veäletzung vom Korinthische Bund geweäse, wo ja de ganse Stoade s'Rääschd uff Selbsdbestimmung (Autonomie) garandiert woarn wier; unn de Taeger maand, m'Veädraach nach hedde se dademidd aach Rääschd gehabbd (so ähnlisch aach schon Pickard-Cambridge 1914, p. 456). Unn dann hed'de Alexander noch aans owwe druff gesetzd: Eä hed'de Griesche befohle, se selld'n jetz aach noch als Godd oobeäde; unn de Taeger (Taeger 1958, I 388), deä wo des glaawe duud, maand dadezou, des hedd de Griesche ihr Stimmung bestimmd nedd besseä gemachd. Ob sisch de Alexander weägglisch als Godd oobeäde wolld, des iss e gans schwier Sach, unn die Wisseschafdleä sinn desdewäje moadds strajweä (vgl. dadezou z.B. Kornemann 1901, p. 56ff. unn Balsdon 1950 unn Taeger 1958, I 388ff. unn Bickerman 1963 unn Habicht 1970, p. 17ff.245ff. unn Atkinson 1973 unn Hamilton 1973, p. 138ff. unn Bengtson 1977, p. 357f. unn Fredericksmeyr 1979 unn Badian 1981 unn Jaschinski 1981, p. 93ff. unn Bosworth 1988, p. 113ff. unn Hammond 1989, p. 234f. unn Schmitt 1992, p. 39ff. unn Steward 1993, p. 95 unn Blackwell 1999, p. 151ff.). [Taeger, Altertum I 388,2] -------------------------------------------------------------------- [cccxciii] Wideästänn - M'Hephaistion sajn Duud - Wej de Alexander krank woarn iss [cccxciii, 2] Am Oofang vom Windeä 324/3 v.Chr. iss de Alexander gejjeä die Kossäer gezooche, was e oasch widdeäspensdisch Beäschvolg woar. Awweä aach dej Baggaasch hadd klaa bajgäwwe musse. Dann iss de Alexander midd sajne Soldoade nach Babylon seriggmaschierd (Arr. An. VII 15,1-3; Diod. XVII 111,5f.; Plut. Alex. 72,4; vgl. Lauffer 1978, p. 178f. unn uff ausweärds Briant 1976 unn Bosworth 1993, p. 165). Awweä wej de Alexander in die Neeh von Babylon komme iss, sinn die Chaldäer baj'n gemachd, was de Babylonier ihr Paffe woarn, unn hawwe'n feeschdisch gemachd, s'deed'm was bassiern, wann'eä in die Stadd komme deed (Arr. An VII 16,5-7; Diod XVII 112,2f.; Plut. Alex. 73,1; Justin XII 13,3). Unn de Alexander hadd sisch dann oasch vill Zajd geloasse, bis'eä nach Babylon komme iss. Im Anschluß an Arrian (Arr. Anab. VII 17,1-4) maand de Jaschinski (Jaschinski 1981, p. 34), dene Chaldäer wier's nua im's Geld gange; wajl dej Chaldäer, die hedde de Widdeäuffbau vom Marduk-Tembl hinneädriwwe, wajl sonsd wiern se im vill Gled komme; unn da hedde se Anxd gehabbd, dess de Alexander se bestrafe deed. De Pompeius Trogus (Justin XII 13,1-5) veäzehld die Sach so: "(cap. XIII.) Ab ultimis litoribus Oceani Babyloniam revertenti nuntiatur legationes Karthaginiensium ceterarumque Africae civitatium, sed et Hispaniarum, Siciliae, Galliae, Sardiniae, nonnullas quoque ex Italia adventum eius Babyloniae opperiri. (§2) Adeo universum terrarum orbem nominis eius terror invaserat, ut cunctae gentes veluti destinato sibi regi adularentur. (§3) Hac igitur ex causa Babyloniam festinanti, velut conventum terrarum orbis acturo, quidam ex magis praedixit, ne urbem introiret, testatus hunc locum ei fatalem fore. (§4) Ob haec omissa Babylonia in Borsipam urbem trans Euphraten, desertam olim, concessit. (§5) Ibi ab Anaxarcho philosopho conpulsus est rursus magorum praedicta contemnere ut falsa et incerta et, si fatis constent, ignota mortalibus ac, si naturae debeantur, inmutabilia." [Taeger, Altertum I 393,2// 436,2 alt] Üwweä'm Alexander soi letzde Dawwe se schrajwe, iss schonn e bissi koomisch, awweä uff'n aanselne Mann bezooche bestimmd nedd weenischeä drammaadisch als wej'm Bulwer-Lytton Edward sein Rommaan "Die letzde Dawwe von Pompeji". Eä woar ja noch'n junge Keäll, hald groad dreiunndrajsisch Juhr aald, wej'n jetz e bies Fieweä veäwischd hadd (wascheinlisch Mallarija, so Wilcken 1962, p. 260, vlajschd iss aach noch e Lungeennzündung dezoukomme, so Bengtson 1969, p. 358, mer waas's nedd gennaa; n'Üwweäbligg bajm Seibert 1972, p. 174). Selweä hadd'eä bestimmd nedd gleisch begriffe, wej's im'n gestanne hadd. Eä wolld also noch schaffe unn hadd die Voaberajdunge fir'n Arabije-Feldzuch voaweädsgedriwwe. Uuwoahrscheinlisch, dess de Alexander oddeä sonsd aans irjendwej demidd gereschend gehabbd hedd, dess'eä dissmual nemmih devookomme deed. Awweä dann iss's Schlaach uff Schlaach gange: Am 18. Daisios de irschde Fieweäoofall, desdewäje iss'eä aus'm gleujendhaase Babylon erraus in'n Pagg voa de Stadd gezooche; am fünfunnzwnsischsde konnd'eä schonn nemmih babbelle, awweä ihm soi Offziern, die wo'n besuchd hawwe, dej hadd'eä noch gekennd. Unn's Fieweä iss als wajdeä gestijje ... So wajd die Geschischd nach Plutarch (Alex. 76) unn Arrian (Anab. VII 25), deene ihr Berrischd gejje widdeä uff die offizielle keenischlische Daachebüscheä, die Ephemeride, serigg, unn de Taeger hääsd die Beschrajwung vom Alexander seim Steärwe in deene Ephemeride "midd's eägrajfensde Doggumend von de Menschhajdsgeschischd" (1958, I 393). Unn so eäzähld dann de Arrian wajdeä naach de Ephemeride: "... unn dadroj stiehd aach, dess die Soldoade'n sejje wollde, die aane wollde gugge, ob'eä noch leeäwe deed, unn die anneänn, wajl gemeld woarn woar, eä wier schonn duud, hawwe gedoochd, die Lajbwäschdeä (Somatophylakes) wellde dess veähaamlische ... Die miisde awweä woarn traurisch unn hadde Sehnsuchd nach ihrm Keenisch, unn desdewäje wollde se de Alexander noch emma leäwend sisch oogugge. Mer sääd, ohne babbelle se kenne hädd'eä daagelejje, während soi Soldoade oo'm voabajgezooche sinn, unn jedn aanselne hädd'eä gegrüßd, groad dess'eä noch mi'm Kobb nigge konnd unn mid'de Aache zwinggeän. Die keenischlische Ephemeride melle awweä aach, dess sisch de Peithon unn de Attalos unn de Demophon unn de Peukestas unn dadezou aach noch de Kleomenes unn de Menidas unn de Seleukos im Serapis-Tembl schloofe geleeschd hädde, wajl se de Godd fraache wollde, ob's nedd vill besseä wier, wann de Alexander sisch in deem Godd soi Hajlischduum bringe lasse deed unn drimm bidde deed, vom Godd selweä gesund gemachd se weärn. Unn dann hädd's e Stimm gäwwe von deem Godd, dess'eä nedd in de Tembl gebroochd weärn selld, sonneän besseä daa blajwe deed, wo'eä wier. Dess hädde die Hetaire gemeld, unn kuazz durff iss de Alexander gestoawe ..." Dess woar am 28. Daisios naach'm makedonische Kallenneä, unn dess iss so uugefihr uuseän 10. Juni 323 v.Chr. (so Samuel 1962, p. 46f. unn Bernard 1990, p. 528; s'gibbd aaweä aach anneän Bereschnunge; zou de Üwweälieferung vom Alexander seine letzde Dawwe gibbd's Badian 1987). Naddirlisch hadd's aach Leud gäwwe, die wo gesaad hawwe, de Alexander wier veägiffd woarn. Veädäschdisch woarn besonneäs die, die wo mi'm Alexander bajm Medeios gesoffe hadde; im Alexanderrommaan (Ps.-Kallisthenes III 31) gibbd'de Antipater de Moadd oo unn schiggd sajn Suh nach Babylon, dess'eä'n Alexander veägiffde selld; unn de Medeios hadd'm dann debaj geholfe (dadraus had'dann de Arno Schmidt die Eäzählung "Alexander oder Was ist Wahrheit" gemachd, Schmidt 1975). [Taeger, Altertum I 394, 1. Absatz// 437,2 alt] ##394-412## ----------------------------------------- [cccxciv] [cccxciv,3] 4. De hellenisdische Stoadeweld ihr Ennstejung [cccxciv,4] Mi'm Alexander hadd'n neue Abschnidd in de Geschischd engüldisch oogefange: de Hellenismus (dadezou Hackl 1988; zum Epochebegriff Hellenismus s. Bichler 1983). De Taeger (Taeger 1958, I 394) schrajbd, nua gans weenisch Leud hedde so wej de Alexander e Epoch gebild. Des iss aach schon de Aale so voakomme: De Demetrios von Phaleron (nach Polyb. XXIX 21) zum Bajspill. Unn fir'n Plutarch (De Alexandri Magni Fortuna aut virtute I 328f.) woar de Alexander de weldwajde Sämann vom Griescheduum unn de Griesche ihrne Kulduur. [Taeger, Altertum I 394, 2. Absatz] ----------------------------------------------- [cccxcvi] [cccxcvi,1] De Berossos hadd waschajnlisch aus'eärreä vornehm babylonisch Famillje errausgestammd; eä woar n'studierde Mann, konnd Sumerisch, Akkadisch unn Grieschisch, unn aach des nedd schlääschd; unn mid'de Griesche ihrne Philosophie unn de Geschischdsschrajwung hadd'eä sisch aach goud ausgekennd. Deä Berossos hadd e babylonisch Geschischd uff Grieschisch (Babyloniaka) geschriwwe, awweä lajdeä iss's miesde veäloan. Mir glaawe heud, de Berossos hedd sajm Keenisch (des woar Antiochos I.) unn de gebildede Griesche zajsche wolle, was fir e bedeudnd Stadd Babylon wier (zum Wajdeäleäse s'Buch von Burstein 1978 unn de Uffsatz von Kuhrt 1987; gejjeä'n Drews 1975, deä wo maand, de Berossos hedd in sajm Weägg haamlisch die sieschrajsche Makedone kriddisierd, schrajbd die Kuhrt 1987, p. 54ff.). (üwweä die Alexanderbildeä aus de Andigge - s'berühmdesde iss waschajnlisch des Mosaik aus Pompeji, wo de Alexander in de Schlachd baj Gaugamela mi'm Speer uff'n Dareios III. luusgihd - vgl. Lauter 1988). [Taeger, Altertum I 398, 3. Absatz] (de Alexander iss nach'm Plut. Alex. 3,5 im'n 20. Julaj 356 v.Chr. uff die Weld komme) [Taeger, Altertum I 399, 4. Absatz] [cdi] Wem'mer m'Alexander soi Weägg unn de Alexander als Mensch beweärde will, deäff mer nedd veägesse, dess die ganse gruhse andigge Beuscheä üwweä'n Alexander aus de freuj unn de huuch Kajseäzajd stamme, de sinn de Justin/Pompeius Trogus unn Diodor (in de Zajd vom Cicero unn Caesar unn Augustus), de Curtius Rufus (unneä Nero unn de Flavier), de Plutarch unn de Arrian (Trajan). Dess dej Beuscheä mih wej drajhunneärd Juhr nach'm Alexander sajm Duud geschriwwe woarn sinn unn naddirlisch nedd fraj soi von Anachronisme (des iss, wem'mer aam ebbes zouschrajwe duud, was's irschd vill spädeä gäwwe hadd; also wem'mer geschriwwe hedde, dess de Alexander d.Gr. in de Schlachd von Issos alle fünf Minude uff soi Ammbanduhr geguggd hedd unn dess 'eä bies geweäse wier, wajl die ganse Funkgeräde kabudd geweäse wiern), des deäff mer aach nedd veägesse (dadezou besonneäs Vidal-Nacquet 1984, p. 330-343). Im römische Rajsch hadd mer sisch desdewäje in dene Zajde so fir'n Alexander inderessierd, wajl de Alexander hadd's Peässeärajsch eärrooweärd, unn die Römeä hadde ihr Gemäsch mid'de Parther, unn so wajd komme wej de Alexander sinn se hald nedd ( aa von den Keärnthese vom Levi 1977a). Da sim'mer aach schon baj de Römeä ihrne Alexander-Nachahmung, wajl vom Alexander leärne, des hadd aach damoals schon siesche leärne gehaase. [cdii] (naddirlisch sinn üwweä so'n Keäll wej de Alexander aach ville Rommaane, Geschischde unn so pobbulärwissenschafdlische Doarstellunge geschriwwe woarn, des hadd schonn in de Andigge oogefange. A von de schinnsde unn lidderaarisch besde Geschischde stammd vom Schmidt's Arno 1975, p. 37ff., was awweä nua de halwe Spass iss ohne de eäfunnenne Gelajdbrief oo'n Prof. Droysen, in Schmidt 1989; auseädem dä vom Klaus Mann: Mann 1983. N'weägglisch schiene Rommaan üwweä'm Alexander soi Jugend bis zum Duud von sajm Vaddeä had'die Renault 1993 geschriwwe, aach wann die deutsch Üwweäsetzung e bissi komisch iss.) [Taeger, Altertum I 402, 4. Absatz] --------------------------------------- [cdiii] [cdiii,3] Wej de Alexander duud woar (zum Folschende find mer n'ganse Haffe Lidderraaduur baj Seibert 1983.), hawwe'se all dumm aus de Wäsch geguggd. Nix woar seräschd gemachd (dess aansische Tesdamend, was uus unnä'm Alexander seim Noome üwweäliffeärd is, is a Felschung. Vgl dadezou Merkelbach 1954, pp. 54ff. unn 124ff.). M'Alexander soi Fraa, die Rhoxane aus Baktrije, woar im achde Monadd schwangeä, awweä s'konnd ja kaans wisse, ob dess Bobbelsche n'Boub weeärn deed unn ob's üwwerhaabd am Leäwe blajwe deed (s'irschde Kind woar nedd aald gewoan). Dann had'de Alexander noch n'uuejjelische Suh gehabbd von de Barsine (des woar die Fraa von sajm gruhse Gejjeäspilleä Memnon), awweä deä Boub woar fir'm Alexander soi Offziern eäbbunwüaddisch. Unn de aansische männlische Veäwande, den wo de Alexander nach sajm Heäschafdsodridd nedd imgebroochd gehabbd hadd, woar sajn Stejfbroureä Arrhidaios (zum Veäwandschafdsgroad vgl. Grzybek 1986), den allminanneä fir'n Halbidiot gehaale hawwe, waschajnlisch woar'eä Ebbilebbdiggeä (des iss aach'm römische Kajseä Claudius I. bassierd, awwea deä woar vill eäfolschrajscheä, wej'eä dann'emmaa Kajseä woarn iss!). Die Offziern hadde se endschajde, unn dademidd konnde se nedd woadde, wajl m'Alexander sajn Duud s'Signal fir ville soi konnd, die wo noch e Reschnung uffe hadde, besonneäs die grieschische Poleis in Hellas. Naddirlisch hadd's e Nummer aans gäwwe: Des woar de Perdikkas (zu dere Figgua vgl. Seibert 1983, p. 217 unn Berve 1926, II Nr. 628 unn Heckel 1992, p. 134ff.), dem hedd, so saache die Quelle (Curt. X 5,4; 6,4f.; Justin XII 15,12; Diodor XVII 117,3; XVIII 2,4; Nepos, Eum. 2,1 - awweä ned'de wischdische Arrian zum Blajstifd!), de Alexander uff'm Duurebedd sajn Ring gäwwe, was sovill bedeude duud, schrajbd de Taeger (Taeger 1958, I 403), dess de Perdikkas de Rajschsveäweseä mache selld (mer waas hald nedd, ob's stimme duud; dadezou Badian 1987 unn Hammond 1993, III 181f.). Waschanlisch woar's de Perdikkas, deä wo s'Hefd in die Hand genomme hadd; de Heckel (Heckel 1992, p. 134) maand, mer selld'n serääschd de irschde von de Diadoche nenne. De Pompeius Trogus (Justin XIII 2) beschrajbd des, was dann bassierd iss, so: "(§1) Ceterum occiso Alexandro non ut laeti ita et securi fuere omnibus unum locum conpetentibus, (§2) nec minus milites quam invicem se timebant, quorum et libertas solutior et favor incertus erat. (§3) Inter ipsos vero aequalitas discordiam augebat nemine tantum ceteros excedente, ut ei aliquis se submitteret. (§4) Armati itaque in regiam coeunt ad firmandum rerum praesentium statum. (§5) Perdicca censet Roxanes expectari partum, quae exacto mense octavo matura iam ex Alexandro erat, et si puerum peperisset, hunc dari successorem patri. (§6) Meleager negat differenda in partus dubios consilia, neque expectandum, dum reges sibi nascerentur, cum iam genitis uti liceret; (§7) seu puer illis placeat, esse Pergami filium Alexandri natum ex Barsine, nomine Herculem, seu mallent iuvenem, (§8) esse in castris fratrem Alexandri Arridaeum, comem et cunctis non suo tantum, verum et patris Philippi nomine acceptissimum. (§9) Ceterum Roxanen esse originis Persicae, nec esse fas, ut Macedonibus ex sanguine eorum, quorum regna deleverint, reges constituantur, (§10) quod nec ipsum Alexandrum voluisse dicit; denique morientem nullam de eo mentionem habuisse. (§11) Ptolomeus recusabat regem Arridaeum non propter maternas modo sordes, quod ex Larissaeo scorto nasceretur, sed etiam propter valetudinem maiorem, quam patiebatur, ne ille nomen regis, alius imperium teneret; (§12) melius esse ex his legi, qui prae virtute regi suo proximi fuerint, qui provincias regant, quibus bella mandentur, quam sub persona regis indignorum imperio subiciantur. (§13) Vicit Perdiccae sententia consensu universorum. (§14) Placuit itaque Roxanes expectari partum, et, si puer natus fuisset, tutores Leonatum et Perdiccam et Crateron et Antipatrum constituunt confestimque in tutorum obsequia iurant." De Perdikkas hadd also gesaad, mer selld abwoadde, was die Rhoxane fir e Bobbelsche uff die Welt bringe deed; wann se n'Boub krejje deed, dann selld deä de Nochfolscheä von sajm Vaddeä soi. Dadegejje had'de de Meleager gebabbld; mer selld aach dej Prinse middreschenne, die wo schonn uff de Weld wiern: De Herakles, de Barsine ihrn Boub, unn de Arrhidaios, m'Alexander sajn Broureä, awweä voa allm aach m'Philipp sajn Suh, unn des wier doch des besde! Dadegejjeä hadd widdeä de Ptolemaios Lagou gebabbld: Irschdns wier m'Arrhidaios soi Muddeä aus'm Thessalische unn nua e Dänserin odeä sogoar noch schlimmeres, e Nudd odeä so, unn zweddns wier deä Arrhidaios e krank Peässon; desdewäje sellde sisch die allminanneä, die wo'm Alexander noh geweäse wiern, unn die Satraple, also dej sellde sisch veäsammelle unn bestimme, was im Rajsch bassiern selld. Awweä irschd'emmaa konnd sisch de Perdikkas duaschsetze: S'selld druff gebassd weärn, dess die Rhoxane n'Boub krejje deed, unn fir den Boub sellde de Leonnatos unn de Perdikkas unn de Krateros unn de Antipater die Voamündeä soi. So wajd de Pompeius Trogus, unn dem kam'mer aach so im Gruhse unn Ganse folsche. Mer muss awweä noch e Woadd zum Arrhidaios sajne Muddeä, de Philinna, saache. Die hadd ja bajm Pompeius Trogus (Justin IX 8,1; XIII 4,6) n'gans schlääschd Oosejje. Woheä des komme duud, wisse mer nedd os rischdisch. Awweä die Philinna woar e aadlisch Fraa aus'm thessalische Larissa (Athen. Deip. XIII 557C nach Satyros), vlajschd hadd se sogoar aus'eärreä polliddisch gans wischdisch Famillje errausgestammd. ------------------------------------------- [cdiv] [cdiv,1] Awweä da hadd's glajsch Jochd gäwwe. Besonneäs de Meleagros, de Scheff von de Phalanx, woar gejjeä m'Perdikkas soi Idee. Eä unn soi Soldoade wollde de Arrhidaios als Keenisch (Justin XIII 2). Besonneäs die aafache Soldoade wollde endlisch ihr Rouh hawwe. De Alexander woar zwaa'n eschde Siescheätyp geweäse, awweä eä hadd soi Männeä aach oo'n "A.d.W." maschiern loasse. Dess selld nedd mih soi, se wollde endlisch haam nach Makedonije. Fasd wier's zum Bürjeäkriesch komme, hedd makedonisch Kawallerie gejjeä makedonisch Infandrie gekämft. So bies woar'mer schonn uff'ennannä. Awweä de Eumenes von Kardia, m'Alexander sajn Kanzleischeff unn de aansische Griesche in dem Kuddlmuddl, hadd'se widdeä aanisch weärn loasse: De Arrhidaios selld als Philipp III. Keenisch weärn, awweä wann die Rhoxane n'Boub hädd, selld deä als Alexander IV. aach Keenisch soi (was dann aach so komme iss). De Antipatros selld Stratege von Eurooba blajwe (vgl. Bengtson 1937, I 27ff.), Krateros selld de Keenische ihrn Voamund weärn, unn Perdikkas als Chiliarch (mer üwwersetzt dess midd "Gruhswesir", awweä, um sisch'n Begriff dadevoo se mache: Waschajnlisch so en ähnlische Posde wej de Ministerpräsident in Frankreisch.) deed de owweärsde Rajschsbeamde soi (Arr. Succ. 7; Justin XIII 4). Wajl awweä de Antipatros (der woar in Makedonien unn mußd sisch mid'de uffstännische Griesche beschäfdische) unn de Krateros (der woar groad im Kilikische) nedd doo woarn, woar de Perdikkas de mäschdischsde Mann im Reisch. Unn dess hadd'eä aach glajsch ausgenutzd unn'n Meleagros unn'n poar von dem seine Ohängeä, wajl se'm so Erjeä gemachd hadde, buchstäblisch pladd gemachd: Eä hadd'se nemmlisch von indische Ellefande duuddrambelle loasse (die scheh Geschischd kamm'ä bei Arrian, Diad. fr. 1,3 nachleäse!). In dere Zajd had'die Rhoxane ihr Beubsche kriehd, dess als Alexander IV. n'schiene Makedonekeenisch midd vollgeschissenne Winnelle abgäwwe hadd. Jetz hadd's ebbes gans Neues im Makedonerajsch gäwwe, zwaa Keenische. S'woar s'Schiggsaal von dene zwaa oarme Keälle, des'se immeä nua s'Spillzeusch fir die woarn, die weägglisch Machd hawwe wollde. Am Eänn sinn se allebaad imgebroochd woarn (zou de stoadsreschdlisch Stellung von dene zwaa Keenische s. Habicht 1973, p. 376f. unn Heckel 1980). No ja, jednfalls de Uulajd Meleagros woar duud, unn jetz konnd die Offziersawanggeärd zum oogenehme Daal von de Sach üwweägih: Die Veädaalung von de Satrapije. Satrap soi, ohne'n stagge Keenisch üwweä sisch se hawwe, dess woar'n Freibrief fir Geldscheffelle, Machtausüüwe unn was so'n makedonische Heärr von unn zu sonst noch so geänn mäschd. Desdewäje sinn aach die miesde iranische Satrape entlasse woarn, um Platz'se mache fir Makedone. Ville vonn dene, wo direggd unneä'm Alexander gediend gehabbd hadde, ihm soi owweärsde Offziern, sinn dadebaj Satrap woarn, genau dej Leud, die wo in de näxde Juhrn dadrum kämfe weärn, weär's Saache hawwe selld im Alexanderrajsch: De Ptolemaios Lagou (dess häßt: Ptolemaios, m'Lagos sajn Suh) iss Satrap von Egybbdn woarn; de Eumenes von Kardia de Satrap von Paphlagonien unn Kappadokien (die Sach hadd allädings'n Hooge gehabbd: Die zwaa Gebiede mussde irschd eroweärd weärn!); de Antigonos Monophthalmos de Satrap von Pamphylien, Lykien unn Großphrygien, dess'eä schonn gehabbd hadd (zum Antigonos als'm Alexander sein Satrap im Phrygische: Anson 1988); de Lysimachos de Satrap von Thrakien (zou dem soi "freuje Juhrn" als Satrap: Burstein 1986 unn sonsd soi Leäwnsbeschrajwung von de Lund 1992); de Leonnatos de Satrap vom hellespontische Phrygien; unn, wej de Arrian (FGH 156 F 1) noch eägänse duud, de Krateros selld's Grieschische krejje (weä sisch sonsd e bissi mih üwweä dej Keälle infommiern will, deä kann immeä noch bajm Berve 1926 nachgugge; heud sinn sisch die miesde Foascheä aanisch, dess de besde Born fir dej ganse Oogelejjehajde in Babylon bajm Curt. X 6ff. iss; dadezou de Mabburjeä Errington 1970). De Pompeius Trogus (Justin XIII,4,9-25) schrajbd dadrüwweä: "(§9) Reversus inde inter principes provincias dividit, simul ut et aemulos removeret et munus imperii beneficii sui faceret. (§10) Prima Ptolomeo Aegyptus et Africae Arabiaeque pars sorte venit, quem ex gregario milite Alexander virtutis causa provexerat; (§11) cui ad tractandam provinciam Cleomenes, qui Alexandriam aedificaverat, additur. (§12) Confinem huic provinciae Syriam Laomedon Mytilenaeus, Ciliciam Philotas accipiunt. (§13) Pitho Illyrius Mediae maiori, Atropatos minori, socer Perdiccae, praeponitur. (§14) Susiana gens Coeno, Phrygia maior Antigono, Philippi filio, adsignatur. (§15) Lyciam et Pamphyliam Nearchus, Cariam Cassander, Lydiam Menander sortiuntur. (§16) Leonato minor Phrygia evenit; Thracia et regiones Pontici maris Lysimacho, Cappadocia cum Paphlagonia Eumeni data. (§17) Summus castrorum tribunatus Seleuco, Antiochi filio, cessit. (§18) Stipatoribus regiis satellitibusque Cassander, filius Antipatri, praeficitur. (§19) In Bactriana ulteriore et Indiae regionibus priores praefecti retenti. (§20) Seras inter amnes Hydaspem et Indum Taxiles habebat. (§21) In colonias in Indis conditas Pithon, Agenoris filius, mittitur. Parapamenos, finem Caucasi montis, Oxyartes accepit. (§22) Arachossi Cedrossique Sibyrtio traduntur; Drancae et Arei Stasanori. (§23) Bactrianos Amyntas sortitur, Sogdianos T Soleus Staganor, Parthos Philippus, Hyrcanos Phrataphernes, Carmanos Tleptolemus, Persas Peucestes, Babylonios Archon Pellaeus, Arcesilaus Mesopotamiam. (§24) Haec divisio velut fatale munus singulis contigisset, ita magna incrementorum memoria plurimis fuit; (§25) siquidem non magno post tempore, quasi regna, non praefecturas divisissent, sic reges ex praefectis facti magnas opes non sibi tantum paraverunt, verum etiam posteris reliquerunt." S'woar klar, dess dej gruhse Heäschaffde, vonn dene ville'n Ruf wej Donneähall hadde, die Sischeärhajtsmaßnahme ausheewelle deede, die wo dadefir gemacht woarn warn, dess Uffstenn unn Verräderraj veähinneärd weärn sellde: Die Uffdaalung von de Macht in'nereä Satrapie in'n zifiele unn'n milliderische Daal. Dademidd woar baald Schluß, unn mer konnd jetz e ganse Menge Sache mache, die wo unner Alexander bestroofd woarn wärn. Die Satrape, die wo mäschdisch gennuch woarn, im ihr Stellung unn im's Rajsch se kämfe, hääsd mer "Diadoche", die "Nachfolscheä" vom Alexander. Awweä noch isses nedd so wajd. De irschde Diadochekriesch lässd noch e bissi uff sisch woadde (wem'mer e bissi mih dadedrüwweä leäse will, vgl. Will 1979, I 22ff. odä Briant 1973, pp. 125ff.). S'Alexanderreisch hadd hier noch'emma Glück im Unglück gehabbd; die Iraner hawwe sisch rouwisch verhahle. Oscheinend hawwe de Baktrer unn de Sogder noch die Schlääj in de Knoche gesteckt, die wo'se von Alexander d.Gr. krieht hawwe. S'hadd kaan allgemeine Uffstand gäwwe, awweä dess, was die Griesche nedd nua in ihrm Mudderland oogestelld hawwe, woar hatt gennuch. -------------------------------------------------- [cdv] De Oofang hawwe die Griesche gemacht, die wo de Alexander nedd ganz freiwillisch besonners in Baktrien ogesiedld gehabbd hadd. An Griesche woarn dess ja Seldner, die wo'm Alexander dadehi gefolscht woarn, wohi die Achämenide freujer in de Peässäkriesche emma Griesche von de Insl Euboia hiveärdriwwe hadde (Her. VI 9.). Hier sisch soi Geld veädiene, woar aa Sach, hier wohne blajwe, ebbes ganz anneres. Wer sisch a bissi in de grieschische Geschischde umgeguggt hadd, der waas, dess der Griesche oasch oohänglisch an soi Polis iss unn genau waas, wo'er higeheerd. Dess wussde die Griesche in Zentralasije aach: Zwaa Mual hadde se sisch schonn gerührt. Unn wej se middkrieht hadde, dess de Alexander duud woar, hadd's kaa Hahle mih gäwwe. Nua duasch Verraad had'de makedonische Satrap Peithon s'zwansischdausend Mann stagge Heer üwwerwäldische könne. Die miesde sinn dadenach von makedonische Soldoade massgriert woarn, besonners weil die schaff uff Beude woarn (vgl. Diodor XVIII 7 unn zum Wajdeäleäse besonneärs Narain 1957 unn ebbes Deutsches aach zum Uffstand: Kaerst 1901, I 12ff. unn Schober 1981, p. 27ff. unn besonnäs zum Peithon sajm Gemäsch de Seibert 1991b, p. 92f. unn schließlisch üwweä des Massaggeä de Ducrey 1968, p. 73f.). Irschendwie besonnäs bedeudend woar die Oogelejjenheit, wajl m'Alexander d.Gr. soi Sissdem, wej de Osde vom Iran gejjeä de südrussische Stebbegürdl gesischert weärn selld, n'schwiere Schlaach kried hadd. Desdewäje woar's aach oasch wischdisch, dess die irschde gruhse Seleukide da die Städde widdeä uffgebaud unn neue Leud als Aussiedleä higeschiggd hawwe. De Lamische Kriesch Irschd'emmaa fir die halbgebilde Kreuwoazräzellä: De Lamische Kriesch hadd'nix mid'de Lamia se duu, die hadd nemmlisch schonn am Menschebluoud gennuggld, da hadd noch kaans oo de Graf Draggulla gedoochd. S'sinn zwoa n'Haffe Leud in dem Kriesch duudgemachd woarn, awweä uff'e gans naddirlich unn gewaldsam Oard. De Noome "Lamischer Kriesch" kimmd von de Stadd Lamia, im Malische gelejje, wo's schwäre Kämpfe gäwwe hadd (aach de Diodor XVII 111,1 hääst'n so). Die Leud, die wo Krieschsdaalnemmä woarn, die hawwe'n ooscheinend "Hellenischeä Kriesch" gehaase (IG II/III• 505, z. 18), was aach bessä basse duud, denn gekämfd woarn iss aach wo anneärsdeä, unn's Enn vom Lied iss noch wo anneärsdeä gesunge woarn (üwwä die Quelle vgl. aach Lehmann 1988 unn besonneäs zum Noome 1984). Unn "Hellenischer Kriesch" iss aach de besserre Ausdruck fir dess, was der Kriesch voastelld, wajl s'woarn die aale grieschische Ideje von de Polisweld, die wo noch'emmaa de Uffstand geprobt hawwe. Taeger schrajbdd, s'wiern die junge Keälle geweäse, die wo die Schlääj von 338 unn 335 v.Chr. schonn vergesse gehabbd hedde unn von de neue Zajde nix wisse wollde (Taeger 1958, I 405.). S'woar hald oasch schwier für so Polis-Berühmdheide wej besonnäas Addeen se vergesse, wer mer'emma geweäse woar. Unn de Alexander d.Gr. hadd aach weenisch gemachd, dess soi Reisch mid'dene ihrne Eidelkeide versehnd weärn deed. Üwweä dem soi Verbanndedekret (324 v.Chr.) hadde sisch besonnäs die Addeenä geärjerd, weil se Samos nedd hergäwwe wollde (dadezou Worthington 1984). Unn dann woar aach noch im selwe Juhr de Lykurgos gestoarwe, dess woar aaneä von dene addeenische Polliddiggä, die wo nedd mi'm Kobb duasch die Wand wollde. Awweä zou ville Griesche hawwe wascheinlisch zou vill Zoarn im Bauch gehabbd, um rischdisch se üwwälejje, was'se selwä noch uff die Baa stelle konnde unn was die Makedone schonn alles hadde. M'Alexander sein Duud woar die Veäführung zum Uffstand. Se-irschd hawwe die Rhodier die makedonische Soldoade devoogejaachd (Diodor XVIII 8,1.). Awweä Addeen had'de Scheff vom ganse gemachd unn zum Frajajdskriesch gebloase wej Anno 480/79 im gruhse Peässeäkriesch. N'rischdische Makedonefresseä woar de addeenisch Stratege (erinneäern mer uus: Strategos, dess iss'e Mischung aus General, Feldmaschall unn Krieschsminnisdeä) Leosthenes, deä wo sisch als Scheff von Söldnern üwweä Wasseä gehaale gehabbd hadd unn jetz gleisch mi'm ganse Haffe von dene Keälle oogeriggd komme iss. Die Söldneä, die sisch immä oo bestimmde Plätz (so e bissi wej e Awweizamd) versammeld hawwe, hadde wascheinlisch Muffe, dess'se baj de Söldneälandveäschiggung in de Iran middmache sellde. Unn dess woar oasch wischdisch: Ohne Söldner kaan Kriesch. De Leosthenes iss midd de wischdischsde Mann in dere Oogeleejjenhajd woarn (weä sisch da weideä veädejfe will: Lepore 1955.). In Addeen selweä woar noch e Daal vom Harpalos seim Gold, dess hadd die "Ooschubfiansierung" vom Lamische Kriesch gäwwe. Unn aach im Kriesch geheerd's Klabbern zum Handweägg, denn Addeen allaans trotz'm Harpalos seim Geld unn'm Leosthenes seine Soldoade hädd nedd vill mache kenne gejjä die Makedone. Dessdewäje hawwe die Addeenä s'Maul waajd uffgerobbd unn zum Befreijungskriesch uffgeroufe. De Eäfolsch woar gruhs: Se irschd die Aitoler (IG II•, 370 unn dadezou Worthington 1984), dann die miisde von de klaane middl- unn noaddgrieschische Stoade, awweä aach die Thessaler, die wo schonn soo lang bei die Argeade geheerd hadde, unn bis ennuff baj die Molosser im Epirotische iss's gange (üwweä dej vgl. Hammond 1967, p. 561). De Thessaler ihr aadlisch Rajderei woar'n besonnäs schwere Verlust fir'n makedonische OB Eurooba, Antipatros. Uff de Peloponnes hawwe Poleis wej Argos, Sikyon, Messene unn Elis middgemachd (awweä nedd die Spaddaaner, hadde wohl noch vom letzdde Mual die Noas voll!). Aach thrakische unn illyrische Stemm sinn Middgliedeä woarn vom neue Hellenebund. Wenn aach üwweäall aanselne Stoade nedd middgedaa hawwe, aus Anxd odä weil'se die Nachboarn vill mih nedd leide konnde als wej die Makedone (wej die Boiotier, die's Land vom ejemaalische Theben kried hadde), woar's doch die grissd grieschisch Entente, die wo üwweähaabd gejjeä die Makedone oogedreäre iss (Diodor XVIII 11,1-2. [cdv,6] Waschajnlisch iss da de makedonische Stratege fir Eurooba, Antipatros, gans schii in Schweiß komme, denn wass'eä gejjeä die Drubbe vom Hellenische Bund oo die Front weäffe konnd, woar nedd vill. Makedonie hadd vill Soldoade in'n Osde schigge musse, dreizeh Juhr lang. --------------------------------------- [cdvi] [cdvi,1] Antipatros hadd jetz s'voarletzde Uffgebood mobbillisierd, groad' emma 13000 Mann unn hunnerdzeje Boodschen. Awweä Oogriff iss die besd Verteidschung, werd'eä sisch gedoochd hawwe. Desddewäje hadd'eä oogegriffe, befir de Hellenebund soo rischdisch luuslejje konnd. Awweä de Antipatros iss beim Städdsche Lamia im Malische (wo'mer schonn drüwweä gebabbld hawwe) besieschd woarn unn in de Stadd oigekessld woarn. De woar zwoar die irschd Niddeälaach fir die Makedone in Hellas seid 354 v.Chr., awweä was die Hellene dann draus gemachd hawwe, woar nedd s'Gääle vom Aaj. [cdvi,2] Jetz hädde'se Lamia stüamme musse, awweä so hawwe se oogefange, de Antipatros se belaacheän, als ob se vom Alexander d. Gr. üwwähaabd nix middgrejd hädde (rischdisch uff die Schibb genomme baj'm Tarn 1930, p. 47 unn baj'm Garlan 1974, p. 202.). Dadebaj iss de besde Soldoad, den wo die Hellene gehabbd hadde, nemmlisch de Leosthenes gefalle, unn aach die Aitoler hawwe sisch haam gemachd. Unn im Windeä 323/22 v.Chr. sinn dann makedonische Veäbänd unneä'm Leonnatos aus Klaasije errüwweäkomme. Desdewäje hawwe die Hellene die Belaacherung uffgäwwe unn hawwe ihr Drubbe m'Leonnatos endgejjegewoaffe. Zwaa Maa hawwe die Griesche de Leonnatos im Freujuhr 322 v.Chr. geschlaache, unn der iss dann aach noch gefalle. Vorallem die thessalisch Kawallerie hadd's de Makedone gans schii gäwwe. Awweä, unn da hawwe hald fuffzisch Fennisch zou'neä Magg gefehld, m'Leonnatos soi Ammee hawwe'se nedd pladd gemachd. Die Addeenä hawwe dess ooscheinend nedd beachd, wej'mer aus'm Hypereides (e kuazz Charakderisdik stihd bajm Habicht 1995, p. 22) seine Heldegedenkdaachsredd (de Epitaphios) sejje kann, e Mischung aus "Ich hatt' einen Kameraden" unn Freieitsbegeisderung. Kaa Woadd von dem lange Weesch serügg in die aale Polis-Heällischkeid unn de ville Gefahrn biss dahi (n'franzeeische Auszuch mi'm Kommendaar baj Delorme 1975, p. 20ff. Vgl. dadezu m'Braccesi 1970 soi Zeusch.). [cdvi,3] De Antipatros nehmlisch woar ja aus Lamia freikomme unn konnd soi Soldoade mi'm Leonnatos seim ejemaalische Heer veäeinischee. Dademidd iss'eä uugehinneärd nach Makedonije seriggemachd unn konnd sisch neu formiern. Unn die Griesche, dene hadd's schonn gelangd, des'se de Antipater haam gejaachd hadde unn sinn jedeä in soi Stadd gange. De Pompeius Trogus (Justin XIII 5,14-17) beschrajbd des so: "(§14) Auxilium deinde a Leonato per legatos petit, qui cum venire cum exercitu nuntiatus esset, obvii ei Athenienses cum instructis copiis fuere, ibique equestri proelio gravi vulnere ictus extinguitur. (§15) Antipater tametsi auxilia sua videret victa, morte tamen Leonati laetatus est; quippe et aemulum sublatum et vires eius accessisse sibi gratulabatur. (§16) Statim igitur exercitu eius recepto, cum par hostibus etiam proelio videretur, solutus obsidione in Macedoniam concessit. (§17) Graecorum quoque copiae finibus Graeciae hoste pulso in urbes dilapsae." Aach de Antipater konnd besonneäs zoufridde soi, sääd de Pompeius Trogus: Mi'm Leonnatos woar aach'n Kongurrend im die Machd im Makedonische gefalle. Ennscheidnd awweä woar, dess die Makedone unneä ihrm Admiral Kleitos de Addeeneä ihr Flodd bei Amorgos in aaneä von de grissde Seeschlachde von de griechisch Geschichde buchstäbblisch vom Meer gefeeschd hawwe (waschajnlisch im Juni 322. Zou dere Schlacht selweä: Ashton 1977.), e Niddeälaach noch schlimmeä als wej de schwazze Daach von Aigospotamoi, denn dadevoo, was'n baj Amorgos bassierd iss, hawwe sisch die Addeenä nemmi so rischdisch eähoold. Aaach wenn se spädeä noch ab unn zu nedd groad weenisch Schiffscher hadde, e rischdisch Seemachd iss Addeen nemmi woarn (vgl. zou de Addeenä ihrne Flodd nach Amorgos Hauben 1977, p. 90ff.). Dess woar schonn die Voaennscheidung, denn jetz konnde die Makedone ungehinnerd Drubbeveäbenn aus Klaasije errüwweähoole unn die Frischdtransboadde aus'm Schwoazze Meer uffhaale. [cdvi,4] Soo iss dann aach de Krateros komme, wej de Leonnatos aaneä von de besde unn beliebdesde makedonische Generääl, midd Wedderaane aus'm grushe Peässäfeldzuch, unn hadd sisch m'Antipatros unneästelld. Jetz konnd'ä midd mih wej viazzischdausend (40.000) Mann de Griesche uff'n Belz rügge, währnd sisch baj dene schonn die irschde Abbdeilunge abgeseild hadde. [cdvi,5] Nach ainischm hi unn här woar dann bei Krannon im Thessalische im Auchusd 322 v.Chr. die Ennscheidungsschlachd, wo sisch die Griesche vorallem widdeä wejjeä de thessalische Kawallerrie nedd schläschd gehaale hadd, aach wann's Fousvolg die Stellunge nedd haale konnd (Diodor XVIII 8-18 unn zum Daadumm: Plut. Cam. 19.). Nix woar veälorn, awweä am polliddische Wille hadd's gehaabeädd. Antipatros unn Krateros hawwe schnell gemeäggd, dess de Hellene-Bund nedd groad midd Zemmendspeis gemauerd woarn woar, unn hawwe uff Veähannelunge mid'de aanselne Poleis, Stämm unn Stoade bestanne. ------------------------------------------ [cdvii] [cdvii,1] Irschd hawwe die Griesche noch duaschgehaale, awweä dann hawwe die Makedone oogefange, aanselne Poleis im Thessalische oosegreife. Dess woar fir'n Hellene-Bund de Schlaach in die Angg. Aaneä nach'm anneärn - wej mer die Kliesd issd - hadd sajn Friedn gemacht, unn de Antipatros woar nedd bies zou'en, denn'eä wolld'se von Addeen veäaanselle. Seletzd dann woarn nua noch Addeen unn die Aitoler üwwerisch, unn wej die Makedone uff Addeen losmaschierd soi, da hadd aach s'stolse Addeen die Waffe gestreggd. [cdvii,2] Addeen hadd widdeä emmaa Glügg im Unglügg gehabbd unn iss nedd soo bestrafd woarn wej Theben duasch'n Alexander d.Gr. S'woar fasd so ähnlisch wej nach'm Peloponneische Kriesch: S'iss e oligarchisch-timokratisch Veäfassung oigefihrd woarn mi'm Zensus von zwaadausend Drachme (zua Väfassung nachgugge in de laddajnisch Asbach-Doggdeäeärwedd Spangenberg 1884, p. 2ff., dann bajm Ferguson 1911, p. 21ff. unn besonneäs baj de Hackl 1987), Addeneä, die wo nedd sovill Geld hädde, sellde ins Thrakische auswanneärn - was ebbes gans neues unn die vlajschd heäddsd Stroof fir Adeen woar (Diodor XVIII 18,4; Plut. Phoc. 28,7; vgl. Cloché 1923, p. 175ff. unn Bearzot 1994, p. 157ff.) -, unn im Piraieus hawwe makedonische Soldoade in Gannisoon gelejje unneä'm Menyllos (Diodor XVIII 18,5; vgl. Berve II Nr. 513), unn die Veäbannde duaffde widdeä haam komme, unn Samos mussde die Addeenä räume (dess Friedensdiggdaad kam'meä bajm Schmitt 1969, No. 415 nachleäse.). Dess die oarme Leud ausgesiedld weärn sollde, des heärd sisch so oo, als hedd da aans m'Platon soi Nomoi gans gennaa geleäse. De Platon hadd geschriwwe, e oaddnlisch Stadd (Polis) missd gesäuweärd weärn: Dej Leud, die wo nix hedde, baj dene missd mer die Anxd aushaale, des'se gejjeä dej, die wo ebbes hedde, n'Uffstand mache deede; unn wej mer e Krangghajd ausmeärze deed, so müssde dej oarme Leud, dej Hungeälajdeä, foadd; unn des selld als Kolloniegründung ausgäwwe weärn (Kollonie hääsd uff Grieschisch ‚apoikia'; nach Plat. Nom. V 735e-736a). Anneärsdeä awweä als wej nach'm Peloponnesische Kriesch sinn kaa oligarchische Rachefannadiggä oo die Machd komme, sonneän gans oostännische Leud. Da iss vorallem de aale Phokion (Plut. Phok. 29,5; Paus. VII 10,4), den wo de Fritz Taeger fir de Addeenä ihrn ihrlischsde Stoadsmann mi'm grissde Duaschblick im viadde Jahrhunnerd haale duud (Taeger 1958, I 407. Zum Weideäleäse: m'Gehrke 1976 soi Leäwensbeschrajwung vom Phokion unn besonneäs Cloché 1923; wem'mer's mi'm Iddaljeenische hadd, noch de Bearzot 1985). Awweä mer kennd'n hald aach als "Quisling" beschimfe unn, groad wajl'eä n'aale Soldoad woar, als'n freuje Voaläufeä von de Fransuuse ihrm Maschall Pétain. De Phokion woar suwejsu'n seldsaame Vuul in de Addeenä ihrm polliddische Zirggus, weil'eä schonn voam Lamische Kriesch Juhr fir Juhr zum Strateg gewähld woarn iss (erinneän mer uus: Die Reeschl, dess jedä nua aa Juhr lang n'Posde in de Stadtreschierung hawwe derfd unn sisch ajentlisch nedd Juhr fir Juhr wähle lasse derf, iss'n Grundbestanddaal von de Addeenä ihrne Demmograddie!). Außer'm Phokion woarn noch Demades unn de junge Philosopheschülä Demetrios von Phaleron voanne midd droo. Dess woar e Reschierung, die sesamme mid_de makedonisch Gannisoon fir dess garrandierd hadd, was de Antipatros wolld: Addeen - rouisch, friedlisch, schwach. De Addeeneä ihrn lange Abstiesch in die zweddd Liga von de Mäschde hadd nach 355, 346, 338 unn 336/35 v.Chr. n'neuje Dejfpungd erreischd gehabbd. Awweä aach wann die Polis gezajschd gehabbd hadd, des'se gejjeä die Makedone unn dene ihr Reisch nedd ookonnde, in aam sinn sisch die Addeenä treu gebliwwe, nehmlisch bei dere Gellejjenheid aach gleisch innepolliddisch Jochd unn Zuures aussedraache. Die addeenische Polliddiggä, die wo gejjä Makedonien uffgestanne woarn, die sinn voa kaa makedonisch Millidärgerischd komme, sonnän die Addeenä selwä hawwe de Demosthenes, de Hypereides (der wo die Duureredd nach'm Siesch üwwä'n Leonnatos gehaale gehabbd hadd) unn dene ihr Freunde zum Duud väuadaald (dess muss'mer sisch emma vorstelle, als ob Anno 18/19 die Entende-Mäschde s'gepaggd hädde, s'deutsche Volg dadezousekrieje, dess se selwä de Kaiser unn die OHL vor's Gerischd gebroochd hädde!). De Hypereides iss uff de Insl Aigina geschnabbd woarn, unn de Antipatros hadd'n duudmache lasse. Aach Demosthenes iss uff- unn devoogange, nach Kalaureia, dess iss e klaa Inslsche im Saronische Golf. Unn wej'eä gemeäägd gehabbd hadd, dess'en baald hawwe deede, da hadd'eä sisch selweä imgebroochd (Plut. Demosth. 28ff.). [cdvii,3] Der Kriesch hadd e besonneä Bedeudung, weil er's letzde Uffbäume von de hellenisch Polisweld geweäse iss. Noch aamual hadde die Poleis probbierd, widdeä alles soo se rischde, wej's freujeä in de goure aale Zeid geweäse woar. Awweä die ajenn Subsdanz hadd nemmih gelangd, unn de Geeschneä woar bestimmd nedd steäggä als wej de Peässäkeenisch Xerxes, awweä bessä oigestelld unn vill mih baj de Sach. Nach'm Lamische Kriesch hawwe sisch nie widdä hellenische Poleis ohne die Hilfe von frimde Mäschde in'n gruhse Kriesch getraut (dess Bellum Achaicum iss doch ejjä'n Betriebsunfall). Dademidd duud's Enn vom Lamische Kriesch aach so ebbes wej e Zäsur in de Polis ihrne Geschischde abgäwwe. [cdvii,4] Unn wej alle gefalle woarn, sinn nua noch die Aitoler de Sach treu gebliwwe unn hawwe nedd gekuschd. In ihrm uuweeschsame Gebied woar de Schridd zua Polis noch nedd gemachdd woarn. E bissi seriggebliwwe, kam'mer saache, awweä desdewäje woarn se aach nedd in unnäschiedlische Poleis uffgespalde unn nedd so veäwundboar wej zum Bajspill Boiotie. S'woar'en nedd vill se nomme unn, wajl's hald noch kaa ausgepräschde Poleis gäwwe hadd, konnd'mer se aach nedd gejjäennannä ausspille. So weid, so goud, kennd'mer saache, dess woar schonn immä so in Aitolien. Awweä schonn vorm Lamische Kriesch woar's Koinon von de Aitoler ennstanne. N'Koinon (was sovill hääsd wej des, was alle sesamme hawwe, odeä die Gemajnschafd; vgl. Giovannini 1971, p. 16ff.) iss'n Bundesstoad unn desdewäje e anneä Sach als wej die Symmachie, n millidäärisch gepräschde Stoadebund. Aach's Koinon als Bundesstoad woar nix neujes, dess hawwe aach schonn die Boioter, die Leud von de Chalkidike unn die Arkader im fünfde unn viadde Jahrhunnerd ausprobiert, nua sinn die all nedd weid komme wejjä Jochd unn Zuures unnä de aanselne Poleis. Die Krankheid hadde die Aitoler nedd, unn so konnde se irschd'emma in ihrm ajenne Gebied midd sisch aanisch weärn unn stagg. Dess iss wej bei'em Obsdbaam, vorallem muß mi'm Stamm alles in de Reih soi, was mer nacheä druffproffe duud, dess iss dann schonn fast egaal. Aitolie woar so'n stagge Setzling, dem die Krankheit "Polisegoismus" nix mache konnd. Unn so iss vorallem von Aitolie aus des Koinon die Oard Stoad gewoarn, die nach'm Abstiesch von de Polis aus de irschde "Machd-Liga" neäweä de hellenisdische Keenischreische in Griescheland eäfolschreisch geweäse iss. Mir wisse aach e bissi ebbes üwweä die Veäfassung vom Aitolische Bund: Die Mannsleud woarn Bürjeä in ihrne Poleis unn Oogehörische vom aitolische Koinon; dej Mannsleud hawwe sisch alle zwaa Juhr gedroffe zou'm "Bundesdaach"; dann hadd's aach so ebbes wej "Bundesparlamend" (Synhedrion odeä Boule) gäwwe, dadroi hawwe die Gesande von de aanselne Poleis gesesse, die gruhse konnde mih Abgeoaddnedde schigge, die klaane weenischeä; fir die Geschäfde, die wo jedn Daach eäledischd weärn mussde, hadd's so ebbes wej'n stännische Ausschuß (‚apoklêtoi', die ausgewählde) gäwwe; unn fir's Millidäär hadd's jedes Juhr n'Genneral (stratêgos) gäwwe. Die Aitoler hadde aach n'zendrale Kuldplatz, des Apollon-Hajlischduum in Thermon. (Larsen 1968, p. 195ff.). Wann's awweä naach'm Antipatros unn'm Krateros gange wär, dann wiern die Aitoler vleischd irjendwo in Afghanistan geland. Ohne lang se faggele, sinn se im Heäbsd 322 v.Chr. in Aitolien oimaschierd. Die Aitoler hawwe dess gemachd, was'se immä bei so ebbes gemachd hawwe: Aus de Dörfä unn Städdschen enaus unn enuff uff die Berje. In'nä regulärn Schlachd hadde se gejjä die makedonische Phalanx nix se melle. Awweä die Makedone hädde's trotzdem gepaggd, s'woarn zwoar kaa hunnerdprozendische Gebirschsjäjjeä, awwe makedonische Soldoade groad in dere Zeit hadde genungg gejjeä die unnäschiedlischsde Gebirschsfutzis gekämft gehabbd (weä will, maach seriggbläddeän unn noch'emma gugge, was de Alexander d.Gr. ellaa uff'm Weesch zou de Indjer oogestelld gehabbd hadd!). Unn dann wollde die Makedone die Aitoler irjendwo in'n Osde vom Iran schigge, Haubdsach wajd wesch. Awweä dann, daadroo muß mer sisch in de hellenisdisch Geschischd gewihne, iss alles gans annersdä komme. In Klaasije hadd's Ärjä mi'm Reischstaddhaldä Perdikkas gäwwe, unn desdewäje hadde de Antipatros unn de Krateros leidä kaa Zeit mih, um noch mid'de Aitoler se spille. S'iss n'Friedensvädraach gemachd woarn, wo de Aitoler ihr Unnabhängischkeid garanndierd woarn iss (zou de Aitoler gleisch nach'm Lamische Kriesch vgl. Westlake 1949.). Unn dess sinn die Aitoler aach gebliwwe, bis die Römä die Firmma liquidierd hawwe. Fir die Makedone, awweä aach fir ville grieschische Stoade sinn die Aitoler oft e gans üwwl Eeglbaggeed geweäse, awweä aach oft s'Widdeästandszendrum fir die Freieid. -------------------------------------------------- [cdviii] [cdviii,1] Aitolien woar hald wej'n Ruhsestogg: Manschmual schiene Blühde, immeä gaschdische Doanne. [cdviii,2] Jetz woar vom osdgrieschische Siddlungsgebied so zimmlisch alles in makedonischeä Hand. Von deene Egge, die wo se noch üwwerisch geloasse hadde, woar die Kyrenaika in Noaddaffrigga (m'Feldmaschall Rommel midd sein lejbsde Spillplatz!), gleisch in de Nochbeäschafd vom Ptolemaios seim Egybbde (grundleeschnd fir die Geschischd von de Kyrenaika im Hellenismus: Laronde 1987). Die Leud aus Kyrene unn Umgeewung hadde sisch zwoar m'Alexander d.Gr. unneäwoaffe, wej deä die Owase Siwa besuchd hadd, awweä dann woarn deä unn sei Leud so beschäfdischd, des'se in de Kyrenaika nedd vill vom gruhse Alexanderrajsch abkriehd hawwe. Dej aus de Kyrenaika hawwe de Alexander aach goarnedd gebrauchd, se hawwe sisch ihrn Ärjeä selweä gemachd, so rischdisch midd Bürjeäkriesch unn Veädrajwunge unn so: Demmogroade gejjeä Oligarche, wej die Griesche s'am lejbsde gehabbd hawwe. Unn wajl die Demmogroade kaa Land mih gesejje hawwe, hawwe se sisch n'rischdische Proofi oigekaafd, n'spaddanische Söldneäführeä, de Thibron (üwweä den Keäll vgl. Berve 1926, II Nr. 372 unn de RE-Addiggl vom Ehrenberg 1958). Deä hadd aach schonn bajm Harpalos, m'Alexander sajn "Finansminisdeä", deä wo neäwenaus gange woar mid'de Stoadskass, geschaffd gehabbd, awweä dann de Awwajdsveädraach uffgeleesd, indeem'eä sajn Scheff im die Egg gebroochd hadd uff Kreta (Diod. XVIII 19,2). Awweä wej dess so iss mid'de Gajsdeä, die wo mer geroufe hadd, de Thibron hadd oogefange, uff ajenne Reschnung se schaffe. Eä wolld sisch mid'de Kyrenaika e ajenn Reisch sesamme erroweän. Unn wajl's jetz de Oligarche oo'n Kraache gange iss, hawwe die sisch aach n'stagge Mann gesuchd unn deen bajm Ptolemaios I. aach gefunne. Deä hadd sein Genneraal Ophellas geschiggd, unn deä hadd mi'm Thibron so goud uffgeroumd, dess deä am Enn zum Troggene in die Sonn gehängd weärn mussd, oo'e Kreuz genääld (anno 322 v.Chr.; zum Thibron-Kriesch die maßgeblisch Doarstellung iss vom Laronde 1987, p. 41ff.; odeä wem'mer iddaljeenisch kann: Fontana 1984). Awweä aach de Ptolemaios hadd sisch gesaad, was mer hadd, hadd mer, unn die Kyrenaika nemmih heägäwwe. Die Kyrenaika iss nedd ins Egybbdische oigemeind woarn, sonneärn de Ptolemaios hadd neue Veäfassunge fir die Poleis da gemachd, in dene eä de stagge Mann woar, sonsd woar dess alles schie lauwoarm oligarchisch (de Kyrener ihrn Veäfassungstexd hadd mer widdeägefunne: SEG IX,1. Dadezou Bagnall 1976, p. 28f. unn aach immeä noch goud Taeger 1929 unn Ehrenberg 1930. Vgl. aach zou deem ganse de Seibert 1983, p. 101ff.). Dadedvoo, was de Pompeius Trogus, üwweä'm Ptolemaios soi Oofäng im Egybbdische unn üwweä die Eärrooweärung von Kyrene geschriwwe hadd, iss bajm Justin (Justin XIII 6,18-20) des hier stih gebliwwe: "($18) Sed Ptolomeus in Aegypto sollerti industria magnas opes parabat. (§19) Quippe et Aegyptios insigni moderatione in favorem sui sollicitaverat et reges finitimos beneficiis obsequiisque devinxerat; (§20) terminos quoque imperii adquisita Cyrene urbe ampliaverat factusque iam tantus erat, ut non tam timeret hostem quam timendus ipse hostibus esset." Unn dann, nach'm Exkurs üwweä die Geschischd von Kyrene, maand'eä (Justin XIII 8,1): "Igitur Ptolomeus huius urbis auctus viribus bellum in adventum Perdiccae parabat." Fir'n Pompeius Trogus woar m'Ptolemaios soi Errooweärung vom Kyrenische n'oasch wischdische Aggd. Dademidd unn midd noch annerre Sache hed'de Ptolemaios dadefir gesoaschd, dess'eä vor kaam Feind mih Anxd hawwe mussd, sonneän selweä soi Feinde feeschdisch gemachd hedd. So stagg hedd'eä de Kriesch gejjeä'n Perdikkas voaberajde kenne. [Taeger, Altertum I 408, 2. Absatz] [cdviii,3] Irjdwann zwische 323 unn 320 v.Chr. had'de Ptolemaios Lagou de Kleomenes von Naukratis duudmache loasse, wajl de Ptolemaios hadd die Anxd ausgehaale, de Kleomenes kennd bajn Perdikkas haale (Paus. I 6,3). [cdviii,5] Perdikkas als de Chiliarch, de "Minnisdeäprässidend", woar de wischdischde Mann in de Zendralreschierung. Unn wej handfesd de Perdikkas soi Sach gemachd hadd, dess hadd aach de Ariarathes von Kappadokije gemeäggd, wej'eä sein ajenne Loade uffmache wolld. De Perdikkas hadd'n besieschd, gefangegenomme unn duudquäle loasse (Diodor XVIII 16,1-3; Plut. Eum. 3). Bajm Justin (Justin XIII 6,1-3) könne mer des so leäse: "(§1) Interea Perdicca bello Ariarathi, regi Cappadocum, inlato proelio victor nihil praemii praeter vulnera et pericula rettulit. (§2) Quippe hostes ab acie in urbem recepti occisis coniugibus et liberis domos quisque suas cum omnibus copiis incenderunt; (§3) eodem congestis etiam servitiis semet ipsi praecipitant, ut nihil hostis victor suarum rerum praeter incendii spectaculo frueretur." De Pompeius Trogus muß also geschriwwe hawwe, de Perdikkas hädd von dem Kriesch als de Siescheä nix als Veäwundunge unn Gefahrn gehabbd. Die Oiwohneä vom Ariarathes seine Haubdstadd hädde irschd ihr Wajweä unn ihr Kenn imgebroochd unn dann ihr Häuseä oogesteggd. Unn dann hädde se sisch midd ihrne Sklave sesamme imgebroochd, dess die Siescheä nix krejje deede außeä m'gruhse Feueäweägg (Justin XIII 6,1-3). Dess iss oasch aasajdisch. S'wischdischsde woar de Ruhm, dess de Perdikkas Siescheä woar, unn dess konnde die Kappadokijer nedd veäbrenne (dadezou, was's in deere Zajd bedeud hadd, Siescheä im Kriesch se soi, nachgugge baj Gehrke 1982). Dadenach iss de Perdikkas noch uff die lykaonische Städde Laranda unn Isaura luusgange; noch wej de Alexander geleäbd hadd, hadde die Leud aus dere Gejjnd de Balakros, was de Satrap vom Kilikische woar, duudgehaache. Dadefir had'de Perdikkas se midd Feujeä unn Schweärd besuchd unn alles duudgemachd (Diodor XVIII 22,1; de Balakros woar aaneä von'm Alexander sajne Lajbwäschdeä geweäse, Arr. An. II 12,2, unn vlajschd m'Antipater sajn Schwischeäsuh; dadezou Wehrli 1964, p. 141 unn Heckel 1987 unn Badian 1988a, p. 116 unn Bosworth 1994, p. 60). [cdviii,5] Aach mi'm Antipater woar de Perdikkas aanisch unn wolld dem soi Dochdeä Nikaia hoiroade. Aach dess de Antipater m'Perdikkas nach'm Lamische Kriesch s'letzd Woadd üwweäloasse hadd, was's mid'de Insl Samos gäwwe selld, woar e goud Zajsche fir's Rajsch. Awweä weenischsdens aa Peässon hadd's gäwwe, dej hadd Gifd unn Gall gespuggd wejje deene ihrne Aanischkajd, dess woar die Olympias, m'Alexander d.Gr. soi Muddeä. Unn wann die Fraa s'aam Mensche gewünschd hädd, dess'eä veäregge selld wej de Krübbl am Weesch, dann'm Antipater (de Taeger 1958, I 408, nennd se m'Antipater soi Duudfajndin). De Antipater hadd'se in Makedonie nix mache loasse, unn desdewäje hadd se im Epirotische gesesse, wo se aach heägestammd gehabbd hadd. Unn wajl die Olympias die Molosser im Lamische Kriesch oogestifd hadd, gejjeä de Makedone ihr Sach se kämfe, konnd se sisch ausreschenne, dess de Antipater se hoole komme deed. Unn desdewäje is'se oo'n Perdikkas gange, dess deä ihr helfe selld, aan stagge Mann gejjeä de anneä: Mi'm Perdikkas wolld se de Antipater pladd mache (so duud's de N.G.L. Hammond in Hammond/ Walbank 1988, p. 119 sejje). Jetz konnd awweä nedd'emmaa die Olympias so aafach oo'n Perdikkas schrajwe, auf komm, mir mache de Antipater feäddisch. Awweä die Olympias woar nedd nua schlau, se hadd aach e Dochdeä gehabbd, die de Argeade ihr Bloud als Aussteueä gehabbd hadd. M'Perdikkas had'die Olympias ihr Dochdeä Kleopatra als Ejjefraa oogeboode, unn die (stolz unn eährgajzisch, nennd se de Taeger 1958, I 409) iss aach glajsch - noch im Juhr 322 v.Chr. - nach Klaasije gemachd, nach Sardes im Lydische, dess de Perdikkas aach oobajse deed (so siehs's de Taeger 1958, I 408f.; beim Pompeius Trogus, also bajm Justin XIII 6,4, iss's de Perdikkas, deä wo sisch de Argeade-Prinzessin oo'n Hals weäffe duud: "Inde, ut viribus auctoritatem regiam adquireret, ad nuptias Cleopatrae, sororis Alexandri Magni et alterius Alexandri quondam uxoris, non aspernante Olympiade, matre eius, intendit"; nooch Diodor XVIII 23,1 wier die Kleopatra sogoar bajn Perdikkas ins Feldlaacheä im Lykaonische gemachd, awweä des kam'mer nedd glaawe). Die Kleopatra woar e Oogebood, baj dem die miesde makedonische Aadlische nedd hädde naa saache kenne (vgl. Justin XIV 1,7-8). Unn fir'n Perdikkas, deä ja selweä mid'de Argeade veäwand woar, awweä aus'erreä Neäwelinje, woar die Kleopatra ----------------------------------------- [cdix] [cdix,1] die Fahrkoadd uff'n Keenischsdroon. Die Taeger (Taeger 1958, I 409] maand, aach goure Makedone hedde de zwaa Keenische ihr Eäbbrääschd oogezwajfld. No ja, unn jetz woarn da zwaa Weibsleud fir'n Perdikkas, m'Antipater soi Dochdeä Nikaia unn m'Alexander d.Gr. soi Schwesdeä Kleopatra. Bajm Justin (Justin XIII 6,4-7) siehd dej Geschischd so aus: "(§4) Inde, ut viribus auctoritatem regiam adquireret, ad nuptias Cleopatrae, sororis Alexandri Magni et alterius Alexandri quondam uxoris, non aspernante Olympiade, matre eius, intendit, (§5) sed prius Antipatrum sub adfinitatis obtentu capere cupiebat. (§6) Itaque fingit se in matrimonium filiam eius petere, quo facilius ab eo supplementum tironum ex Macedonia obtineret. (§7) Quem dolum praesentiente Antipatro, dum duas eodem tempore uxores quaerit, neutram obtinuit." De Pompeius Trogus hadd also veäzähld, dess de Perdikkas dann falsch gespilld hedd. Die Kleopatra hedd'eä hawwe wolle, awweä mid'de Nikaia hedd'eä trotzdem errimgemachd, dess'eä aus'm Makedonische, wo ja de Nikaia ihrn Vaddeä, de Antipater, de Scheff woar, noch Reggrudde krieje deed; unn wajl de Antipater so ebbes schonn geahnd hädd, häd'dann de Perdikkas üwweähaubd kaa Fraa kriehd (Justin XIII 6,6f.). De Arrian (Arr. Diad. F 1,21) schrajbd da e bissi ebbes anneärres: De Eumenes hedd gesaad, de Perdikkas selld die Kleopatra hoiroade, de Alketas, m'Perdikkas sajn Broureä, hedd gesaad, eä selld m'Antipater soi Nikaia nomme, wajl sonsd deede se mi'm Antipater strajbeä weärn Uff jedn Fall: Gehoiroad had'de Perdikkas die Kleopatra nedd. Unn es sellde noch mih Argeadeprinzessinne komme: Die Kynnane woar aach e Dochdeä vom Philipp II. De Antipater hadd se unneä Bewachung gestelld gehabbd. Awweä die Kynnane iss foaddgmechd nach Asije midd ihreä Dochdeä Adea unn baj'm Perdikkas soi Leud komme. De Alketas hadd se duudhaache loasse. Warum, wisse mer nedd so gennaa, awweä dess des de Alketas gemachd hedd, ohne sajn Broureä se fraache. Vlajschd wolld de Perdikkas nedd mi'm Antipater strajbeä weärn wejjeä dere Kynnane. Awweä m'Perdikkas soi Soldoade, die hawwe n'Uffstand gemachd, unn de Perdikkas mussd zougäwwe, des Keenisch Philipp III. Arrhidaios die Adea gehoiroad hadd. Die Adea had'de Noome Eurydike oogenomme. Dej Fraa selld'm Polyperchon, m'Antipater sajm Noochfolscheä, noch ganz schih Ärjeä mache (Arr. Diad. F 1,22-24; Diodor XIX 52,5; Polyain. VIII 60; vgl. die Carney 2000, p. 29ff., die wo maand, die Kynnane hedd von Oofang oo voagehabbd, ihr Dochdeä mi'm Philipp Arrhidaios se veähoiroade; stihd nedd in de Borne, awweä wej sinn dann die Soldoade uff dej die Idee komme). Awweä nedd nua mid'de gruhse Dame had'de Perdikkas soi Schwierischkajde gehabbd, sonneän aach mi'm Antigonos Monophthalmos (vgl. zou dem sajm Leäwe de Engel 1977 unn de Billows 1990), deä wo Satrap im Klaasijaddische woar. Wej's gejjeä'n Ariarathes von Kappadokie gih selld, hadd sisch de Antigonos errausgehaale. Unn jetz wolld'n de Perdikkas dadefir bestroafe. Nedd dess'eä aafach higange wier unn häd'de Antigonos imgehaache, wej mer maane kennd, wem'mer de Pompeius Trogus leäse duud, wo's hääsd, s'hädd Kriesch gäwwe zwische deene zwaa (Justin XIII 6,8: "Post haec bellum inter Antigonum et Perdiccam oritur."), sonneän Drugg unn EPA, kuazz Krieschsgerischd voa de makedonisch Heeresveäsammlung hedd's gäwwe solle (Arr. Diad. F 1,20; Diodor XVIII 23,3f.). S'Enn vom Lied woar, dess de Antigonos mid seim Boub, m'Demetrios, sisch nach Griescheland abgemachd hadd baj'n Antipater unn Krateros, die eä gejjeä'n Perdikkas so rischdisch uffgehtzd hadd, dess deä Keenisch weärn welld unn so (Arr. Diad. F 1,22-24; Diodor XVIII 25,3-5). Wej dann aach noch de Menander, was de Satrap im Lydische woar, gemelld hadd, m'Perdikkas sajn Eumenes deed in Sardes mid'de Kleopatra veähannelle (Arr. Diad. F 1,26), da hawwe dej zwaa nedd mih lang gefaggld. Se hawwe mid'de Aitoler Friedn gemachd, mid'de Addeeneä noch alles gerreschld unn'n Polyperchon als Owweäbefehlshaaweä üwweä Makedonie unn Griescheland oigesetzd (Justin XIII 6,9: "Antigono Crateros et Antipater auxilium ferebant, qui facta cum Atheniensibus pace Polyperconta Graeciae et Macedoniae praeponunt."), des'se de Perdikkas uff'm schnellsde Weesch in Asije oograjfe kennde (Diodor XVIII 25,4). Unn se hawwe sisch Bundesgenosse gesuchd, wascheinlisch de Lysimachos, deä wo Satrap im Thrakische woar unn baj dem se duasch mussde, wann se zum Hellespont wollde. Unn gans bestimmd woar de Ptolemaios debaj, de Satrap im Egybbdische, deä wo'm Perdikkas schonn'n biese Straasch gespilld gehabbd hadd: De Perdikkas hadd nemmlisch befohle, dess'm Alexander d.Gr. soi Lajsch nach Aigai im Makedonische gebroochd weärn selld. Unn baj deere Gelejjenhajd wolld de Perdikkas Makedonie besetze. Awweä de Ptolemaios hadd de Sasch unn die Lajsch endführd unn de Alexander irschd'emmaa in Memphis im Egybbdische beärdische loasse (Arr. Diad. F 1,25; 24,1; Paus. I 6,3; Diodor XVIII 26-28; Strabo XVII 1,8,794C; Marm. Parium, FGH 239 B 11; dadezou Seibert 1969, p. 110ff. unn Badian 1967a, p. 185ff.). De Taeger (Taeger 1958, I 409) schrajbd, de Ptolemaios hedd'm Perdikkas n'gans schiene Strisch duasch die Reschnung gemachd, wajl de Perdikkas hedd desdewäje oogäwwe, dess de Alexander nach Aigai üwweäführd weärn selld, wajl eä hedd so Makedonije unneä soi Kondroll bringe wolle. Unn von dem ganse Kuschemuggl, dess iss dann de irsche Diadochekriesch woarn (dadrüwweä gibbd's n'schiene Uffsatz von Hauben 1977 unn'n Foaschungsüwweäbligg vom Seibert 1983, p. 104ff.), wo sisch Makedonie, wej de Pompeius Trogus sääd, selweä die Deäm errausgerobbd hadd (Justin XIII 6,17): "Sic Macedonia in duas partes discurrentibus ducibus in sua viscera armatur, ferrumque ab hostili bello in civilem sanguinem vertit, exemplo furentium manus ac membra sua ipsa caesura.". [cdix,2] De Perdikkas hadd jetz die "Qual deä Wahl" gehabbd, uff wen'eä sisch se irschd weäffe selld. Desdewäje hadd'eä im Kappadokische n'gruhse Krieschsroad abhaale loasse. Ville hawwe gesaad, s'selld se irschd nach Makedonie gih. Makedonie wier de Born unn de Kobb vom ganse Reisch, unn da wier aach die Olympias, m'Alexander d.Gr. soi Muddeä, unn die Makedone deede doch immeä noch am Philipp unn am Alexander seim Noome hänge. Beschlosse awweä iss woarn, des'se se irschd Egybbde oograjfe sellde, dess de Ptolemaios nedd Asije besetze kennd, wann se in Eurooba wiern (Justin XIII 6,10-13; vgl. Diodor XVIII 25;29,1; zou deene Berroadunge nachgugge baj Briant 1973, p. 195ff. unn wenn's aam uff englisch unn kürzeä lieweä iss, Hauben 1977, p. 96). Unn so duud's de Pompeius Trogus (Justin XIII 6,10-16) veäzähle: "(§10) Perdicca alienatis regibus, Arridaeo et Alexandro, Magni filio, in Cappadocia, quorum cura illi mandata fuerat, de summa belli [amicos] in consilium adhibet. (§11) Quibusdam placebat bellum in Macedoniam transferri, ad ipsum fontem et caput regni, ubi et Olympias esset, mater Alexandri, (§12) non mediocre momentum partium et civium favor propter Alexandri Philippique nomina; (§13) sed in rem visum est ab Aegypto incipero, ne in Macedoniam profectis Asia a Ptolomeo occuparetur. (§14) Eumeni praeter provincias, quas acceperat, Paphlagonia et Caria et Lycia et Phrygia adiciuntur. (§15) Ibi Crateron et Antipatrum opperiri iubetur; adiutores ei dantur cum exercitibus suis frater Perdiccae Alcetas et Neoptolemus; (§16) Clito cura classis traditur; Cilicia Philotae adempta Philoxeno datur; ipse Perdicca Aegyptum cum ingenti exercitu petit." Awweä mer muß e bissi uffbasse. Dess de Perdikkas se irschd gejjeä'n Ptolemaios gange iss, dess'iss so e Sach. Bajm Pompeius Trogus iss de Ptolemaios Lagou schonn so rischdisch gruhs unn mäschdisch (Justin XIII 6,18-20), awweä dess iss e bissi üwweädriwwe. Unn an dem ganse Asije deed sisch de Ptolemaios bies veäschluggd hawwe. Was de Perdikkas weägglisch nach Egybbde gedriwwe hadd, mer waas's nedd so rischdisch (vgl. aach de Engel 1972). Fir den Kriesch had'dann also de Perdikkas soi Leud unn soi Gebied so geoaddnedd: De Eumenes hadd baj soi Satrapie noch Paphlagonie, Karie, Lykie unn's Phrygische debbajkriehd. Eä had'de Uffdraach gehabbd, de Antipater unn de Krateros nedd ins Klaasijaddische ennajseloasse (wej uuseä Hindenburg Anno 14/15 in Ostpreusse!). Dadebaj solld'm de Alketas (dess woar'm Perdikkas sein Broureä) und de Neoptolemos, de Satrap vom Armenische, helfe (Vgl. Bengtson 1937, I 171ff.). De Kleitos, deä wo de Addeeneä ihr Flodd im Lamische Kriesch zou Speärrholz veäawwajd gehabbd hadd, deä Kleitos hadd aach jetz de Flodde-Admiral gemachd. Unn die Satrapie Kilikie iss'm Philotas foaddgenomme woarn, die had'dann de Philoxenos kriehd. De Perdikkas selweä iss nach Egybbde maschierd unn wolld de Ptolemaios foaddjaache (Justin XIII 6,14-16). Wajl awweä ville von de Gennerääl unn Satrape, die wo unneä'm Perdikkas gediend hawwe, de Perdikkas nedd lajde konnde, iss die Veätajdischung von Klaasije so zimmlisch in die Hoos gange. Ville von deene Keälle sinn nemmlisch zum Antipater üwweägelaafe, wajl den üwweäheblische Perdikkas hedde se nedd lajde kenne, maand de Pompeius Trogus (Justin XIII 8,2: "Sed Perdiccae plus odium adrogantiae quam vires hostium nocebat, quam exosi etiam socii ad Antipatrum gregatim profugiebant."). Dadebaj woar aach de Floddeadmiral Kleitos; deä had'de Antipater unn de Krateros üwweä'n Hellespont geloasse. Sogoar de Alketas hadd'm Eumenes nedd barrierd, deä woar bestimmd belajdischd. Dann wolld aach noch de Neoptolemos midd seine Soldoade stifdegih, awweä des had'de Eumenes von Kardia gemeäggd unn'n besieschd. De Neoptolemos iss noch emmaa mi'm Leäwe devookomme unn hadd sisch baj'n Antipater gemachd (Justin XIII 8,3-4; vgl. Diod. XVIII 29,5; Plut. Eum. 5). De Pompeius Trogus (Justin XIII 8,3-5) schrajbd dadrüwweä: "(§3) Neoptolemus quoque in auxilium Eumeni relictus non solum transfugere, verum etiam prodere partium exercitum voluit. (§4) Quam rem cum praesensisset Eumenes, cum proditore decernere proelio necesse habuit. (§5) Victus Neoptolemus ad Antipatrum et Polyperconta profugit eisque persuadet, ut continuatis mansionibus laeto ex victoria et securo fuga sua Eumeni superveniant." (de Pompeius Trogus babbld hier vom "Polyperchon", awweä s'muss "Krateros" haase). De Antipater iss dann in Rischdung Osde wajdeämaschierd, unn de Krateros unn de Neoptolemos sellde de Eumenes feäddischmache. Dej zwaa wollde de Eumenes in'n Hinneähald logge, awweä deä had'dess gemeäggd unn se dann selweä üwweäraschd. Irschd hadd'eä im Zwaakamf de Neoptolemos unn dann de Krateros üwweä die Kling springe loasse (Justin XIII 8,4-8; PSI XII 1284; dadezou Wirth 1965 unn, e bissi anneäsdeä, Bosworth 1978). De Pompeius Trogus (Justin XIII 8,6-8) beschrajbd des so: "(§6) Sed res Eumenen non latuit. Itaque insidiae in insidiatores versae, et qui securum adgressuros se putabant, securis in itinere et pervigilio noctis fatigatis occursum est. (§7) In eo proelio Polypercon occiditur. (§8) Neoptolemus quoque cum Eumene congressus diu mutuis vulneribus acceptis conluctatus est; in summa victus occumbit." Dademidd had'de Eumenes gezajschd, dess vill mih in'm gesteggd hadd, als mer m'Alexander d.Gr. seim Kanzleischeff zoudraue deed, dess'eä aach n'prima Genneraal woar vgl. Diod. XVIII 29,4-32 unn Plut. Eum. 5-7). Awweä was de Eumenes errajschd hadd, hadd nedd vill geholfe (Justin XIII 8,9: "Victor igitur duobus proeliis continuis Eumenes adflictas partes transitione sociorum paululum sustentavit."). N'Antipater hadd'eä dademidd nedd uffgehaale, unn aach m'Krateros soi Soldoade, die wo nua weenisch Leud veälorn hadde unn die eä selweä unneä Veädraach nemme wolld, sinn widdeä von'm gange unn baj'n Antipater gemachd (vgl. Diod. XVIII 32,2; Nepos, Eum. 4,3; dadezou Vezin 1907, p. 49ff.). Unn's selld noch schlimmeä komme fir'n Eumenes (zum Wajdeäleäse nachgugge baj'm Anson 1975, p. 95ff.). [cdix,3] De Perdikkas woar bis nach Egybbde maschierd; mid'dem biese Stügg Wüsdeland uff'm Sinai iss'eä goud serääschdkomme unn iss bis nach Pelusion komme, was am Osdrand vom Nil-Deldaa lajje duud. Awweä dann hadd'eä midd seine Leud am Nil gestanne, unn de Ptolemaios hadd'n aafach nedd nüwweä geloasse. Was de Perdikkas aach probierd hadd, s'woar buchstäblisch alles n'Schlaach ins Wasseä. Unn wej dann aach noch ville von seine Soldoade unn Offziern eädrungge sinn oddeä von de Groggodiele gefresse woarn sinn, da woar de Oofe aus (Diodor XVIII 35,5f.; 36,2f.). So iss m'Perdikkas sein Oogriff uff Egybbde bei Pelusion hänge gebliwwe (wem duud da nedd de Rommel unn El-Alamein oifalle!). Schonn in'm noammale Kriesch iss's schlääschd, wann's nemmih voawärds gihd unn's nua Veälusde gäwwe duud. In'm Bürjeäkriesch kann dess fir den, der wo hänge gebliwwe iss, bies ausgih, besonneäs wann sajn Geeschneä baj de ajenne Soldoade n'Staa im Breäd hawwe duud. Ville Soldoade sinn baj'n Ptolemaios gemachd, deä wo als Genneraal oasch beliebd woar. Die ajenne Offziern, besonneäs de Antigenes, deä wo die Silweäschildneä kommandierd hadd, unn de Peithon unn de Seleukos, hawwe m'Perdikkas s'Leäwenslischdsche ausgebloase unn so dem Elend e Enn gemachd. Dess woar im Juhr 321 noch voa de Äärn, im Freusommeä (Diodor XVIII 33-36; Arr. Diad. F 1,28-29; genau unneäsuchd alles baj'm Seibert 1969, p. 114ff.; zum schläschde Veähäldniss vom Perdikkas zou seine Soldoade, so Arr. Diad. F 1,28 unn Diodor XVIII 33,3, vgl. Seibert 1991b, p. 94.). [Taeger, Altertum I 409] -------------------------------------- [cdx] [cdx,1] De Antipater woar, wej de Taeger (1958, I 410) schrajwe duud, de aansische, dem soi Audoridäd von de gans Baggaasch ooeäkannd woarn iss. Unn desdewäje iss'eä de Rajschsveäweseä woarn (dadezou Landucci Gattinoni 1984, p. 105ff.). (u.a. zou de Meuderaj von de Soldoade in Triparadeisos: Hammond 1987). Unn de Seleukos, deä wo m'gruhse Alexander sajn Gaddekommandöör unn'm Perdikkas sajn Stellv geweäse woar, deä hadd Babylonije kriehd, die zweddrajschsd Satrapie im Rajsch; de Noome Seleukos muss mer sisch meägge, wajl deä iss aaneä von de gans Gruhse woarn unn selld se all üwweäleäwe (üwweä den gibbd's zwaa gruhse Leäwnsbeschrajwunge, uff deutsch vom Mehl 1986 unn uff englisch vom Grainger 1990). [Taeger, Altertum I 410,1//452,1 alt] [cdx,2] Nora (üwweä'm Eumenes sajn Uffendhald in Nora vgl. Schäfer 2002, p. 116f., deä wo maand, ville von de Geschischdscheä üwweä de Eumenes in Nora wiern eäfunne als Stoff fir die beliebde taggdische Lehrbüscheä, mansche nach'm Voabild vom Xenophon) [cdx,3] De zwedde Diadochekriesch hadd nedd lang uff sisch woadde lasse: Anno 319 iss nemlisch Antipatros gestoawe, de Mann mid'de grissde Audoridääd in dem, wass vom Alexander seim Reisch noch üwwerischgebliwwe woar. Awweä de rischdische Krach iss nedd dadevoo komme, dess deä ahle Knoche gestoawe iss, sonneärn dess'eä als Nachfolscheä aan sisch ausgesuchd hadd, wo mer heud saache muß, Satz midd x, woar wohl nix. Denn de Nachfolscheä woar Polyperchon. Wer bis jetz alles uffmerksam gelese hadd (wenischsdens die Geschischde vom Alexander unn seine Diadoche), der dud sisch aach wunneärn. Denn'm Polyperchon sein Nahme iss bisheä kaum uffgedauchd unn aach bestimmd nedd in Erinnerung gebliwwe. So weärn aach soi ejjemalische Kolleesche unn jetzische Unneägäwwenne gedoochd hawwe: Duaschhaale, Haldung zajsche, aach wann's knübbeldick kimmd, des weärn nedd m'Polyperchon soi Steägge gewese (vgl. m'Lenschau 1952 sajn RE-Addiggl üwweä'n Polyperchon). Awweä de grissde Krach hadd's mi'm Antipatros seim Suh Kassandros gäwwe. Dess Keällsche hadd ooschajnend gemaand, de Posde vom Reischsstaddhaldeä, deä deed jetz eärblisch in ihrne Fammillje soi, unn wolld nedd m'Polyperchon sein Vize mache (uff'm Chiliarche-Possde - den Diddl, den wo de Hephaistion unn de Perdikkas gehabbd hadde). De Kassandros woar'n begabde Pollidiggeä unn hadd mi'm Ptolemaios unn'm Antigonos schnell Alliierde gejjeä'n Polyperchon gefunne. De Ptolemaios Lagou unn de Antigonos Monophthalmos woarn nemmlisch schonn kräfdisch debbaj, ihr ajenne Sübbscheä se koche: De Ptolemaios hadd de syrische Satrap Laomedon veädriwwe gehabd, unn Antigonos hadd dessälwe mi'm Arrhidaios, der wo Satrap vom Hellespontische Phrygije woar, gemacht. Dej zwaa wollde bestimmd kaan stagge Reischsstaddhaldeä, awweä dess woar bajm Polyperchon nedd se eärwadde. Nua woar hald jedeä vonn de Diadoche sisch selweä de nääxde, unn baj dem Duaschennanneä woar bestimmd ebbes'se gewinne. Aach de Lysimachos hadd gejjeä'n Polyperchon middgemachd. Jetz woar alles feäddisch, was mer fir'n schiene Kriesch brauche duud: Zwaa Paddajje, die ennanneä nix schengge wolle. De zwedde Diadochekriesch hadd ogefange. [cdx,4] Fir'n Polyperchon had'dess alles goar nedd goud ausgesejje. Unn desdewäje hadd'eä alles sesammegedrommld, was'eä gejjeä'n Kassandros unn Antigonos uffbiede konnd. Seirschd hadd'eä sisch mid'de Olympias, m'Alexander d.Gr. soi Muddeä, veästannischd, die wo sisch wejjeä'm Antipater haam nach Epirus abgesetzd gehabbd hadd (Diodor XVIII 49,4; dadezou Hammond 1985, p. 156). Sesamme hawwe se dann de Satrape unn Offziern im Asijaddische befohle, gejjeä'n Antigonos Kriesch se mache: Dess wier'n Uffstännische. Aaneä von de wischdischsde Männeä woar immeä noch de Eumenes von Kardia, deä wo sisch groad aus de Buasch Nora foaddgemachd gehabbd hadd, wo eä vom Antigonos sajne Soldoade belacheärd woarn woar (Diodor XVIII 53,5; Plut. Eum. 12,3; Nep. Eum. 5,7). Unn aach de Eumenes hadd soffoadd baj die Olympias unn'n Polyperchon gehaale. Jetz hadde se Hoffnung, dess de Antigonos sovill Ärjeä im Asijaddische krieje deed, dess'eä nedd nach Eurooba komme kennd. In Griescheland hawwe die Oligarche zum Kassandros gestanne, mid'dem se goud serääschd gekomme sinn, wej'eä sajm krangge Vaddeä bajm Reschiern geholfe gehabbd hadd. Desdewäje had'de Polyperchon im Noome von de Keenische e gans "fajjeärisch Dekret" (so Taeger 1958, I 410) eäloasse, --------------------------------------------- [cdxi] [cdxi,1] e "Freieitseäklärung", dess de Griesche ihr Städde fraj unn audonoom soi sellde; se kennde jetz m'Kassander soi Gannisoone unn die Tyranne unn die Oligarche veädrajwe. Dademidd wolld'de Polyperchon die unneädrüggde Demmogroade zum Uffstand uffroufe (Diodor XVIII 55,2-56,8;64,3). [cdxi,2] Am Bajspill Addeen kam'mer sejje, ob dess funktionobeld hadd: Seirschd woarn die Demmogroade eäfolschrajsch unn hawwe die Machd üwweänomme (was mer aach aus Syll. 317 errausleäse kann); de Phokion, deä wo's mi'm Antipater unn'm Kassandros gehaale hadd, iss higerischd woarn (Diodor XVIII 65ff.; Plut. Phoc. 31-38; Nep. Phoc. 2-4; zum Wajdeäleäse: de Gehrke 1976, p. 108ff. unn vlajschd noch de Tritle 1988, p. 139f.). Awweä im Piraios hadd sisch m'Kassandros soi Gannisoon gehaale, unn m'Polyperchon soi Drubbe woarn nedd in de Laach, se errausseschmajse (wej se aach sonsd nedd vill eärajschd hawwe). Inneähalb von'm Juhr hadd sisch de Kassandros Addeen widdeä unneä'n Naal gerisse (Diodor XVIII 74,3), wo'eä n'Philosoph, de Demetrios von Phaleron, als sajn Veädrauensmann oigesetzd hadd; s'hadd aach e neu Oidaalung von de Bürjeä gäwwe: Nua weä mih wej dausnd (1.000) Drachme gehabbd hadd, woar noch n'rischdische Bürjeä; dademidd hawwe fünfdausnd (5.000) von aanunzwnansischdausnd (21.000) Bürjeä s'volle Bürjeärääschd veäloan (Ktesikles, FGH 245 fr. 1 = Athen. VI 272c; vgl. Ferguson 1911, p. 30ff., unn Habicht 1997, p. 58.66, unn Hammond/ Walbank 1988, p. 137f., unn Bosworth 1994, p. 63ff.; üwweä'n Demetrios nachgugge baj Bayer 1942; n'Lidderraduurüwweäbligg zou dem Keäll baj Seibert 1983, p. 201ff.). So wier, schrajbd de Taeger (Taeger 1958, I 411), widdeä de Kamf jedeä gejjeä jedn ausgebroche, unn in Hellas hedd's e sinnlos Hi unn Heä gäwwe. [cdxi,3] Awweä vill wischdischeä als Addeen woar de asijaddische Krieschsschauplatz, so de Taeger wajdeä (Taeger 1958, I 411). De Eumenes von Kardia woar'm Polyperchon sajn OB Asije ("Strategos autokrator" nach Diodor XIX 58,1; vgl. Bengtson 1937, I 109ff. unn Engel 1977, p. 41), awweä dess woar kaa lajschd Uffgaab, wajl die miesde Ammeeabdajlunge, die hawwe m'Antigonos unneästanne. S'iss schonn e klaa Wunneä (sääd de Engel 1977, p. 42), dess's de Eumenes gepaggd hadd, die Argyraspide ("Silweäschildneä", vgl. Anson 1981 unn Anson 1988a) uff soi Sajd se bringe. Dess woar e Ellideabdajlung aus laudeä aale makedonische Kämfeä, drajdausend Mann steägg, die im Kilikische gestanne hawwe. Bajm Pompeius Trogus (Justin XIV 2,5-12) weärd dess folschndeämaase beschriwwe: "(§5) Erat quidem solutus ad tempus metu mortis Eumenes, sed nec salutis dimisso exercitu magna spes erat. (§6) Omnia igitur circumspicienti optimum visum est ad Alexandri Magni Argyraspidas, invictum exercitum et tot victoriarum praefulgentem gloria, decurrere (§7) Sed Argyraspides post Alexandrum omnes duces fastidiebant, sordidam militiam sub aliis post tanti regis memoriam existimantes. (§8) Itaque Eumenes blandimentis agere, suppliciter singulos adloqui, nunc conmilitones suos, nunc patronos appellans, periculorum orientalium socios, nunc refugia salutis suae et unica praesidia, commemorans solos esse, (§9) quorum virtute Oriens sit domitus, solos, qui militiam Liberi patris, qui Herculis monumenta superarint; (§10) per hos Alexandrum magnum factum, per hos divinos honores et inmortalem gloriam consecutum. (§11) Orat, ut non tam ducem se quam conmilitonem recipiant unumque ex corpore suo esse velint. (§12) Receptus hac lege paulatim imperium, primum monendo singulos, mox quae perperam facta erant blande corrigendo usurpat; nihil in castris sine illo agi, nihil administrari sine sollertia illius poterat." Des hääsd uff Deutsch so vill wej: Wej de Eumenes aus Nora fraj komme woar unn kaa Anxd mih im Lajb unn Leäwe hawwe mussd, hadd's kaa gruhs Hoffnung fir'n gäwwe, soi Ammee woar ja foadd. Unn da hadd'eä als errimm speggulierd unn hadd gesejje, dess's s'besde wier, baj m'Alexander d.Gr. soj Argyraspiden se mache, e Elliidedrubb, die wo noch kaa Schlachd veäloarn gehabbd hadd unn die n'Ruf wej Donneähall gehabbd hadd. Awweä die Argyraspide hadde nach'm Alexander nix mih am Houd mid'dene ganse Gennerääl, wajl se gemaand hawwe, dess wier unneä ihne ihrm Nivea, Dinnsd se duu unneä so Keälle, die hald kaan Alexander woarn. Desdewäje hadd sisch de Eumnes baj'n wej'n Spajschlleggeä uffgefihrd, hadd aanselne fasd uff de Kneej oogebeddld, hadd se baald soi Kammeruade gehaase, baald soi Schutzheärrn, soi Bundesgenosse gejjeä die Gefoahrn aus'm Wesde, baald soi letzd Zufluchd unn sajn aansische Schutz. Unn eä hadd se droo eärinneäd, dess sej ellaans, wajl se so tapfeä wiern, de Orijennd unneäwoaffe hädde, sej ellaans hedde de Feldzuuch vom Vaddeä Liber (des iss Dionysos/ Bacchus, deä wo'n Feldzuuch bis baj die Indjeä gemachd hadd, Anm.) unn m'Hercules soi Denggmäleä üwweädroffe. Duasch sej, die Argyraspide, wier de Alexander irschd "de Gruhse" woarn, duasch sej hädd'eä göddlische Eährunge unn unsteäbblischen Ruhm eälangd. Unn dann had'de Eumenes die Argyraspide gebeede, se selld'n nedd als Feldheärrn sonneän als Kammeruad uffnemme unn dess'n als aan Soldoad aus ihreä Drubbe oogugge sellde. Unn dere Bedingung iss'eä von de Argyraspide uffgenomme woarn, awweä baald hadd'eä de Owweäbefehl oo sisch gebroochd: Irschd hadd'eä noch aanselne eämahnd, dann hadd'eä schmajschlerisch rischdisch gestelld, was'se falsch gemachd hädde. Desdewäje konnd im Laacheä nix mih ohne de Eumenes gemachd weärn, desdewäje konnd nix mih ohne dem soi Oifäll bestimmd weärn. Hier iss de Pompeius Trogus (odeä des, was de Justin draus serääschd gefriemld hadd) widdeä e bissi duaschennanneä: De Eumenes iss irschd baj die Argyraspide ins Kilikische gemaachd, wej'eä schonn m'Polyperchon sajn OB Asije woar. Awweä dej hädde ja aach baj'n Antigonos Monophthalmos haale kenne, unn de Ptolemaios Lagou hadd'n aach Oaddeä gäwwe, se sellde die Fingeä von dem schlaachse Eumenes loasse, deä wo n'Krateros uff'm Gewisse hädd. Desdewäje mussd de Eumenes schonn e bissi zaubeärn. Unn so hadd'eä de Makedone veäzehld, eä hädd vom Alexander d.Gr. gedräumd unn deä hädd gesaad, eä deed'n helfe, wann se fir'n e Zeld midd'm Droon droi uffstelle deede, m'Opfeä gäwwe unn ihr Veäsammlunge droi abhaale deede (Diodor XVIII 60,1-62,3; Poylain. IV 8,2; Plut. Eum. 13,2-4). De Eumenes hadd also m'Alexander sajn Parreä gespilld. Dademidd unn mi'm Geld aus'm Schatzhaus von Kyinda hadd'eä aach die Soldoadebaggaasch gans goud im Griff gehabbd (de Briant 1973a, p. 75ff., maand, de Eumenes hedd aach die Brejfe von de Olympias unn vom Polyperchon, wo se bidde, dess'eä de Keenische helfe selld, gefälschd, von dene de Diodor XVIII 57f. schrajwe duud). Die Anneärn hawwe naddirlisch veäsuchd, n'Eumenes unn soi Soldoade ausennanneä se bringe. De Ptolemaios Lagou hadd'n Oaddeä gäwwe, awweä nix (Diodor XVIII 62). Spädeä hawwe des aach de Seleukos, de Peithon (was de Satrap vom Medische woar) unn de Antigonos als widdeä veäsuchd (Diodor XIX 12,2f.; 13,1). Awweä s'selld noch e gans Meng Wasseä die Bach ennab flejse, bevoar die Soldoade de Eumenes veäruure hawwe, gell. No ja, de Antigonos Monophthalmos hadd aach nedd groad uff de Oofebangg gelejje: Am Bosporus hadd'eä m'Polyperchon soi Flodd pladdgemachd (vgl. Engel 1973), unn die Veästeäggunge, die wo de Eumenes aus'm Phönikische geschiggd hadd, aach glajsch oikassierd. Dann iss de Antigonos im Eilmasch gejjeä'n Eumenes maschierd. Jetz konnd'de Eumenes nemmih dademidd reschenne, dess'eä sisch mi'm Polyperchon sajne Ammee sesammeduu kennd; im Gejjeädaal: Jetz mussd'eä dademidd reschenne, dess de Antigonos unn de Ptolemaios'n in die Zang nomme deede. Unn desdewäje iss de Eumenes in die Owwerre Satrapie abgedamfd. Die miesde Satrape da hawwe'n aach unneästützd (Diodor XVIII 73). In de Owweärre Satrapije woar nemmlisch aach groad Kriesch geweäse (Diodor XIX 14; vgl. Schober 1981, p. 74ff. unn Bosworth 2002, p. 103ff.). De Peithon (aaneä von dene, die wo de Perdikkas im die Egg gebroochd hadde; vgl. Heckel 1992, p. 276ff.) woar Satrap im Medische unn hadd gesaad, eä hedd die Owweäuffsischd üwweä die anneärn Satrape in de Owweärre Satrapije. Im Parthische hadd de Peithon sajn Broureä Eudamos zum Satrap gemachd (Diodor XIX 14,1). Da hawwe die anneärn Satrape unneä de Führung vom Peukestas e Ammee sesammegestelld unn hawwe de Peithon besieschd unn aus'm Parthische foaddgejaachd (Diodor XIX 14,5-8). Wajl deä awweä als noch kaa Rouh gäwwe wolld, hawwe die Satrape ihr Ammee sesammegehaale unn hawwe aach m'Keenisch Poros in Indje Oaddeä gäwwe, dess'eä Hilf bringe selld, wajl deä hadd ville Krieschsellefande gehabbd. Awweä de Eudamos, jetz'n anneärrn, n'makedonische Offizier im Indische, had'de Poros eämoadd unn iss midd dem sajne ganse Krieschsellefande baj die Satrape in die Persis gemachd; hunneärdzwansisch (120) Stügg soll'es geweäse soi (Diodor XIX 14,8; 15,5; 33,1). Des woar e Machd! Mid'deäre moadds Ammee hadd sisch de Eumenes veäbünd unn iss baald aach hier de Owweäbefehlshaaweä woarn (aach wann's hier als Jochd gäwwe hadd). De Peithon, de Satrap vom Medische, unn de babylonische Satrap Seleukos, die hawwe bajn Antigonos gehaale. De Antigonos unn de Eumenes hawwe im West-Iran e Zajdlang Katz unn Maus gespilld, ma woar de aane am Drüggeä, ma de annerre (dadezou ausführlisch de Bosworth 2002, p. 103ff.). De Antigonos woar vlajschd nedd de besserre Feldheärr, awweä eä iss midd sajne Soldoade besseä serääschd komme. Wej de Eumenes n'Antigonos am Fluß Koprates (Ab-i Dez) besieschd hadd, mussde sisch vejjeädausnd (4.000) vom Antigonos sajne Soldaode eägäwwe (Diodor XIX 18; dadezou Bosworth 2002, p. 115ff.). Ville anneärn Feldheärrn unn voa allm ihrne Soldoade hedd des gelangd, awweä de Antigonos konnd soi Ammee sesammehaale; aach de Schlachd baj Paraitakene hadd's bajm Antigonos sajne Drubbe baald achdausnd (8.000) Veäwundede unn Gefallenne gäwwe (Diodor XIX 19,31,5; üwweä dej Schlachd unn die Veälusdziffeärn vgl. Bosworth 2002, p. 139 unn Billows 1991, p. 92 unn Devine 1985a, p. 86); trotzdem hadd sisch m'Antigonos soi Ammee nedd uffgeleesd; de Taeger (Taeger 1958, I 411) schrajbd, de Antigonos wier glajsch gruhs geweäse als Feldheärr unn wej'eä soi Soldoade behannld hedd. Unn desdewäje had'de Eumenes steärwe musse, obwohl'eä die letzd Schlachd (in de Gabiene; vgl. Devine 1985 unn Bosworth 2002, p. 150ff.) gejjeä'n Antigonos gewonne hadd. Wajl, de Antigonos, deä hadd's Laacheä vom Eumenes sajne Soldoade eärroweärd gehabbd; unn da woar aach de Argyraspide ihrn ganse Besitz unn ihr Famillje geweäse; unn da hawwe m' Eumenes soi Soldoade hinneä'm Rügge von ihrne Offiziern unn vom Eumenes (Diodor XIX 43,8; Plut. Eum. 17,1; Justin XIV 3,11) e gans aafach Geschäfd gemachd: M' Eumenes soi Leäwe gejjeä ihrn Besitz. De Pompeius Trogus (Justin XIV 3-4) veäzehld dess so: "(cap. III.) Ad postremum cum Antigonum venire cum exercitu nuntiatum esset, conpellit in aciem descendere. (§2) Ibi cum ducis imperia contemnunt, hostium virtute superantur. (§3) In eo proelio non gloriam tantum tot bellorum cum coniugibus et liberis, sed et praemia longa militia parta perdiderunt. (§4) Sed Eumenes, qui auctor cladis erat nec aliam spem salutis reliquam habebat, victos hortabatur. (§5) Nam et virtute eos superiores fuisse adfirmabat, quippe ab his V. milia hostium caesa, et si in bello perstent, ultro hostes pacem petituros. (§6) Damna, quibus se victos putent, duo milia mulierum et paucos infantes et servitia esse, quae melius vincendo possint reparare quam deserendo victoriam. (§7) Porro Argyaspides neque fugam se temptaturos dicunt post damna patrimoniorum et post coniuges amissas, neque bellum gesturos contra liberos suos; (§8) ultroque eum conviciis agitant, quod se post tot annos emeritorum stipendiorum redeuntes domum cum praemiis tot bellorum ab ipsa missione rursus in novam militiam inmensaque bella revocaverit, (§9) et a laribus iam quodam modo suis et ab ipso limine patriae abductos inanibus promissis deceperit, (§10) nunc quoque amissis omnibus felicis militiae quaestibus ne victos quidem in misera et inopi senecta quiescere sinat. (§11) Ignaris deinde ducibus confestim ad Antigonum legatos mittunt petentes, ut sua reddi iubeat. Is redditurum se pollicetur, si Eumenen sibi tradant. (§12) Quibus cognitis Eumenes cum paucis fugere temptavit; sed retractus desperatis rebus, cum concursus multitudinis factus esset, petit ut postremum sibi adloqui exercitum liceret." De Pompeius Trogus läßd hier n'Eumenes saache, bajm Antigonos hedd's fünfdausnd (5.000) Gefallenne gäwwe (Justin XIV 3,5; so aach Polyain. IV 6,13); unn nach Diodor (XIX 43,1) iss kaan aansische Argyraspid gefalle (zou de Gefallenezoahle vgl. Bosworth 2002, p. 155). Unn de Pompeius Trogus (Justin XIV 3,6) läßd hier de Eumenes wajdeä saache, die Argyraspide sellde lejweä veäsuche, ihr Wajbsleud unn ihr Kenn seriggsekrejje, daduasch des'se gewinne deede, als daduasch des'se de Siesch uffgäwwe deede. Des iss e bissi anneäsdeä als wej in de anneärrn Borne (Diodor XIX 43); da sääd de Eumenes dessälwe wej de Alexander baj Gaugamela, wej die Peässeä de Makedone ihr Laacheä gestüammd hadde: Die Siescheä deede nedd ihr Zeusch krejje, sonneärn aach dess, was de Besieschde woar (Plut. Alex. 32,7; Curt. IV 15,7; Polyain. IV 3,6; nach Bosworth 2002, p. 156, stihd so ebbes schonn bajm Xenophon, Xen. An. III 2,39). Wajdeä de Justin (Justin XIII 4): "(cap. IV.) Iussus ab universis dicere facto silentio laxatisque vinculis prolatam, sicut erat catenatus, manum ostendit. (§2) Cernitis, milites inquit, habitum atque ornamenta ducis vestri, quae mihi non hostium quisquam inposuit; nam hoc etiam solacio foret. (§3) Vos me ex victore victum, vos me ex imperatore captivum fecistis, qui ter intra hunc annum in mea verba iure iurando obstricti estis. (§4) Sed ista omitto, neque enim miseros convicia decent; (§5) unum oro, si propositorum Antigoni in meo capite summa consistit, inter vos me velitis mori. (§6) Nam neque illius interest, quemadmodum aut ubi cadam, et ego fuero ignominia mortis liberatus. (§7) Hoc si inpetro, solvo vos iure iurando, quotiens vos sacramento mihi devovistis. (§8) Aut si ipsos pudet roganti vim adhibere, ferrum huc date et permittite, quod vos facturos pro imperatore iurastis, imperatorem pro vobis sine religione iuris iurandi facere. (§9) Cum non obtineret, preces in iram vertit. (§10) At vos, ait, devota capita, respiciant dii periuriorum vindices talesque vobis exitus dent, quales vos ducibus vestris dedistis. (§11) Nempe vos diem paulo ante et Perdiccae sanguine estis aspersi et in Antipatrum eadem moliti. (§12) Ipsum denique Alexandrum, si fas fuisset eum mortali manu cadere, interempturi, quod maximum erat, seditionibus agitastis. (§13) Ultima nunc ego perfidorum victima has vobis diras atque inferias dico: (§14) ut inopes extorresque omne aevum in hoc castrensi exilio agatis devorentque vos arma vestra, quibus plures vestros quam hostium duces absumpsistis. (§15) Plenus deinde ira custodes suos praecedere ad Antigoni castra coepit. (§16) Sequitur exercitus prodito imperatore suo et ipse captivus, triumphumque de se ipse ad victoris castra ducit, (§17) omnia auspicia regis Alexandri et tot bellorum palmas laureasque una secum victori tradentes; (§18) et ne quid deesset pompae, elephanti quoque et auxilia orientalia subsecuntur. (§19) Tanto pulchrior haec Antigono quam Alexandro tot victoriae fuerunt, ut, cum ille Orientem vicerit, hic etiam eos, a quibus Oriens victus fuerat, superaverit. (§20) Igitur Antigonus domitores illos orbis exercitui suo dividit, redditis eorum quae in victoria ceperat. (§21) Eumenen verecundia prioris amicitiae in conspectum suum venire prohibitum adsignari custodibus praecepit." Wajderre Borne üwweä de Argyraspide ihrn Veärrad unn wej de Eumenes oigespeärrd unn duudgemachd woarn iss: Diod. XIX 42,2; 43,7-9; 44,1; Plut. Eum. 16-19; Nep. Eum. 10,2-12,4 (dadezou - aald, awweä uff deutsch - Vezin 1907, p. 119ff., unn Launey 1949, II 787f., unn Bosworth 1992a, 63ff.70, unn Bosworth 2002, p. 157f.). Dadebaj iss de Eumenes noch gans goud gestoarwe. De Antigenes, was aaneä von de Genneräl von de Argyraspide unn Satrap von de Susiane geweäse woar, also de Antigenes iss baj lebendischm Lajb veäbrennd woarn (Diodor XIX 44,1). De Adcock (Adcock 1957, p. 93) schrajd üwweä'n Eumenes, dess'eä n' goure Genneraal von de lajschd Kavallerie geweäse wier, schnell Ennscheidunge gedroffe hedd unn üwweälejjenne gajsdische Fäjischkajde gehabbd hedd; sajn aansische Fehleä wier geweäse, dess'eä nedd aus'm Makedonische gestammd hedd - unn dadegejjeä hedd's kaa Medizin gäwwe (s.a. Anson 1980). De Antigonos Monophthalmos woar de jetz gruhse Heärr. Wej'eä nach Persepolis komme iss, hawwe'n die Peässeä als Gruhskeenisch ooeäkannd (so Taeger 1958, I 411 unn Bosworth 2002, p. 162); waschajnlisch hawwe se'n "Keenisch deä Keenische" gehaase unn sisch voar'm uff'n Burrem gewoaffe (Diodor XIX 48,1; Proskynesis hääsd des). De Antigonos hadd sisch des geänn gefalle loasse unn hadd, gans wej de aale Antipatros in Triparadeisos, die Satrapije neu veädaald (nach Bosworth 2002, p 162ff.). Irschd'emmaa nua die im Osde, awweä des selld'm nedd lange. [Taeger, Altertum I 411,3] [cdxi,4] Aach im Makedonische iss's rundgange: Wej de Kriesch oogefange hadd, had'die Eurydike, m'Philipp III. soi Fraa, ihr Ellebooche ausgestreggd: Sie hadd gans aafach de Polyperchon abgesetzd unn de Kassander zum Regent gemachd (Diodor XIX 11,1; Justin XIV 5,3; vgl. Hammond/ Walbank 1988, p. 137ff. unn Bosworth 1992, p. 71ff.). De Pompeius Trogus schrajbd dadrüwweä: "(§1) Interea Eurydice, uxor Arridaei regis, ut Polyperconta a Graecia redire in Macedoniam cognovit et ab eo arcessitam Olympiada, (§2) muliebri aemulatione perculsa, abutens valetudine viri, cuius officia sibi vindicabat, (§3) scribit regis nomine Polyperconti, Cassandro exercitum tradat, in quem regni administrationem rex transtulerit. Eadem et in Asiam Antigono per epistulas nuntiat. (§4) Quo beneficio devinctus Cassander nihil non ex arbitrio muliebris audaciae gerit." De Polyperchon hadd sisch nedd gruhs drum kümmeärn kenne, awweä Anno 317 v.Chr. iss dann die Olympias, was'm Alexander d.Gr. soi Mamme woar, nach Makedonije gemachd. De Eumenes von Kardia hadd ihr geruure, s'nedd se mache, awweä des hadd nix geholfe. Die Makedone wollde nedd gejjeä'n Alexander d.Gr. soi Muddeä kemfe unn aach nedd gejjeä'n Alexander sajn Boub (Diodor XIX 11,2; Justin XIV 5,10). So hadd se de Keenisch Philipp III. Arrhidaios unn soi Fraa, die Eurydike, fange kenne - unn dann duudmache loasse; des woar im Ogdooweä 317 v.Chr. (e moadds dramadisch Geschischd, wej se de Diodor XIX 11,3-7 veäzehle duud; vgl. Shipley 2000, p. 118f.). Unn dann hadd se aach noch üwweä hunneärd vornehme Makedone hirischde loasse, wajl die hadde mi'm Kassander Freunschafd gehaale (Diodor XIX 11,8). Dadevoo, was de Pompeius Trogus geschriwwe hadd, stihd dadrüwweä bajm Justin (Justin XIV 5,9f.): "(§9) Namque Olympias, mater Alexandri regis, cum ab Epiro in Macedoniam prosequente Aeacida, rege Molossorum, veniret prohiberique finibus ab Eurydice et Arridaeo rege coepisset, (§10) seu memoria mariti seu magnitudine filii et indignitate rei moti Macedones ad Olympiada transiere, cuius iussu et Eurydice et rex occiditur, sex annis post Alexandrum potitus regno." (üwweä des ganse vgl. Hammond/ Walbank 1988, p. 139ff.) Wej ohnmäschdisch die Argeadedynnasdie woar, beschrajbd de Taeger (Taeger 1958, I 411f.), des zajschd die aafach Tatsach, [Taeger, Altertum I 411] ----------------------------------------------------- [cdxii] [cdxii,1] dess de Kassander die Rhoxane unn ihrn Boub gefangehaale konnd, unn des, wo deä Boub im Rajsch als noch als Keenisch Alexander IV. ooeäkannd woarn iss (Diodor XIX 52,4; 61,3; Justin XIV 6,13). Mid'de duure Eurydike unn'm duure Philipp III. Arrhidaios iss'eä anneäsdeä umgange, wajl die Eurydike hadd ja de Kassander zum Regent gemachd gehabbd (Justin XIV 5,3: "[Eurydice] scribit regis nomine Polyperconti, Cassandro exercitum tradat, in quem regni administrationem rex transtulerit. Eadem et in Asiam Antigono per epistulas nuntiat."). Unn so woar de Kassander nedd nua'n Siescheä im Bürjeäkriesch, sonneärn aach n'ganz oaddnlische Herrscheä, bestelld vom Philipp III. Desdewäje had'de Kassander dene zwaa e moadds Begräbnis ausgerischd (Diodor XIX 52,5; Athen. Deip. IV 155A = Diyllos, FGH 73 fr. 1; unn Palagia 2000, p. 195f., maand, uff'm Jachdfresco im Grab II in Vergina wier de Philipp III. als Heldefigur abgebild). [cdxii,2] Groob gesaad, vejjeä Mäschde woarn druff unn droo, s'Alexanderreisch unnä sisch uffsedaale: Des woar im Makedonische de Kassandros, m'Antipatros sajn Suh, deä wo die Thessalonike, was e Dochdeä vom Philipp II. von Makedonije woar, geheuroad gehabbd hadd, waschajnlisch wolld'eä dademidd e ajenn Dynnasdie gründe (Diodor XIX 52,1ff unn aach emma nachgugge baj'm Seibert 1967, p. 21f. unn Buraselis 1982, p. 5.). De Lysmachos hadd Thrakije gehaale, m'Antigonos Monophthalmos woar Asije, unn de Ptolemaios Lagou hadd sisch aach weiderhi in Egybbde butzmundeä gefühld. Fast e rischdisch Dobblkobbrund, unn's hadd aach nedd lang gedauerd, da hadd de Antigonos als derjeenische mi'm besde Bladd e Solo riskierd, indem'ä Satrape, dene wo er nedd gedraud hadd, hadd veätrejwe odä um die Egg bringe lasse. Anno 316 v.Chr. iss'ä oo'n Seleukos, de Satrap im Babylonische, gange, awweä der hadd sisch reschdzajdisch abgemacht unn iss bei'n Ptolemaios nach Egybbde gange. Unn Anno 315 v.Chr. haawe sisch dann de Ptolemaios unn de Kassandros gejjä'n Antigonos Monophthalmos sesammegedaa. Sesamme mi'm Lysmachos hawwe se m'Antigonos die Pisdool uff die Brust gesetzt unn hawwe aach umfangreische Gebiedsabdreedunge gewolld, se hädde ja aach gejjä'n Perdikkas unn de Eumenes von Kardia gekämpft unn wellde aach ihne ihrn Daal von de Sieschesbeud (Diodor XIX 57,1. Unn dadezu vgl. Will 1979, I 55f. neeweä Buraselis 1982, p. 5ff.). Allminnannä hawwe'se soo geddaa, als deed's noch e aanisch Reisch gäwwe. Awweä in Wirklischkeid hadde die Verbündedde nua aa Inderesse, ihr ajenn Zeusch se schütze, unn dess woarn hald in Wirklischkeid schonn länxd unnabhängische Gebiede. De aansische von de Diadoche, der wo zou dere Zeid mäschdisch genungg woar, m'Alexander d.Gr. soi Rajsch widdäheäsestelle, woar de Antigonos. Dess mer dem nedd draue konnd, hadd'eä bewisse gehabbd, wo'eä ja de Seleukos malldrädierd gehabbd hadd. Unn der Keäll selld jetz klaa gemacht weärn. De Antigonos konnd dess Uldimaadum nedd oonomme, mer dääd ja aach nedd von'm Bulle veälange, dess'ä sisch selwä zum Ochs mache selld. Unn desdewäje woar dess Uldimaadum nuar'n Voawand fir'n Dridde Diadochekriesch. Sinngemäß schrajbd de Taeger (Taeger 1958, I 412) üwweä den Dridde Diadochekriesch: De Kriesch selwä woar e verwerrd Oogelejjenheid, denn gejjä'n Antigonos hadd aajendlisch kaaner von seine Geeschnä ebbes se melle gehabbd: Da woar kaan Eumenes von Kardia debaj. Awweä de Kriesch iss hald rund um's ösdlische Middlmeer geführd woarn, unn so isses'm Antigonos ejjä gange wej'm Bär, den wo e Hundemeud von alle Seide oospringd unn der hald nua aan Kobb hadd. Goud, de Antigonos hadd'n Voadaal gehabbd, des woar die inneä Linje, awweä deä Raum woar hald so gruhs, dess'eä des fir'n ennschajdnde Voastuhs nutze konnd (des sälwe schrajbd aach Bengtson 1977, p. 375). Soo iss's moadds hi- unn heägange, oo die fünf Juhr lang, awweä n'ennschajdnde Schlaach hadd kaans von de Bedajlischde lanne kenne, obwohl's aach gruhse Schlachde gäwwe hadd. Unn jetz des, was de Justin (Justin XV 1) dadevoo üwwerisch geloasse hadd, was de Pompeius Trogus üwweä'n Dridde Diadochekriesch geschriwwe hadd: "(§1) Perdicca et fratre eius, Eumene, ac Polyperconte ceterisque ducibus diversae partis occisis finitum certamen inter successores Alexandri Magni videbatur, cum repente inter ipsos victores nata discordia est. (§2) Quippe postulantibus Ptolomeo et Cassandro et Lysimacho ut pecunia in praeda capta provinciaeque dividerentur, Antigonus negavit se in eius belli praemia socios admissurum, in cuius periculum solus descenderit ; (§3) et ut honestum adversus socios bellum suscipere videretur, divulgat se Olympiadis mortem a Cassandro interfectae ulcisci velle et Alexandri, regis sui, filium cum matre obsidione Amphipolitana liberare. (§4) His cognitis Ptolomeus et Cassander inita cum Lysimacho et Seleuco societate bellum terra marique enixe instruunt. (§5) Tenebat Ptolomeus Aegyptum cum Africae parte maiore et Cypro et Phoenice. Cassandro parebat Macedonia cum Graecia. (§6) Asiam et partem Orientis occupaverat Antigonus, cuius filius Demetrius prima belli congressione a Ptolomeo apud Galamam vincitur. (§7) In quo proelio maior Ptolomei moderationis gloria quam ipsius victoriae fuit ; (§8) siquidem et amicos Demetrii non solum cum suis rebus, verum etiam additis insuper muneribus dimisit et ipsius Demetrii privatum omne instrumentum ac familiam reddidit adiecto honore verborum, (§9) non se propter praedam, sed propter dignitatem inisse bellum, indignatum quod Antigonus devictis diversae factionis ducibus solus communis victoriae praemia corripuisset." zou de Schlachd baj Gaza (Diod. XIX 80-85; uff Deutsch wajdeäleäse bajm Seibert 1969, p. 164ff. unn bajm Mehl 1986, p. 82ff.; uff Englisch die wischdische Uffsetz vom Kertész 1974 unn vom Devine 1989) Imm Sommeä 311 v.Chr. (zou dem Dadum vgl. Winnicki 1989, p. 66; anneäsdeä de Bosworth 2002, p. 229, deä wo maand, s'wier de Windeä 312/11 v.Chr. geweäse) hadd sisch de Antigonos Monophthalmos sogoar mid'de Nabatäer behängd, des woarn Halbnomade, die wo in de Noaddwesdegg von de Arabisch Halbinsl gesesse hawwe (vgl. Negev 1976). Dadebaj hadd'eä n'ganse Haffe Leud veäloan (Diod. XIX 94,1-95,5). Dann hadd'eä sajn Su, de Demetrios, geschiggd, awweä deä hadd aach nedd mih als wej'n lauwoarme Friednsveädraach errausgehoold (Diod. XIX 96,1-98,1; Plut. Dem. 7,1). Mir wisse nedd so rischdisch, was de Antigonos von dene wollde, awweä s'woarn kaa oarme Leud, wajl die hawwe im Hannl midd Südarabije (Weihrauch unn so) midd dringehonge, vlajsch wolld de Antigonos da ebbes abhawwe (so Billows 1990, p. p. 130; zum Wajdeäleäse Rostovtzeff 1932, p. 56 unn Abel 1937 unn Bowersock 1983, p. 12ff. unn Edens/Bawden 1989). Gans anneäsdeä siehd de Bosworth (Bosworth 2002, p. 187ff.) dej Geschischd: Wej de Demetrios von de Nabatäer widdeä foadd iss, hadd'eä's Duure Meär enndeggd, unn da iss Bitume uff'm Wasser geschwomme, unn die Leud da, die hawwe des Bitumenzeusch oigesammld unn dademidd gehannld. Den Veädinnsd wollde sisch die Antigonide sischeärn, unn se hawwe'm Hieronymos von Kardia de Uffdraach gäwwe, eä selld des ogganisiern (was de Hieronymos fir'n Posde gehabbd hadd, vgl. Hornblower 1981, p. 12f., unn Billows 1990, p. 391). Awweä dann sinn die Nabatäer komme unn hawwe m'Hieronymos soi Leud, die wo da Bitumen eärnde sollde, duudgehaache. Aus woar's mi'm Bitumegeschäfd (Diodor XIX 100,1-3). Jetz iss deä Hieronymos von Kardia aach glajschzajdisch deä Geschischdsschrajweä, deä wo uus von dene ganse Voafäll veäzehle duud. Unn de Bosworth (Bosworth 2002, p. 187ff.) maand, de Hieronymos von Kardia hedd'm Demetrios soi Razzia gejjeä die Nabatäer desdewäje als Schlaach ins Wasseä doargestelld, wajl eä wolld soi Veäsaache klenneä mache. M'Hieronymos soi Nabatäer sinn Nomade, die wo kaaneä besiesche kann. Also konnd eä selweä aach nix mache. [cdxii,3] De dridde Diadochekriesch hadd sisch also higezowwe unn higezowwe, Zajd, dere Sach, wenischsdens voaläufisch, e Enn se mache. Anno 311 v.Chr. nach goud fünf Juhrn hawwe die Bedeilischde n'reschelreschde Friedensväedraach (die Bestimmunge kam'mer nachlese bajm Diod. XIX 105,1f. unn in OGIS 5, n'Brejf, den wo de Antigonos oo die Stadt Skepsis geschriwwe hadd, den Brejf hadd aach de Schmitt 1969, Nr. 428; unn vgl. aach die Uffsetz vom Momigliano 1932 unn'm Simpson 1954 unn de Landucci Gattinoni 1985) geschlosse, der jedem sein Besitz bestäädische duud: Lysimachos behäld's Thrakische unn de Ptolemaios Lagou Egübbde; m'Antigonos wiadd so e meäggwüaddisch "Führeäschafd" üwwer's ganse Asije zoueäkannd; unn de Kassandros soll de Reischsstaddhaldeä von Euroba soi. Des selld alles so blajwe, bis de Alexander IV., m'Alexander d.Gr. sajn klaane Suh, gruhsjährisch soi deed. Des woar die reinsd Uffoadderung, den Boub unn sei Muddä Rhoxane im die Egg se bringe (sääd de Errington 1986, p. 131). De Kassandros hadd'se dann aach s'Juah druff oddeä e bissi spädeä imgebroochd (irjendwie seldsam des, was de Buraselis 1982, p. 11ff. schrajwe duud ...). Mer kann also saache, dess mid'dem Veädraach m'Alexander sei Reisch uffgeleesd woarn iss, wajl die Baggaasch, die hadd sisch gejjeäseidisch als unabhängische Heäschä ooeäkannd (so de Braunert 1964, p. 83). Unn sie hawwe aach nach ause gezajschd, des'se hald doch schon Keenische sinn: Sie hawwe Städde gegründ, die wo ihrn Nome gedraache hawwe - unn so ebbes hawwe nua Keenische gemachd. Schon Anno 315 v.Chr. had'de Kassander sisch e neu Haubdstadd gebaud, Kassandreia (Diod. XIX 52.2); Anno 309 v.Chr. had'de Lysimachos uff de thrakisch Chersones sisch Lysimacheia als soi Haubdstadd higestelld (Jones 1971, p. 5); un de Antigonos seldd sisch im Noaddsyrische baald e Antigoneia lajsde. Seleukos I., der wo sisch schonn widdeä in Babylonien festgesetzt gehabbd hadd, iss in dem Veädraach nedd uffgedaucht. Warum, dadedrüwwer kam'mer lang spegguliern. Maach sei, dess die Alliierde kaa Lusd hadde, wejjeä dem noch weideä Kriesch se fihrn, wo doch de Seleukos schonn bewisse gehabbd hadd, dess'eä sisch gans goud selwä helfe konnd. [cdxii,4] Aach fir'n Antigonos woar der Veädraach nedd's Gääle vom Ei: Sei ganse Ziele (anäkannder Reichsstatthalder von Asije se wärn unn sisch die annern Diadoche unnerseoaddne) hadd'er nedd erreischd. Mer kann also saache, dess der Friedensvädraach ejer'n Waffestillstand woar midd genungg Egge unn Kande, wo mer die Messä dro wetze konnt. Dess rajnsde Minefeld woar in dem Vädraach die "Freieizerklärung" fir die grieschische Städde: Se sellde audonom soi, dess häsd, s'derfe kaa Kondribuzione erhoowe wäern, unn s'derfe aach kaa Soldoade in Gannison geleschd wäern (vgl. dadezu Heuß 1938, pp. 153ff.). Weil awweä jedeä Diadoch irjendwo a Polis besetzt gehaale hadd, woar der Bassus so ebbes wej a "Sollbruchstell". Unn so isses aach dann komme. De Ptolemaios hadd aach gleisch die Gelejjnheid ärgriffe unn in de Ägäis aus a poar Poleis die Gannisone vom Antigonos Monophthalmos vädriwwe, denn der woar im Osten, in de owwere Satrapie, mi'm Seleukos beschäfdischd. Mir wisse nedd vill drüwwer, awwer midd Ruhm hadd'sisch de Antigonos nedd bekleggert. Aach in Hellas iss'es widder rund gange: Wej's im Makedonische Uurouh gäwwe hadd, wajl die Leud endlisch n'rischdische Keenisch aus de Famillje von de Argeade hawwe wollde, had'de Polyperchon - ja, den Kammerad gibt's aach noch - n' junge Keäll, der wo Herakles gehaase hadd, als Droonooweäddeä uff's Schild gehoowe. Dademidd wolld de Polyperchon die Oohänglischkajd von de Makedone an'n Alexander d.Gr. ausnutze. Ob deä Boub weägglisch m' Alexander d.Gr. sein uhejelische Suh vonn de Barsine woar, iss umstridde; eä hädd dann so sibbzeh oddeä achzeh Juhr aald soi musse (dess'eä baj'm Justin XV 2,3 irschd e bissi üwweä virrzeh iss, iss'n Irrduum; dadezou Hammond/ Walbank 1988, p. 166). Uff jeden Fall iss de Polyperchon, deä Schlawiener, mi'm Kassandros ins Geschäfd komme unn hadd desdewäje anno 309/ 310 v. Chr. de junge Herakles aach imgebroochd (Diodor XX 20;28). De Prompeius Trogus schrajbd, de Kassander hed'de Herakles unn soi Muddeä Barsine haamlisch duudmache loasse; unn dann hedd'eä die duure Körbeä aafach so veäscherrn loasse, dess's kaa Groab gäwwe selld, dess die Mördeä veäruure kennd. Unn dadenach hed'de Kassander, der Saukeäll, aach de klaane Alexander IV. unn die Muddeä Rhoxane s'Leäwenslischd ausbloase loasse (vgl. aach Diodor XIX 105), als hädd'eä m'Alexander d.Gr. seineä Famillje noch nedd genungg oogedoo (Justin XV 2,3). Wann de Herakles weägglisch n'Argead woar, dann woar dademidd die Famillje im Mannesstamm ausgestoorwe; sonsd waas mer nix, dess de Alexander d.Gr. noch anneän Bouwe gehabbd hädd (zou dene ganse Fraache vgl. Tarn, 1921, 18ff., Berve 1926, II 239f., Brunt 1975 unn, e bissi anneäsdeä wej die anneän, de Hammond/ Walbank 1988 p. 164ff.). Anno 308 iss dann widder ebbes los in Hellas: Ptolemaios I. iss da. Wajl, m' Polyperchon soi Schwischeädochdeä, die Kratesipolis (zou dere Macurdy 1929), die hadd'n geroufe. Unn de Ptolemaios hadd nedd lang gefaggld. Wajl Hellas, des had'die Diadoche genauso oogezowwe wej's Frajbier n'Dräschmaschineawwajdeä: Hier woar's Herz vom ganse, hier konnd mer sei Zeusch veäkaafe unn goud Geld mache unn Soldaode ooweärwe. De Ptolemaios wolld in'm Philipp II. sei Schouh schlubbe unn de Korinthische Bund widdeä uffmache, awweä dann woarn soi Feuss doch a poar Nummeärn se klaa. Groad emmaa in Korinth (was'eä von de Kratesipolis kriehd hadd) unn Sikyon hawwe sei Soldoade in Gannison gelejje, mih woar nedd droi. Da iss de Ptolemaios widdeä aus Grieschenland abgehauwe (Diodor XX 37; vgl. dadezou Moser 1914). [cdxii,5] Anno 307 v.Chr. hadd dann de Antigonos widdeä Zajd fir die Ägäis; mi'm Seleukos hadd er oschajnend Frieden geschlosse, awweä nix genaaes wahs meä nedd. Genau wej de Ptolemaios hadd'eä sisch uff Griescheland gewoaffe. Unn hier woar Addeen immeä noch die wischdischsd Stadd, unn dademidd aach s'wischdischsde Ziel fir die Antigonide. ##413-446## [cdxiii] [cdxiii,1] In Addeen woar de Philosoph Demetrios von Phaleron als'm Kassandros sein Knääschd oo de Reschierung. Die aane saache, s'wihr e schih Zeit fir die Addeener geweäse, die annern haase's "Friedhofsrouh", wajl die Demmograddie abgeschaffd woar (vgl. dadezou de Ferguson 1911, p. 38-94 unn Gehrke 1978, der wo dem Philosoph soi Pollidigg unneäsuche duud). Waschajnlisch hawwe n'ganse Haffe Addeener nix vom Kassandros unn'm Demetrios von Phaleron unn de Honoraziorewirtschafd gehaale, wajl wej im Freujua 307 de Demetrios Poliorketes, m'Antigonos Monophthalmos sein Suh, in de Piraios oigefoan iss, hadd's so ebbes wej Fassenacht in Addeen gäwwe. Die Addeener hawwe sisch so gefreut, des'se die Antigonide kuazzeähand zu "Reddeä"-Göddern (Theoi Sôtêres) erkleärd hawwe (IG II 646; Diodor XX 45f. unn Plut. Dem. 8ff.; vgl. dadezou Taeger 1957, I 264ff., besonneäs de Habicht 1970, pp. 44ff. unn de Kertesz 1978, unn wem'mer aach noch ausweäds kann: Ferguson 1911, p. 108f. unn Scott 1928 unn Cerfaux/ Tondriau 1957, p. 157ff.). Bajm Alexander d. Gr., ach Goddsche, was hadde'se sisch da noch oogestelld, so de Taeger (Taeger 1958, I 413), awweä jetz hedde se Foamme gesuchd, wej se die üwweäkommenne Eährunge fir Wohldädeä mi'm Demetrios Poliorketes sajne Oosprüsch versöhne kennde. Noja, bajm irschde Maa, da dud's noch weh ... Jetz konnd's goar nedd schnell genungg gih mid'de Ährunge unn alles uff aan Schlaach! Unn de Demetrios von Phaleron, deä hadd fraj Gelajd kriehd unn iss schließlisch in Egybbde bajm Ptolemaios Lagou geland, wo'eä als Indellegduelleä noch heud leäwe deed, wann'eä nedd schonn duud wier. Awweä kaan Siesch ohne Blut unn Drähne. [cdxiii,2] Unn Griescheland? No ja, wej schonn in de letzde hunnerd Juahrn, iss in Griescheland widdeä emmaa krebbiert woarn, hawwe se Häuseä oogesteggd unn de Leud ihr Zeusch foaddgeschlebbd. Die Ennschajdung solld' awweä nedd hier falle, sonneänn in de Ägäis, genauer gesachd: Baj unn uff Kypros (Zybbeän). Uff Zybbeän hadde sisch die Ptolemäer breit gemachd, unn fir die Antigonide woar klaa: Die müsse weg. Denn e ptolemäisch Zybbeän woar fir die Antigonide unggefähr genauso so schlimm wej Malta fir'n Rommel: "N'Paal im Flaasch von de Axe". Aach hier hadd sisch Demetrios Poliorketes, Redder-Godd vonn Addeen, Deihlneemä von de Schlacht bei Gaza, bewäärd: N' Menelaos, m' Ptolemaios I. sein Brourer, hadd'er inn de Hafestadt Salamis uff Zybbeän oigekesseld; unn wej de Ptolemaios die Belacherde midd fast sajneä gans Flodd eraushelfe wolld, iss'eä vom Demetrios Poliorketes vernischdend geschlaache woarn (Diodor XX 49ff; Plut. Dem. 16; vgl. dadezu Hauben 1976). Siesch uff de ganse Linje! [cdxiii,3] Unneädesse woar de ahle Antigonos nach Syrie oimaschierd unn hadd da fir sisch soi ajenn neu Haubtstadt gebaud, Antigoneia (in de Neh vom spädeä so berühmde Antiocheia, strategisch günsdisch fir die Beheärschung vom Fruchdboare Halbmond; Diod. XX 47,5); unn weil dess ja ajentlisch nua'n Keenisch derf, e Stadt gründe unn nach sisch selwer haase, unn wejer'm gruhse Siesch gejjern Ptolemaios hadd'ä sisch unn sein Suh Demetrios zu Keenische ausroufe lasse. Die Antigonide uff'm Höjepungd von ihrne Machd: De Keenischstiddl, des woar genauso, als wenn'se n'Ausroufeä rund um's östlische Middlmeär geschiggd hedde, `Mir wolle s'ganse Alexanderrajsch!' Awweä die annern Diadoche hawwe sisch nedd ausdrixe lasse unn hawwe aach de Keenischstiddl ogenomme, um de Leud se zajsche: `Mir sinn (mindesdns) genauso vill weährd wej die Antigonide' (vgl. dadezu besonners Müller 1973, p. 78ff., awweä aach Ritter 1965, bes. p. 79ff. unn de Lehmann 1988b unn Lund 1992, p. 51f.). [cdxiii,4] Der Siesch bei Salamis uff Zypern, dess woar, wej gesachd, e anner Sach als wej uuseä Seeschlacht beim Skagerrak! De Demetrios hadd dem Ptolemaios I. sei Kriechsmarine gans schie gebutzd: Jetz woar Egybbde dro, jetz konnde die Antigonide aach von de Seeseide her ogreife, jetz wollde Vadder unn Suh den Ptolemaios in seim Loch erledische. S'gibbd ja Leud, die mahne, die zwaa Antigonide hädde den Ptolemäer nur e bissi kitzele wolle, dess'ä nemmi so großkotzisch soi deed. Awweä dadefir hawwe se zuvill Leud uff'n Krieschspoad geschiggd. Annersder als Perdikkas anno 321 v.Chr. wollde se dissmual nedd im Nil ersaufe, desdewäje hawwe se dadruff gewoadd, wann de Nil sein niedrichsde Wasserstand hawwe däd. Des woar im Nowembä 306. De Ahle iss üwwer Land omaschierd, de Suh selld'm Nil soj Delda mid'de Kriechsschiffe ogreife. Awwer da hadd's'n gruhse Stuamm gäwwe unn aus woar's mi'm Boodschenfoarn. Aach de Vadder is nedd so räschd duaschkomme, de Schlammbes, dem Ptolemaios sei Soldoade, dann hadd die Verpflechung nedd gelangd (se wollde ja ajentlisch freujer ferdisch soi, wej de Hitler vor Moskau). S'hadd hinne unn voanne nedd geklabbd. Unn schließlisch hadd aach de Antigonos, s'ahle Monoggel, nua noch saache kenne: Voawäts, Kammerade, mer müsse zerrick. Awweä trotzdem woar de egybbdische Feldzuuch nedd groad de "Rheinfall von Schaffhausen" gewoan, unn annersdeä als de Perdikkas hawwe de Antigonos unn sajn Suh die Sach aach üwweälebd, awweä de Ptolemaios I., den Keäll hadde se immeä noch uff'm Kiggeä gehabbd. Se wärn sisch gedoocht hawwe, wem'mer de Gruhse nedd kreije, haache mer de Klaane. Unn des woar de Inslstoad Rhodos, m'Ptolemaios Lagou sajn wischdischsde Hannlspaddneä (nachgugge baj Rostovtzeff 1937). ------------------------------------------------------------------------- [cdxiv] [cdxiv,1] Des woar aaner von de wehnische grieschische Staddstoade, die wo noch unnabbhängisch, "audonohm", woarn. Anno 323 v.Chr. hadde se im Voafeld vom Lamische Kriesch die maggedonische Soldoade, die wo uff Rhodos in Gannisoon gelejje hawwe, devoogejaacht (Diodor XVIII 8) unn hadde aach ihr Fingä voo dem ganse Kuschemuggel voo de Diadoche gelasse. Dadefir hadde se aach goar kaa Zeit, so woarn se mim Geldscheffelle beschäfdischt. Rhodos hadd nehmlisch middedroi gelejje in dere neue Welt, die wo Alexander de Gruhse zesammegeraffd hadd. Fast jedä mussd hier' emma voabeikomme, unn die Rhodier brauchde nua die Hänn uffzehaale. [Hier Raum für Rückblick auf die Geschichte von Rhodos bis zur Belagerung/ (üwweä Rhodos gibbd's e schih, klaa Büschelsche vom Durrell 1953, so rischdisch, wem'mer sisch uff'n Rhodos-Urlaub oistimme will)] Veädrääsche hadde se mi'm Antigonos Monophthalmos (Diodor XIX 57; 77), awwer die besserre Geschäfde hawwe se mi'm Ptolemaios I. gemacht. Unn ofd hängd am Boaddmonnee aach's Herzi. Jedenfalls wollde se sisch vom Antigonos seim Suh Demetrios nedd besetze lasse, weil dej woarn schonn suu mäschdisch, dess die Rhodier se bestimmd nemmih foaddkried hädde. Unn desdewäje hadd's Krach im Hinnähaus gäwwe. [cdxiv,2] A Juhr lang (vom Freujuhr 305 bis zum Freujuhr 304) hadd Demetrios alles gejjä Rhodos gemacht unn geddaa, wass'ä uffm Peddo gehabbd hadd, unn's hadd nix genutzd (dadezu Buraselis 1982, p. 53ff.). Dess woar die berühmdesd Belaacherung vonn de ganse Andigge mid'de grissde Belacherungsmaschine. Unn die Leud hawwe de Demetrios "Poliorketes" gehaase, der, der wo Städde belachert. Ob'se'n dademidd loowe wollde oder ob'se'm dess "Poliorketes" als Uunohme gäwwe hawwe, dadedrüwwer streide sisch die Gelährde. Awweä's hadd aach emmaa n' Hermann Göring gäwwe, der wo gesaht hoadd, wenn aach nua a Bembsche uff Berlin falle deed, welld'eä Hermann Meier haase. Unn aach aus'm "größten Führer aller Zeiten" iss de "Gröfaz" woan. M'Ptolemaios I. hawwe se mid'däre Sach aach nedd besonners uff die Hühneraache gedabbld. Der had'de Rhodier e bissi geholfe unn hadd'n dann de Road gäwwe, wann sisch de Antigonos unn sein Suh e bissi berouischt hedde, Friedn se schlejse (Diodor XX,99). So isses dann aach komme. Im Freujua 304 hadd Antigonos soj Soldoade woannersdä gebrauchd, unn die Addeenä hawwe dann'n Friedensverdraach vermiddeld: S'sellde kaa Soldoade voo de Antigonide in Rhodos in Gannisohn leije, Rhodos selld audonohm bleiwe, Rhodos wiadd dem Antigonos soj Alliierde, awwer nedd, wann's gejer Ptolemaios I. geje däd. De Antigonos konnd sisch saache: Ausä Spese nix gewese. Awweä Rhodos hadd de Welt gezeischt gehabd, dess'es kaa Klanessi woar, mid'dem'mer mache kann, was mer will. Unn dess solld noch lang so blaiwe. Dem Demetrios soj Belacherungsmaschine hawwe die Rhodier verkaaft unn sisch ihrn Koloss dadevoo geleisded - aans von de siwwe Weltwunner von de Andige (bis'eä Anno 226 v.Chr. baj'm Eärdbeewe kabuddgehaache woarn iss; üwweä'n Koloss von Rhodos vgl. de Bildband vom Hoepfner 2003). Aach de Ptolemaios I. hadd soj Daal abbekomme: Den hawwe die Rhodier wej'en Godd verährd unn'm den Tiddl "Sôtêr", Redder, verliehe. Unn deä iss oo'm genauso kläwe gebliwwe wej oo'm Demetrios de Poliorketes, unn desdewäje saache mer heud noch Ptolemaios I. Soter.. [cdxiv,3] Fir die Antigonide woar des vlajschd n'Schlaach ins Wasseä, awweä kaan Grund, in Rende se gih. Makedonje woar ja s'gruhse Ziel, unn da had'de Kassandros gesesse, den wo de Antigonos Monophthalmos unn sein Suh üwwähaabd unn prinzibbjell nedd lajde konnde. Demetrios Poliorketes hadd sisch midd Machd uff Griescheland, de "waasche Unneälajb" vom makedonische Rajschsdaal (wem'mer ma'n Begriff aus de NATO-Sproach üwweädraache will), gewoaffe. Anno 304 v.Chr. had'de Demetrios Addeen befrajd, wajl des had'de Kassander groad belaacheärd, unn dann hadd sisch de Poliorketes Euboia unn's Boiotische gegralld, unn im folschende Juhr sinn noch Sikyon, Korinth unn anneärre Poleis uff de Peloponnes debajkomme (Diodor XX 102f.). Unn jetz konnde sisch die Antigonide droomache, "ihne ihr" Griescheland in e Foamm se bringe, wej's aach schonn de Philipp II. von Makedonje gemachd habbd hadd midd sajm "Korinthische Bund": Baj de Isthmische Spille im Freujuhr 302 v.Chr. had'de Demetrios n' neue Hellenebund gegründ. Die Middgliedeä hawwe dadefir die Hand gehoowe, des'se kaa Kriesche gejjeä enanneä mache deede unn de Antigonide die Treu haale deede. Sesamme wollde se gejjeä'n Kassander Kriesch mache (IG IV² 1,68; Diodor XX 103; Plut. Demetr. 18-25; dadezou Heuß 1938, p. 189 unn Ferguson 1948 unn Wehrli 1968, p. 122ff.). Anno 302 v.Chr. also had'de Kassandros außeähalb vom Makedonische nix mih se melle gehabbd (Diodor XX 106,1ff.), unn de Antigonos Monophthalmos hadd'n kurzeähand gehaase, sisch uff Gedeih unn Veädeäbb se ergäwwe. Awweä mer kann ja m'Kassandros vill nachsaache, dess'eä die Rhoxane unn ihrn Klaane imgebroochd gehabbd hadd unn so, awweä nedd, dess'eä feisch odeä bleed geweäse wier. Unn'eä hadd's gepaggd, dess die aale Verbündede aus'm letzde Diadochekriesch widdeä bajennanneä komme sinn: Außeä ihm selweä de Ptolemaios Soter, de Lysimachos (Satrap im Thrakische) unn de Seleukos, jetz widdeä de babylonische Heäschä (de Bündnisveädraach bajm Schmitt 1969, No. 447.). Denn oo'm Seleukos hadd sisch de Antigonos Monophthalmos die Zieh ausgebisse, alldieweil de Seleukos Mesopotamije unn de Iran (die `Owweärre Satrapije') oo sisch gebroochd gehabbd hadd. De Pompeius Trogus beschrajbd des so (Justin XV 4,10-21): "(§10) Multa in Oriente post divisionem inter socios regni Macedonici bella gessit. (§11) Principio Babyloniam cepit; inde auctis ex victoria viribus Bactrianos expugnavit. (§12) Transitum deinde in Indiam fecit, quae post mortem Alexandri, veluti cervicibus iugo servitutis excusso, praefectos eius occiderat. (§13) Auctor libertatis Sandrocottus fuerat, sed titulum libertatis post victoriam in servitutem verterat; (§14) siquidem occupato regno populum, quem ab externa dominatione vindicaverat, ipse servitio premebat. (§15) Fuit hic humili quidem genere natus, sed ad regni potestatem maiestate numinis inpulsus. (§16) Quippe cum procacitate sua Nandrum regem offendisset, interfici a rege iussus salutem pedum celeritate quaesierat. (§17) Ex qua fatigatione cum somno captus iaceret, leo ingentis formae ad dormientem accessit sudoremque profluentem lingua ei detersit expergefactumque blande reliquit. (§18) Hoc prodigio primum ad spem regni inpulsus contractis latronibus Indos ad novitatem regni sollicitavit. (§19) Molienti deinde bellum adversus praefectos Alexandri elephantus ferus infinitae magnitudinis ultro se obtulit et veluti domita mansuetudine eum tergo excepit duxque belli et proeliator insignis fuit. (§20) Sic adquisito regno Sandrocottus ea tempestate, qua Seleucus futurae magnitudinis fundamenta iaciebat, Indiam possidebat, (§21) cum quo facta pactione Seleucus conpositisque in Oriente rebus in bellum Antigoni descendit." Baj de Indjer woar e neu Machd huuchkomme, die Maurya-Dynasdie, unn mi'm Sandrokottos (Tschandragupta, e bissi so ähnlisch wej'm Maharadscha sein Brourer im "Tiger von Eschnapur" gehaase hadd!) aus de Maurya-Famillje hadd sisch de Seleukos biis geschwoadd, bis'se dann n'Friedensveädraach (Strabo XV 724 unn dadezu Schmitt 1969, No. 441.) gemacht hawwe (wascheinlisch zwische 305 unn 303 v.Chr., sääd Hauben 1974.), wo de Seleukos m'Sandrokottos Gebiede am ösdlische Rand vom Alexanderreisch abbgedreäre hadd (s'owweärre Indusgebied, Gandhara mid'de Haubdstadd Taxila, e Stügg von de Parapomisadai unn de Osde von Arachosije; Strabo XV 2,9; dadezou Schmitt 1964, p. 66 unn Fraser 1979 unn Bernard 1985, p. 85ff.) unn'n als Heäscheä vom Indusgebied ooeäkannd hadd unn dadfir vom Sandrokottos n'ganse Haffe Krieschsellefande (fünfhuneärd Stügg!) kried hadd (dadezou Tarn 1940, deä des fir e bissi oasch üwweädriwwe haale duud; anneärsdeä Schober 1981, p. 183ff.). Mid'dene Ellefande hadd sisch de Seleukos glajsch nach Klaasije uff'n Wesch gemachd, was dann krieschsenscheidnd woarn iss (zou deäre ganse Oogelejjenhajd nachgugge bajm Mehl 1986, 156ff. unn bajm Grainger 1990, p. 109ff.). In Klaasije hadd sisch de Lysimachos goud gehaale, sogoar de Kassandros hadd Drubbe geschiggd (Diodor XX 107,1ff.). N'Schlaumeijä wej 'eä woar, hadd'eä dademidd gereschnd, dess de Antigonos sajn Suh aus Griescheland abziehe missd, wann'eä in Klaasije nua oddendlisch Feuä unneä'm Hinneärn gemachd krieje deed. Unn gennau dess iss aach bassierd, unn soo hadd sisch de Kassandros glänsend errausgewurschdeld (Diodor XX 111,2 unn dadezou de Schmitt 1969, No. 448.). Anno 301 v.Chr. hadd's dann in Klaasije baj Ipsos im Phrygische die gruhs Ennschajdungsschlachd zwische fasd alle Bedajlischde (nua de Ptolemaios I. hadd gefehld.) gäwwe: Lysimachos unn Seleukos hadde 65.000 Mann Infandrie unn 15.000 Mann Kavallerie unn'n Haffe Ellephande; de Antigonos hadd zwoar 70.000 Mann Infandrie, awweä nua 10.000 Mann Kavallerie unn kaa Ellephande. Die zwaa Antigonide woarn also zahlemääsisch nedd üwwälejjne, awweä des selld nedd de Ausschlaach gäwwe. Die Schlachd veälorn, des hadd waschajnlisch gans ellaa de Demetrios gemachd. Deä hadd uff seim Flüschl gewonne unn iss bei de Verfolschung vom geschlaachene Feind zou wajd voageprelld unn iss schlachdendscheidend vom Seleukos seine Ellefande (üwwä dej mer eewe groad gebabbeld hawwe) uffgehaale woarn. Desdewäje konnd'eä seim Vaddeä unn'm Rest vom Antigonide-Heär nedd mih helfe. Antigonos Monophthalmos, deä aale Knoche, iss mid'de Waffe in de Hand gefalle, fir sei ajenn Reisch, fir sein ajenne Eärgeiz unn duasch die Dabbischkeid von seim Suh. Dess iss wohl die Ausnahm, die zwaa Reeschele bestädischd, "Old soldiers never die" unn dess im Kriesch die Väddeä ihr Kenn begraawe müsse . Hier woar's imgekehrd. Denn wann aach de grissde Daal von de Antigonide ihrne Drubbe uffgeriwwe woarn iss, de Demetrios iss midd 5.000 Mann Infandrie unn 4.000 Mann Kavallerie devookomme (zum Veälaaf von dere Schlacht nachgugge baj Bar-Kochva 1976, p. 105ff.). [cdxiv,4] Ipsos unn'm Antigonos sein Duud hadd vill von'm Schlußbunkd. Nedd nua, dess dadenach m'Diodor sei "Bibliotheke", uuseän wischdischde Born fir Kenndnisse, praggdisch abbresche duud, s'gibbd zwaa vill wischdischere Sache. Irschdns: Nach'm Antigonos Monophthalmos hadd nie widdeä aans e rischdisch Schangs gehabbd, s'Alexanderreisch widdeäseveraanische. Zweddens: Duasch die Uffdaalung von de Antigonide ihrm miesde Besitz in Asije hawwe sisch die vejjeä Sieschä e sischeä Possizjoon schaffe kenne. Gewonne hawwe se all duasch'n Antigonos seim Duud, wajl deä hadd'se allminnanneä in ihrne Exisdenz bedrohd. ------------------------------------------------------------------------- [cdxv] [cdxv,1] De Lysmiachos hadd zu Thrakije s'Klaasije bis zum Tauros-Gebirje dezoukried, daduasch iss soi Reisch e rischdisch Gruhsmachd woarn, unn de Lysimachos vlajschd de grissde Gewinneä (dadrüwweä Bengtson 1987, p. 126. unn so im allgemajne üwweä'm Lysimachos soi Rajsch de Franco 1993). De Seleukos hadd alles kried, was ösdlisch vom Tauros gelejje hadd, also s'südlische Kappadokije (s'nördlische Kappadokije, des iss Paphlagonije unn Pontos), Mesopotamije (des Gebied nördlisch von Babylonije), n'Brogge vom Armenische unn aach Noaddsyrije, wo de Antigonos soi Haubdstadd Antigoneia hadd oogefange se baue. Alles in allm nedd groad die Buddeäsajd von de Antigonide ihrm Rajsch, awweä jetz konnd de Seleukos ville wischdische Hannlstroaße, Pässe unn Flußüwweägänge kondrolliern. Unn'n gruhse Daal vom "Fruchdboare Halbmond" woar so unneä de direggd Heäschafd vom Seleukos. De Kassander hadd irschd'emmaa des behaale, was'eä schonn gehabbd hadd, nemmlisch Makedonije unn e poar Stüggscheä von Griescheland, awweä ihm sajm Brourer, m' Pleistarchos hawwe se Kilikije unn vlajschd aach Karije gäwwe, des hadd dann so e Oard "Puffeästoad" zwische'm Lysimachos unn'm Seleukos abgäwwe (Plut. Demetr. 30,1; 31,6; unn dadezou Buraselis 1982, p. 24ff., unn uff ausweärds Mastrocinque 1979, p. 37ff. & 1979a unn Robert/ Robert 1983, p. 128f. unn Franco 1993, p. 54ff.). Unn de Ptolemaios Soter hadd sisch de südlische Daal von Syrie ("Koilesyrie") unn die phoinikische Küsdestädd unneä'n Nahl gerisse, awweä dess iss e duasch unn duasch ärjerlisch Geschischd, üwwä die mer noch ofd gennuch babbelle musse (awweä mer kann schonn'emma bei Seibert 1983, p. 156ff. n'Voaguggä mache!), wajl de Seleukos, deä hadd gesaad, des ganse Syrije unn Phoinikije deed ihm soi. Awweä de Ptolemaios iss nedd abgezooche, unn de Seleukos hadd'n aach nedd oogegriffe wejjeä dere aald Freundschafd, die wo se als noch veäbinne deed. [cdxv,2] Jedenfalls, wem'mä sisch die "neuje" Rajsche uff de Koard ooguuge duud, kennd mer maane, dess iss doch ajenndlisch gans goud veädaald unn die miisde Grense hawwe irjendwej ihr ajenn geograafisch unn hisdoorisch Bereschdischung; s'Tauros-Gebirje z.B. kam'mä öfdeäss baj soo aane Oogelejjenheid finne. Awweä, wej eewe schunn bajm Koilesyrische gesaad, s'kann de besde nedd im Friede leewe, wann's m'biese Nochbeä nedd gefalle duud. Unn mid'de Nochberschafd aanisch se soi, dess woar hald solang needisch, wej die Antigonide de jetzische Sieschä Drugg unn EPA veäbassd hawwe. Dess iss jetz anneäsdä. De Demetrios Poliorketes als Üwwäleewendä mußd bestimmd nedd beälle gih, awweä nedd mih so mäschdisch, dess'eä mid'de annere Diadoche "Wer hadd Anxd voar'm schwoazze Mann?" hädd spille kenne. De Demetrios Poliorketes jednfalls iss nach Ipsos schnell widdeä uff die Baa komme, des woar hald so soi Oard, vill oistegge, awweä aach immeä uff'm Sprung, kaa Gelejjnhajd ausseloasse, um widdeä ausdaale se kenne. Kaan anneärre Diadoch had'de Leud ihr Fandasie mih beschäfdischd wej de Demetrios Poliorketes, de Diadoch par excellence. De Kassandros iss gejjeä'n n'groowe Klotz, unn im Veägleisch mi'm Demetrios woar de Lysimachos so symbaadisch wej'n urwelische Bimbatsch. De Demetrios woar'n Keäll wej'se in Eurooba nemmih gäwwe duud, sajd'se die Husaareoffziern abgeschaffd hawwe, unn wej'se als schlääschd Noochäfferaj in Ammi-Filme vorkomme. Als Haudeesche gefürschd, bewunneäd wejje sajne Fäischkajde, Bellaacherungsdeschnigg oisesetze, awweä was die weägglisch gruhse Sache oogihd, da hawwe'n'm immeä fuffzisch Fennisch uff die Magg gefeäld. Nix, was'eä gewonne hadd, konnd'eä behaale, als hedd'eä aus'm Mährsche vom "Hans im Glügg" die Geschischd vom "Diadoch im Glügg" mache wolle. Gestoawe iss'eä als veäsoffen Loch im Seleukos Nikator sajne Gefangeschafd (dadezu Bengtson 1987, p. 118f., CAH² VII 1, p. 61 unn Seibert 1983, p. 203ff.). [cdxv,3] Awweä so direggd nach Ipsos, da woar de Demetrios kaa bissi veälorn (zum Demetrios seine Geschischd nach Ipsos nachgugge baj Wehrli 1968, p. 151ff.). Ihm woar die mäschdischsd Flodd, ihm woarn die miisde wischdische Hafestädde im ösdlische Middlmeer. Er hadd schonn dadefir gesorschd, dess'ä baj de Sieschä von Ipsos nedd veägesse gange iss. So zimmlisch gleisch nach Ipsos hadd'eä de Lysimachos im Thrakische besuchd, um soi Soldoade e bissi se beschäfdische. Da konnde'se sisch ihrn Sold beim Plündeän veädejne (Plut. Dem. 31,2-4 unn Polyain. IV 12,1 unn vgl. Cloché 1959, p. 228 unn Buraselis 1982, p. 58f.). Zwische de Siescheä von Ipsos hadd's immeä mih geknirschd im Gedriewe. Unn wej sisch de Ptolemaios Soter unn de Lysimachos sesammgedaa unn ihr Kenn veähoiroad hawwe, hadd sisch de Seleukos Nikator oo'n Demetrios Poliorketes gehaale unn iss deem sein Schwischeäsuh gewoarn, unn so hadd sisch deä aale Keäll noch'emmaa e jung Fraa genomme, die Stratonike (dadezou Seibert 1967 passim). So weenischsdens nach aaneä Sajd gesischeärd, konnd de Demetrios soi Stellunge widdeä ausbaue (zum sisch droi veädejfe: Cloché 1959, p. 228ff.). Wem'mer heud in die zimmlisch verweärrde Borne gugge duud, dann kommd aam dess schonn oasch duaschennannä vor, was sisch da alles nach Ipsos gedaan hadd. Awweä wann uus dess, was de Demetrios oogestelld hadd, wej e stännisch hi unn her voakomme duud, dann lajd dess aach am Poliorketes selwä. Anno 294 v.Chr. als "Abbrill-Scheäzz" konnd'eä Addeen seriggerooweän, was'm nach Ipsos die kaald Schuldeä gezeischd gehabbd hadd (Diodor XXI 1,4 unn Plut. Dem. 31,2; 33,1ff.; dadezou Habicht 1979, p. 1ff.28 unn Habicht 1995, p. 92ff.). Unn groad wej'eä dann aach druff unn droo woar, aach noch de Spaddaneä kräfdisch uff die Bannazlschnuud se haache (Plut. Dem. 35,1-2; Polyain. IV 7,9-10; Paus. I 13,16; VII 8,5; vgl. de David 1981, p. 123f. unn de McQueen 1990, p. 165f.), da hawwe die anneänn, de Lysimachos unn de Ptolemaios I. unn aach m'Demetrios sein ajenne Schwiescheäsuh, de Seleukos, sisch widdeä gejjeä'n veäbünd unn uff soi Kosde in Asije abgesahnd. De Demetrios woar'n hald wajd foadd, unn in seine asijaddische Städd woarn nua weenisch Soldoade gebliwwe. De Lysimachos hadd sisch in Ionije bediend, de Seleukos Nikator hadd sisch Kilikije (die Südosdegg von Klaasije) gehold, unn de Ptolemaios Soter Sidon unn Tyros in Phönikije, unn dadezou noch anneärn Städde uff Zybbeän unn in Lykije (gell, s'weärd Zajd, in de Adlas se gugge). Dademidd hadd sisch de Lagid die Plätz widdeägehoold, die wo fir die Thalassokratie (dess hääsd "Heäschafd üwweä's Meär") im ösdlische Middlmeär wischdisch woarn unn dej'm de Antigonos Monophthalmos aans nach'm annere, wej mer die Kliesd issd, foaddgenomme gehabbd hadd. Unn de Ptolemaios hadd schonn voaheä ebbes gemacht, wo de Demetrios noch droo schwier se schlugge hawwe selld. Er hadd'm Pyrrhos von Epirus, ------------------------------------------------------------------------- [cdxvi] [cdxvi,1] m'veädriwwenne Throneärwe von Epirus, soi Dochdeä, die Antigone, zur Fraa gäwwe unn's junge Poar 297 v.Chr. serigg nach Epirus geschiggd, unn des had'de Pyrrhus aach prombd widdeä oo sisch gebroochd. Dademidd had'de Lagid widdeä emmaa de Fouß in de grieschisch Dür droi gehabbd (Plut. Pyrrh. 4,4 unn dadezou Seibert 1967, p. 76f.). Gell, dess woar schonn doll, unn's kimmd noch dolleä. Groad die rischdisch Zajd, emmaa Lufd se hoole unn sisch noch'n Schobbe oiseschengge. Mir sinn ja groad uff Epirus (odeä Epeiros, wej die Griesche saache, wass uff Deutsch widdeä "Fesdland" haase deed) komme, unn zou Epirus gibbd's bajm Pompeius Trogus n'klaane Exkurs, so'e Abschwajfung hald, wej des so oogefange hadd mid'de Epirote ihrm Keenischrajsch unn so, was mer awweä nedd so eänsd nemme deäff (Justin XVII 3; die Noome in de laddajnisch Fassung; weä rischdisch infoammierd soi will, guggd sisch am besde bajm Hammond 1967 im, odeä, weä's uff Deutsch lejweä hadd, bajm Franke 1955); dess iss awweä an'm annerre Platz, wo's hier nedd hibasse duud. Desdewäje zejje mer die Sach e bissi voa: Se irschd hadde die Molosseä s'Keenischrjasch in deere Gejjnd, unn dann iss de Pyrrus, m'Achilles sajn Boub (deä awweä baj de miesde anneärre Schrajweä `Neoptolemos' haase duud; zou dere gans Geschischd vgl. de Fransuus Perret 1946), komme un hadd sisch oogesiedld. Desdewäje hadd mer die Leud daa se irschd "Pyrride", unn dann spädeä "Epirote" gehaase. De Pyrrus had'dann m'Hercules soi Enggelsche, die Lanassa, gehoiraod; wej'eä nemmlisch de Jupiter-Tembl in Dodona besuchd gehabbd hadd, was'n berühmde Platz fir Orraagl woar, hadd'eä dess Maadsche endfihrd. Unn von de Lanassa hadd'eä achd Kenn gehabbd. Was von deene Kenn Maadschn woarn, dej hadd'eä mid'de Keenische in de Nochbeäschafd veähoiroad unn hadd sajne Nochbeä aach vill geholfe. Unn aach m'Helenus unn m'Hector soi Widdfraa, de Andromache, dej wo m'trojanische Keenisch Priamus soi Kenn woarn, gejjeärüwweä woar'eä schenneröös: Wej Troja gefalle woar, hadd'eä dej zwaa Geschwisdeä als Beude kriehd. Wajl awweä de Helenus so'n düschdische Keäll woar, hadd'm de Pyrrus s'Keenischrajsch Chaonie unn die Andromache als Fraa gäwwe. Gestoarwe iss de Pyrrus dann in Delphi; de Orestes, m'Agamemnon sein Suh, hadd'n hinneälisdisch am Aladdar vom Apollo abgemurgsd (Justin XVII 3,2-7). M'Pyrrus sein Nachfolscheä, dess woar sein Suh Piales. De nächsde bedeudnde Keenisch in deere Famillje dann, dess woar de Tharybas (baj de anneärn hääsd'eä `Tharyps', deä wo in die Juhrn von 430 bis 390 v.Chr. geheärn duud). Wajl'eä als Boub schon soi gans Famillje veälorn gehabbd hadd, iss'eä unneä Voamunschafd gestelld woarn, unn's ganse Volg had'defir gesoaschd, dess'eä beheud gruhs woarn unn eäzooche woarn iss. Unn dann iss'eä nach Addeen geschiggd woarn, um'n rischdisch gebilde Mann se weärn. Unn wajl'eä vill uff'm Kasde gehabbd hadd wej soi Voafahrn, hawwe'n aach soi Unneädaane oasch geänn gehabbd. Unn deä Tharybas, deä woar de irschde, deä aus'm Epirus n'rischdische Stoad gemachd hadd, so midd Gesetze unn Stoadsbeamde, die wej in Addeen alle Juhrn neu gewähld woarn sinn, unn, unn, unn. Mer kennd also saache: So wej die Epirote vom Pyrrus die Wohnsitze kriehd hadde, so hawwe se vom Tharybas irschd'emmaa Kulduura bajgebroochd krejd (Justin XVII 3,8-13). M'Tharybas sein Nachfolscheä, dess woar de Neoptolemus: Dem soi Dochdeä woar die Olympias, m'Alexander d.Gr. soi Muddeä, unn sein Suh, dess de Alexander ("deä Molosseä", wej'eä gehaase weärd), deä wo nach'm Neoptolemus uff Droon gesesse hadd, bis'eä in Iddaalje im Kamf gejjeä die Bruttier gefalle iss (Justin XVII 3,14-15; vgl. noch de Theopomp, FGH 115 Fr. 355). Unn dann iss dem Alexander sajn Broureä, de Aeacides Keenisch im Epirotische woarn, deä in de Diadochekriesche middgemischd hadd unn dademidd de ajenne Leud vill geschadd hadd. Desdewäje hawwen se'n devoogejaachd (ejtz sim'mer im Juhr 317 v.Chr.). Desdewäje iss sajn aansische Suh, de Pyrrus, schonn als klaa Beubsche Keenisch woarn. Awweä dess hadd nedd goud gedaa, wajl'n die Leud wejjeä seim Vaddeä nedd lajde konnde. Unn desdewäje iss'eä nach Illyrie gebroochd woarn, wo'n die Beroa, m'Keenisch Glaucias soi Fraa, die selweä aus de Aeacide-Famillje woar, gruhsgezowwe hadd (Justin XVII 3,16-19). Unn dess woar nedd so ohne, wajl de Keenisch Cassandrus von Makedonie oo den Klaane wolld unn midd Kriesch gedrohd hadd, wenn'eä den Boub nedd krieje deed. Awweä Glaucias hadd baj'n gehaale, mach's soi, dess'n de Pyrrus gedaueärd hadd, mach soi, des'sisch de klaane Keenisch baj'm oigeschmajschld hadd (Justin XVII 3,20). Unn aach die Epriote hadd ihrn Keenisch so gedaueärd, des'se ihrn Hass begraawe hawwe. So iss de Pyrrus nach elf Juhrn (mir sinn jetz im Juhr 306 v.Chr.) widdeä haam komme unn iss unneä Vomunschafd gestelld woarn bis'eä Gruhsjährisch woar. Schonn als jungeä Keäll hadd'eä dann ville Kriesche gefihrd unn aach vill Eäfolsch gehabbd (Justin XVII 3,21-22). Mer siehd, des miesde von deere Geschischd stimmd, awweä s'fehld e bissi. De Pyrrhos iss nemmlisch noch'emmaa foaddgejaachd woarn unn schließlisch bajm Ptolemaios in Alexandria geland, deä wo'n dann widdeä haamgeschiggd hadd, wej mer schonn gesejje hawwe. Awweä jetz müsse mer widdeä serigg baj'n Demetrios, wajl da spilld die Musigg! [cdxvi,2] Wajl de Demetrios Poliorketes hadd nemmlisch doch noch so ebbes wej sechs Rischdische im Loddo kried. Wej de Kassandros, de Keenisch vom Makedonische nemmlisch, im Juhr 297 v.Chr. unn aach kuazz druff de ällsde Suh, deä wo Philipp gehaase hadd, also wej die zwaa gestoarwe sinn (Justin XV 4,24), woarn da zwaa Bouwe, aan Antipatros unn aan Alexander, die wo sisch im die Eäbbschaftd geklobbd hawwe. Deene ihr Muddeä, die Thessalonike, als'm Philipp II. soi aansisch üwweäleäwend Dochdeä de "stagge Mann" von Makedonije, hadd baj'n Jüngere, de Alexander, gehaale unn dadefir gesoaschd, dess's makedonische Keenischreisch widdeä zwaa Keenische uff aamual gehabbd hadd wej unneä'm Philipp III. Arrhidaios unn'm Alexander IV. (dadezou Hammond/ Walbank 1988, p. 210f.). Dess woar ajenndlisch schonn schlimm genungg, wem'mer droo dengge duud, was's Makedonije fir biese Nochbeärn gehabbd hadd, awweä s'selld noch schlimmeä komme: De Antipatros woar nemmlisch nedd faul unn hadd soi Muddeä im die Egg gebroochd, deä Saukeäll, muss mer wuhl emmoa saache. De Alexander wolld die Thessalonike räsche, unn so hadd's Kriesch zwische de Gebreureä gäwwe. Da hadd aach de Demetrios nedd fehle derfe: Zou m'Alexander seim Hilferuf konnd'eä so weenisch naa saache wej e Wesb m'Laddweäjeglaas. De Lysimachos, de Keenisch von Thrakije, deä wo m'Antipatros sein Schwischeävaddeä woar, hadd'm geroare, Rouh se haale unn mid seim Broureä widdeä aanisch se weärn. De Lysimachos hadd nemmlisch gewussd, dess des mi'm Demetrios Poliorketes bies ausgih deed. Awweä de Demetrios hadd sisch nemmih uffhaale loasse. Eä had'de Alexander duudgemachd wej e klaa Kätzi unn sisch dann selweä zou de Makedone ihrm Keenisch gemachd. De Pompeius Trogus (Justin XVI 1,8f.): "(§8) Incohatam igitur inter fratres reconciliationem cum praesensisset Demetrius, per insidias Alexandrum interfecit (§9) occupatoque Macedoniae regno caedem apud exercitum excusaturus in contionem uocat." Also, dess de Demetrios gans schnell gemachd hadd, wej'eä middkriehd hadd, dess die zwaa Gebreureä widdeä aanisch soi wollde, des glaabd die Foaschung, awweä ob eä e Redd gehaale hadd, da sinnse midd ennanneä strajbeä (Hammand/Walbank 1988, p. 217f. gejjeä'n Bosworth 2002, p. 251). Awweä gugge mer uus irschd emmaa die Redd oo. Wolle mer'n errojloasse, de Justin? Hier kimmd'eä (Justin XVI 1,10-18): "(§10) Ibi priorem se petitum ab Alexandro adlegat, nec fecisse se, sed occupasse insidias. (§11) Regem autem se Macedoniae uel aetatis experimentis uel causis iustiorem esse. (§12) Patrem enim num et Philippo regi et Alexandro Magno socium in omni militia fuisse ; (§13) liberorum deinde Alexandri ministrum et ad persequendos defectores ducem extitisse. (§14) Contra Antipatrum, auum horum adulescentium, amariorem semper ministrum regni quam ipsos reges fuisse. (§15) Cassandrum uero patrem, extinctorem regiae domus, non feminis, non pueris pepercisse nec cessasse quoad omnem stirpis regiae subolem deleret. (§16) Horum scelerum ultionem, quia nequisset ab ipso Cassandro exigere, ad liberos eius translatam. (§17) Quamobrem etiam Philippum Alexandrumque, si quis manium sensus est, non interfectores suos ac stirpis suae, sed ultores eorum Macedoniae regnum tenere malle. (§18) Per haec mitigato populo rex Macedoniae appellatur." Im gruhse unn ganse stihd da: De Demetrios hed'de Makedone eäkleärd, dess de Kassander unn soi gans Baggaasch nix gedaachd hädde, des'se m'Alexander d.Gr. soi Famillje uff'm Gewisse hädde unn üwweähaabd dess'eä n'vill bessere Keenisch abgäwwe deed wej m'Kassander soi Bruud, eä deed kaan Möaddeä soi, sonneän ejjeä n'Räscheä: Da hedd'n die Makedone zum Keenisch ausgeroufe. De Bosworth (Bosworth 2002, p. 251f.) maand, die Redd kennd eschd soi; se wier e schieh Bajspill, dess'n hellenistische Keenisch nedd als hedd uff sajne Siesche errimrajde musse. De Demetrios scheääld uff die Antipatride, sääd, was soi Famillje alles fir'n Philipp unn Alexander gemachd hedde. De Dinnsd fir die Argeade wier als noch moadds wischdisch geweäse. Awweä geholfe hedd'm Demetrios aach soi Fraa Phila (Plut. Demetr. 37,4), die wo m'aale Antipatros soi Dochdeä woar. Unn die Phila, de woar nedd nua e berühmd Fraa, sonneärn die Leud hadde se geänn, vlajschd aach, wajl se m'Krateros soi Widdfraa woar (Diodor XIX 59,3f.; vgl. Hornblower 1981, p. 126f.). So iss de Demetrios im Juhr 294 selweä endlisch de Keenisch im Makedonische woarn. De Lysimachos, de aansische, deä wo nooh gennungg unn mäschdisch gennuungg geweäse wier, m'noch in die Subb se spugge, also de Lysimachos woar mi'm Gete-Keenisch Dromichaites im Kriesch owwe oo de Donau unn hadd'm Demetrios Makedonije üwweäloasse (Justin XVI 1; StVA III Nr. 460; e bissi anneäsdeä beim Plut. Demetr. 36,4-37,15; dadezou Hammond/ Walbank 1988, p. 216f.). Tja, so iss's gange baj de Diadoche, uff aamual woar'm Antigonos Monophthalmos sein Suh widdeä gans owwe. Awweä de Demetrios woar hald de Demetrios, den konnd kaan's nemmih anneäsdeä mache, unn desdewäje hadd'm aach des bissi Makedonije nedd gelangd. Eä wolld sajm Vaddeä soi Reisch widdeähawwe! Dadefir mussd sisch m'Demetrios soi gans Rajsch moadds ins Zeusch lejje: Im Piraios, in Korinth, Chalkis unn Pella sollde fünfhunneärd (500) Krieschsschiffe gebaud weärn (Plut. Demetr. 43). Awweä s'iss nedd schnell genungg gange. De Ptolemaios Lagou, de Seleukos unn de Lysimachos hawwe nemmlisch ihr Antigonide-Sibbschafd gekennd, se hadde ja aach genungg Lehrgeld bezoalhld. Dej draj hawwe sisch gejjeä'n Demetrios sesammegedaa (288 v.Chr.) unn'n goar nedd irschd nach Asije komme loasse. Unn desdewäje hawwe se oogefange, m'Demetrios in Eurooba die Höll haas'se mache. Aach de Pyrrhos, de Keenisch von Epirus, hadd sisch baj se gemaachd. Aajendlisch hadd'eä ja mi'm Demetrios sajd 289 v.Chr. n'Friednsveädraach gehabbd, awweä eä hadd sisch gedoochd, dess de Demetrios s'Makedonische genau so leischd widdeä veäliern kennd, wej'eä's kried gehabbd hadd. Unn deä Mann hadd Rääschd gehabbd: Wej de Lysimachos vom Osde unn de Pyrrhos vom Wesde uff's Makedonische luusgange sinn, hawwe die makedonische Soldoade sisch se irschd m'Pyrrhos eägäwwe (dadezou Edson 1934) unn dann aach m'Lysimachos: Sie hedde kaa Lusd mih gehabbd, sisch fir'n Demetrios die Kebb oihaache se loasse. De Demetrios hadd sisch abgemachd, unn de Pyrrhos unn de Lysimachos hawwe sisch s'Makedonische gedaald (Sommeä 287). [cdxvi,3] Baj'm Lysimachos hadd's aa Sach gäwwe, die wo eä aus de Weld schaffe mussd, befir'eä so rischdisch Keenisch in Osd-Makedonie soi konnd: Eä mussd sajn Schwischeäsuh Antipatros im die Egg bringe. Dess woar nemmlisch m'Kassandros sein Boub, unn deä hadd'm Lysimachos sei Dochdeä Eurydike gehoiroad gehabbd. Unn deä Antipatros hadd jetz errimgemauld, dess des Makedonije ihm wier unn dess de Schwischeävaddeä'n üwweä's Ohr gehaache hädd. Da hadd hald de Lysimachos de Antipatros duud mache loasse unn sei aajenn Doachdeä oigesperrd, wajl die hadd aach noch Jochd gemachd. Da kam'mer emmaa sejje, was'm Kassandros unn seine Noochkomme dess genutzd hadd, m'Alexander d.Gr. soi gans Famillje se eämoadde! S'Schiggsoal duud kaans ausloasse, mer muss fir alles bezoahle im Leäwe - unn ooschajnend aach noch denaach (Justin XVI 2). Naddirlisch duaffd baj dere "Luus-von-Demetrios"-Beweeschung aach Addeen nedd fehle, wajl des hadd de Demetrios seriggeärooweärd gehabbd, wej de Kassander gestoarwe woar. In Addeen hadd damoals de Lachares s'Reschimend gehabbd, was waschajnlisch n'Freund vom Kassander woar. De Demetrios Poliorketes hadd Addeen belaacheärd unn ausgehungeärd: Drajhunneärd (300) Drachme mussd mer fir aan ‚medimnos' Frischd bezoahle, was sonsd groad emmaa fünf Drachme gekosd hadd; die Addeeneä mussde sogoar Mäus esse (Plut. Demetr. 33f.). Anno 295 v.Chr. iss die Stadd gefalle, unn de Lachares iss stifde gange. De Demetrios hadd jetz Gannisoone in de Piraios geleeschd unn uff die Mounychia unn sogoar uff de Mouseion-Hüschel (Plut. Demetr. 34). Also die Addeeneä, fir die woar des die Gelejjnhajd, de Demetrios ennausseschmajse, besonneäs wann schonn voa de Küsd e ptolemäisch Flodd unneä'm Kallias von Sphettos, m'Addeeneä, deä wo baj de Ptolemäer gediend hadd, errimgeschibbeärd iss. Wej de Demetrios gemeäggd hadd, dess'eä hej uff Granid bajse deed, hadd'eä mid'de Addeeneä Friedn gemachd. Awweä de Piraios, de Addeeneä ihrn Hafe, hadd'eä'n nedd gäwwe, den hadd'eä noch gebrauchd; irschd 229 v.Chr. iss de Piraios wiideä baj Addeen komme (Syll. 367; 386; 387; 409; Plut. Demetr. 46; Paus. I 26,1; 29,13; dadezou Habicht 1979, p. 52ff. unn Osborne 1979; anneärsdeä in villem de Shear 1978, p. 65ff., awweä de Habicht hadd besseärre Node kriehd). Wajl de Demetrios hadd naddirlisch nedd uffgäwwe, "solang die Faust de Degen häld", wej's in de "Wacht am Rhein" haase duud. Eä iss midd elfdausnd Soldoade naach Klaasije ennüwweä gemachd, unn sein Suh, de Antigonos Gonatas, selld uff dess uffbasse, was von de Antigonide ihrm Griescheland üwwerischgebliwwe woar. De Demetrios wolld'm Lysimachos s'Karische unn's Lydische abnomme (dadezou de Uffsatz vom Marasco 1985), awweä diss Mual hadd'n s'Glügg veäloasse gehabbd. M'Lysimachos sein Suh, de Agathokles, hadd'n Demetrios foaddgejaachd, unn de Seleukos Nikator hadd'n dann 286/5 v.Chr. gefangegenomme. Beim Justin stehd ja geschriwwe, de Demetrios hädd sisch wej'n Feischling eägäwwe, wo'eä doch wej'n Held hädd steärwe kenne (XVI 2,6). No ja, Geschmackssach, hadd de Aff gesaad, wej'eä in die Keännsaaf gebisse hadd. De Seleukos hadd de Demetrios goud behannld, de Demetrios woar ja aach de Obbaa von de Seleukide-Enggelschn. Awweä im Demetrios woar ebbes kabbuddgange, eä wolld nemmih. S'gibbd Leud, die schrawje, eä hädd sisch duud gesoffe (dess maand aach de Cary 1963, p. 52). Uff jedn Fall iss de Demetrios schonn im Spätsommeä 283 v.Chr. gestoarwe, groad fünfnviazzisch Juhr aald. De Demetrios woar n'Keäll, üwweä den mer ville Rommaane schrajwe kennd: N'Subbeäfeldheärr, awweä nedd so e Schenie wej sajn Vaddeä odeä de Eumenes von Kardia, als Wajweäheld unüwweädroffe, unn miesdns wolld'eä mih hawwe, als wej'eä krijje konnd. No ja, wenn die Aache grisseä sinn als's Maul, veäschluggd mer sisch hald. Unn wann's dann aach noch n'Koddleddknoche iss ... Schonn de Plutarch hadd geschriwwe, dess de Demetrios Poliorketes unn de Triumvir Marcus Antonius zwaa Keälle vom selwe Schlaach woarn: Alle baad hedde sisch selweä ruinierd (Dem.Ant.Comp. 6; vgl. Manni 1951, p. 61ff. unn Taeger 1958, p. 416). Voaheä schonn, im Juhr 285 v.Chr., had'de Lysimachos dadefir gesoaschd, dess's Alexanderrajsch gans in de "Famillje", in de Henn vom Alexander d.Gr. seine aale Gennerääl, gebliwwe iss: Eä hadd nemmlisch ruggzugg de Pyrrhos von Epirus aus'm Wesd-Makedonische errausgeschmisse (Justin XVI 3,1-2; Plut. Pyrrh. 12; zum Veädeijfe Hammond/ Walbank 1988, p. 234ff. unn Lévêque 1957, p. 164ff.). Wann hedd aach so e komisch Daaleraj schonn emmaa m'Diadoch geschmeggd! [Taeger, Das Altertum I 416, 3. Absatz] [cdxvi,4] De Seleukos I. Nikator hadd e Rajsch gehabbd, des wo vom Kilikische in Klaasije bis oo die Doorn von Indje gerajschd hadd. In dem Rajsch woar'eä die Nummeä aans, awweä eä hadd nedd veägesse, soi Rajsch se bestelle: Eä hadd sajn ellsde Suh Antiochos schon Anno 292 v.Chr. nedd nua zou sajm Noochfolscheä, sonneärn aach zou sajm Middkeenisch (odeä Koregent) bestimmd unn hadd'm spädeä die Owweärre Satrapije unneästelld. Unn de aale Seleukos hadd sisch aach von sajne junge Fraa Stratonike (was'm Demetrios Poliorketes soi Dochdeä woar) schajde loasse unn hadd se mi'm Antiochos veähoiroad. Des iss e gans rommandisch Geschischd, de Antiochos wier rischdisch krangg, wajl'eä sisch so in soi schih Stejfmuddeä veäguggd gehabbd hedd. S' gibbd Foascheä, die wo maane, des wier nedd nua Liebe geweäse, sonneärn aach e rischdisch Inszenierung, wajl de aale Seleukos wolld sajn Suh Antiochos so rischdisch als Noochfolscheä heäzajsche (dadezou Mehl 1986, p. 230ff. unn Kuhrt/Sherwin-White 1991 unn Kuhrt/Sherwin-White 1993, p. 23ff.). De Ptolemaios Lagou, des woar de Mann, deä soi Eäfolsche ohne Speggdaagl gemachd hadd. Wej'eä m'Demetrios Poliorketes Zybbeän unn Sidon unn Tyros im Phönizische foaddgenomme gehabbd hadd, konnd de Ptolemäer soi Krieschsflodd moadds uffstogge. Im Juhr 287 woar dej Flodd oo de Befrajung von Addeen bedajlischd (dadezou Habicht 1979, p. 45ff.), unn de Ptolemaios konnd schonn voaheä de Nesiotebund üwweänemme (Syll. 390), wo die Inselle in de Ägäis von de Antigonide als Koinon ogganisierd woarn waarn. Aach im Karische unn im Lykische oo de klaasijaddisch Küsd hawwe sisch die Ptolemäer fesdgesetzd gehabbd. Mer muss awweä aach droo dengge, dess dej territoriale Zougewinne nedd alles woarn, vlajschd nedd emmaa s'wischdischsde. Gewinne unn widdeä veäliern, des woar nedd nua m'Demetrios Poliorketes soi Kreuz. Schonn wej de Ptolemaios I. noch reschierd gehabbd hadd, hadd'eä Zybbeän unn's Koilesyrische fir lange Juhrn oo die Antigonide veäloan gehabbd unn wier aach baald im die Kyrenaika komme. Vill wischdischeä iss waschajnlisch die Eäbbschafdsreschelung geweäse. Unn des woar baj dene ganse hellenistische Heäscheä ofd e schier Gebuard! Am egybbdische Hof had'die Berenike dadefir gesoaschd, dess de aale Ptolemaios sajn ellsde Suh, de Ptolemaios Keraunos, endeäbbd hadd unn ab 285 v.Chr. iss de Ptolemaios II. Philadelphos m'Soter sajn Middheäscheä woarn. De Ptolemaios Keraunos woar, wej sajn Bajnoome schonn saache duud (`keraunós' iss grieschisch unn hääsd Blitz odeä Donneäkajl), e rischdisch Gewiddeäuas, deä wo nedd vill gedaachd hadd. De Ptolemaios II., des woar n'anneärre Schlaach, mih wej sajn Vaddeä, also voasischdisch, bereschnend unn eäfolschrajsch. De Ptolemaios I. unn de Ptolemaios II. hawwe zwaa Juhr lang middennanneä reschierd, unn des woar fir's Ptolemäerrajsch wej sex Rischdische im Loddo: Kaa Jochd, kaan Bürjeäkriesch, kaan Oogriff von Ause. Aach ausepolliddisch iss de aale Kurs gehaale woarn: E stagg ptolemäisch Krieschsflodd solld's Meär beheäsche; unn im Bündnis mi'm Lysimachos mussd mer druff uffbasse, dess de Seleukos kaan Ärjjeä mache deed. Des woar duasch unn duasch e defensiv Auspollidigg (dadezou m'Will 1979, I 153ff., sajn Abschnidd üwweä die ptolemäisch Ausepollidigg). [Taeger, Das Altertum I 416, 4. Absatz] ------------------------------------------------------------------------- [cdxvii] [cdxvii,2] Vom Alexander seine aale Kämfeä woarn dann nua noch de Lysimachos unn de Seleukos Nikator üwwerrisch; alle zwaa hadde sisch gruhse Brogge aus de Antigonide ihrm klaasijaddische Besitz unneän Naal gerisse (unn de Lysimachos dezou hald noch s'ganse Makedonie!), woarn so im Klaasijaddische Grenznochbeänn woarn unn hadde sisch schonn lang schief oogeguggd. Unn bajm Mißdraue, wej kann's baj Diadoche annersdeä soi, selld's nedd blajwe (zum folschnde vgl. Lund 1992, p. 184ff.). De Pompeius veäzähld dess soo (unn dadezou müsse mer widdeä in die Zajd voa uuseän Abstescheä in die Geschischd von Herakleia Pontike seriggih): "(§1) Per idem ferme tempus Hellesponti et Chersonesi regionibus terrae motus fuit, (§2) maxime tamen Lysimachia urbs, ante duos et XX annos a Lysimacho rege condita, eversa est. (§3) Quod portentum dira Lysimacho stirpique eius ac regni ruinam cum clade vexatarum regionum portendebat. (§4) Nec ostentis fides defuit, nam brevi post tempore Agathoclem, filium suum, quem in successionem regni ordinaverat, per quem multa bella prospere gesserat, non solum ultra patrium, verum etiam ultra humanum morem perosus ministra Arsinoe noverca veneno interfecit. (§5) Haec illi prima mali labes, hoc initium inpendentis ruinae fuit. Uff Deutsch hääsd des uugefihr so: Also wej de Lysimachos in Herakleia fir Oaddnung, Rouh unn Demmograddie gesoaschd gehabbd hadd, hadd's in de Gejjnd von de Dardanelle (Hellepont unn thrakisch Chersonesos) e schwier Eärdbeewe gäwwe, so Anno 284 v.Chr. errim. Unn die thrakisch Chersonesos, dess woar groad dess Fleggsche Eärd, wo de Lysimachos soi neu Haubstadd Lysimacheia im zwaaunnzwanschischsde Juhr von seineä Reschierung higestelld gehabbd hadd. Unn des Eärdbeewe woar nedd nua e bies Sach fir Lysimacheia, sääd de Pompeius Trogus wej de Parreä in de Kirsch, s'woar aach e bies Voazajsche fir'n Lysimachos unn soi gans Sibbschafd, dess baald s'ganse Rajsch de Schlaach krieje deed. De Bewajs woar, dess'eä baald druff sajn ajenne Suh, de Agathokles, hadd veägiffde loasse wej'n Radd. Was woar de Agathokles fir'n goure Keäll geweäse! Eä hädd'm Lysimachos sein Nachfolscheä weärn solle, unn dess'eä n'goure Keenisch unn Feldheärr gäwwe hädd, dess hadd'eä in ville Kriesche gezajschd. Was de Lysimachos sajm ajenne unn ällsde Suh oogedoo hadd, gihd schonn üwweä menschlisch Lumberaj ennaus. Unn gehoolfe hadd'm Lysimachos soi Fraa, die Arsinoe, von deä mer vill heärn weärn (gejjeä des, was'm Agathokles midd sajneä Stejfmuddeä Arsinoe basierd iss, sinn die Geschische vom Aschepuddl unn vom Schneewiddsche midd ihrne biese Stejfmüddeä rischdisch schiene Oischloafgeschischde!). Uff jedn Fall, deä Moadd woar de Oofang vom Enn vom Lysimachos sajm Rajsch: Dem aane Üwwl iss'n ganse Raddeschwans von Unhajl unn Duud gewachse (so wajd nach Justin XVII 1,1-5). Unn Duud deäff mer da rouisch wördlisch nomme! So veäzehld des de Pompeius Trogus (Justin XVII 1,7-8): "(§6) Nam parricidium principum secutae caedes sunt luentium supplicia, quod occisum iuvenem dolebant. (§7) Itaque et ii, qui caedibus superfuerant, et ii, qui exercitibus praeerant, (§8) certatim ad Seleucum deficiunt eumque pronum iam ex aemulatione gloriae bellum Lysimacho inferre conpellunt." Also, des hässd uff Deutsch sovill wej: Ville, die mi'm'Agathokles Freunschafd gehaale hadde, solle imgebroochd woarn soi. Anneärre, die wo jetz Anxd hawwe mußde, des'se aach drookomme deede, hawwe de Seleukos geroufe (Justin XVII 1,7-8), unn deä iss komme, awweä hallo! Unn dadebaj iss's egal, weä jetz de Agathokles weägglisch duudgehaache hadd. De Memnon (FGH 434, F 5,6) sääd, de Ptolemaios Keraunos (de ellsde Suh vom Ptolemaios I. Soter, deä wo awweä von de Thronfolsch ausgeschlosse woarn woar) wier de Mördeä geweäse (die Fraach weärd diskudierd vom Heinen 1972, p. 3ff.). Deä Moadd hadd sovill Zuchd unn Zuures gemachd, dess'm Lysimachos soi Rajsch oaddennlisch geschwäschd woar. Unn da konnd de Seleukos Nikator nedd naa saache ... De Lysimachos unn de Seleukos woarn zwaa aale Keälle, dej ajenndlisch dehaam in de Küsch uff de Eggbangg hedde lajje solle unn von de aale Zajde mi'm Alexander in Asije hedde veärzehle kenne. Awweä aans mus'se jung gehaale hawwe, naa, nedd de zwaa Heärze ihr Krafd, sonneän alle baad hawwe de Hals nedd voll gennungg kriehd, wann's im ihr Rajsche gange iss. Als mih, als mih, unn de aane woar'm anneärn im Weesch, als ob se sisch schonn die gans Weld gedaald hädde! Unn so hadde se voa'm Duud vill weenischeä Anxd als wej dadevoa, dess aaneä Grensstaa gejjeä se setze kennd; so hadd's jednfalls de Pompeius Trogus gesejje (Justin XVII 1,8-12; vgl. Paus. I 9,5 unn Memnon, FGH 434 fr. 5,6; dadezou Lund 1992, p. 205). De Seleukos hadd sisch glajsch droo gemachd, m'Lysimachos soi gans Rajsch se errooweän (zou dem ganse Kraam nachgugge baj Heinen 1972, besonneäs p. 24ff. unn Grainger 1990, p. 177ff.). Ville Städde unn wischdische Leud aus'm Lysimachos sajm Reich hawwe jetz baj'n Seleukos gehaale (die aald Oosischd, dess de Lysimachos die Poleis schlääschd behannld hedd unn des'se desdewäje üwweägelaafe wiern, gild jetz nedd mih; vgl. Burstein 1980 unn Burstein 1986 unn Burstein 1986a). Uff'm Schlachdfeld von Kurupedion (odeä "Kurosfeld", wej Taeger 1958, I 417 geschriwwe hadd - uff jedn Fall in de Näh von Sardes) hadd's de Lysimachos eäwischd, üwweä achzisch Juhr hadd'eä uff'm Buggl gehabbd, eischndlisch se aald fir'n Soldoadeduud (im Febbewoar 281 v.Chr.; Sherwin-White 1983, p. 267f.), unn midd'm iss soi Rajsch unneägange. Unn des woar's letzde Mallöör, was de Lysimachos gehabbd hadd: De Pompeius Trogus (Justin XVII,2,1; dadezou de Geyer 1928, Sp. 30; unn so im allgemajne widdeä Lund 1992, p. 205f.) schrajbd nemmlisch, s'wiern'm schonn voaheä fuffzeh Kenn gestoarwe! Gottsche naa, was's nedd alles gäwwe duud. [cdxvii,3] De Seleukos hadd sisch von de Soldoade zum Keenisch von Makedonije ausroufe lasse (so zum Blajstift de Hampl 1934, p. 17ff.; anneäsdeä de Heinen 1972, p. 46ff. Awweä de Seleukos wier schee bleed geweäse, wann'eä sisch nedd hädd zum Keenisch von Makedonije mache loasse!) unn sisch langsam, awweä sischeä uff'n Weesch nach Pella gemachd. Awweä uff aamual woar's, als hädd's Glügg de Seleukos in Stisch gesetzd: Midd Herakleia Pontika hadd's Ärjeä gäwwe, unn im Kappadokische iss m'Seleukos e gans Ammee veäloorngange (Pompeius Trogus, Prol. XVII; dadezou Heinen 1972, p. 38ff.). Unn's selld noch schlimmeä komme. Ja, es iss groad so, als hädd's Schiggsaal s'noch emmaa noddarrijell beglauwische loasse wolle, dess's Alexanderrajsch endgüldisch abgeschaffd iss: Im Aldeä von siwweunnsibbzisch Juhrn iss de Seleukos eämoadd woarn, groad dess'eä sisch e bissi in Eurooba die Baa veädreäde gehabbd hadd (im Sommeä 281 v.Chr. nach de Eährn, so hadd's de Heinen 1972, p. 20 ausgereschnd, unn zou de Eämoaddung desälwe Heinen 1972, p. 50ff.). Fir'n Pompeius Trogus iss dess e Bajspill dadefir, dess Hochmuud voa'm Fall kimmd: De Seleukos hädd sisch voa Stolz goar nedd mih berouische kenne, eä, de letzde Üwweäleäwnde vom Alexander d.Gr. soi "Garde du Corps", wier de Siescheä üwweä die Siescheä, unn dess wier's Geschengg von de Göddeä (Justin XVII 2,2-3). No ja, wann die Göddeä aans geänn hawwe odeä so: De Ptolemaios Keraunos had'dann die Lufd aus'm errausgeloasse ... Siwwe Moonadd nach'm Trijumf von Kurupedion, sääd de Pompeius Trogus (Justin XVII 2,4), woar de Seleukos nemmih. Jetz iss wohl de Platz fir'n Noochruf uff'n Seleukos I. Nikator, unn den stibitze mer bajm Grainger (1990, p. 192), wajl deä hadd'n besonneäs gelungene geschriwwe: De Seleukos wier deä Diadoch geweäse, deä wo m'Alexander d.Gr. sajn Uffluadehrgeiz mi'm Philipp II. sajm pollidische Veästand veäbunne hedd; die ganse anneärn Keälle hedde hald ihr Fehleä gehabbd un hedde's desdewäje nedd so wajd gebroochd. De Antigonos hedd die Leud von owwe errabb behannld, de Demetrios Poliorketes hedd immeä nua halwe Sache gemachd, de Ptolemaios I. woar üwweävoasischdisch, unn de Kassander woar n'Saukeäll. Unn, was aach noch moadds ebbes ausgemachd hedd, woar, dess de Seleukos so e schih Aldeä errajschd hedd. De Seleukos hedd nemmlisch lang genungg geleäbd, dess die Länneä, die wo'eä (mansche üwweä drajsisch Juhr lang!) reschierd gehabbd hadd, dess dej Länneä, gell, soi Heäschafd ooeäkannd hedde unn dess e rischdisch Rajschveäwaldung uffgebaud woarn wier. Midd sajm Suh Antiochos wier'eä aanisch geweäse, unn eä hedd nedd üwweäall selweä de Daume druffhaale musse. Dadebaj hedd'eä vill noch von de Achämenide üwweänomme kenne (was aach schonn de gruhse Alexander so gemachd gehabbd hadd); unn dere ihr Rajsch hedd im Seleukos sajm wajdeägeleäbd: Soi Rajsch wier des geweäse, was die Achämenide so um 350 v.Chr. errim so gehabbd hadde, hald ohne's Thrakische unn ohne Egybbde. Was hädd'n jetz noch uffhaale kenne, m'Alexander sei Rajsch widdeä uff die Baa se stelle? Gejjeä die aanisch Machd vom Iran, von Klaasije unn Makedonie unneä de Argeade ihrm letzde gruhse Genneraal hadde de Ptolemaios II. in Egybbde unn de Antigonos Gonatas in Griescheland nix se melle. Unn desdewäje, maand de Grainger, wier's vlajschd kaan Zoufall geweäse, dess's n'Ptolemäer woar, deä wo'n Seleukos Nikator imgebroochd hadd. [cdxvii,4] De Ptolemaios Keraunos, m'Seleukos sein Mördeä (Justin XVII 1,4), woar de ellsde Suh vom Ptolemaios I. Soter, deä awweä von de Throonfolsche ausgeschlosse woarn woar unn sisch als Flüschdling sowohl bajm Seleukos wej aach bajm Lysimachos errimgedrüggd gehabbd hadd. Als'm Lysimachos sein Räscheä hadd'eä sisch higestelld unn iss'eä von de Soldoade ooerkannd woarn unn zum Keenisch von Makedonije ausgeroufe woarn (Memnon 8,3). Awweä des woar noch nedd'emmaa die halb Mied, uff aamual woar fir'n Ptolemaios Keraunos die Weld midd Feinde unn Kongurrende nua so gespiggd. Da woar die Arsinoe, m'Lysimachos soi Widdfraa, midd ihrne Kenn. Deere had'de Keraunos spädeä oogeboode, se se hoiroade unn die Kenn als soi ajenne oosenemme, des'se maa ihrm Vaddeä soi Rajsch eärwe kennde, unn dess, wo doch die Arsinoe soi ajenn Schwesdeä woar! No ja, bis dess geklabbd hadd, hadd's aach noch e bissi gedaueärd (Justin XVII 2,6-8; zou dere Justin-Stell vgl. de Heinen 1972, p. 64). De Ptolemaios Keraunos hadd aach sajm Broureä in Egybbde, m'Ptolemaios II. Philadelphos, geschriwwe, wejjeä dem'eä ja im de Droon komme woar: Eä welld widdeä midd'm aanisch soi, unn eä welld nix vom Ptolemäerrajsch hawwe. Rischdisch gebuggld hadd'eä voar'm. M'Ptolemaios Keraunos iss nemmlisch moadds de Stifd gange, dess sajn Broureä sesamme mi'm Antiochos, m'Seleukos Nikator sajm Suh, unn'm Antigonos Gonatas gejjeä'n gih kennd (Justin XVII 2,9-10; dadezou de Heinen 1972, p. 74). Unn was de Ptolemaios Keraunos fir'n gewiefde Buasch woar, kam'mer doodroo sejje, wej'eä midd sajm neue Nochbeär, m'Pyrrhos von Epirus, imgange iss. De Pyrrhos woar selweä schon emmaa Keenisch von Makedonie geweäse unn'n gefährlische Geeschneä. Awweä deä wolld groad ennüwweä nach Itaalje, wajl'eä de Oiwohneä von Tarent gejjeä die Römeä helfe solld. Unn da hadd sisch de Ptolemaios Keraunos nedd lumbe loasse unn hadd'm fünfdausend Mann Infandrie, vejjeädausend Mann Kawallerie unn fuffzisch Ellefande uff zwaa Juhr unneästelld, dess de goure Pyrrhos eäfolschrajsch in Itaalje Kriesch fihrn kennd. So iss de Ptolemaios Keraunos aach den Keäll nedd nua los woarn, se hawwe aach Freunschafd geschlosse: De Pyrrhos hadd'm Ptolemaios soi Dochdeä gehoiroad, unn de Ptolemaios hadd veäsproche, goud uff Epirus uffsebasse (Justin XVII 2,12-15; vgl. Lévêque 1957, p. 277f. unn Heinen 1972, p. 70ff. unn Hammond 1988, besonneäs zou dere Hoiroad unn dere Uffbasseraj unn s.u. diii,3). Unn da woarn noch de Antigonos Gonatas unn'm ällsde Seleukos sein ällsde Suh, de Antiochos, alle baad hadde se mih Rääschde uff'n Droon von Pella, awweä se konnde gejjeän Ptolemaios Keraunos, den Fux, nedd vill mache, aach wann de Antigonos Gonatas weenischsdens veäsuchd hadd, m'Ptolemaios Makedonie absejaache (Justin XXIV 1,1). Awweä bekomme iss's'm nedd. De Ptolemaios Keraunos hadd aus'm Antigonos sajne Flodd n'Haffe Drajbholz gemachd, unn de Antigonos mussd sisch mi'm oigezoochenne Schwanz nach Middlgriescheland veädrügge (Justin XXIV 1,8; vgl. Heinen 1972, p. 63ff.). Dess Duaschennenneä iss de Spaddaneä - ja, die gibbd's aach noch! - groad rääschd komme. Die hawwe Boodschafdeä zou so zimmlisch alle Städde im Grieschische geschiggd, dess jetz die Gelejjenhajd komme wier, wo mer sisch widdeä die Freieid serigghoole kennd. Dess iss naddirlisch gejjeä die Keenische gange unn besonneäs gejjeä'n Antigonos Gonatas, deä wo immeä noch ville Poleis unneä sisch gehabbd hadd. Unn de Antigonos selld dess mid'dem Kriesch ja nedd spitz krijje. Desdewäje hawwe sisch die Spaddaneä ebbes oifalle loasse: Deä Kriesch selld gejjeä die Aitoleä gih, wajl dej die hajlisch Stadd Delphi mid'de Eewenne von Kirrha, m'Apollon soi hajlisch Feld, besetzd gehaale hawwe. Unn die Aitoleä woarn widdeä die Bundesgenosse vom Antigonos. So duud sisch de Krajs schlejse. Dess sisch die Aitoleä mid ihrne dreggische Fingeä s'hajlische Delphi gegralld hadde, dess hadd ville Leud im Grieschische nedd gebassd, unn dadruff konnde die Spaddaneä reschenne. Unn so iss dann de Spaddaneä ihrn aane Keenisch, de Areus, midd seine Soldoade in die Eewenne von Kirrha maschierd. No ja, wej dess hald so gihd, wajl da kaans woar, gejjeä deen se kämfe konnde, hawwe se oogefange, alles, was nied- unn naalluus woar, wegseschlebbe, unn dess, was se nedd gepaggd hawwe, dess hawwe se oogesteggd. Dess muß'e schih Duaschennanneä gäwwe hawwe. Die Aitoleä owwe uff de Berje hawwe dess Feujeä gesejje unn sinn'ennabbgange unn hawwe die spaddanische Brandstifdeä gans schih uffgemischd. Fünfhunneärd Aitoleä hädde neundausend Spaddaneä duudgehaache, sääd de Pompeius Trogus (Just. XXIV 1,6). No ja, mer wolle nedd üwweädrajwe, neunhunneäd duun's aach. Uff jeedn Fall sinn die Spaddaneä so schnell abgehaue wej se konnde. Unn dann sinn se oo die Bundesgenosse (ville woarn's ja sowejso nedd) gange, des'se mih Soldoade hawwe wellde, wajl se dess Spill noch emmaa spille wollde. Awweä die anneän hadde schonn die Schnauze voll. Die sinn zwischeduasch nemmlisch aach uff den Dreh komme, dess's de Spaddaneä nedd im die Freieid gange iss, sonneän im gans annerre Sache, nemmlisch wej'se ihr ajenn Heäschafd widdeä üwweä die anneän ausdehne kennde. Unn dademidd woarn die Spaddaneä irschd emmaa widdeä abgemeld. Gejjeä de Diadoche ihr Kriesche woar dess ganse Gemmäsch aach nua so ebbes wej e Schmajseraj uff de Kirb (dadezou Flacelière 1937, p. 82ff., de Cloché 1945, p.227ff. unn de Habicht 1979, p. 83f.). De Ptolemaios Keraunos hadd also de Antigonos aus'm Makedonische errausgehaache unn mi'm Antiochos n'Veädraach gemachd, dess deä aach Rouh gäwwe hadd. De Antiochos hadd im Klaasijaddische sajn Schaff gehabbd, desdewäje konnd'eä sajn Vaddeä nedd räsche unn mussd Friedn mache. Dess de Ptolemaios soi Dochdeä mi'm Pyrrhos von Epirus veähoirad gehabbd hadd, dess hadde mer schonn gesaad (Justin XXIV 1,8; vgl. Heinen 1972, p. 68ff. unn Lévêque 1957, p. 277ff.). Jetz hädd sisch de Ptolemaios Keraunos rouisch uff die Küschebangg setze kenne, wann da nedd noch soi Schwesdeä Arsinoe, m'Lysimachos soi Widdfraa, midd ihrne Kenn geweäse wier. De Pompeius Trogus (Justin XXIV 2-3) hadd uus die gans Geschischd veäzehld, die von de Arsinoe unn ihrm biese Broureä Ptolemaios Keraunos, wo mer so rischdisch meägge duud, dess de Keraunos in de Andigge kaan gruhse Fanclub gehabbd hawwe kann. Bajm Pompeius Trogus kimmd de Keraunos noch schläschdea devoo als wej de biese Wolf im Meäsche vom Wolf unn de siwwe Geißlein; da weärd de Wolf zwoar im Brunne eäsäufd, awweä eä hadd die klaane Gaasde nua veäschluggd unn nedd so rischdisch duudgemachd (Justin XXIV 2-3): "(Cap. II.) Exinde externo metu deposito inpium et facinorosum animum ad domesticae scelera convertit insidiasque Arsinoae, sorori suae, instruit, quibus et filios eius vita et ipsam Cassandreae urbis possessione privaret. (§2) Primus ei dolus fuit simulato amore sororis matrimonium petere; aliter enim ad sororis filios, quorum regnum occupaverat, quam concordiae fraude pervenire non poterat. (§3) Sed nota scelerata Ptolomei voluntas sorori erat. (§4) Itaque non credenti mandat velle se cum filiis eius regni consortium iungere; cum quibus non ideo se armis contendisse, quoniam eripere his regnum, sed quod id facere sui muneris vellet. (§5) In hoc mitteret arbitrum iuris iurandi, quo praesente apud deos patrios quibus vellet obsecrationibus se obligaret. (§6) Incerta Arsinoe quid ageret; si mitteret, decipi periurio, si non mitteret, provocare rabiem fraternae crudelitatis timebat. (§7) Itaque plus liberis quam sibi timens, quos matrimonio suo protecturam se arbitrabatur, mittit ex amicis suis Dionem; (§8) quo perducto in sanctissimum Iovis templum veterrimae Macedonum religionis Ptolomeus sumptis in manus altaribus, contingens ipsa simulacra et pulvinaria deorum inauditis ultimisque execrationibus adiurat, (§9) se sincera fide sororis matrimonium petere nuncupaturumque se eam reginam, neque in contumeliam eius se aliam uxorem aliosve quam filios eius liberos habiturum. m Arsinoe postquam et spe inpleta est et metu soluta, ipsa cum fratre conloquitur, cuius vultus et blandientes oculi cum fidem non minorem quam ius iurandum promitterent, reclamante Ptolomeo filio fraudem subesse, in matrimonium fratris concedit. (Cap. III.) Nuptiae magno apparatu laetitiaque omnium celebrantur. (§2) Ad contionem quoque vocato exercitu capiti sororis diadema inponit reginamque eam appellat. (§3) Quo nomine in laetitiam effusa Arsinoe, quia quod morte Lysimachi, prioris mariti, amiserat recepisset, ultro virum in urbem suam Cassandream invitat, cuius urbis cupiditate fraus struebatur. (§4) Praegressa igitur virum diem festum urbi in adventum eius indicit, domos, templa ceteraque omnia exornari iubet, aras ubique hostiasque disponi; (§5) filios quoque suos, Lysimachum sedecim annos natum, Philippum triennio minorem, utrumque forma insignem, coronatos occurrere iubet. (§6) Quos Ptolomeus ad celandam fraudem cupide et ultra modum verae adfectionis amplexus osculis diu fatigat. (§7) Ubi ad portam ventum est, occupari arcem iubet, pueros interfici. Qui cum ad matrem confugissent, in gremio eius inter ipsa oscula trucidantur, proclamante Arsinoe, (§8) quid tantum nefas aut nubendo aut post nuptias contraxisset. Pro filiis saepe se percussoribus obtulit, frequenter corpore suo puerorum corpora amplexata protexit vulneraque excipere, quae liberis intendebantur, voluit. (§9) Ad postremum etiam spoliata funeribus filiorum scissa veste et crinibus sparsis cum duobus servulis ex urbe protracta Samothraciam in exilium abiit, eo miserior, quod mori ei cum filiis non licuit. (§10) Sed nec Ptolomeo inulta scelera fuerunt; quippe diis inmortalibus tot periuria et tam cruenta parricidia vindicantibus brevi post a Gallis spoliatus regno captusque vitam ferro, ut meruerat, amisit." Wej also de Ptolemaios Keraunos kaa Anxd mih hawwe mussd, dess'm n'Nochber odeä Kongurrend noch aa uff'n Deggl gäwwe deed, hädd sisch deä Sauhund dademidd beschäfdischd, wej'eä soi Schwesdeä im Kassandreia unn dere ihr Kenn im ihr Leäwe bringe kennd. Unn solang die im sischerre Kassandreia gesesse hawwe, wier dess n'gans schiene Aggd woarn. M'Keraunos soi irschd Hinneälisd woar, dess'eä de Arsinoe voagemachd hadd, a Goddsche, was hädd'eä sisch in se veäguggd! Eä welld se uff de Stell hoiroade. Nua so duasch dej schoufl Lieneraj hädd de Ptolemaios nemmlisch oo de Arsinoe ihr Bouwe drookomme kenne! S'woar ja dene Bouwe ihr Rajsch, dess'eä sisch unneän Naal gerobbd gehabbd hadd. Awweä die Arsinoe hädd sisch gedoochd, Holzauche soi wachsam, wajl se gewussd hädd, was fir'n Keäll ihrn Broureä woar. Awweä de Keraunos hädd als mih veäsproche, wajl'eä se errimkrejje wolld: Dess'eä mid'de Arsinoe ihrne Bouwe sesamme reschiern welld; dess'eä nedd desdewäje gekämfd hädd, um dej Kenn im ihr Eäbbdaal se bringe, sonneän wajl'eä ihne des Rajsch sogoar schengge welld. Unn des'se'm aach weägglisch glaawe kennd, welld'eä die Hand heewe unn schwörn baj de Göddeä, unn so wajdeä, unn so foadd. Jetz hädd die Arsinoe üwweähaabd nemmih gewussd, was'se mache selld: Deed se ja saache, missd se die Anxd aushaale, dess de Keraunos sjan Schwur bresche deed; deed se naa saache, missd se die Anxd aushaale, dess'eä sisch jetz irschd rääschd wej'n bruddaale Fuldeä uffihrn deed. Awweä wajl se mih Anxd im ihr Kenn gehabbd hädd als wej im sisch selweä, hädd se ja gesaad, wajl dess fir ihr Bouwe vlajschd sischerreä wier. In de Makedone ihrm alleähajlischsde Zeus-Tembl häd'de Keraunos alle hajlische Eidee geschwoarn, dess'eä soi Schwesdeä nedd hinneägih welld, dess'eä se zou sajne Keenischin eäkleärn welld, dess'eä kaa anneä Fraa hoiroade deed unn dess'eä de Arsinoe ihr Kenn als soi ajenne oonomme deed. Dadenach häd'die Arsinoe widdeä Hoffnung gehabbd unn hädd selweä midd ihrm Broureä geschwätzd. Unn deä hädd so e lejb Gesischd gemachd, des'se dadevoo nedd weenischeä oigewiggld woarn wier wej von sajne Veäspreschunge. Da häd'die Arsinoe ja gesaad zou de Hoiroad midd ihrm Broureä. Nua ihrn ellsde Boub, deä wo aach Ptolemaios gehaase hadd, deä hädd noch degejje gebabbld (Justin XXIV 2). S'wier dann e moadds Huchzedd gefajeädd woarn, unn mer hädd nua lachende Gesischdeä gesejje. Aach die Ammee wier oogedreäre, dess allminnanneä debbajsoi sellde, wej de Ptolemaios Keraunos sajneä Schwesdeä dess Diadem uffgesetzd hadd unn se zua Keenischin eäkleärd hadd. Ach Goddsche, was wier aach die Arsinoe so froh geweäse, des'se jetz widdeä die Keenischin von'm rischdische Rajsch soi selld unn nedd nua üwweä dess bissi, was'eä nach'm Lysimachos sajm Duud gebliwwe woar. Unn desdewäje hädd se dann aach de Ptolemaios Keraunos zou sisch nach Kassandreia oigeloade; se hädd ja nedd wisse kenne, dess dess alles zum Keraunos sajm biese Plan geheerd gehabbd hädd. Wej de Keraunos nach Kassandreia komme wier, wier dess e rischdisch Fesd geweäse. Die Arsinoe hädd alles schie schmügge loasse, aach die Tembl unn die Aldärn. Aach ihr zwaa klennerre Bouwe, de Lysimachos woar seschzeh Juhr aald unn de Philippos woar draj Juhr jüngeä, also dej zwaa Bouwe woarn aach errausstaffierd unn midd Kränz geschmüggd. Unn de Keraunos, der Gauneä, häd'dej Kenn geheärzd unn moadds Gedees gemachd. Deä konnd hald aus'sajm Heäzz e Mördeägrub mache! Awweä wej dann in de Stadd droi geweäse wier, hädd'eä soi Masgg falle loasse unn befohle, die Bursch se besetze unn die Bouwe duudsemache. Dej zwaa wiern awweä baj ihr Muddeä gemachd, unn in dere ihre Ärm wiern'se dann imgebrochd woarn. Die Muddeä hädd ihr steärwende Kenn noch geküssd, helfe konnd'se'n nedd. Midd ihrne Kenn hädd se steärwe wolle, awweä die Mördeä hädde dess nedd zougeloasse (vlajschd hadd de Keraunos aach Anxd vor ihne ihrm gemajnsame Broureä, m'Ptolemaios II., gehabbd, deä hadd die selb Muddeä unn de sälwe Vaddeä wej die Arsinoe, maand de Heinen 1972, p. 82f.). Die Arsinoe wier dann nach Samothrake ins Exil gange. Unn'm Ptolemaios Keraunos hädd soi gans Gemejnhajd nix genutzd,wajl die Göddeä de gebrochene Schwur unn de Verwandemoadd geräschd hädd: Ihr Weäggzeusch wiern die Kelte geweäse, die m'Keraunos soi Leäwe unn soi Rajsch genomme hädde (Justin XXIV 3 unn vgl. aach de Memnon 8,7; zou dere gans draurisch Geschischd s. besonneäs de Ritter 1965, p. 114ff., Longega 1968, p. 59ff., was hald uff iddaljeenisch iss, unn de Heinen 1972, p. 75ff.). Gell, da kenne aam schonn die Drääne in die Aache komme! No ja, graod dess weärd aach de Pompeius Trogus gewolld hawwe. Mer deäff hald nedd veägesse, dej Bouwe woarn Kongurrens fir'n Keraunos. Unn de ellsde Broureä, deä wej sajn Obbaa unn soi Unngl Ptolemaios gehaase hadd, deä wolld'dess'm Keraunos aach haamzahle. Deä hadd sisch midd so'em Illyrer-Keenische, Monunios hadd'eä gehaase, also mid'dem hadd'eä sisch veäbünd unn iss gejjeä'n Keraunos gange (Trog., Prol. XXIV; dadezou de Hammond 1966). Was dadebaj errauskomme iss, wisse mer nedd. M'Pompeius Trogus sajn Born iss zimmlisch veäsieschd, unn dann sinn ja aach schon die Kelte komme. Üwweä dej Kelte (odeä Galater, wej se von de Griesche gehaase woarn sinn, odeä Gallier, wej die Römer se gedaafd hawwe) had'de Pompeius Trogus folschndes geschriwwe (Justin XXIV 4): "(Cap. IV.) Namque Galli abundante multitudine, cum eos non caperent terrae, quae genuerant, CCC milia hominum ad sedes novas quaerendas velut ver sacrum miserunt. (§2) Ex his portio in Italia consedit, quae et urbem Romanam captam incendit (§3) et portio Illyricos sinus ducibus avibus (nam augurandi studio Galli praeter ceteros callent) per strages barbarorum penetravit et in Pannonia consedit; (§4) gens aspera, audax, bellicosa, quae prima post Herculem, cui ea res virtutis admirationem et inmortalitatis fidem dedit, Alpium invicta iuga et frigore intractabilia loca transcendit. (§5) Ibi domitis Pannoniis per multos annos cum finitimis varia bella gesserunt. (§6) Hortante deinde successu divisis agminibus alii Graeciam, alii Macedoniam omnia ferro prosternentes petivere, (§7) tantusque terror Gallici nominis erat, ut etiam reges non lacessiti ultro pacem ingenti pecunia mercarentur. (§8) Solus rex Macedoniae Ptolomeus adventum Gallorum intrepidus audivit eisque cum paucis et incompositis, quasi bella non diffçcilius quam scelera patrarentur, parricidiorum furiis agitatus occurrit. (§9) Dardanorum quoque legationem XX milia armatorum in auxilium offerentem sprevit, addita insuper contumelia, actum de Macedonia dicens, si, cum totum Orientem soli domuerint, nunc in vindictam finium Dardanis egeant; (§10) milites se habere filios eorum, qui sub Alexandro rege stipendia toto orbe terrarum victores fecerint. (§11) Quae ubi Dardano regi nuntiata sunt, inclitum illud Macedoniae regnum brevi inmaturi iuvenis temeritate casurum dixit." Unn uff Deutsch hääsd des sovill wej: "Von de Gallier hadd's emmaa so ville gäwwe, des'se nemmih all da wohne konnde, wo se geboarn woarn waan Unn desdewäje hawwe se drajhunneäddausend Mensche als Aussiedleä foaddgeschiggd. Aan Daal von dene iss nach Iddaalje gemachd, hadd Rom errooweäd unn oogesteggd, unn hadd sisch dann in Iddaalje oogesiedld. N'annerre Daal iss üwweä die Adria gemachd unn hadd sisch im Pannonische oogesiedld. Se sinn aafach de Zuuchvöschlscheä hinneäheämaschierd (die Gallier woarn nemmlisch die grissde, wann's dadrum gange iss, dadraus, wej die Viel hi- unn heäflejje, die Zugunfd errausseleäse). Die Gallier woarn schon knallhadde Bursche, so rischdische uukuldifierde Fuldeä: Als irschde sinn se nach'm Hercules üwweä die Alpe gemachd, wo's Plätz gibbd, wo aam die Foußzieh schnelleä abfriern wej mer rajwe kann. Dess woar aach schon fir'n Hercules kaa klaa Sach geweäse! Also wej die Gallier üwweä die Alpe drüwweä woarn unn die Pannonier unneäwoaffe hadde, hawwe se ville Juhr lang mid'de Nochbeäschafd jede Menge Kriesch gemachd. Unn wajl se dadebaj aach noch Eäfolsch hadde, hawwe se noch mih Abbedidd krejd. Also hawwe se ihr Ammejje gedaald: Die aane sinn nach Griescheland maschierd, die anneän nach Makedonie, unn schonn uff'm Weesch dahi hawwe se alles kuazz unn klaa gehaache midd ihrne Schweädeä. Die Leud hawwe so Muffe voa de Gallier kried, dess sogoar Keenische, die wo üwweähaabd nedd bedrohd woarn, also dess dej Keenische de Gallier frajwillisch Geld fir Friedn gäwwe hawwe. Nua aaneä, de Makedone ihrn Keenisch, de Ptolemaios [Keraunos], deä hadd die Rouh weggehabbd, wej'eä geheerd hadd, dess die Gallier komme deede. Dadebaj hadd'eä nedd ville Soldoade gehabbd, n'zimmlisch ungeoaddnedde Haffe, mid'dene eä gejjeä die Gallier gih konnd. S'woar, als ob'eä glaawe deed, s'wier nedd schwiereä, n'Kriesch se mache als wej de Veäbrescheä se mache. S'weärn wohl die Rachegöddinne geweäse soi, von dene eä gejaachd woarn iss, wejjeä dene Moadde, die wo eä begange gehabbd hadd. Unn wej die Dardaner e Gesannschafd geschiggd hawwe unn'm oogeboode hawwe, se welld'm midd zwansischdausend Mann helfe, da hadd se de Ptolemaios Keraunos nedd nua foaddgeschiggd, eä hadd se aach noch bellajdischd: S'wier nemmlisch aus mid'de Makedone, wann se jetz die Dardaner brauche deede, des'se ihr Grense veädajdische kennde, wo sej doch, die Makedone, ellaans de ganse Osde errooweädd hädde. Eä hedd als Soldoade die Kenn von dene Keälle, die wo unneä'm Keenisch Alexandeä in de gans Weld als Siescheä Beud gemachd hädde. Wej dess m'Dardaner-Keenisch veäzehld woarn iss, had'deä gesaad, dess berühmde Makedone-Rajsch deed baald duasch so'm selbsdgezowwenne Krannisch soi Feäzz de Schlaach krieje." (Justin XXIV 4). m'Keraunos sajn Duud (Justin XXIV 5; Diod. XXII 3,4; Paus. X 19,7; Memn. Frg. 14) Neeweä dene Keltebandidde, die wo Makedonije üwweärannd hawwe, iss noch'n zwedde Haffe unneä'm Brennos nach Paionije oigefalle. Anno 279 v.Chr. sinn se widdeäkomme unn hawwe's Thessalische uffgemischd unn ausgeräuweärd. Als wajdeä sinn se nach Süde voagedrunge, unn's hadd nedd so ausgesejje, als deede oo de Thermopyle redduur mache: Des Orraagl von Delphi unn die ganse Schätze da woarn in Gefahr. Die Aitoler, wajl dene hadd Delphoi damals geheärd, unn die Phokeä unn aach die Leud aus'm Boiotische, die hawwe als irschde mobil gemachd. Aach die Addeeneä hawwe e Abbdajlung geschiggd, unn de Antigonos Gonatas unn de Antiochos I. Soter hawwe e poar Söldneä geschiggd. So sinn vlajschd fänfunnzwansischdausnd Mann (25.000!) sesammgekomme, die miesde von de Aitoler. Irschd hawwe die Griesche veäsuchd, die Kelte an de Thermopyle uffsehaale, awweä gennau wej'm Xerxes soi Peässeä hawwe die Kelte die Thermopyle-Stellung umgange. Dann hadd's e gruhs Schlachd um Delphoi gäwwe. S'siehd so aus, als wiern die Kelte in die Stadd ennajkomme unn hädde geräuweärd; n'Daal von de Beude hedde se nach Tolosa geschaffd (so z.B. Taeger 1958, I 417). Awweä dann hawwe die Griesche die Kelte gewoaffe unn in die Fluchd geschlaache. Wej die Kelte Stifde gih mussde, hadd sisch de Brennos selweä gerischd. Die Griesche hawwe dann veäzehld, die Göddeä selweä hedde die Kelte in die Fluchd geschlaache. Zum Oodengge oo die Reddung iss e gruhs Fesd gestifd woarn, die Soteria (die wischdischsd Gesamddarstellung stammd vom Nachtergael 1977; zou de Roll von de Addeeneä vgl. Habicht 1979, p. 87ff. unn Habicht 1995, p. 136ff.; üwweä de Griesche ihr ajenn Üwweälieferung unn Darstellung vom Kelte-Stuamm s. Segre 1927). [Taeger, Altertum I 417] ------------------------------------------------------------------------------ [cdxviii] [cdxviii,2] 5. Agathokles [Taeger, Altertum I 418] ------------------------------------------------------------------------------ [cdxix] [cdxix,1] Awweä was de Archidamos von Spadda in de Juhrn 342 bis 338 v.Chr. (dadezou Giannelli 1969, uff iddaljenisch) unn de Alexander de Molosser, Keenisch von Epirus, deä wo in de Juhrn 333 bis 331 v.Chr. veäsuchd hadd, de grieschische Polis Tarent dej Lukaner-Baggasch vom Hals se schaffe unn dadebaj druffgange iss (dadezou uff deutsch Werner 1987 unn uff iddaljenisch Manni 1962 unn Liberanome 1970), also was dej zwaa oogestelld hawwe, dess hadd nedd lang voagehaale gejjeä die iddalische Stämm. [Taeger, Altertum I 419] Timoleon (Leäwnsbeschrajwunge stamme von de Sordi 1961) Anno 341 v.Chr. sinn die Karthager widdeä emmaa gejjeä Syrakus maschierd. Am Fluß Krimisos hadd sisch de Timoleon gejjeä die üwweälejjenne karthagische Drubbe gestelld. S' hadd so rischdisch geschüdd, unn bestimmd hadd's Kulleä gäwwe, des mer hedd maane kenne, es deed draj Daach rejenne. Da sinn die schweärbewaffnedde karthagische Soldoade im Schlambes stegge gebliwwe. M' Timoleon soi Lajschdbewaffnedde hawwe se dann massakrierd. Deä Siesch woar glänsnd, awweä aach glügglisch (Diod. XVI 79f.; Plut. Timol. 25-28; dadezou Adcock 1957, p. 87). Ob de Timoleon von de Syrakusaneä zum 'stratêgòs autokrátôr' eänannd woarn iss (den Tiddl, uff den de Dionysios I. soi Tyrannis gegründ hadd unn den aach de Dion, deä wo de Dionysios II. gestüazzd hadd, gehabbd hadd), ob also de Timoleon bevollmäschdischdeä Stratege woar, was de Syrakusaneä ihr mäschdischsd Stoadsamd woar, des wisse mer nedd, kam'mer awweä oonomme (aus Diod. XVI 66,1 unn Plut. Timol. 36f; vgl. zou de unneäschiedlische Oosischde u.a. Hüttl 1929, p. 127 unn Berve 1967, p. 666). D Agathokles iss so gejjeä 361/0 v.Chr. geboarn woarn (zou dem Keäll find mer die gans aald Lidderaduur bajm De Sanctis 1909, p. 141ff. unn baj Pareti 1959, p. 215ff., alle baad uff iddaljenisch, uff deutsch bajm Bengtson 1969, p. 392ff.; zua Doarstellung vom Agathokles bajm Duris von Samos unn bajm Timaios von Tauromenion s. Manni 1960). [Taeger, Altertum I 419,2] unn hadd sisch Anno 317/6 v.Chr. zum bevollmäschdischde Feldheärr ('strategos autokrator') gemachd (Marm. Par. [= FGH 239] B 12; Diodor XIX 6-9; Justin XXII 2,5-12; vgl. zou de Machdüwweänahme de Berve 1952, p. 29ff. unn zou de Chronoloschie de Manni 1966, p. 149f.). Aach sonsd, so de Taeger (Taeger 1958, I 420), wier de Agathokles de Eärwe von de gruhse sizilische Tyranne geweäse. Eä hadd veäsproche, Schulde se eäloasse unn Land oo die Oarme se veädaale (Diodor XIX 9; zum grisseärre Sesammehang vgl. Shipley 2000, p. 132f.). [zu dem Massaker, das Agathokles unter seinen Widersachern anrichten ließ, mehrere Tausend Menschen, s. Ducrey 1968, p. 70f.] Von Oofang oo had'de Agathokles die aald imperialisdisch Pollidigg von Syrakus wajdeäveäfolschd, was goar nedd so bleed woar, wajl Expansjoon woar des, was die Syrakusaneä allminanneä, die Demmogroade unn die Oligarche, wollde. im Juhr 312/1 v.Chr., wo Messana m'Agathokles s'Door uffmache mussd (Diodor XIX 102), woar's ganse Osdsizilje unneä de Syrakusaneä ihrne Kondroll (vgl. zou dene Eärroweärunge de Manni 1966, p. 152ff.). [Taeger, Altertum I 420, 3. Absatz] Uff'm Meär konnd'de Agathokles gejjeä de Karthager ihr mäschdisch Flodd kaa Blummedibbe gewinne. Awweä im Landkriesch, da konnde die Karthager unn ihr Genosse de Agathokles nedd feeschdisch mache. Die Karthager hadde mih Soldoade unn hawwe uff'm Voagebirsch Eknomos in'eärreä fesd Stellung gesesse (wesdlisch von dere Stell, wo de Himeras ins Meär münde duud). Awweä de Agathokles iss ran wej Blücher unn had'die Karthager aus ihrne Stellunge gewoaffe. Awweä da iss die karthagisch Flodd komme unn hadd von hinne oogegriffe. Den Schlaach in die Angg hawwe m'Agathokles soi Leud nedd wegstegge kenne. De Rückzuuch üwweä'n braade Strand woar mörderisch, wajl de Karthager ihr Kawallerie, die had'die syrakusanisch Riddeäschafd gladd in de Sagg gesteggd (Diod. XIX 108f.; üwweä die Schilderung von dere Schlachd bajm Timaios/ Diodor vgl. Schepens 1994, p. 262ff. unn Schepens 1978, p. 135ff., uff Englisch). [Taeger, Altertum I 421, 1. Absatz] Unn da iss's de Karthager uff aama schwummerisch woarn; de Agathokles hadd zwoar soi Fingeä von Karthago geloasse, awweä drause iss'eä mundeä duasch die Gejjnd maschierd unn hadd als mih Nachschublinje unneäbroche. De Karthager iss's nedd nua Anxd unn Bang woarn wejjeä de Freustüggsaajeä, sonneän voa allem, dess ihr Göddeä se veäloasse hädde. Unn da sinn se druff komme, des'se vlajschd in de letzde Juhrn nedd gennungg Kinneä geopfeärd hädde. Desdweäje hawwe zwaahunneäd Keänn von de firnehmsde Fammillje genomme unn hawwe se m'Hamon geopferd: Die Klaane sinn baj lebendischm Lajb veäbrennd woarn (Diodor XX 14). Dess maach uus oasch bies unn grausam unn heärzlos voakomme, awweä so woar hald dene ihrn Glauwe. De Taeger Fritz (1958, p. 422) schrajbd dadezou, dadraus kennd mer sejje, dess die Karthager berajd woarn, alles se gäwwe unn'm Agathokles nedd nachsegäwwe. Dess woar hald ihr Oard, unn dess mussde aach die Römeä irschd noch leärne. Aach de Karthager ihr OHL hadd sich ebbes neues oifalle loasse: Üwweäresde vom Agathokles sajne veäbrennde Schiffscheä hawwe se nach Syrakus geschiggd unn hawwe de Syrakusaner veäzehld, dess'm Agathokles soj Flodd unn soj Ammee veänischd woarn wier. Da hawwe ville Syrakusaner Anxd kriehd unn wollde uffgäwwe, awweä m'Agathokles soj Leud hawwe achdausend Mann aus de Stadd ennausgeschmisse, so zimmlisch alle unsischerre Kandonisde, unn aus die Maus mi'm Deffädismus. Unn wej dann aach noch de Agathokles Ordeä geschiggd hadd, dess alles goud gange wier, hadd Syrakus widdeä gestanne wej e Aans. Jetz konnde die Karthager nemmih anneärsdeä unn mussde Soldoade aus Sizilje nach Affrigga veälejje (Diodor XX 15f.; vgl. Huß 1980, p. 68ff. zu P. Oxy. XXIV 2399, Kol. II 28 - IV 99). In Affrigga iss's zimmlisch hi- unn heägange. Die Karthager mussde vill oistegge, hawwe awweä aach ausgedaald. Bajm Diodor (XX 17f.) unn bajm Pompeius Trogus (Justin XXII 6,10-12) iss dess die rajnsd Eäfolschsgeschischd vom Agathokles: Ville Städde wolle nix mih wisse von de Karthager unn mache bajn Agathokles, aach die Völgeäschafde im Hinneäland, die rischdische Libyer, mache baj'm midd. Awweä so gans ohne iss dess alles nedd (vgl. Huß 1980 zu P. Oxy. XXIV : De Agathokles kann die Karthager noch'emmaa unn noch'emmaa schlaache, awweä de Libyerkeenisch Ailymas lääfd widdeä zou de Karthager üwweä, unn de Agathokles muss'n üwweä die Kling springe loasse. Vlajschd woar's hald so, dess de Agathokles dene, die wo nua los von Karthago wollde, schonn se mäschdisch woarn woar, awweä nedd mäschdisch gennungg, dess'eä Karthago hädd liquidiern kenne. Un die Zajd hadd ajenndlisch fir die Karthager geschaffd. [Taeger, Altertum I 422, 3. Absatz] Siesch hi, Siesch heä, s'hadd nedd goud ausgesejje fir'n Agathokles. In Sizilje woar nix se hoole fir'n, die Karthager konnde üweärall Soldoade ooweärwe unn'se nach Affrigga veäschigge, unn'm selweä hawwe fuffzisch Fennisch zou n'eä Magg gefehld, dess'eä de Karthager noch'emma kräffdisch e poar uff die Gusch haache kenne deed. N'podende Kamfgenosse mussd ebbaj! Awweä weä von deene hellenistische Heäscheä selld sisch fir'n Kriesch gejjeä Karthago inderessiern? Dej woarn ja all soo midd'ennanneä beschäfdischd. Awweä hald! S'hadd sisch nemmlisch in Kyrene, also fasd gleisch in de Nochbeäschaft vom Karthagische, ebbes geddaa, was'm Agathokles helfe konnd. De ptolemäische Vize in Kyrene, de Ophellas, hadd sisch nemmlisch selbsdstännisch gemachd (Justin XXII 7,4, wo de Ophellas "Keenisch von de Kyrener" gehaase werd). Oo deen hadd sisch de Agathokles anno 308 v.Chr. gehaale unn hadd'm e Oogebood gemachd, dess de Ophellas nedd naa saache konnd: De Agathokles wolld nua de Karthager ihr Gebiede uff Sizilje fir sisch hawwe, die affrigganische Gebiete - unn dess woar e gans schie Fleggsche Eärd - dej selld de Ophellas krieje. De Ophellas hadd sisch moadds ins Zeusch geleeschd unn n'ganse Haffe Leud sesammegedrommld. Nedd nua zejjedausend Grennadiern, sonneän aach zejjedausend Aussiedleä sinn midd'm gemachd (Diod. XX 41,1). De Weesch von Kyrene ins Karthagische woar unn iss kaa Zuggeäschlegge, dess keene die Leud vom Rommel seim Afrikakorps bestäädische. Zwaa Monadd sinn se duasch die Wüüsd unn's Stebbeland maschierd: Vill Sand, kaa Bruud unn weenisch Wasseä (Diod. XX 41,2-42,2). S'muß e gruhs Hallo gäwwe hawwe, wej'se voa Karthago zou'm Agathokles soi Ammee gestuhse sinn (mir sinn jetz im Heäbsd 308 v.Chr.). Se irschd woar aach alles in de Raj. De Agathokles hadd Eässe unn Tringge spendierd. Awweä dann iss'e bies Oogelejjenhajd draus woarn. Wej nemmlisch die miesde vom Ophellas seim Haffe s'Laacheä veäloasse hadde, wajl aach e bissi die Sägg voll mache wollde, had'de Agathokles soi Soldoade sesammegeroufe unn'm Ophellas voagewoaffe, dess'eä n'imbringe welld. Dadenaach iss de Agathokles midd seine Soldoade uff'n Ophellas luusgange. Unn deä iss duudgehaache woarn, wej'eä sisch veäzwajfld geweährd hadd. M'Ophellas soi Soldoade sinn dann vom Agathokles oogestelld woarn (Diod. XX 43,3f; Justin XXII 7,5f.; Polyaen. V 3,4). Wann dej bies Geschischd so stimme duud, dann woar de Agathokles nedd nua klewweä, sonneän aach e hinneähäldisch Stügg Dregg. Awweä wajl mid'de wischdischde Born fir dej Zajd, de Hisdoriggeä Timaios aus Tauromenion uff Sizilje, de Agathokles nedd lajde konnd (Polyb. XII 15), muss mer uffbasse, dess nedd am Enn dess nua alles deem soi schlääschd Geschwätz woar. S'iss kloar, dess de Ophellas dadebaj durffgange iss, awweä mer kann sisch hald aach voastelle, dess de Ophellas selweä de biese Boub in deere Geschischd iss. Vleischd wolld de Ophellas n'Agathokles zou seim Handlangeä deggradiern, vleischd wolld'eä'n wiagglisch im die Egg bringe, unn de Agathokles hädd nua in Noodweähr gehannld (dadezou de Berve 1939, Sp. 634). Awweä mer muss hald aach hier saache, nix genaues waas mer nedd, unn dess aan Veäbunde de anneän duud mäschd, dess gibdd's noch öfdeäs in deere Zajd (zou deere ganse Geschischd muss mer leäse de Will 1964 unn de Laronde 1987, p. 356ff., aach wann's uff Franzeesisch iss; awweä dadefir gibbd's aach noch e Belohnung, nemmlisch m'Ehrenberg 1938 sein schiene Uffsatz üwweä'n Ophellas; unn weä noch mih wisse will, deä soll sisch oo'n Seibert 1983, p. 133ff. haale). [Taeger, Altertum I 423, 2.+3. Absatz] Unn wej'eä midd seine Feinde oaddendlisch uffgeroumd gehabbd hadd, hadd'eä sisch nedd nua als Keenisch didduliern loasse (Diodor XX 54,1), wej die gruhse Heäscheä im Osde (ab 304 v.Chr.; dadezou Berve 1952, p. 62ff.), sonneän hadd aach oogefange, wej freujeä de Dionysios I. von Syrakus, in Iddaalje middsemische. Dadebaj hadd'eä die Liparische Inselscheä errooweäd unn iss dann uff die Lukaner unn die Bruttijeä luusgange, gejjeä die'n die Grieschestadd Tarent zou Hilfe gehoold gehabbd hadd. Dademidd wolld'eä vleischd e besseä Grundlaach fir'n nächsde Gang gejjeä die Karthager sischeän, wajl die hadd'eä immeä noch uff'm Giggeä gehabbd hadd (dadezou de Manni 1966, p. 157f.). Zwischeduasch hadd'eä sisch irjendwann zwische 300 unn 298 v.Chr. aach mi'm Kassander, m'Keenisch von Makedonie oogeleeschd: Wej deä die Insl Korkyra belaacheäd hadd, iss de Agathokles higemachd unn hadd'm die Schiffscheä oogesteggd. De Kassander iss dann foaddgepaddld, so schnell'eä konnd (Diodor XXI 2,1-3). Korkyra woar oasch wischdisch fir die Veäbindung von Griescheland unn Unneäidaalje. So had'de Agathokles voagesoaschd, dess so schnell kaaneä aus'm Grieschische mih komme iss, deä wo in seim Revier wildern konnd (zou deere Geschischd s. Fortina 1965, p. 118f. unn Manni 1966, p. 158ff.)). Dadenach hadd'eä aach widdeä im Unneäiddaalische se kämfe gehabbd; irschd gejjeä die Bruttier, dess woar nedd so doll, awweä dann iss'eä gejjeä die Grieschestadd Kroton gange, die eä bies hadd ausbloude loasse, unn dess kam'mer wöäddlisch nemme: Die männlische Oiwohneä duudgehaache unn alles foaddgeschlebbd, was nied- unn naalluus woar (Diod. XXI 3-4). So gerajnischd von allem, was m'Agathokles soi Heäschafd hädd bedrohe kenne, hadd dej Stadd n'wischdische Stützpungd fir Feldzüüsch in Unneäiddaalje gäwwe (so Bengtson 1969, p. 394). Aach de Bruttier hadd'eä dann emmaa Mores bajgebrochd, awweä nedd fir lang (s. Cary 1928, p. 635). Aach wann's am Rand immeä e bissi voa unn serigg gange iss, was de Agathokles da sesammeerrooweäd gehabbd hadd, konnd sisch sejje loasse. Die gruhse Diadoche hawwe'n dann aach in ihrn Veäajn uffgenomme: Eä selweä hadd e Dochdeä vom Ptolemaios I. gehoiroad (Justin XXIII 2,6ff.); unn soi Dochdeä, die Lanassa, woar nachennanneä mi'm Pyrrhos von Epirus (Plut. Pyrrh. 9,3; Diodor XXI 4) unn mi'm Demetrios Poliorketes (Plut. Pyrrh. 10) veähoiroad. Ob se e schie Mensch woar, wisse mer nedd, awweä se hadd moadds was in die Ejje middgebroochd: Die Inselle Korkyra unn Leukas (vgl. Lévêque 1957, p. 125: Dess midd Leukas, dess was mer nedd so rischdisch). Ach Goddsche, so'n Schwiescheävaddeä missd mer hawwe (dadezou Seibert 1967, p. 73f.100ff.107f. unn Lévêque 1957, p. 124f.139ff.). Nach deene Eäfolsche uff'm Schlachdfeld unn aach in de Dibblommadie had'de Agathokles e gruhs Flodd baue loasse, wajl'eä de Karthager widdeä emmaa in Affrigga die Hell haas mache wolld (Diodor XXI 16,1): Die Karthager aus Sizilie foaddsejaache, dess muss m'Agathokles soi Steggefeäärd geweäse soi. Awweä dadraus iss nix mih woarn, wajl'eä schwier krangg gewoarn iss unn dann baald gestoarwe iss. Bajm Pompeius Trogus stiehd e Moaddsgeschischd üwweä die letzde Monadde vom Agathokles (Justin XXII 2): Dess'eä sisch uff'm letzde Feldzuch gejjeä die Bruttier e furschdboar Krankhedd oigefange hädd, so schlimm, dess mer hädd maane kenne, die aanselne Daale von seim Lajb deede Kriesch gejjeä ennanneä fihrn. Unn wej'eä suu uff'm Duurebedd gelejje hädd, hädd soi Enggelsche ihm sein Suh imgebroochd unn die Heäschafd oo sisch gerisse. Unn dann hädd de Agathokles soi jung Fraa, m'Ptolemaios I. soi Dochdeä Theoxene, mid'de zwaa klaane Kenn nach Egybbde foaddgeschiggd, des'se nedd aach noch imgebroochd weärn deede. Alles hädd geflennd unn geheuld wej'n Schloßhund, so draurisch wier de Abschied geweäse. Wej die Kenn dann foaddwoarn, wier de aale Keenisch glajsch gestoarwe. Unn die Karthager, die hädde dess alles middkriehd unn hädde oogefange, s'ganse Sizilie se besetze (vgl. Diodor XXI 16,2ff., deä wo die Geschischd gans anneäsdeä eäzähle duud, awweä noch krimminelleä; bajm Diodor weädd de Agathokles von seim Enggelsuh veägiffd unn baj lebendischem Lajb veäbrennd, wajl'eä kaa Leäwenszajsche mih von sisch gäwwe konnd. Aach nedd schlääschd, die Geschischd; de Cary 1928, p. 636 sääd jedenfalls, alles nua schlääschd Gebabbl, de Agathokles hädd e Krebsgeschwür im Maul gehabbd). Gell, da kenne sisch die Keälle, die wo sisch Dallas unn Denver-Clan ausgedachd hawwe, noch n'Haffe oo Heärzelajd unn Gemajnhajde abgugge! Schadd nua, dess de Shakespeare da kaa Draueäspill draus gemachd hadd, dess kennd gladd mi'm "Macbeth" odeä'm "Hamlet" kongurriern. So odeä so, de Agathokles iss im Juhr 289 v.Chr. gestoarwe; zwaaunnsibbzisch Juhr hadd'eä uff'm Buggl gehabbd, e schie Aldeä. Awweä mer aach sonsd sääd, s'letzde Hemd hädd kaa Dasche, bajm Agathokles muss mer saache, dess'm aach noch de Duurehemd vom Lajb gerisse hawwe: Alles, was'eä uffgebaud gehabbd hadd, iss mi'm gestoarwe, awweä sein schlääschde Ruf, dess'eä n'bruddaale Fuldeä geweäse wier, deä hadd sisch gehaale (vgl. Diodor XXI 17). [Taeger, Altertum I 425, unten] ---------------------------------------------------- [cdxxvi] [cdxxvi,2] Fir'n Taeger (Taeger 1958, I 426) woar m'Agathokles sajn Duud e gans wischdisch Sach; eä schrajbd, dess's kaan Soldoad unn kaan Stoadsmann mih gäwwe hedd, deä wo m'Agathokles soi Eäbbschafd hedd üwweänomme unn wajdeäfihrn kenne; desdewäje wier's Juhr 289 v.Chr. des ennschajdnde Epochejoahr in de Geschischd vom wesdlische Middlmeärraum; bis dahi hedde die Griesche so im gruhse unn ganse die polliddisch unn kuldurell Führung gehabbd, awweä dadenach wier's aus geweäse (Ende, Ende, üwweä Holland Kamfveäbende); nedd lang denach wier Syrakus zwischen Karthago und Rom geruure wej zwische zwaa Maalstaa; daduasch wiern die Römeä als die gruhse Heärrn woarn, unn die hedde sisch dann aach die Weldheärschafd gehoold; in dem selwe Aachebligg fasd, wo die hellenisdisch Stoadeweld ihr rischdisch Foamm gefunne hadd, wier also aach die neu Zajd geboarn woarn; unn dej Zajd, de Römeä ihr Zajd hedd e poar Gennerazjoone spädeä des polliddische Bauweägg von de hellenisdische Stoadeweld in die Egg gestelld unn foaddgeroumd; so odeä besseä so ähnlisch schlejsd de Taeger (Taeger 1958, I 426) de irschde Daal vom "Altertum" ab. ----------------------------------------------------- ----------------------------------------------------- [cdxxvii] [cdxxvii,1] Dridd Abdajlung: De Römeä ihr Zajd [cdxxvii,2] Irschd Kabiddl [cdxxvii,3] De Osde in de huuchhellenisdisch Zajd [cdxxvii,4] A. Die gajsdische Kräfd [cdxxvii,5] 1. De hellenisdisch Kulduur ihr Struggduur ------------------------------------------------- [cdxxix] [cdxxix,4] Die vlajschd eäfolschrajschsd unn berühmdsd Gründung woar's Mouseion von Alexandria. De Demetrios von Phaleron, deä wo ja in Addeen hadd Stifde gih musse, wej de Demetrios Poliorketes komme iss, also de Demetrios von Phaleron, deä woa ja so Haus aus ejjeä'n Philosoph aus'm Aristoteles soi Schoul, unn deä soll de Ptolemaios I. dadezou gebroochd hawwe, nach'm Musdeä vom Lykeion (was'm Aristoteles soi Schoul woar) in Alexandria e gruhs Foaschungszentrum uffsemache, wo dann aach die berühmd Bibliothek von Alexandria dezougeheerd hadd (vgl. Fraser 1972, I 315.321). Aach wann's mid'dere Akademie schonn im zwedde Jahrhunneärd v.Chr. beäschab gange iss (145 v.Chr. had'de schlääschde Ptolemaios VIII. ville Geleährde aus Alexandria veädriwwe), so iss die Bibliothek doch rischd zeästört woarn, wej die Arabeä Alexandria errooweärd hawwe. ---------------------------------------- [cdxxx] [cdxxx,2] De Erathostenes von Kyrene (FGH 241; üwweä den had'de Schmidt's Arno 1975, p. 99ff., e meäggwürdisch Eäzehlung geschriwwe!), gestoarwe so uugefihr 195 v.Chr., woar'n rischdische Unniveärsalgeleährde; eä hadd baj de Philosophe in Addeen studierd gehabbd unn woar spädeä unnem'm Ptolemäerkeenisch Ptolemaios III. Euergetes de Direggdeä von de Bibliothek in Alexandria. Eä hadd sisch awweä nedd Philosoph genannd, sonndeän Philolog, was sovill hääsd wej "Freund von de Wisseschafde" (‚philólogos', Sueton, de grammaticis 10; nach Habicht 1995, p. 125). Eä hadd e Chronik geschriwwe unn ausgereschnd, dess Troja Anno 1184 v.Chr. gefalle iss; unn eä woar nedd nua n'goure Maddemadiggeä, sonneärn aach wischdisch fir die Eärdkund, wajl eä hadd de Umfang von de Eärd ausgereschnd (Strabo II 5,7,113C). Pytheas (aach üwweä den had'de Schmidt's Arno 1975, p. 5ff., e gans wunneäbar Geschischd geschriwwe!) Aa von de letzde gruhse geographische Endeggunge in de hellenistisch Zajd woar de Seeweesch nach Indje von Egybbde aus um die Arabisch Halbinsl errum. Des had'de Eudoxos von Kyzikos feäddischgebrachd, deä wo im Uffdraach von de Ptolemäer losgeschwomme iss, unn dadebaj hadd'eä aach de Monsun-Wind endeggd unn ausgenutzd; des woar so 117 odeä 116 v.Chr. (Poseidonios von Apameia baj Strabo II 3,4-5; vgl. Plin. n.h. II 67,169 unn Mela III 9; dadezou Otto/ Bengtson 1938, p. 194ff.; unn de deCamp 1988 hadd dadrüwweä n'brauchbare Rommaan geschriwwe). [hellenistische (Natur-)Wissenschaft & Technik, einarbeiten: White 1993] [Taeger, Altertum II 430, 2. Absatz] Im dridde Jahrhunneärd woar die aald Weld (so Taeger 1958, II ***) uff'm Höjepungd von de teschnisch unn ziwilisatorisch Endwigglung, awweä mid'de Kunsd (unn de Kuldur, deede mir noch dezousetze) wier's nedd so wajd heä geweäse. Baj de Schöpfeäkrafd müsse bestimmd schonn so zwansisch Fennisch oo de Magg gefehld hawwe, e bissi Impotenz, e bissi Veäfall. Schonn in de Andigge hawwe ville Leud nedd vill von de hellenisdisch Lidderaduur gehaale unn gesaad, in de Zajd nach'm Alexander d.Gr. weär nua veäweärd Zeusch higekritzld woarn (z.B. Dion. Hal. De orat. vet. 1f.; vgl. Parsons 1993, p. 153f.). E bies Sach! Sellde die Griesche (wem'mer jetz emmaa de aale Witz vom Unneäschied zwische Ziwilisazjoon unn Kulduur e bissi abänneärn will), also sellde die Griesche die peäfeggd Badewann gefunne hawwe unn hedde sisch dann als wenischeä gebad? Odeä muss die Andwoadd haase, weä soi Badewann kennd, duschd lieweä? Unn wo blajwe s'Waschbegge, die Wäschbüdd unn de Fransuuse ihr komisch Biddee? Awweä goud, des bringd uus jetz irjndwie nedd wajdeä, also wolle mer doch lejweä bajm Gelzer 1993 (n'englische Uffsatz) sajne Idejje räuweärn gih. In de Lidderaduur unn in de bildnd Kunsd gibbd's immeä Leud, da kam'mer nua saache, Houd ab, des iss subbeä, besseä gihd's nemmih. Ja, uuseän Goethe aus Franggfuadd (Eintracht!), des iss so'n Keäll. Unn trotzdem gibbd's aach nach'm Goethe noch e deutsch Lidderaduurgeschischd. Unn die miesde Keälle unn Wajbsleud, die wo da droistih, die hawwe gans anneäsdeä geschriwwe als wej de Goethe. Unn glaawe Se's: Die miesde dadevoo sinn kaa Kulduurbolschewigge odeä von dere Abdajlung, die wo immer glajsch die Rewolweä erraushole, wann se's Woadd "Kulduur" heärn. Awweä warum wollde die Leud nach'm Goethe (un'nedd irschd nooch'm!), nach de deutsch Klassig, nedd mih so schrajwe wej de Goethe? Awweä jetz stelle Se sisch emmaa voa, Sie esse geänn Preßkobb, so'n rischdisch goure Preßkobb, a Keärnsche Peffeä wenischeä unn eä hedd nemmih die rischdisch Würz - die golden Midde im Preßkobb-Unniweäsumm, die "aurea mediocritas", wej de Horaz gesaad hedd. Awweä dann musse Se des Zeusch jedn Daach eässe. Unn wej hadd moi Omma gesaad: Wann die Mäus soad soi, schmeggd's Meähl biddeä. Unn was blajd da von de "golden Midd"? S'Gold iss baald ab, unn's Middlmoaß blajbd. Aach die aale Griesche hawwe irjndwann n'Rabbl kriehd, was de Gelzer "Krise" nenne duud (anneäsdeä Henrichs 1993, p. 175ff.), unn wollde sozesaache ihrn Preßkobb nemmih so gewürzd hawwe odeä üwweähaabd gans anneä Wuaschd. Awweä so e "Zou neue Ufeärn"-Beweschung, die hadd immeä zwaa Sajde weenischsdns: Uff de a Sajd, alles, was's bis jetz gäwwe hadd, iss schlääschd unn muß kabuddgemachd weärn (Mach kabudd, was disch kabudd mäschd, wej dej lingge Studendekebb Anno `68 geroufe hawwe), alle Brügge müsse abgerobbd weärn; uff de anneä Sajd, mir hadde solsche Höjepunggde, dess alles, was jetz gemachd wiadd, sisch uff dej Höjepunggde bezieje muß: Mir gejje foadd, awweä mir wisse, wo mer heäkomme unn was mer uuseärre Wurzelle schuldisch sinn. Des sääd awweä noch nix aus üwweä die Zajd, was so ebbes bassiern duud. Unn da muß mer saache, dess des, was mir so als die klassisch grieschisch Kunsd unn Lidderaduur oogugge, also dess des gans eng mid'de Staods- unn Leäwnsfoamm Polis sesammenhenge duud, unn von de Poleis besonneäs midd Addeen. Unn da hadd sisch ja duasch unn sajd'm Peloponnesische Kriesch vill veäänneärd. No ja, des hadd dann die hellenisdisch Lidderaduur gäwwe (zou de Epoche-Oidaalung vgl. Kassel 1987). Awweä wej iss des komme? Saache mer emmaa, fir misch iss de Euripides de grissde klassische Dischdeä, unn de Inbegriff vom hellenisdische Dischdeä, des is ja de Kallimachos. Dadezwische lajje hunneärdfuffzisch Juhr. Also, was iss da bassierd? De Gelzer (1993, p. 136) veäwajsd da uff'n epische Dischdeä, uff'n Choirilos von Samos, deä wo so im 400 v.Chr. geleäbd hadd, unn der hadd geschriwwe, dess die Dischdeä voa'm nix mih zum Dischde üwwerisch geloasse hedde (FGH 696 F 34a). Da hawwe mer aan wischdische Punggd: Groad die Veäzwajlung dadrüwweä, dess's nix mih neues unneä de Sonn gäwwe duud, iss die Hebamm fir ebbes neues. Glaawe Se nedd? Schwache Gajsdeä, die gihn vlajschd ins Geschirrhällsche unn hänge sich uff aus laudeä Veäzwajflung, awweä die Stagge, die mache ebbes, Haubdsach, es iss anneärs unn neu. Dazu kimmd in uuseärm Fall noch ebbes, nemmlisch dess aach die Dischdeä, die noch gans in de klassisch Tradizjoon gestanne hawwe, an ihrne Sach irr weärn. De Taeger (1958, II 432) hadd geschriwwe, dess des mi'm Euripides bassierd iss. Im fünfde Jahrhunneärd, wo die Polis Addeen uff'm Höjepunggd woar, hadd'eä nedd so vill Eäfolsch gehabbd midd sajne Stügge, wo die Göddeä zimmlisch menschlisch sinn (Iss gebongd, die spinne, die Menschlische) unn de Mensch alles zum Goure wenne kann, wann'eä nua veänümfdisch iss. Awweä ab'm viadde Jahrhunneärd, nach sajm Duud, wo dann die gruhse Lösunge passee woarn, da iss'eä de Griesche ihrn Lieblingsdischdeä woarn. Anneärre Zajde, so kennd mer vlajschd saache, brauche e anneä Lidderaduur; neue Inhalde kenne neue Foamme schaffe - awweä bis mer sisch widdeä gefunne hadd, daueärd's hald soi Zajd (vgl. aach Wimmel 1960, p. 93ff.). Unn noch ebbes deäff mer nedd veägesse (so wajdeä de Gelzer 1993, p. 137) nemmlisch dess des, was woar, als klassisch Voabild uff e Podesdsche gestelld wiadd. A Bajspill dadefir iss, dess de Aristoteles (Poet. 1448a25ff.) geschriwwe hadd, die grissde Majsdeä weärn de Homer in de Abdajlung Epos, de Sophokles in de Abdajlung Tragedje unn de Aristophanes in de Abdajlung Komödje geweäse - fasd wej baj de Amis ihrne Oskar-Veälajung. Voa allem was dadenach komme iss, konnd also die Qualidäd nedd haale. No ja, de Menander woar hald kaan Aristophanes, de Polybios kaan Thukydides, de Apollonios Rhodios kaan Homer, de Aristoteles woar kaan Belgjeä unn die Londoneä Unneägrundbahn kaa Terror-Ogganisazjoon usw. De rischdische Kenneä kann also nemmih so fraj von de Lewweä weg dischde, sonneän eä mussd wisse, was die gruhse Dischdeä voa'm so veäbroche hadde. De Dischdeä weärd zum "poeta doctus" (sovill wej Dischdeägeleährdeä), unn soi Weägge kenne aach nua von so Leud rischdisch veästanne weärn, die wo selweä n'ganse Haffe uff'm Kasde hawwe (vgl. aach Parsons 1993, p. 160ff.). S'Paradebajspill fir de Schlaach "Dischdeägeleährdeä" woar de Kallimachos, deä glajschzajdisch Lidderaduurprofesseä unn Dischdeä woar. Soi Gedischde woarn ausgefajld bis zum gihd nemmih unn vollgestobbd midd geleährde Oomeäggunge wej baj uus de Stallhoas uff die Wajnachde. Da woar de Kallimachos so rischdisch etepeteete. So gruhse Sache wej e Epos midd gans ville Veässe, was dann vljaschd aach noch von ville Leud geleäse weärn deed, des woar m'Kallimachos soi Sach nedd. Dadefir woar'eä immeä baj de Hand, wann's baj Dischdeäkollesche ebbes se kriddisiern gäwwe hadd. Alles mußd immeä gans foi soi, jedeä Veäss e klaa Majsdeästügg (`leptótês' hawwe des die Griesche genannd; mir deede m'Kallimachos soi Dischdung `manierisdisch' nenne). Theokrit (sajd ca. 270 v.Chr. in Alexandria; vgl. de weägglisch schiene Uffsatz vom Levi 1993) Kallimachos von Kyrene (ca. 305-240 v.Chr.; wischdisch Fraser 1972, I 717ff.) [Taeger, Altertum I 432, 2. Absatz Ende] Was also mäschd unneä'm Strisch die alexandrinisch Poesie aus, wej se vom geleährde Kallimachos unn vom ungeleärnde Dischdeä Theokrit unn von ville anneärre veäbroche woarn iss: 1) S'Veähäldnis zou de Lidderaduur, die wo schonn da woar: - Zajsche, wej vill mer schonn geleäse hadd:: Midd Oospillunge, awweä aach midd direggde Veäwajse zajschd de alexandrinische Dischdeä, was'eä alles schonn geleäse hadd. Dadebaj hadd's Endlejjenne, was wiagglisch nedd ville Leud kenne könne, e besonneä Bedeudung. E Zidad aus'm asbachuraale, fasd veägessenne Dischdeä, des iss fir'n alexandrinische Dischdeä, als wej wann heud n'Briefmaggesammleä e seldn Briefmagg uff'm aale Brejf uff'm Dachburrem finne duud. Als Bajspill, was fir Üwweädrajwunge da errauskomme konnde, bringd de Parsons (1993, p. 163) n'Papyrus (P. Köln III 126) von'm Apollodoros, deä wo im zwedde Jahrhunneärd v.Chr. geleäbd hadd unn Grammadiggeä woar. Wej deä de Göddin Athene ihr Epitheta unneäsuchd hadd, hadd'eä e poar Zidaade aus'eärreä aale Dischdung gebroochd, nedd wajl ebbes midd sajm Thema se duu gehabbd hedd, na, sonneärn wajl'eä so ebbes seldennes gefunne gehabbd hadd. - Des parodisdische Spill mid'de Gruhse Aalee: Da hawwe mer z.B. weägglisch gans heällische Parodije uff die Ilias, wo dann so klaa Viehzeusch sisch wej homerische Helde uffihrn duud: Frääsch unn Mäusischen duaffde gejjeä ennanneä feschde odeä Mäus unn Wissl (dadezou Schibli 1983). 2) Die ajenn Stellung, s'Neue: - Veässmaße: Mer eäfind neue Veässmaße, wandld die bekannde Veässmaße ab, odeä awweä die bekannde Veässmaße weärn nach gans strenge Reschelle gebrauchd. Wann de Homer emmaa bajn Kallimoachos komme wier, hedd'eä bestimmd von dem Alexandrineä die Lewidde geleäse bekomme wejjeä sajm Gebrauch vom Hexameter (vgl. Parsons 1993, p. 165). - Klajne Gaddunge: De rischdische Alexandrineä häld nedd vill vom Epos odeä anneärre Dischdungsgaddunge. Klaane Gedischde solle es soi; s' Epyllion ("Mini-Epos") iss gruhs in Mode. Gruhse Weägge wej'm Kallimachos soi "Aitia" sinn ajendlisch nix anneärres als wej e Veäsammlung von klenneärre Gedischde, die duasch bestimmde Rahmehandlunge sesammegehaale weärn (dadezou Kerkhecker 1988). - Foamm iss wischdischeä als wej de Inhald: Groad die Leährgedischde sinn so e Bajspill, wo ja ajendlisch de Inhald mih zehle selld wej die Foamm. Nedd so z.B. bajm Nikandros von Kolophon, deä waschajnlisch in de zwedd Hälfd vom zwedde Jahrhunneärd v.Chr. geleäbd hadd. Vom Nikandros sajne "Georgika", e episch Leährgedischd in zwaa Büscheärn, had'de Cicero (De orat. I 16) geschriwwe, dess'n Buchgeleährde wej de Nikandros, deä wo bestimmd von Haus aus kaan blasse von Aggeäbau unn Viehzuchd gehabbd hadd, so e berühmd Weägg üwweä die Landwiaddschafd geschriwwe hedd, dadroo kennd mer sejje, dess aach de Redneä üwweä alles babbelle kann, aach wann'eä kaan Fachmann uff dem Gebied iss. Odeä nomme mer m' Kallimachos soi Göddeähymne: Veäglische mid'de Homerische Hymne sinn des rajne Kunsdproduggde, die üwweähaabd dadezou daache, in'm Goddesdinnsd gesunge se weärn (vgl. Hadas 1981, p. 34; anneäsdeä, awweä nedd üwweäzeuschnd de Schneider 1967, II 777.793). - Veäfrimdunge in Foamm odeä Inhald: Die aale Reschelle fir's Gedischde mache weärn üwweä die Gaddungsgrense neu kombinierd: Z.B. de Theokrit, deä schrajbd im Veässmaß von de Heldedischdung unn nimmd Madderijaal aus'm sizilische Mimus, was so e Oard Volksschauspill midd vill Bossemacheraj im dorische Dialeggd woar. Zum sizilische Mimus bassd e heroisch Veässmaß ja ajendlisch nedd, unn'n dobblde Spass weärd draus, wem'mer droo dengge duud, dess'm Theokrit sajn dorische Dialeggd de grieschische Oiwohneä von Alexandria ihr Imgangssprooch woar (so Ruijgh 1984 in'm franzeesische Uffsatz; geklaud bajm Parsons 1993, p. 166). So Leud wej de Kallimachos odeä de Theokrit hawwe duasch die Ptolemäer ihr Auskomme gehabbd unn aach des aane odeä anneärre Weägg veäfassd, wo se die Ptolemäer hawwe hoch leäwe loasse. Awweä se woarn bestimmd kaa Beamde im Minisderium fir Volksuffklärung unn Probbaganda. Im Hellenismus woar die Bildung, die `paideía', oasch wischdisch. Unn wann dann so Keenische wej die Ptolemäer sisch midd Dischdeärn unn Geleährdn geschmüggd hawwe, dann hawwe se gezajschd, des'se selweä gebilde Leud sinn unn desdewäje aach goure Heäscheä. Dej Dischdeä woarn aach nedd mih oo ihr Hajmadstadd gebunne wej noch'n Aischylos odeä n'Aristophanes oo Addeen. Unn desdewäje hadd dej neu Dischdung aach besseä zou dere kosmopolliddische Stimmung in de hellenisdische Stoade gebassd, wo grieschisch Bildung baald mih weäd woar wej grieschisch Abstammung (nach Gelzer 1993, p. 143f.). Dadrüwweä deäff mer naddirlisch nedd veägesse, dess aach im Hellenismus Eposse unn Tragödje unn Komödje gedischd woarn sinn, die wo nix odeä nua weenisch mid'dere Awangeärd se duu hadde. Des berühmdsde Epos (unn midd's aansische, was vollstännisch eähaale iss) iss die Argonautika vom Apollonios Rhodios (dadezou Fraenkel 1968), was'n foaddgelaafenne Schüleä vom Kallimachos woar. De Apollonios hadd veäsuchd, m'Kallimachos soi Filigranhamsderaj mid'de lidderarisch Gruhsgaddung Epos se veäbinne. De Kallimachos hadd'm des persenlisch krumm genomme. Dadeneeweä hadd's noch ville Eposse gäwwe, die gans klassisch gemachd woarn, wajl, was die Leud leäse wolle, des krijje se aach. De Rhianos, n'gebürdische Kreteä, hadd midd Eposse wej de Messeniaka de freuh Epik ihrn Stil foaddgesetzt. No ja, s'had'da aach schonn gans komische Sache gäwwe: N' Sotades aus Maroneia had'die Ilias in e Veässmaß üwweädraache, was'eä selweä eäfunne gehabbd hadd (vgl. Escher 1913); odeä n' Timolaos aus Larisa im Makedonische had'die Ilias veädobbld (eä hadd neemlisch zou jedm Veässche vom Homer noch selweä aans dezougeschriwwe - deä Keäll gefälld mer!) - awweä aach dej Keälle woarn m'aale Homer vill nejjeä als'm Kallimachos. Die Argonautika iss da bestimmd nedd tybbisch, awweä vlajschd is'se groad desdewäje uff uus komme (dadezou Ziegler 1966). S'Drama konnd besonneäs in sajm Mekka, in Addeen, üwweäleäwe, wajl die Tradizjoon, die Infrastruggduur (s'Dionysosfesd midd sajm Dischdeäweddstrajd) unn's Publiggum, des woar ja alles noch da. Von de hellenisdisch Tragedje iss zwoa so goud wej nix eähaale (vgl. Ziegler 1937, Sp. 1967ff.), awweä mid'de Neu Komödje, de Nea, konnd de Hellenismus so ebbes wej e "klassisch Foamm" schaffe, die wo ihr Wurzelle im Euripides sajne Tragedje hadd (so de Taeger 1958, II 432). Für ville iss die Nea wejjeä dere Kontinuität nedd so rischdisch e Bestanddaal von de hellenisdisch Dischdung (vgl. Kassel 1987, p. 16f.). [cdxxxiii,2] Fir uus heud iss de Menander (so uugefähr 342/1-290 v.Chr.) de "Keenisch ohne Kron" von dere Gaddung geweäse; die gruhse römische Komödjedischdeä hawwe baj'm abgeschriwwe, unn uff dere Schiene hadd'eä'n moaddsmäsische Oifluß uff's neuzajdlische Drama. Weä sisch heud e Boulevard-Komödje oogugge duud, deä siehd aach als noch e bissi ebbes von de Hinneälassnschafd vom Menander. Awweä genauso wenisch, wej dej Boulevard-Komödje n'wiagglische Spischl fir uuseä Gesellschafd sinn, genauso weenisch sinn'm Menander soi Charaktere e Zeuschnis dadfir, dess die Leud in Addeen üwweähaabd kaa Idejale mih gehabbd hedde, sonneärn nua noch oo'm oogenehm-lauwoarme Leäwe inderessierd geweäse wiern (so Wilamowitz 1912, p. 196 odeä Taeger 1958, II 433; folsche hej Henrichs 1993, p. 186). Awweä des iss nedd nua e falsch, sonneän aach e uugerääschd Urdaal: Mir weärn noch sejje, wej Addeen immeä widdeä fir soi Polis-Audonomie zou de Waffe grajfe duud. Ejjeä sinn die Probleme, mid'dene m'Menander soi Helde se kemfe hawwe, so Probleme, die wo jedeä Zouschaueä geänn gehabbd hedd: Rajsche Eäbbschafde, die doch noch ihrn rischdische Emfängeä finne, schiene Wajbsleud, neurajsche Offiziern unn Söldneä, die wo baj de hellenistische Heäscheä gediend hadde (dadezou de englische Uffsatz von MacCary 1972) ... [Taeger, Altertum II 433,2] De Parsons (1993, p. 169) fraachd gans rischdisch, ob'm Alexander soi Errooweärunge unn die Bildung von de gruhse Diadocherajsche nedd so ebbes wej e "geopolliddisch Krisis" baj de Schrifdstelleä ausgeleesd hedd. Eä maand, s'geb da n'gans praggdische Standpunggd, nemmlisch dess n'ganse Haffe mih oo rajsche Keenische aach n'ganse Haffe mih oo Geld fir die Dischdeä geweäse wier. Unn dann geb's da aach noch n'psyscholochische Gesischdspunggd, nemmlisch dess die Griesche ihr Schwierischkajde mid dem uugeheueä gruhse Raum gehabbd hedde; de Schlüssel zum Veästandnis wier e kuldurell Agoraphobie. (zou de hellenisdische Staduwe vgl. s'wischdische Buch von de Bieber 1961) [zur bildenden Kunst einarbeiten & verweisen auf Robertson 1993] [Taeger, Altertum I 433, ab 3. Absatz] Wej immäa, wann's in de Weld zougiehd wej baj Hempls hinneä'm Sofa, wann's innerschde seowwersd gekiehrd weärd, hawwe die Leud nua aan Gedangge, die Düür zoumache unn die Beddegg üwwä die Ohrn zeije. Aach de grieschische Poleis unn ihrne Bürjeä iss'es nedd annersdeä gange in dere Zeit. Unnä gebilde Leud sääd mer dadezu "Quietismus", wann aach gajsdisch die Schodde dischd gemacht weärn unn jedeä nua mi'm rouische Leäwe beschäfdischd iss. Dadefir woar schunn im finfde Joarhunneäd de Demokritos n'Voadenggä geweäse, unn jetz de Epikur (341 - 270 v.Chr.), der wo aach in Addeen e klaa Gemainschafd gegründ hadd.. Ned'die Polis unn de Mensch als Polites ("Bürjeä") woar fir'n Epikur s'wischdischsde, sonneän de Mensch als Individuum, dem die Weld wieh doud unn dess von deene Schmeäzze gehaald weärn muß. Dess Ziel iss eärrajschd, wann die die Seel ihr Rouh hadd. Dess hääsd nedd, dess dann alles duud iss (baj uus sääd mer nähmlisch: "Jetz hoadd die oarm Seel ihr Rouh", unn maand, dess da aans gestoarwe iss!), sonneän dess "ataraxia" heäschd, dess hääsd "kaa Störunge". De anneän Leud ihr Gemäsch, de Gesellschafd ihr Ooschlee (unn in de Griesche ihrne Poleis hadd's gans schie Drugg unn Epa gäwwe!), Anxd voa de Göddeä, Anxd voam Duud unn was dadenaach komme duud, des sinn alles Störunge. Dadevoo wolle de Epikur unn soi Leud nix wisse: Philosophie unn e veänünfdisch unn groad daduasch gennußvoll Leäwe bringe Glügg ("eudaimonia"; dadezou Annas 1987) unn ataraxia. "Leb im Veäborjenne", iss de Epikureer ihr Moddo (zum Epikur seine Gesellschafdsdeorie - unn wem'mer Spass am üwweädriwwenne Marxismus hawwe duud - bajm Müller 1972. Inderessandeä iss Konstan 1973.). Dess iss ja gans schieh gedoochd, unn de Epikur woar bestimmd aach e symbaadisch Keälsche (soi Nachfolschä hawwe aus'm so ebbes wej'n Hajlische gemachd!), awweä es woar hald kaan wajde Weesch mih zum Hedonismus, zum rajne Genußleäwe. Unn soi Disdans zou jedeä Foamm von Obrischkajd hadd groad dej Leud, die wo sisch als Polliddiggä veäsuchd hawwe, abgestoose (so Cic. Tusc. V,37,108. Dadezu Hadas 1981, p. 28f. unn Weischedel 1966, p. 72f.). So iss späädä de Noome "Epikureer" so ebbes wej'n Uunoome gewoarn, so uugefähr Genußsuchd. Polliddische Bedeudung had'de Epikur kaa gehabbd unn wolld ja aach kaa hawwe. Eär iss'e Symmdoom, awweä kaa Kennzajsche von de freuje hellenisdisch Zajd ihrne Kullduur. Dej gruhse olympische Göddeä woarn nie de Heärze von de Mensche so rischdisch noo geweäse, unn jetz, wo sisch die Wisseschafde unn's boliddische Kaos veämeährd hawwe wej die Bladdläus uff'm Rosestogg, hadd de "aale, dabferre Glauwe", wej de Fritz Taeger n'nenne duud, immä weenischä se melle gehabbd. Staddesse hawwe ville Leud alles schief oogeguggd unn errimmgriddissierd, was mer "Skeptizismus" hääsd. Sogoar m'Platon soi Noochfolscheä in de Akademie had'da middgedaa, als wann fir se nedd noch unneä Speusippos die pythagoreisch Mystik s'grissde geweäse wihr. Awweä wascheinlisch woar die Akademie in ihrm Skeptizismus nedd gejjeän Stoad oigestelld wej ville annere Rischdunge baj dene ganse Philosopheschoule. Skeptizismus iss ja aach nix bieses. Groad wann Aaweäglaube, frimde Kulde unn anneä so Zeusch sisch baj de Griesche braad gemacht hawwe (de Taeger 1958, II 436, hääßd des "dunggelle Leäwnskräfde"), konnd de Skeptizismus nix schoadde unn hadd geholfe, de Kobb üwweä Wassä se haale. Deä ganse Skeptikerhaffe hadd mi'm Volsch soi Rellischion nix mih am Houd gehabbd, dess woar alles schlääschd Gebabbl fir klaane Keänn. Awweä hier hawwe mer aach schon Oofäll von Gottlosigkeit, während die vorsokratische Philosophe noch gejjeä die Volschsrellischion unn de Homer unn die Mythologie gebabbld hawwe, groad weil se gläuwisch woarn unn sisch ihne ihr Göddä eähaale wollde. De Epikur unn soi Mannschafd woarn aach dadebaj gemääsischd. Soi Göddeä leäwe außeähalb von de Mensche ihrm Berajsch unn kümmeän sisch aach nedd im'se: Kaans muß mih Anxd vor'n hawwe. Awweä wajl dej Göddeä s'glügglische Leäwe von Philosophe fihrn, könne die Mensche dene Göddeä noochajfeän unn selweä n'Godd unneä de Mensche weärn (dadezou de Hadas 1981, p. 239 unn so rischdisch midd alle Aanslhajde de Festiguière 1946, wem'mer ausweärds kann). Aach beäde unn obfeän soll mer, awweä dadebaj nix üwweädrajwe (Lucr. V,1198ff.). Trotzdem iss des alles wajd ab vom Zeus unn sajne Fammillje. Mer kann deudlisch sejje, dess die Olympier druff unn droo woarn, nua noch die Keänn feeschdisch se mache. Unn dademidd, da had'de Taeger rääschd, zajsche m'Epikur soi Voastellunge deudlischeä als wej atheisdische Gedangge, dess da ebbes faul woar mid'de Griesche ihrne Rellischiossidääd. [Taeger, Altertum II 436,1] Hellenisdisch Rellischjoon A von dene Veäänneärunge gejjeärüwweä de klassisch Zajd woar, dess de "Abstand" zwische de Göddeä unn de Gläuwische grisseä woarn iss. N'grisseärre Abstand - des hadd nix mid'dere Beweschung hej baj uus se duu, wo kaans mih Kiaschesteueä bezoahle will. Sonneärn, wej mer z.B. uff Weihrelijeffs sejje kann, in de hellenisdische Zajd sinn die Gläuwische so unneäwüaffisch wej gejjeä'n absolude Heäscheä (so van Straten 1993, p. 263f.; anneäsdeä Veyne 1986). Awweä Veäeännerunge hi, Veäeännerunge heä - mer deäff nedd s'haddnäggische Wajdeäleäwe von de Olympische Göddeä ihrne Mannschafd (veästeäggd duasch e poar Legionärn aus'm Orijend) unn ihrne offizjelle Kulde veägesse. Aach da, wo lokale Göddeä veäeährd woarn sinn (wej z.B. die Tyche), hawwe dej die Foamme von de klassische Olympische Göddeä üwweänomme (vgl. Nilsson 1967, II 207ff.). Aach in dene Poleis, die wo irschd unneä'm Alexander unn sajne Nochfolscheä neu gegründ woarn sinn, sinn die klassische rellischjööse Veähäldnisse aans zou aans nachgebild woarn midd ihrne Tembl unn Fesde. Unn naddirlisch hadds hajlische Gesetze gäwwe, die wo de Ablauf von dene Fesde gereeschld hawwe. Was jetz die Leud, die wo da middgemachd hawwe, geglaabd hawwe odeä nedd, wisse mer nedd. Awweä s'schajnd die Leud oasch gefreud se hawwe, sisch so de Bajstand von de Schutzgöddeä se sischeärn. S woarn bis zum Siesch vom Chrisdeduum die Kulde von de tradizjonelle Stadtgöddeä mid'de wischdischsde sozjaale Kidd, deä wo die Leud in de Poleis sesammegehaale hadd (so Dihle 1993, 292ff.). [Taeger, Altertum II 436,2] Stoa M' Zenon von Kition soi Bekeährung von de Philosphie iss stagg mi'm Oodengge vom Sokrates veäbunne; eä soll m'Xenophon soi Memorabilje geleäse hawwe unn sisch nach'm kynische Philosoph Krates gerischd hawwe, wajl deä woar von de leäwnde Philosophe deä, deä wo die grissd Ähnlischkajd mi'm Sokrates gehabbd hadd (Diog. Laert. VII 3,31; Themist. or 23 = SVF 1,9; nach Caizzi 1993, p. 307). Die Stoikeä woarn, wej de Taeger (1958, II ***) schrajbd, Kosmopolite, des iss so vill wej "Weldbürjeä". Schonn de Zenon von Kition hadd in sajneä `Politeia' e asbachuraald, awweä idejaal Gesellschafd beschriwwe, wo die Mensche noch kaa Stoade nedd gekennd hawwe. Woar de Antigonos Gonatas n'stoische Heäscheä? Immeähi hadd'eä sisch, so ofd'eä konnd, de Zenon von Kition oogeheärd unn midd'm gebabbld. Eä wolld aach de Zenon baj sisch hole, awweä de Zenon hadd gesaad, eä wier schonn se aald unn deed lejweä in Addeen blajwe. Awweä de Zenon hadd'm Antigonos zwaa von sajne Freunde geschiggd, sajn Landsmann Persaios und de Philonides, deä wo von Theben woar. De Persaios hadd'm Antigonos lang unn treu gediend. Eä woar seletzd Fesdungskommandand in Korinth, unn wej die Achäer unneä'm Arat von Sikyon die Stadd duasch'n Üwweäraschungsoogriff eäooweärd hawwe, hadd sich de Persaios s'Leäwe genomme (Diog. Laert. VII 6-9; vgl. Hadot 1970, 147f.). [Taeger, Altertum II 438,1] im Noaddsyrische (was uff "Seleukis" imgedaafd woarn iss; zou de Kollonisazjoon da vgl. Grainger 1990, p. 126ff.) [Taeger, Altertum II 439,4//12,2] Alexandria iss die Schoul, wo Griesche unn Barbarn Bildung beajgebroochd krijje, had'de Menekles von Barka geschriwwe (FGH 270 F 9). Im hellenistische Palästina had'de Hesekiel (gell, 33,3 nedd veägesse! N'aale Konfirmandewitz) aus'm Exodus e grieschisch Tragedje gemachd, unn'n Theodotos had'de Samariter ihr Schlachde so beschriwwe, als hedde dej ihr Krieschshandweägg unneä'm Agamemnon voa Troje geleärnd, so hadd'eä m'Homer nachgeajfeärd. De berühmde Philon von Alexandria had'die Geschischd von Jerusalem in so fajne Hexameter besunge, dess mer hier schonn de Nonnos unn soi Dionysiaka eäahne kann. Unn aach de grieschische Liebesrommaan hadd mid'de Geschischd von "Joseph unn Asenath" n'Schrifdstelleä gefunne, deä wo von Haus aus bestimmd kaan Griesche woar (vgl. West 1974; die Sesammestellung biss bajm Parsons 1993 geklaud). [Taeger, Altertum II 440,1] Aus de gans grieschisch-makedonisch Weld sinn Leud komme, die wo in de hellenisdische Stoade unn besonneäs oo de Heef von de hellenisdische Heäscheä e Auskomme unn e besseä Zoukunfd gesuchd hawwe. Baj de Ptolemäer sinn ville Offziern unn Veäwaldungsbeamde aus a von dene ville Küsdestädde komme, die wo unneä de Ptolemäer ihrne Kondrolle woarn. Dej Leud woarn wischdische Veäbindungsgliedeä zwische m' Ptolemäerkeenisch unn de grieschische Poleis. Unn wej se sich dann zua Rouh gesetzd hawwe, sinn ville nedd in Alexandria odeä in Egybbde gebliwwe, sonneän sinn widdeä haamgemachd. Da gibbd' gans beühmde Noome, die wo aam da oifalle, wej de Kallikrates von Samos, m' Ptolemaios II. sajn berühmde Admiral (vgl. die Leäwnsbeschrajwung duasch'n Hauben 1970), awweä aach e bisse komische, wej de Artemidoros von Perge, deä wo unneä irschde Ptolemaios gediend gehabbd hadd unn dann als Rendneä uff de Insl Thera n' ganse Komplex von Aldärn unn Hajlischdümeärn gegründ hadd (IG XII 3,421f.863.1333-1348). [Taeger, Altertum II 441,2] Unn, wej soll mer's saache, weä nomme will, muss aach gäwwe: Wann die Ptolemäer die Egybbdeä reschiern wollde, mussde se sisch aach schonn so uffihrn, wej die Egybbdeä gemaand hawwe, wej'n Keenisch soi muss. Des hadde die anneärn Heäscheä von ausweärds in Egybbde aach nedd anneärsdeä mache musse. No ja, halb weärd's die Ptolemäer higezooche hawwe, halb sinn se higesungge (dadezou Koenen 1983). Des vlajschd uffällischsde Bajspill woar die Geschwisdeäejje, vom Ptolemaios II. Philadelphos oo, deä wo soi ajenn (Voll-)Schwesdeä Arsinoe II. gehoiraod hadd. Fir die Griesche woar des aafach Inzest, wo'meä sisch nua schweär droo gewihne konnd (Athen. XIV 621A.). S'hadd aach Leud gäwwe, die hawwe des mid'de hajlisch Ejjeschliesung zwische m'Zeus unn dem sajneä Schwesdeä Hera eäkleärn wolle (so Theocr. XVII 130ff.; vgl. Griffiths 1979, p. 73ff.), awweä wej had'deä Keäll vom aldsprachlische Gymnasium gesaad: Quod licet Iovi, non licet bovi (uff hessisch: Was de Zeus deäff, des deäff hald nedd jedes Rinnvieh). Fir die Egybbdeä, fir die woar des noamal, des hadde so rischdische Pharaone aach se mache (dadezou desälwe Koenen 1983, p. 157ff.). Des hääsd naddirlisch nedd, dess de Ptolemaios II. soi Schwesdeä gehoiraod hedd, dess die Egybbdeä'm besseä barriern deede, deä hadd schonn soi Gründ gehabbd. Awweä dej Geschwisdeäejje, dess woar hald aaneä von dene Pungde, wo sisch die Egybbdeä widdeä e bissi mih baj sisch selweä dehaam feule konnde. Unn üwweädriwwe hawwe die Ptolemäer dadebaj bestimmd nedd: Die berühmd Kleopatra VII. (genau, die, die wo von de Liz Taylor gespilld woarn iss), also die Kleopatra, die woar die irschd aus de Ptolemäersibbschafd, die wo egybbdisch babbelle geleärnd hadd. In de ville grieschische Oaddschafde im Egybbdische hadd's n'ganse Haffe Griesche gäwwe, die sinn de Egybbdeä nejjeä komme als wej die Heäscheä alleä Egybbdeä, die Ptolemäer (a goud unneäsuchd Bajspill iss die Oaddschafd Kerkeosiris, vgl. Crawford 1971). (zou de "ausweäddisch Bevölgerung" in de Ptolemäer ihrm Rajsch s. Heichelheim 1925) [Taeger, Altertum II 441,3] Schonn baald nach'm Alexander sajm Duud iss die Makedoneheäschafd in Indje sesammegebroche; undd des iss nedd nua bassierd, wajl die makedonische Kommandande da Jochd un Zures gemachd hawwe, sonneän wajl des Rajsch am Ganges, des'm Alexander soi Soldoade nedd hadde errooweärn wolle unn desdewäje am Hyphasis de Uffstand geproobd hadde, also wajl des Rajsch von Magadha n'neue Heäscheä unn e neu Dynnasdie kriehd hadd, de Tschandragupta (odeä Sandrokottos, wej'n die Griesche gehaase hawwe, odeä Chandragupta Maurya, wej die Englenneä n'schrajwe), de irschde Maurya-Heäscheä (mer hawwe ja schonn von'm geheerd wejjeä sajm Friedn mi'm Seleukos I.). De Tschandragupta (ca. 320-298 v.Chr.) had'die Stoade am Ganges unneäwoaffe unn aach die am Indus, die wo ja ajendlisch zum Alexander sajm Rajsch geheärd hadde. So iss'n gruhse Brogge von Noaddindje unneä soi Heäschafd komme; un'm Tschandragupta sajn Suh, de Bindusara Amitraghata (296-273 v.Chr.), had'des Maurya-Rajsch nach Südn hi ausgedehnd. Ähnlisch wej de Alexander d.Gr. mi'm Aristoteles had'de Tschandragupta mi'm indische Geleährde Chanakya (sajn Spitznoome woar Kautilya) n'berühmde Lehreä gehabbd (de Kautilya hadd des Buch 'Arthashastra' üwweä die polliddisch Kunsd unn die Krieschkunsd geschriwwe). Awweä schonn die Griesche (Plut. Alex. 62; unn aach ville Foscheä von heud sejje des so, wej de Taeger 1958, I 442) hawwe gemaand, dess da mih geweäse wier wej Ähnlischkajd, nemmlisch dess de Alexander m'Tschandragupta soi gruhs Voabild geweäse wier, awweä da hawwe se hald Indje schlääschd gekannnd. Duud mer m'Tschandragupta soi Errooweärunge so als ganses sisch oogugge (unn nedd nua s'Indus-Daal), dann kam'mer sejje, dess's e typisch indisch Rajschsbildung woar nach'm sälwe Musdeä wej die miesde anneärre indische Rajsche bis zua Erooweärung duasch die Englänneä. De Alexander hadd fir die grieschisch Weld s'Door nach Indje uffgemachd, des iss woahr, awweä fir die Indjeä woar de Alexander hald nedd des, was'eä fir uus woar unn iss. Des kam'mer aus de indische Quelle errausleäse (dadezou aach noch Narain 1965). Die Maurya-Dynnasdie hadd sisch e gans schih Rajsch sesammeeärooweärd (üwweä de Maurya ihr Rajsch uff Deutsch knabb unn üwweäsischdlisch Breuer 1987, p. 57ff.; uff franseesisch n' Uffsatz von Fussman 1982), unn mir glaawe, des mer dadrüwweä aach gans goud Beschaad wisse, wajl de Megasthenes hadd uus n'Berischd, Indika, hinneäloasse (lajdeä nua n'Schirwehaffe, gesammld baj FGH 715, des miesde aus Diod. II 35-42; dadezou Brown 1955 un Dahlquist 1960 unn Bosworth 1996); de Megasthens, des woar m' Seleukos sajn Mann in Pataliputra, was'm Tschandragupta soi Haubdstadd woar, unn de Megathenes woar zejje Juhr lang in Indje. Unn mir hawwe m' Kautalya soi 'Arthasastra', wo ville glaawe, dess des Buch aach die Zoustänn im Mauryrajsch beschrajwe duud (dadezou Goyal 2000). Unn des Bild, was mir so krijje, iss zwiespädisch: Uff de aane Sajd e mäschdisch Ammee (mih als wej sexhunneärddausnd Mann!) unn'n gruhse Beamdeabbaraad, uff de anneä Sajd awweä woar des Rajsch als gruhses unn ganses nedd besonneäs goud duaschogganisierd. Ville eärrooweärde Gebiede hadde nua a Uffgab, se mussde Tribude oo die Maurya bezoahle. Da woar nix midd Indegrazjoon odeä wej des haase duud. Unn da, wo die Maurya Steujeärn oinomme konnde, hawwe se als mih aus de Leud errausgehoold, wajl es mussde ja als neue Kriesche gefihrd weärn, gell!. Unneä'm letzde gruhse Maurya-Heäscheä, m' Aschoka (aach Ashoka odeä Asoka, 272-232 v.Chr.; üwweä'n Aschoka vgl. die englische Büscheä Bhandarkar 1969 unn Gokhlae 1966 unn uff Deutsch Hardy 1902), hawwe dej Spannunge noch zougenomme. Wajl, de Aschoka, hadd ville Kriesche gemachd, unn fasd de ganse indische Subkondinend (ausseä de südlischsd Egg, isch glaab, des hääsd heud Tamil Nadu) unneä soi Gewald gebroochd. De fuaschboarsde Kriesch woar deä gejjeä Kalinga (heud Orissa) in Südosdindje; dadebaj sellds hunneärddausnd Gefallenne unn hunneärdfuffzischdausnd Gefangene gäwwe hawwe, unn noch emmaa ville Dausnd sinn oo Hungeä un Seusche oigange. Die Zahle sin vlajschd e bisse oasch üwweädriwwe. Awweä mer kann sejje, dess de Aschoka aach sajne ajenne Leud unn sajm Rajsch vill abveälangd hadd. Die Indjeä nenne de Aschoka "de Gruhse". Des woar de absolude Höjjepungd von de Maurya ihrne Machd. Des woar deä Heäscheä, unneä dem sisch de Buddhismus braad gemachd hadd. Wajl des, was'eä voa Kalinga eäleäbd hadd, des hedd'n so feäddisch gemachd, dess'eä Buddhisd woarn wier. Eä hadd kaa Flaasch mih gesse, hadd sisch Gedangge drüwweä gemachd, was die Leud glaawe sellde, unn hadd kaa Kriesche mih gemachd. Eä hadd selweä so e Oard "Moralphilosophie" sisch ausgedachd, genannd 'dharma', s' Gesetz von Gerääschdischkajd unn Middlajd. Unn'eä hadd buddhisdische Missjonaarn in die Weld geschiggd. Baj de Buddhisde iss Aschoka als 'Devanapriya' bekannd. Eä hadd e Eäloasse gemachd, die wo in Felswänn unn Säule ennoigehaache woarn sinn. Dademidd wolld'eä Oaddeä gäwwe üwweä Rellischjoon, Veäwaldung unn die neu Moral, s' dhamma. Heud sinn des fir uss wischdische Borne. De Aschoka woar de irschde Indjeäheäscheä, deä wo so ebbes gemachd hadd. Irschd had'de Aschoka n'Haffe Kriesche gemachd, dann wolld'eä die Zendraalmachd steäggeä mache, dann wolld'eä de Leud n'neue Glauwe unn e neu Moral bajbringe, unn dademidd schajnd'eä de Booche üwweäspannd se hawwe. In sajne letzde Reschierungsjoahrn fängd des Maurya-Rajsch oo, sisch uffseleese (dadrüwweä Thapar 1961). Noch e halb Joahrhunneärd lang hawwe Mauryas uff'm Thron gesesse; de letzde Maurya, Brihadratha, iss Anno 185 v.Chr. von sajm ajenne owweärsde Genneraal, Pushyamitra Sunga, imgebroochd woarn. Des Duaschenanneä had'de Keenisch von de baktrische Griesche, de Demetrios, benutzd unn had'de Maurya ihr Keärnland eärooweärd. Awweä baald hadd sisch des Gebied in klaane indogrieschische Keenischrajsche uffgeleesd. De Keenisch Menander (zwische 155 unn 130 v.Chr.) iss vlajschd de berühmdesde von dene Heäscheä. Eä hadd im Pandschab, im Fünfstromland geheärschd, soi Haubdstadd woar Sakala. De Menander iss Buddhisd woarn. Soi Unneähaldunge mi'm buddhisdische Geleärde Nagasena kam'mer im Buch 'Milindapatha' noochleäse (wajl die Indjeä, die hawwe n'Menander Milinda gedaafd). Awweä aach dej Grieschestoade konnde sisch nedd lang haale unn sinn von Skythe unn Partheä üwweärannd woarn. [Taeger, Altertum II 442,3] Aach im Klaasijaddische, wo ja schon de gruhse Alexander bajm Erroweärn geschluhrd gehabbd hadd, hawwe de Diadoche ihr Kriesche Raum fir klaane unn grisseärre oihajmische Heäschafdsbildunge eäschlosse. In Klaasije midd sajne ville Städde (o de Küsd) unn Fürsdedümeä (im Binneland) woar aach geograafisch so veäweärrd, dess goar nedd alles von'eärrerä Zentralmachd beheärrschd weärn konnd. Die mussd schon sefridde soi, wann se die wischdischsde Stroase unn Schossejje kondrolliern konnde. Im Kappadokische z.B., wo de Perdikkas de aale achämenidische Satrap Ariarathes besieschd unn duudgemachd gehabbd hadd, da hadd sisch'n Suh odeä e Enggelsche von dem Ariarathes haale kenne; unn des iss nua aan Beleesch dadefir, dess sisch die aald iranisch Heärrnschischd aach im Klaasijaddische da oo de Machd haale konnd, wo die Makedone nedd rischdisch hikomme sinn odeä sisch selweä widdeä rauskaddabuldierd hawwe (wej im Kappadokische, wo de Eumenes von Kardia, de Kassander unn antigonidische Gennerääl Kriesch gemachd hadde). Unn ab 281 v.Chr. sinn Bithynije, Pontos unn Kappadokije in dem Duaschennanneä, was's nach'm Fall vom Lysimachos unn nach de Eämoaddung vom Seleukos Nikator gäwwe hadd, selbstännische Keenischrajsche woarn unneä Dynnasdije, die wo iranische Noome gedraache hawwe (dadezou Will 1979, I 291ff.). [Taeger, Altertum II 442, unten] Um die Midd vom dridde Jahrhunneäd iss's Partherrajsch ennstanne, dess'emmaa de Makedoneheäschafd im Iran unn Mesopotamie e Eänn mache selld. Oogefange hadd dess alles mi'm Üwweäfall von de Parner, so'm Nomadestamm, uff die noaddiranisch Satrapie Parthyaia/ Parthie. Die Parner sinn aach glajsch dagebliwwe unn sinn nach deere Satrapie "Parther" gehaase woarn. Alleä Oofang iss schwier, so hawwe aach die Parther oogefange. Nach ihrm irschde Keenisch Arsakes hääsd die gans Dynnasdie "Arsakide", awweä üwweä dej irschde Oofäng (unn aach mansches middedroi) wiise mer orsch schlääschd beschaad (zua Ahnedaafl von deene Arsakide nachgugge baj Lozinski 1984.). [Taeger, Altertum II 443] Koinê (dadezou de Schneider 1967, I 118f.) (üwweä die Zwaasproachischkajd im ptolemäisch Egybbde vgl. Peremans 1964 & 1982 & 1983) [Taeger, Altertum II 444,1] S'iss awweä klaar, dess die Makedone unn die Griesche sisch unn ihne ihr Oard nedd eewisch fir sisch haale konnde, dadezou woarn se aach se weenisch. Im Viadde Syrische Kriesch had'de Ptolemaios IV. Philopator fir soi Phalanx rischdische Egybbdeä ("Machimoi", Kämfeä hawwe se gehaase) oigestelld (Lidderraaduur zou de Oiheimische im ptolemäische Millidäär: uff ausweärds die Awwajde vom Peremans - 1972, 1978, 1983a - unn Clarysse 1985 unn uff Deutsch Heinen 1973 unn Winnicki 1985). Maach's jetz soi, dess'eä nedd genungg Geld gehabbd hadd, um rischdische Söldneä oisekaafe, oddeä ob's nedd genungg Söldneä uff'm Maggd gäwwe hadd. Mid deene Egybbdeä woar'm Ptolemaios IV. soi Phalanx e Nummeä se gruhs fir'n Antiochos d.Gr., deä hadd nemmlisch die Schlachd baj Raphia (in de Neeh von Gaza, des iss die Stadd mi'm Strajfe) veäloan, im Juhr 217 v.Chr. De Polybios had'de Ptolemaios IV. dadefir gescholle, wajl's deene Egybbdeä, die wo gediend gehabbd hädde, se wuhl woarn wier unn dadevoo deä Uffstand in Owweäegybbde komme wier, vom Juhr 207/6 v.Chr. oo (Polyb. V 107,1-3; vgl. Polyb. V 87; XIV 12; zou de digg uffgedraachenne Egybbdeädüümelaj vom Ptolemaios IV. nach'm Siesch von Raphia nachgugge baj Huss 1976, p. 78ff.). Aach in de Inschrifd uff'm "Staa von Rosette" (OGIS 90, Z. 27f.) wird von dem Uffstand gebabbld, awweä da stihd aach, dess die Uffstännische aach oiheimische egybbdische Tembl oogegriffe hedde; hawwe die vlajschd in de egybbdische Paffe so ebbes wej de Ptolemäer ihr Kollaborateure gesejje (zou dem Uffstand unn de anneärn, die noch komme sellde, vgl. McGing 1997). Unneä'm Strisch siehd des e bissi so aus, wej'm Polybios soi ajenn Milschmädschereschnung, die Schlachd da, de Uffstand hier, immeä dej selwe wellgewoarne Egybbdeä (anneäsdeä de Will 1979, II 40ff.). Unn aach de Shipley (Shipley 2000, p. 205), s'wier schwier, n'ursäschlische Sesammehang zwische Raphia unn dem Uffstand se sejje; die Ptolemäer hedde aach so schon genungg mid'de Egybbdeä oogestelld, dess dej n'Uffstand hedde mache kenne. Gans anneäsdeä de Taeger (Taeger 1958, II 445), deä wo m'Polybios folsche duud. Oo den se irschd gezwungenne Spaggaad, des hääsd, fir die Griesche unn Makedone unn die anneän Zougezoochenne n'makedonische Keenisch soi unn fir die Oihajmische (unn besonneäs fir die wischdische egybbdische Priesdeä!) n'egybbdische Pharao soi, also oo des Danse uff zwaa Huchzedde, wajl hald nie alles gans aans woarn iss, hawwe sisch die Ptolemäer gewiehnd, des dobbldgemobbelde iss hald nomaal woarn (dadezou Peremans 1985). Se hadde ja aach lang genungg Zajd gehabbd. Aach ihne ihr Unneädaane hawwe daa middgemachd, s'gibbd Leud, die wo zwaa Noome hadde, n'grieschische unn'n egybbdische! Des anneärre, des was die Buurn in Süddaffrigga "Apartheid" haase, hadd noch nirjnds geklabbd. Trotzdem hadd's Jochd gäwwe, wajl die ptolemäisch Veäwaldung waschajnlisch die oihajmische Egybbdeä se hadd rangenomme hadd, so midd Steujeän unn Zwangsawwajd unn so ebbes. Kaa Wunneä, dess's Uffstänn gäwwe hadd: De grissde woar deä, wo mer schonn devoo gebabbld hawwe, also deä, wej sisch von 207 bis 186 v.Chr. s'Owweäegybbdische, die Thebais, eähowe unn unneä zwaa oiheimische Pharaos (irschd'm Hurgonaphor, dann'm Chaonnophris) uuabhängisch gemachd. Dej Thebais, wej mer die Provins nach de Stadd Theben gehaase hadd, woar schonn immeä e bissi egybbdischeä als wej de Resd, unn se woar Grensland, Zouzuch aus'm Nubische, awweä aach Riggzuch ins Nubische woar hald immeä meeschlisch, unn dess hadd's dobbld schwier gemachd, de Thebais widdeä Mores se leänne (dadezou besonneäs de de Alliot 1951 unn de Peremans 1975 unn de Clarysse 1978 unn die Vandorpe 1986). Unn wej's nedd annersdeä soi kann, wann zwaa sisch strajde, freud sisch n'dridde. Unn Jochd unn Zuures hadd's aach ofd genungg in de Ptolemäer ihrne Famillje gäwwe. Dadevoo hawwe die oihajmische egybbdische Paffe proffidierd, die wo sisch Stügg fir Stügg ihr Voarääschde seriggehold unn ausgebaud hawwe. Wajl die Paffe, die woarn die oihajmisch Elite unn die aansisch sozjaal Grubb, die wo üwweäregional ebbes mache konnd im ptolemäische Egybbde. Wajl die Ptolemäerkeenische, die hawwe so rischdische Synode fir die egybbdische Paffe veäoostald. Waschajnlisch woar am Oofang s'Ziel von dene Synode, dene Keälle se zajsche, wo's langgihd (dadezou Evans 1961, p. 164ff. unn Huss 1991). Awweä die egybbdische Paffe konnde de Spieß aach emmaa errimmdrejje: A Bajspill iss uus duasch de berühmde Staa von Rosette üwweäliefeärd woarn, des iss dej Inschrifd, nach dere de Fransuus Champillon de Egybbdeä ihr Sproach unn voallm de Egybbdeä ihr Hieroglyphe enziffeäd hadd. Wej mer am schlääschde grieschische Daal von dem meäsprachische Eälass sejje kann (OGIS 90), iss die Oogelejjnhajd se irschd uff egybbdisch higeschriwwe woarn. Da droj stiehd, wej e Veäsammlung von egybbdische Priesdeä im Juhr 196 v.Chr. de Heäscheäkuld fir'n Ptolemaios V. in de oihajmische Tembl gereeschld hadd. Dadefir, dess'se m'Keenisch so geholfe hawwe, hawwe se aach ebbes kriehd, nemmlisch dess dej oiheimische Tembl all ihr Rääschde, Grundbesitz, Steujeäfreieid unn so ebbes, seriggkriehd hawwe - a Hand wäschd die anneä (dadezou Onasch 1976 unn uff iddaljenisch Carratelli Pugliese 1983). Awweä die Ptolemäer im zwedde unn irschde Jahrhunneäd v.Chr. woarn nemmih dess Kalliweä vom Ptolemaios I. Soter unn dem soi direggde Nachfolscheä. Die Mißwiaddschafd im Inneärrn iss wajdeägange, die Seleukide hawwe aach nedd gerougd, unn im Juhr 168 v.Chr. hawwe die Römeä de Antiochos IV. aus'm Egybbdische errausschmajse musse, wej'eä druff unn droo woar, Egybbdn se erroweärn (dadezou Otto 1934). Unn de Ptolemäer ihrn besonneärre Spass, des woarn Familljekräsch. Die Römeä brauchde sisch wejjeä de Ptolemäer kaa Soajje se mache, Egybbde iss immeä mih de Römer ihrn Klijennd woarn, deä wo nach'm Patron soi Pajf se danse gehabbd hadd. Dadebaj woar fir die Römeä aach noch vill Geld se veädejne im Ptolemäerreisch (dadezou besonneäs Otto/ Bengtson 1938 unn Olshausen 1963. Fir de Römeä ihr Sischd Sherwin-White 1984). Nua hald die letzd Ptolemäerkeenischin, die Kleopatra VII., die hadd aach'emma die Römeä e bissi ausgenutzd. De Marcus Antonius hadd'm Ptolemäerreisch e Zajdlang soi aald Heälischkajd widdeägäwwe. Unn dess hawwe die Römeä de Kleopatra peäsönlisch krumm genomme (üwweä die Kleopatra unn ihrn schlääschde Ruf baj de Römeä immeä noch Volkmann 1953). Dess Enn vom Lied woar, dess de Augustus s'Egybbdische zou'erreä Provins gemachd hadd. [Taeger, Altertum II 445] ---------------------------------------------------- [cdxlvi] [cdxlvi,1] Makkabäer-Stoad (aach wem'mer saache muß, dess deä Makkabäer-Stoad vill mih geguggd hadd wej aa von de hellenistische Monarchije als wej n' jüdische Goddestoad; vgl. Hengel 1980, p. 123) [Taeger, Altertum II 446] ##447-467## B. Die polliddisch Ennwigglung 1. De hellenisdische Stoad [Taeger, Altertum II 447] De Ehreplatz geheärd hier m'Antigonos Gonatas, deä wo de vlajschd selsaamsde, awweä bestimmd de inderessandesde in de Gennerazjoon nach de Diadoche woar. Wej sajn Vaddeä Demetrios Poliorketes im Suff gestoarwe woar, hedd kaans aach nua n'Grosche uff'n gewedd, awweä dann nach soville Rüggschlääsch, dess aach n'Odysseus schon's Hannduch gewoaffe hedd, iss'eä doch noch Keenisch von Makedonije woarn. De Antigonos Gonatas woar kaan schiene Mann (schrajbd de Seneca, De Ira III 22,4), awweä eä woar n'studierde Mann (bajm stoische Fillosoof Zenon von Kition in Addeen), deä sisch aach geärnn midd Studierde umgäwwe hadd (zou de Studierde am Antigonos sajm Hof vgl. Tarn 1913, p. 223ff.); eä woar n'Stoiker, awweä deä Godd, den wo eä als sajn Schutzgodd uff soi Münse hadd schlaache loasse, woar de Pan, nedd groad berühmd fir soi stoisch Rouh, sonneärn fir panisch Ennsetze unn Chaos (Merker 1960; s.a. Theocr. VII 111f.); unn als Heäscheä woar'eä so flischdbewussd (s. z.B. Aelian, VH II 20; vgl. Béranger 1964), dess mer so rischdisch oo die Preusse unn'n Aale Fritz eärinneärd wird (üwweä'n Antigonos Gonatas gibbd's die berühmd Leäwnsbeschrajwung vom Tarn 1913). [Taeger, Altertum II 447,1] Ptolemaios II. Euergetes (zou dem sajne Ausepollidigg vgl. Beyer-Rotthoff 1993) [Taeger, Altertum II 447,2] -------------------------------------- [cdxlix] [cdxlix,2] Magas von Kyrene [cdxlix,2] So iss, da iss sisch die Foaschung aanisch (aach Taeger 1958, II 449), e Stoadesysdeem ennstanne, unn da hawwe draj Gruhsmäschde bzw. Terridorijalrajsche(s'Seleukiderajsch, s'ptolemäische Egybbde unn's antigonidische Makedonije) unn ville Klaa- unn Middlstoade (grieschische unn neddgrieschische) debajgeheärd: In de Ägäis Rhodos; im grieschische Muddeäland Addeen unn Spadda unn s'Boiotische (dadezou Beloch 1912, IV 2,370) unn ville anneärre Staddstoade (von dene ville awweä noch unneä'm Antigonos Gonatas soi Heärschafd komme sellde; wajdeäleäse: Gschnitzer 1960, 74-76), dann die gruhse Koina, die Aitoler unn ab 280 v.Chr. aach die Achaier; am Bosporus unn am Schwoazze Meär so Stoade wej Bithynije unn ville grieschische Staddstoade wej Byzanz, Kalchedon, Byzanz odeä Herakleia Pontika; sonsd im Klaasijaddische oasch wiscdhisch weärd Pergamon. De Taeger (Taeger 1958, II 449) schrajbd wajdeä, schonn freuh hedd sisch wejjeä de Geschischd unn de Kulduur ihrm Oifluß so ebbes wej e Gefeuhl von Gemajnschafd gereeschd, unn dadraus hedd sisch die Idee vom Glajschgewischd von de Gruhsmäschde ennwiggld, awweä des Gefeuhl von Gemajnschafd wier se schwach gebliwwe, unn desdewäje hedd's aach noch als Spannunge zwische de Gruhsmäschde gäwwe. S'gibbd Foascheä, die wo maane, die gans ausepolliddisch Geschischd vom Huuchhellenismus wier bestimmd vom Veäsuch, des Glajschgewischd von de Kräfde se errajsche (z.B. Ehrenberg 1960, p. 167.172.196); widdeä anneärrn maane, des wier nedd die bestimmnd Idee geweäse (z.B. Otto 1934, p. 35 odeä Stier 1957, p. 35f. 41. 151 odeä Braunert 1964, p. 89ff.). [cdxlix,3] In Hellas selweä woar's Koinon (was mer midd "Bund" odeä "Bundesstoad" üwweäsetze kann) die Stoadsfoamm, in deä die Polis sisch noch emmaa als Machdfakdoor eddabliern konnd. Größemääsisch hawwe die Koina in ihrne gruhse Zajd zwische de klassich Polis unn de hellenistische Rajsche gestanne; miesdns hawwe sisch demmograodische Poleis aus aam Stammesgebied oddeä zusammehängnde Gebiede zou'm Koinon veäbunne. Aach die Koina selweä hadde e demmogroadisch Veäfassung (Ehrenberg 1965, p. 126ff.; Larsen 1968; Giovannini 1971; Demandt 1995, p. 237ff.). Ennstanne woarn die Koina schonn vill freujeä, awweä so als `Stammeskuldgemajnschafde' (zou de Achäer vgl. Aymard 1935). Woanneäsdeä hadd sisch die Polis so rischdisch braad gemachd, awweä in so Gebiede wej im Aitolische odeä im Achäische hawwe die Koina üwweäleäbd. Da woar de Leud de lannschafdlische Sesammehald unn die Stammesgenosseschafd wischdischeä als wej's ajenne Oaddsschild. Unn des woar hald deä Neährburremm, uff dem de Aitolische Bund unn de Achäische Bund gruhs woarn sinn. Dej zwaa hawwe ihrn besonneärre Rajz fir jedn, deä wo sisch mid'de aale Griesche ihrne Geschischd beschäfdische duud, wajl da weärd immeä gejammeärd, dej Griesche hedde nie n'oostennische Stoad üwweä die Polis ennaus sesammebasdelle kenne, Klaastaaderaj, Zeäsplidderung, Eäbbüwwl usw. No ja, de Aitolische Bund unn de Achäische Bund, des sinn so die wajse Raawe: Des woarn nemmlisch die aansische fungzioniernde Bundesstoade, die wo die Griesche sestann gebroochd hawwe. Also, wej hawwe se fungzjonierd? Irschd'emmaa mussd's e fungzjoniernd Awwajdsdaalung gäwwe zwische de aanselne Poleis, die wo im Bund middgemachd hawwe, unn de Bundesreschierung. Die Bundesreschierung woar zoustennisch fir die Ausepollidigg, also aach fir die Kriesche, fir die Münzhohajd unn weä neu in de Bund ennajduaffd. Im dridde Jahrhunneärd, was dene zwaa Koina ihr gruhs Zajd geweäse iss, hawwe se aach gans ehnlische Instiduzjoone enwiggld: N'Genneraal, der wo immeä fir a Juhr gewähld woarn iss unn so e bissi wej de Bundeskanzleä woar (stratêgos) unn e Radsveäsammlung, so e bissi wej e Pallamend (boulê odeä synhedrion) unn e Vollveäsammlung von de ganse Bürjeä, die wo vlajschd nua aamual im Juhr gedaachd hadd (ekklêsia); dadeneeweä hadd's aach noch so ebbes wej e Mischung aus Reschierungskabinedd unn huhe Veäwaldungsbeamde gäwwe, die wo die jedn Daach voakommende Geschäfde eäleedischd hawwe (dêmiourgoi odeä apoklêtoi). Awweä was wier de besde Stoadsabbarad ohne die Bürjeä? Bürjeä woar naddirlisch jedeä irschd'emmaa in sajneä ajennen Polis, die wo Middglied im Bund woar. In'erreä anneären Bundespolis konnd'eä nedd wähle odeä gewähld weärn, awweä soi sonsdische Bürjeärääschde, die woarn in jedeä Bundespolis geschützd: Eä woar also kaan Auslenneä. Des nennd mer Sympolitie. Des woar fir die aanselne Bürjeä n'Kombromiss zwische Polis unn Bundesstoad. An dem ganse kennde sich die Eurogroade in Bruxelles emmaa e Bajspill nomme! Seirschd fassboar als polliddisch hannlnd Gemajnschafd weärn fir uus die Aitoler; die hadde sisch so um 370 v.Chr. sesammgeschlosse, vlajschd gejjeä de Thebaner ihr Gruhsmachdgemäsch (vgl. Larsen 1968, p. 80.196); awweä so rischdisch midd Schmagges hawwe se sisch in die Geschischdsbüscheä gebombd, wej se im Lamische Kriesch als aansische nedd voam Antipater unn'm Krateros in die Knej mussde. Unn die Achäer hawwe desselwe geschaffd, wej de Aratos von Sikyon im Juhr 251 v.Chr. soi Heimadstadd Sikyon in de Bund gebrachd hadd unn dann des Achäische Koinon zum mäschdischsde Stoad in Hellas neäweä de Aitoler unn de Makedone gemachd hadd. Die Aitoler hawwe also s'elleärre (unn grisserre) Koinon, awweä se stehn immeä so e bissi im Schadde von de Achäer, wajl se n'schlääschde Ruf hadde. Ville Aitoler hawwe hald ihr Wegg als Söldneä, Pirraade unn Räuweä veädiend. Awweä aach die Achäer woarn nedd ohne, des weärn noch sejje (dadezou besonneäs z.B. Larsen 1968 odeä Daverio Rocchi 1993; spezjell zum Achäische Bund: Aymard 1938 unn Urban 1979 unn Schwerdtfeger 1974; unn spezjell zou de Aitoler: Flacelière 1937). [Taeger, Altertum II 449,3] ----------------------------------- [cdl] [cdl,1] Awweä nua unneä de Antigonide iss die aald makedonisch Stoadsoaddnung eähaale gebliwwe, unn die Antigonide mussde die Makedone nach'm aale, von de Voafahrn üwweäliefeärde Rääschd ('patrios nomos' uff grieschisch) reschiern. Anneäsdeä als die Seleukide unn die Ptolemäer woarn die Antigonide kaa absolude Heäscheä (vgl. Mooren 1983). [Taeger, Altertum II 450,1 Ende] [cdl,2] Naddirlisch mussde die hellenistische Heäscheä, besonneäs die Ptolemäer unn die Seleukide, immeä druff uffbasse, dess die oihajmisch Bevölgerung nedd uff die Barrikade gange iss. Unn's gihd de Mensche wej de Leud: Wann die Heäscheä mih uff die Oihajmische oogewisse woarn, hadd's mih Konzessjoone gäwwe; unn wann sisch's Road widdeä in die anneä Rischdung gedrehd hadd, dann konnd mer die Schraub widdeä oodrejje. Wej de Seleukos I. ab 312 v.Chr. noch de Uffstand gejjeä'n Antigonos Monophthalmos geprobd hadd, woar'eä "aan Aasch unn aan Kobb" mid'de Babylonier (so z.B. Kuhrt/Sherwin-White 1993, p. 10); wej dann nach'm Antigonos Monophthalmos sajm Duud die grieschische unn makedonische Aussiedleä komme sinn unn Land gebrauchd hawwe, mussde des die Oihajmische abgäwwe (des hier nach Grainger 1990, p. 145 unn aach sonsd). Unneä'm Strisch kennd mer naddirlisch maane, dess die Seleukide vom Seleukos I. sajneä Fraa Apame, die wo aus'erreä baktrisch Fürsdefamillje gestammd hadd unn'm Antiochos I. soi Muddeä woar, also dess die Seleukide e goud Verhäldnis zou de Iraner geeärbd hedde. Awweä nua baj de Errooweärung von Baktrije im Juhr 307 v.Chr. had'die Apame vlajschd e Roll gespilld (dadezou Grainger 1990, p. 106 & 152); spädeä hawwe die Seleukide, so wajd mer's wisse, kaa Iranerwajbsleud mih gehoiroad. Unn des iss immeä aans von de Aggumende von dene, die wo saache, die Seleukide wiern aach nedd anneärsdeä zou ihrne barbarische Unneädaane geweäse wej die anneärn; von "Veäschmelzungspollidigg" kaa Spur. Awweä, was vlajschd wischdischeä woar, so ähnlisch wej die Ptolemäer, hawwe sisch aach die Seleukide mid'de bestejjnde Veähäldnisse (die wo ofd noch elleä als die Achämenide woarn) unn de traditionelle Owweäschischde (besonneäs de iranische Aristokroade, awweä aach z.B. die babylonische Paffe) arrangschierd. Wajl, annesdeä wier's aach nedd gange. Unn desdewäje woar wischdisch, dess groad die zwedd Gennerazjoon, also so Keälle wej de Antiochos I. odeä de Ptolemaios II. Philadelphos, e gans bestimmd Boodschafd veäbrajd hadd: Hier sinn midd Hilf von de Göddeä Keenischsdynnasdije ennstanne, uuseä Väddeä woarn rääschdmäsische Keenische, mir sinn rääschdmäsische Keenische, unn uuseä Kenn weärn des aach soi; mir sinn hier, unn mir blajwe aach hier; midd uus müssd ihr reschenne, unn uff uus kennd ihr aach reschenne. Ob mir die Seleukide odeä die Ptolemäer nomme, sej wollde so selbveästännlisch als Keenische ooeäkannd wej freujeä die Achämenide. De Antiochos I. Soter (m' Seleukos I. Nikator sajn Suh) z.B. hadd e neu Zajdreschnung oigefihrd. Noamal woar, dess midd jedm neue Keenisch die Zähleraj widdeä von voanne oogefange hadd. Des iss de dridde Daach im viadde Monadd vom fünfde Reschierungsjuhr vom Keenisch Sounnso. Also so hawwe'se's bis zum Antiochos I. Awweä de Antiochos, deä hadd'm Seleukos I. soi Juhrn aafach wajdeäzeähle loasse unn so e dynnasdisch Zajdreschnung geschaffe, die Seleukidechronnoloschie. Also mussde die Leud jetz so reschenne, des iss des sounnsovillde Juhr sajdem de Seleukos I. Heäscheä woarn iss. Die Nochfolscheä vom Antiochos I. hawwe des aach so gehaale. Unn die Leud konnde sejje, so lang gibbd's die Seleukide schon (nach Kuhrt/Sherwin-White 1993, p. 27). Bis wajd ins zwedde Joahrhunneärd v.Chr. ennaj hawwe die Seleukide ihrn Loade gans goud in Schuß gehaale. Unn so iss de Seleukide ihr Rajsch nedd oo de Stajderaje von de aanselne Völgeäschafde gejjeä ennanneä kabuddgange - die Judde in Koilesyrije sinn die Ausnahm von de Reeschl geweäse (so Taeger 1958, II 450; e ähnlisch Meinung, nach deä s' Seleukiderajsch oasch lang n'eäfolschrajsche Stoad woar, hawwe u.a. Musti 1977, p. 210ff. unn Wolski 1974 unn Wolski 1976a unn Wolski 1977 unn Wolski 1982 unn Wolski 1984 unn Kuhrt/Sherwin-White 1987 unn Kuhrt/Sherwin-White 1993), wajl da rellischjöös Veäbabbdhajd, Haß uff die Frimde unn sozjaale Spannunge, also, gell, alles uff aam Haffe geweäse iss. Irschd de veälorenne Kriesch gejjeä die Römeä (so Taeger 1958, II 450 wajdeä) unn dene ihr hinneähäldisch Gemäsch, die hedde m'Seleukiderajsch s'Magg aus de Knoche gesooche. [Taeger, Altertum II 450,2] [cdl,3] De Taeger (Taeger 1958, II 450) schrajbd wajdeä, s'wier uuveäajnboar mi'm Wese vom makedonische unn aaldorijendaalische Keenischduum geweäse, dess des Heärrevolg de Souverän geweäse wier. Da hadd'eä aach gans rääschd. De hellenisdische Stoad woar'n absoludisdische Stoad, wo de Keenisch saache konnd: De Stoad, des bin isch. Da sinn sisch die miesde Foascheä aanisch (aach de Taeger, aach wann deä irschd unne uff de Sajd cdlii von "Absolutismus" schwätze duud). Wajdeä schrajbd de Taeger (Taeger 1958, II 450), de hellenisdische Keenisch wier in sajm Rajsch de owweäsde Krieschsheärr, de owweäsde Rischdeä unn Veäwaldungsscheff unn de owweäsde Parreä geweäse, soi Abzajsche wiern de purpurne Mandl unn es Diadem geweäse; in sajne Befuuchnisse unn Abzajsche hed'de hellenisdische Keenisch makedonisches unn aaldorijendaalisches veäajnd. Wem'mer sisch die ganse Staduwe unn anneärn Bildeä von de hellenisdische Keenische oogugge duud, so de Shipley (Shipley 2000, p. 66), dann iss des Diadem (‚diadêma') des aansische Abzajsche, was se all oo hawwe. Des Diadem woar e weiß odeä purpur midd'eärreä weiß Stirnbind (zum Wajdeäleäse: Ritter 1965, p. 79ff. 122ff. 128ff.). Was hääsd des im aanselne? 1-) De hellenisdische Keenisch, deä hadd gans ellaa fir sajn Stoad gestanne. De Keenisch woar kaam kaa Räscheschafd schuldisch. Eä konnd mache, was'eä wolld. 2-) Auseä m'Keenisch hadd's sonsd nua Unneädaane gäwwe (awweä kaa Bürjeä wej in Addeen odeä Rom). 3-) Stoad, des woar alles, was'm Keenisch unneästanne hadd. 4-) De Keenisch woar de owweäsde Gesetzemacheä, eä woar des lebendische Gesetz (nómos émpsuchos / lex animata; vgl. z.B. Ehrenberg 1960, p. 214f. 333f.). 5-) M'Keenisch woar des ganse Land in sajm Rajsch. Irschd woar des Land "mi'm Speär" (chôra doríktêtos) eärooweärd woarn, dann konnd's oo die Bouwe wajdeäveäeärbd weärn. De hellenisdische Stoad woar also aach e Eäbbmonarschie. Awweä aach wann de hellenisdische Stoad e Eäbbmonarschie woar, hadd's aach so ebbes wej'n Lajsdungsgedangge gäwwe. In de Suda (was e byzantinisch Lexigonn iss) kam'mer e Definizjoon von de Keenischsheäschafd (‚basileía') finne, die wo noch aus de hellenisdisch Zajd stamme duud (vlajschd vom Chrysipp von Soloi). In de Suda, s.v. basileía, stihd so vill wej: Nedd die Nadduur unn aach nedd die Gerääschdischkajd deed aus Mannsleud Keenische mache, sonneärn dess dej Mannsleud e Ammee kommandiern kennde unn die Stoadsgeschäfde lajde kennde; so wier's geweäse mi'm Philipp unn de Nochfolscheä vom Alexander; m'Alexander sajm naddirlische Suh hed'des nedd geholfe, wajl deä weär nedd so gans rischdisch im Kobb geweäse; dadefir weärn dej, die wo kaa Veäbindung zum Alexander gehabbd hedde, Keenische üwweä die gans bewohnd Weld woarn (dadezou Kaerst 1898, p. 59ff. odeä Tarn 1913, p. 253ff. odeä Ehrenberg 1960, p. 215 odeä Bengtson 1969, p. 381). Deä Lajsdungsgedangge woar noch lang wischdisch, unn so hadd ofd genungg de aane Broureä gejjeä'n anneärn gekämfd, wajl jedeä hadd gemaand, dess'eä selweä de besseärre Keenisch wier. Des finne mer aach so e bissi baj de Keenischinne. De Keenische ihr Wajbsleud, die Keenischinne, die hadde offizijell nedd des Rääschd midd se reschiern, so de Taeger (Taeger 1958, II 450), awweä ville Wajbsleud aus de Keenischsdynasdije hawwe gans schieh middgemischd! Vlajschd iss's kaan Zufall, dess de Tiddl ‚basilissa' (Keenischin) baj de Makedone irschd nach 306 v.Chr. beleeschd iss (vgl. Carney 1991 unn Shipley 2000, p. 71). Voallm wej die Diadoche oogefange hawwe, Dynastije se gründe unn midd dynasdische Ejjeschliesunge Pollidigg se mache, sinn die Wajbsleud wischdisch woarn fir die hisdoorisch Üwweäliefeärung. Gans berühmd iss die Liebesgeschischd zwische'm Seleukid Antiochos I. Soter unn sajne Stejfmuddeä Stratonike, m'Demetrios Poliorketes soi Dochdeä; n'grieschische Doggdeä hed'de Seleukos I. Nikator üwweäredd, soi jung Fraa fraj se gäwwe unn midd sajm Suh se veähoiroade (Plut. Dem. 38; App. Syr. 59-61). Waschajnlisch, so de Shipley, iss die Geschischd nedd wuhr, sonneärn gihd uff die Probaganda serigg, mid'dere de alle Seleukos sajm Suh Antiochos die Nochfolsch eälajschdeärn wollde (Shipley 2000, p. 71; vgl. aach Kuhrt/Sherwin-White 1993, p. 24f.130 unn Kuhrt/Sherwin-White 1991, p. 83ff. unn Brodersen 1985). (zou de Ptolemäer ihrne Monarchie spezjell de Heinen 1978, aach wann's ausweärds iss) [Taeger, Altertum II 450,3] [cdl,4] Goddheärscheäduum (n'goure Üwweäbligg vom gruhse Alexander bis zum Augustus gibb'de Walbank 1987) [Taeger, Altertum II 450,4] --------------------------------------------- [cdli] [cdli,3] Reddeä (‚Sôtêr') iss de Ptolemaios I. Lagou von de Leud aus Rhodos gedaafd woarn, wajl eä hadd'n gejjeä'n Demetrios Poliorketes geholfe; unn aach de Seleukid Antiochos I. iss fir sajn Siesch üwweä die Galater zum ‚Sôtêr' eänannd woarn, mir wisse awweä nedd, von wem (App. Syr. 65); ‚Sôtêr', des woarn n'Kulttiddl von so Göddeä wej Zeus odeä Asklepios. Wem'mer sisch die Porträts von Keenischn aus'm freuje Hellenismus oogugge duud, dann siehd mer, dess hej noch kaa Glajschsetzung vom Keenisch midd'm Godd voalajje duud. Awweä des aane odeä anneärre Addribuud, was mer baj'eärreä Göddeästaduwe finne duud, gibbd's dann aach baj de Keenische ihrne Porträts. Z.B. gibbd's da e Staduwe vom Demetrios Poliorketes, wo eä klaane Bulleheärnschen uffhadd (Smith 1988, Nr. 4). Die veäwajse uff'n Dionysos, deä wo ja üwweähaabd de Modellgodd fir die hellenisdische Keenische woar. M'Dionysos soi Staduwe hawwe kaa so Heärneä, awweä m'Dionysos iss ofd e bullehafd Nadduur zougesproche woarn. M'Demetrios soi Heärnschen woarn kaan Wingg mi'm Zaunpaal, dess'eä Dionysos wier, awweä wej de Dionysos se soi odeä so ähnlische Kräfde se hawwe, des woar rääschd (Smith 1993, p. 207f.; vgl. awweä auch Ridgway 1993, p. 239f.). [Taeger, Altertum II 451,3] Demetrios Poliorketes (vgl. zum Blajstifd: Plut. Dem. 24 odeä Diodor XX 102,2-4 odeä Duris, FGH 76 F 13 = Athen. VI 253 d-f; dadezou de Habicht 1956 & 1970 passim unn de Kertesz 1978 unn Shipley 2000, p. 160f.) Vom Demetrios Poliorketes [Taeger, Altertum II 451,3] [cdli,4] Des ellsde bekannde Bajspill fir die kuldisch Veäeährung von'm Diadoch stammd aus'm Brejf, den wo die Stadd Skepsis oo'n Antigonos Monophthalmos geschriwwe hadd Anno 311 v.Chr, wo de Antigonos noch emmaa Keenisch woar; dadroi stihd, dess de Antigonos e Kuldstatuwe unn'n Aldaar unn e goldn Kron unn so Zeusch hald krijje deed (OGIS 6). Spädeä, vlajschd 305/4 v.Chr., hawwe dann z.B. die Nesiote m'Ptolemaios I. kuldische Eähre glajsch de Göddeä ihrne zougesproche (Syll. 390). De Taeger hadd gans rischdisch fesdgestelld, dess des washafdisch noch kaa Veägoddung iss, wann'n Heäscheä kuldisch veäeährd woarn, wej'n Godd, nedd als'n Godd (des hadd aach die Claire Préaux - Préaux 1978, p. I 251ff. - gans deudlisch gezajschd). Aach wann ville Heäscheä spädeä als Göddeä veäeährd woarn sinn, so e rischdisch rellischjöös Gefeuhl fir dej "Menschegöddeä hadd's nedd gäwwe. De Sinn unn Zwegg von dere Veäoostaldung hadd dadroi gelejje, de Unneädaane die riesngruhs Machd vom Keenisch unn sajneä Dynnasdie se demonsdriern. Niemand hadd, so wajd mer des sejje kenne, zum Heäscheä gebeäd, awweä vill hawwe zou de Göddeä fir m'Heäscheä soi Gesundhajd gebeäd. Bisheä hadd mer noch kaa Weijung fir'n Heäscheä gefunne, awweä ville Dausnd fir die "rischdische" Göddeä (so Dihle 1993, p. 289). Aach de Seleukide ihrn Heäscheäkuld hadd so ähnlisch oogefange wej baj de Ptolemäer. De Seleukos I. Nikator hadd sisch nedd offizjell als Godd veäeährn loasse, awweä eä hadd veäbrajde loasse, soi Dynnasdie deed vom Apollon von Didyma abstamme (OGIS 227; 219; Diod. XIX 90,4; Justin XV 4,2ff. App. Syr. 56f.; vgl. zou dem ganse de Rostovtzeff 1935 unn Funck 1974 unn Kuhrt/Sherwin-White 1993, p. 27f.). Also de Pompeius Trogus hadd geschriwwe (Justin XV 4,1-9): "(§1) Priusquam bellum inter Ptolomeum sociosque eius adversum Antigonum committeretur, repente ex Asia maiore digressus Seleucus novus Antigono hostis accesserat. (§2) Huius quoque virtus clara et origo admirabilis fuit; (§3) siquidem mater eius Laodice, cum nupta esset Antiocho, claro inter Philippi duces viro, visa sibi est per quietem ex concubitu Apollinis concepisse, (§4) gravidamque factam munus concubitus a deo anulum accepisse, in cuius gemma anchora sculpta esset; iussaque donum filio, quem peperisset, dare. (§5) Admirabilem fecit hunc visum et anulus, qui postera die eiusdem sculpturae in lecto inventus est, et figura anchorae, quae in femore Seleuci nata cum ipso parvulo fuit. (§6) Quamobrem Laodice anulum Seleuco eunti cum Alexandro Magno ad Persicam militiam, edocto de origine sua, dedit. (§7) Ubi post mortem Alexandri occupato regno Orientis urbem condidit, ibi quoque geminae originis memoriam consecravit. (§8) Nam et urbem ex Antiochi patris nomine Antiochiam vocavit et campos vicinos urbi Apollini dicavit. (§9) Originis eius argumentum etiam in posteris mansit, siquidem filii nepotesque eius anchoram in femore veluti notam generis naturalem habuere." Groad de Antiochos I. schajnd dadefir gesoaschd se hawwe, dess so Geschischde unn noch anneärre üwweä ihm sajn Vaddeä als wajdeä veäzehld unn vlajschd aach geglaabd woarn sinn. Was kennd e besseä Aushängeschild fir e Dynnasdie soi, als wann se vom Apollon abstamme deed! Unn so iss de Apollon deä Godd, deä wo am häufischsde uff de seleukidische Münse uffdauche duud. Unn de aale Seleukos unn soi Fraa Apame sinn - naddirlisch muss mer fasd schon saache - nach ihrm Duud kuldisch veäeährd woarn. De Antiochos hadd in Seleukeia Pieria uff'm Grab von sajm Vaddeä n' Tembl baue loasse (App. Syr. 63). Unn weä dej veägöddlischde Voafahrn (uff grieschisch die 'progonoi'; dadezou besonneäs Rostovtzeff 1935) veäeährd hadd, deä hadd gezajschd, dess'eä treu zou de Seleukide stih duud. Kuhrt unn Sherwin-White (Kuhrt/Sherwin-White 1993, p. 28) schrajwe, dej 'progonoi' hedde zwaa Zwegge gehabbd: Fir die Leud auseähalb vom Seleukiderajsch wiern se n'Fokus fir de Ausdruck von Loyalidäd unn Treue geweäse, unn fir die Leud inneähalb vom Rajsch wier deä Kuld e Bekundung von'm kollektive Monarschismus geweäse. Also, de Progonoi-Kuld als aans von de Strigge, die wo'e Rajsch ideell sesammegehaale hawwe. [Taeger, Altertum II 451,4] Unneä de Antigonide hadd's im Makedonische kaan Heäscheäkuld gäwwe. Anneäsdeä woar des in de grieschische Poleis, die hawwe naddirlisch de Antigonide duasch kuldisch Veäeährung ihr Uffwaddung gemachd. Unn die Antigonide weärn nedd bies geweäse soi driwweä (zwajflhafd iss de Fall vom Antigonos Gonatas, awweä aach deä iss in Addeen kuldisch veäeährd woarn; dadezou de Uffsatz vom Habicht 1995). Immeähi hadd de Antigonos Gonatas, wej'eä die Kelte besieschd gehabbd hadd, Münse schlaache loasse, wo eä selweä druff woar, unn da hadd'eä die Heärneä vom Godd Pan uffgehabbd, wajl de Godd Pan hedd in dere Schlachd gejjeä die Kelte middgekemfd (vgl. Préaux 1978, I 252f.). [Taeger, Altertum II 451,4 Ende] ---------------------------------------------- [cdlii] Uff'n irschde Bligg will des nexde nedd so rääschd basse baj des ganse Veägoddungsgemäsch, wajl was die hellenisdische Keenische unn voa ihne schon de Philipp II. unn de Alexander d.Gr. benutzd hawwe, wo se midd ihrne Leud sesammesoi konnde unn midd'n babbelle, des woar des Symposion, die Trinkgesellschafd odeä des Trinkgelaache. Awweä nua uff'n irschde Bligg, wajl baj de Griesche hadd's aach'n Godd Dionysos gäwwe, de Godd vom Woi unn vom Rausch, awweä des iss e anneä Geschischd. Baj de Griesche hawwe sisch die Mannsleud zum Symposion gedroffe, hawwe Woi midd Wasseä gedrungge, gespilld unn sisch unneähaale. Bajm Philipp unn bajm Alexander woar des schon e bissi anneäsdeä. Dej Keenische woarn Makedone unn Soldoade. Die hawwe midd ihrne Leud so rischdisch aan druffgemachd unn hawwe aach üwweä Kriesch unn Pollidigg gebabbld. Weä waas, vlajschd hawwe se e poar weldhisdoorisch wischdische Ennschajdunge mi'm besoffene Kobb gefälld. Fir die hellenisdische Keenische woar's Symposion die Gelejjnhajd, ihrn Rajschdumm unn ihr Gruhszüschischkajd se zajsche. Hier konnde se midd ihrne Beradeä unn Unneägäwwenne sesammekomme unn geschajd schwätze. In de Lidderaduur woar des Symposion, wo sisch de Keenisch unn'n weise Mann unneähaale, e bebliebd Thema (z.B. Plut. Alex. 64; Plut. Pyrrh. 14 odeä Jos. AJ XII,175; vgl. Préaux 1978, I 227ff.). (üwweä de Keenische ihr "Freunde", die Philoi, vgl. Herman 1980 unn Le Bohec 1985) [Taeger, Altertum II 452, unten] -------------------------------------------------- [cdliii] [cdliii,2] De hellenistische Heäscheä ihr Ammejje woaarn so im Prinzip aach nedd vill anneäsdeä als'm Alexander soi; goud, hej unn doo sinn die Noome anneärsdeä woarn, awweä mer siehd glajsch, wo die hellenistische Ammejje errausstamme duun (üwweä die hellenistische Ammejje s. die monumendal franseesisch Doggdeäeärwedd vom Launey 1949). Die miesde Soldoade, die wo in dene grieschisch-makedonische Kamfveäbenn gediend hawwe, woarn Söldneä aus Griescheland; die Foascheä maane, s'hedd zouvill Leud in Hellas gäwwe unn nedd genungg Awwajd unn Land, des'se sisch ihrn Leäwnsunneähald veädiene konnde. Unn dann hadd's aach als noch Leud gäwwe, die wo im Exil leäwe mussde, unn des solle nedd groad weenisch geweäse soi. In de Keenische ihrne Ammejje konnd jedeä diene: De Exilierde, deä, wo kaa Bürjeärääschde irjndwo gehabbd hadd, awweä aach die Bürjeä. Unn jedeä konnd es bissi ebbes weärn unn ebbes veädiene (Taeger 1958, I 453; Shipley 2000, p. 56; Préaux 1978, I 312ff.). Vljasch aach wajl die Griesche de Lamische Kriesch veäloarn hadde, sinn noch mih Griesche als wej sonsd foaddgemachd unn sinn Söldneä woarn: Anno 317 v.Chr. had'de Antigonos Monophthalmos achdunnzwansischdausnd (28.000) Mann Infandrie unn achdausndfünfhunneärd (8.500) Kawallerie gehabbd; sajn Geeschneä, de Eumenes von Kardia, hadd fünfunndrajsischdausnd (35.000) Mann vom Foußlabbegeschwadeä gehabbd (Diodor XIX 27). Anno 306 v.Chr., also elf Juhr spädeä, had'de sälwe Antigonos schonn achzischdausnd (80.000) Mann Infandrie gehabbd (Diodor XX 73). Anno 217 v.Chr., wej de Seleukid Antiochos III. uff's Egybbdische luusgange iss, konnd'eä sibbzischdausnd (70.000) Mann Infandrie unn fünfdausnd (5.000) Mann Rajderaj errimkommandiern; dadevoo hawwe viazzischduasnd (40.000) Mann aus Griescheland unn'm Klaasijaddische gestammd (Polyb. V 65-65). Des wiern nua e poar ausgewählde Zoahle, so de Shipley (Shipley 2000, p. 57; vgl. Griffith 1935, p. 20ff.), awweä se deede zajsche, dess die Auswanderung aus Griescheland unn de Söldneädinnsd e gans gruhs Sach geweäse wiern; besonneäs aus dene Gejjnde, wo's nedd ville Städde gäwwe hadd wej Aitolien, Thessalije odeä Kreta. Söldneä als Komödjefigur (vgl. Launey 1949, II 794ff.) Awweä mer hadd hald aach noch Reseärve gebrauchd, unn weenisch kosde solld's aach noch: Desdwäje sinn ville von dene Söldneä zou Aussiedleärn gemachd woarn, die wo vom Keenisch e Stügg Land kriehd hawwe (wajl Land, dadevoo hadde die Ptolemäer unn Seleukide mih als gennuch), wo se devoo leäwe sollde. Baj de Seleukide hawwe dej Soldoade ofd in Städde gewohnd, awweä baj de Ptolemäer sinn se gans uugrieschisch uff'm flache Land oogesiedld woarn; dej sinn dann Kleruche gehaase woarn (vgl. Uebel 1968 unn Bagnall 1984): Kleros, dess woar dess Stüggsche Land, was'se hadde, unn deä, deä wo so'n Kleros hawwe duud, dess iss'n Kleruch. Awweä warum hawwe die Ptolemäer ihr Kleruche so üwweä's Land veädaald? Dess hawwe die Ptolemäer waschajnlisch desdewäje gemachd, des'se ville Leud hädde, die wo grieschisch gebabbld hawwe. So Leud hawwe die Ptolemäer dadefir gebrauchd, des'se de oihajmische Egybbdeä Drugg mache konnde wejjeä Steujeärn unn Abgaawe bezoahle unn so (so sääd's de Samuel 1993, p. 206f.). Am Oofang woarn die Landstüggeä, die wo de aanselne Kleruch gehabbd hadd, m'nua zua Nutznießung üwweäloasse, awweä baald iss dadraus so ebbes wej "Eäbbpoochd" woarn, unneä de Bedingung hald, dess de Besitzeä Soldoad soi mussd. So hadd's im ptolemäische Egybbde widdeä so ebbes wej e "Kriescheäkasd" gäwwe wej unneä de aale Pharaone. Baj dene ptolemäische Kleruche uff'm Land hadd dann aach bald die Veämischung mid'de Oihajmische oogefange, unn spädeä konnde dann aach rischdische Egybbdeä Kleruche weärn. [Taeger, Altertum II 453, 2. Absatz Ende] [cdliii,3] Tainaron woar n'aale spaddanische Floddestützpunkt, deä wo gans lajschd gejjeä alle Oogriffe veädajdischd weärn konnd (so Griffith 1935, p. 259). [Taeger, Altertum II 453, 3. Absatz] -------------------------------------- [cdlv] [cdlv,2] Im Egybbdische iss des vljaschd besonneäs goud gange. Wajl, wo die Griesche hald gesaad hawwe, deä Godd, deä wo da baj de Auslenneä unneä dem unn dem Noome veäeährd weärn duud (z.B. woar die egybbdisch Göddin Isis fir die Griesche die Io, m'Zeus soi Geliebde, die wo von de ajfeäsüschdisch Hera in e Kouh veäwannld woarn iss unn de Zeus selweä woar de Egybbdeä ihrn Ammon), dess iss uuseä Godd Sounnso, da hawwe die Egybbdeä die Voastellung gehabbd, ihne ihr Göddeä, die kennde in gans vill veäschiedenne Gestalde uffdreärde unn in deede in Staduwe, Bildeä unn in de Pharaone wohne (Hornung 1971, p. 82ff.); z.B. woar die Keenischin Arsinoe II., m'Ptolemaios II. soi Schwesdeäfraa, u.a. s'Abbild von de Isis unn de Hathor (Roeder 1959, p. 115; vgl. aach Koenen 1993, deä schrajbd, des'sisch im ptolemäische Heäscheäkuld vill grieschisches unn egybbdisches veämischd hedd, wajl ja nedd nua die Griesche, sonneärn aach die Egybbdeä die Ptolemäerkeenische kuldisch veäeährd hawwe). Unn so is's kaa Wunneä, dess im Ptolemäerrajsch n'gans neue Godd enstanne iss, wo grieschisches unn egybbdisches inennanneägeflosse unn gezield veämengd woarn iss, de Sarapis-Kuld. De aale egybbdische Kuld vom Osir-Apis, deä wo in Memphis veäehrd woarn iss (mi'm Apis-Bulle unn so), also deä is so veäenneärd woarn, dess aach die Griesche ebbes demidd oofange konnde (so de Taeger 1958, II 455; anneäsdeä die Swiderek 1975: De Sarapis woar kaan neu eäfunnenne Godd, sonneän gihd uff die Hellenomemphite serigg, des sinn die Noochkomme von grieschische Söldneä, die wo unneä'm Pharao Psammetichos in Memphis oogesiedld woarn sinn). Die Griesche konnde ihne ihr Göddeä Zeus unn Hades da widdeäfinne. Aach s'Kuldbild woar grieschisch, wajl des Apis-Rindvieh von Memphis, des woar nix fir de Griesche ihrn Glauwe (Tac. Hist. IV 83ff.; Plut. De Is. et Osir. 28, 361F; vgl. Griffiths 1970, p. 394). Manetho (Pros. Ptol. VI 16934) (zum Sarapis unn sajm Kuld s. Stambaugh 1972 unn Hornbostel 1973) Mer muß awweä aach saache, dess's mid'dere gemajnsam Veäeährung nedd wajd heä woar. De Egybbdeä hadd sisch gesaad, heär'mer uff midd so'm neumodisch-grieschische Godd. Unn desdewäje woar de Sarapis midd sajm orijendalische Oischlaach nua baj de Griesche unn auseähalb vom Egybbdische n'Eäfolsch - fasd wej freujeä die Schlaacheäsängeä hej baj uus, wann se n'Ausweärds-Akzend hadde (vgl. Dihle 1993, p. 288f.). Unn de Huß maand sogoar, deä ganse Sarapis-Kuld, deä wier nua ebbes fir die Griesche im Egybbdische geweäse unn hedd baj dene so ebbes wej e rellischjöös Seammsegehörischkajdsgefeuhl eäzeusche solle (Huß 2001, p. 246). [Taeger, Altertum II 455,2] --------------------------------------------- [cdlvi] [cdlvi,1] Naddirlisch wussde die hellenisdische Heäscheä, wej se die Poleis nomme mussde, wann se ebbes errajsche wollde. Wajl, wann so'n Keenisch mäschdisch genunng woar, konnd eä die Poleis wej'n Tyrann behannelle, awweä eä mussd aach mäschdisch genungg soi, dess'eä die Andwoadd veädraache kennd. Wajl, gejjeä so e Veähalde woarn die Poleis so rischdisch allergisch, unn da woarn ja aach noch anneärre Heäscheä, zou dene mer üwweälaafe konnd. Also, wann'n hellenisdische Heäscheä nedd gans bleed woar, hadd'eä die Poleis midd Resbeggd behannld unn woar kaan Gajzhals, wann so e Polis emmaa e bissi Geld gebrauchd hadd. Naddirlisch hawwe die Poleis miedns barrierd, awweä in ihrm Selbsdveäständnis woar des kaa Kriescheraj voa'm Tyrann, sonneärn Gefolgschafd fir jemand, dem wo mer danggboar soi mussd. De hellenisdische Keenisch had'da so soi bestimmde Rolle gehabbd: De Reddeä voa'm biese Fajnd (`sôtêr', wej de Ptolemaios I. von de Rhodijeä gedaafd woarn iss), de Befrajeä von'm Tyrann odeä de edle Spendeä unn Wohldädeä (`euergetes'; zum Wohldädeä besonneäs de englische Uffsatz vom Bringmann 1993). De Shipley (Shipley 2000, p. 106f.) schrajbd, s'deed ville Foascheä gäwwe,die wo maane deede, die Polis wier nedd des Ziel von de grieschisch Gesellschafd ihrne Ennwigglung geweäse, sonneän nua'n Schridd uff'm Weesch zou de Bundestoade (Koina) odeä zou de gruhse Fläschestoade, wej'm Römische Rajsch (dadebaj veäwajsd'eä uff'n Runciman 1990); wann des so gemaand wier, dess die Polis de Griesche ihr Probleme bajm Sesammeleäwe nedd hedd löse kenne unn des'se desdewäje duasch e besseä Veäwaldung hedd eäsetzd weärn musse, dann wier des falsch; die Polis wier e gans wunneäboar Weäggzeusch geweäse, dademidd hedd mer gans ville Sache gereeschld kriehd: Nedd nua die Veäwaldung, sonneän aach n'Rahme, wo die Leud ihr gans Gemäsch midd'ennanneä reeschelle hedde kenne; unn des hedd aach noch da geklabbd, wo die Polis zou'm hellenisdische Rajsch odeä sogoar unn groad zou de Römeä ihrm Rajsch geheärd hedd; unn anneäsdeä errim: Baj de hellenisdische Monaschije wier sovill deneäweä gange, unn se hedde die Römeä kaa Schangs nedd gehabdd, des deäffd mer aach nedd veägesse; so de Shipley (Shipley 2000, p. 106f.; vgl. aach Taeger 1958, I 329.407.418 et passim, deä wo aach dadevoo babbld, die Polis wier rajf zum Unneägang geweäse). Wej's aussiehd, hadd's in de hellenisdisch Zajd als weenischeä Leud gäwwe, die wo in Hellas uff'm Land geleäbd hawwe, unn's Land iss aach weenischeä genutzd woarn (fir Attika vgl. Lohmann 1993, I 248-254; allgemajneä Alcock 1994) (zou de Antigonide ihrne Heäschafd im Grieschische s. de Uffsatz vom Beloch 1902, wann'eä aach in ville Detajs schonn e bissi klabberisch iss) [Taeger, Altertum II 456,1] Was's Städdegründe oogejje duud, da hawwe die Seleukide de gruhse Alexander noch üwweädrumpd. De Appian (Syr. 57) schrajbd, de Seleukos I. hedd ellaa siwweunnfuffzisch Städde gegründ, die wo'eä midd Noome aus sajneä Famillje gedaafd hedd: seschzeh Antiocheias (nach sajm Vaddeä unn sahm Suh), fünf Laodikeias (nach sajne Mamme), neu Seleukeias (nach sisch selweä), draj Apameias (nach sjane irschde Fraa) unn a Stratonikeia (nach sajne zwedde Fraa, die dann soi Schwischeädochdeä woarn iss). Unn dann hedd'eä noch n'Haffe Städd in die Weld gesetzd, die wo grieschische Noome gehabbd hedde. De Appian hadd hier e bissi oasch üwweädriwwe; ville von dene Städde sinn irschd spädeä gegründ woarn. Awweä des woar schonn oaddenlisch, was die Seleukide da uff die Baa gestelld hawwe, gell! Awweä anneäsdeä als die grieschische Poleis unn die Städd im Phoinikische hawwe die neue Poleis unn Millidäärsiedlunge im Seleukiderajsch nedd selbstännisch weärn wolle (die Ausnahm von dere Reeschl woar die Endzajd von de Seleukidedynnasdie); unn waschajnlisch had'dadefir de Seleukos I. Nikator schonn gesoaschd midd'm oaddenlische Veäwaldungssysdem. Die Uffgab woar nedd aafach: Stagg sellde die Städde schonn soi, als Hannlszendre, dess Geld in die Kass keem, unn zua Beheärschung vom flache Land; awweä se sellde aach nedd gejjeä'n Keenisch gih. Dadefir iss in ville Städdscheä n'"Epistates" zoustännisch geweäse, also n'vom Keenisch oigesetzde Beamde, deä wo die Stadd beuffsischdischd hadd. De Epistates had'de Stadd Oaddeä gäwwe, was'm Keenisch soi "Wünsche" wiern. Die Städde hadde naddirlisch s'üblische grieschische Staddreschimend, unn des had'dann beschlosse, dess'm Keenisch soi Wünsch Befehl unn Gesetz soi sellde. Dadeneäweä hawwe noch Gannisoone in de Städde gelejje, unn die hawwe nedd nua die Uffgab gehabbd, die Stadd se veädajdische! Die Städde hawwe sisch also foamaal selweä reschierd, woarn awweä duasch de Epistates unn die Gannisoone zivil unn millidäärisch fesd ins Rajsch oigebunne. Naddirlisch hawwe aach die Städde ebbes dadevoo gehabbd, sonsd hed'dess ja fungzionierd: Mi'm Keenisch unn sajne Soldoade als Rüggedeggung konnde se die oihajmisch Bevölgerung beheärsche unn ausbeude. Unn des "A Hand wäschd die anneä"-Prinzip, gell, des woar die Grundlaach fir'n Eäfolsch von de seleukidisch Städdepollidigg. [Taeger, Altertum II 456,2] Ptolemais (zou dere Stadd: Plaumann 1910) [Taeger, Altertum II 456,3***?***] ------------------------------------------------ [cdlvii] [cdlvii,2] 2. Die Zajd von de ptolemäisch Thalassokratie (also de Ptolemäer ihr Heäschafd üwweä's Meär) [Taeger, Altertum II 457] [cdlvii,4] So ca. um 290 v.Chr. woar de Ptolemaios aach in de Ägäis stoagg: De Nesiotebund, den wo die Antigonide so gejjeä 315/314 v.Chr. gegründ hadde, deä iss jetz unneä'm Ptolemaios Lagou soi Fuchdl komme; deä hadd'n ‚nêsiarchos' (Inslkommandand) eänannd. Dademidd konnde die Ptolemäer die Hannlsroude duasch die Ägäis kondrolliern (Syll. 390; OGIS 43; vgl. Préaux 1978, I 135). [cdlvii,5] Da, wo die Nochbeärn von de Ptolemäer ihrm Rajsch nedd degejjehaale konnde, da hadd de Ptolemaios II. so rischdisch de Braade maggierd: Nach Südn iss'eä voagerüggd, üwweä'n irschde Nil-Katarakt, had'de Dodekaschoinos (dess'iss's "Zwölfmajleland") errooweärd unn uff de Nil-Insl Philae n' bis zum Enn vom Aldeäduum berühmde Isis-Tembl eärrischde loasse. Wej wajd de Philadelphos nach Südn gemachd iss, wisse mer nedd. De Nubier woar des uff jedn Fall e bissi oasch, unn desdewäje hawwe se die Haubdstadd von ihrm Rajsch von Napata (bajm viadde Katarakt) nach Meroe (zwische m'fünfde unn'm sexde Katarakt) veäleeschd (üwweä's Rajsch von Meroe mih owwe unneä dccxxii). Da unne, im heudische Sudan, hadd's nemmlisch Gold unn Ellefande gäwwe, unn dej wolld'de Ptolemaios hawwe (Diod. I 37; III 36; üwweä Philae unn die Dodekaschoinos vgl. Sethe 1901 unn besonneäs de deutsche Uffsatz von de Dietze 1994; üwweä die Fraache Wiaddschafd unn Eärooweärung vgl. Burstein 1993). [Taeger, Altertum 457, letzter Absatz] ------------------------------------------ [cdlviii] [cdlviii,1] Ellefandejaachd in Osdaffrigga (vgl.Scullard 1974, p. 123ff.) [Taeger, Altertum 458, 1. Absatz] [cdlviii,2] Awweä, so de Taeger (Taeger 1958, II 458), mid'de anneärn Ausebesitzunge hadd's de Ptolemaios II. nedd so aafach gehabbd, unn baald hadd'eä de Irschde Syrische Kriesch am Hals gehabbd. Am Voaaawnd von dem Kriesch iss in Alexandria baj de Ptolemäer noch emmaa kräfdisch gefajeärd woarn, die zwedde Ptolemaieia, e Fesd, des wej die Olympische Spille alle vejjeä Juhr gefajeärd woarn iss (Foertmeyer 1988 dadierd des Fesd in die Zajd zwische Dezembeä 275 unn Febbewoar 274 v.Chr.). Mir wisse desdewäje so goud üwweä des Fesd odeä besser 'pompe' Beschajd, wajl de Berischd vom Kallixeinos von Rhodos (FGH 627), dadevoo had'de Athenaios in sajne Deipnosophistai (V 197c-203b) e Stügg (die Dioynsos-Pompe) üwweäliefeärd. Des muss'n Moaddsfesdzuch geweäse, vil, vill grisseä als wej de Beusemmeä Laddeännefesdzuch (de Caspari 1933, p. 412f., maand, dej Pompe hedd draj Daach lang gedaueärd)! So konnde die Ptolemäer de ganse Weld zajsche, wej mäschdisch unn rajsch ihne ihr Heäschafdsgebied woar (dadezou Caspari 1933 unn Rice 1983 unn Foertmeyer 1988; anneäsdeä in de Dadierung unn dademidd aach in de Deudung als z.B. Foertmeyer iss Otto 1928, p. 6ff., unn dem folschd z.B. de Bengtson 1969, p. 406, die maane, wo mer schon fasd midde im Kriesch iss, mäschd mer so kaa Fajeärn, unn sinn fir 271/0 v.Chr.). Mi'm Ptolemaios II. sajne Machd unn sajm Glans woar des so e Sach. Sajm Stejfbroureä, m'Magas, deä wo die Kyrenaika unneä sisch gehabbd hadd, woar de Ptolemaios II. zou mäschdisch. De Magas hadd die Anxd ausgehaale, dess'eä abgesetzd weärn deed, unn da hadd'eä sisch selbstännisch gemachd. So gejjeä 275 v.Chr. had'de Magas die Seleukideprinzessin Apame gehoiroad, unn des woar'm Antiochos I. Soter soi Dochdeä. Aach de Antiochos I. hadd noch mih wej aa Reschnung mi'm Ptolemaios II. uffe gehabbd, besonneäs wejjeä Koilesyrien. So hawwe de Magas unn de Antiochos I. Alexandria in die Zang genomme, unn des had'dann so ab 274 v.Chr. de Irschde Syrische Kriesch gäwwe. Die Üwweälieferung üwweä'n Irschde Syrische Kriesch iss oasch schlääschd, unn desdewäje sinn sisch die Foascheä nedd aanisch, was weä wo wann gemachd hawwe kennd (vgl. z.B. Seibert 1967, p. 51ff.). De Taeger (Taeger 1958, II 458) beschrajbd den Kriesch so: Waschajnlisch wiern uff'm Land üwweähaabd kaa grisseärre Ennschajdunge gefalle; im Seekriesch wier de Ptolemaios II. üwweälejje geweäse unn hedd zou de ptolemäische Besitzunge oo de klaasijaddisch Südküsd noch ebbes dezou eärrooweärd; so gejjeä 272 hedde se n'Friedn gemachd; de Ptolemaios II. hedd soi Eärrooweärunge behaale kenne, unn de Magas hedd zougäwwe musse, dess ihm sajn Broureä de Scheff soi selld. Die anneärrn schrajwe so Sache wej: De Otto (Otto 1934, p. 24) maand, de Ptolemaios II. hedd uff's Bündnis zwische'm Magas unn'm Antiochos I. mi'm Präventivschlaach geantwoadd. Mir wisse awweä nedd, ob de Antiochos I. üwweähaabd in die Offensiv gange iss. De Magas hadd Egybbde oogegriffe, awweä [cdlviii,3] Eäfolsch unn Mißerfolsch, dess iss im Hellenismus wej e Bersch-unn Talbahn uff'm Festplatz. Uff'm Balkan unn in de Ägäis sinn nämlich groad in dere Zeit e poar Sache bassierd, die'm Ptolemaios II. Philadelphos bestimmd nedd geschmeckd hawwe, obwohl'eä in dere Gejjnd e poar Jährschen freujeä geländemääsisch kräfdisch abgesahnd gehabbd hadd. Dess iss wejjeä seine Schwesdeä Arsinoe II. (die Beschrajwung deere ihrm Leäwe bei Longega 1968; uff deutsch de Schneider 1967, p. 83ff., deä awweä vill se goud von dem Wajbstügg dengge duud) komme, die wo nach'ennannä mi'm Diadoche Lysimachos unn dann midd ihrm Halbbrourer Ptolemaios Keraunos verheirat woar. Wej der Keäll nehmlisch de Arsinoe ihr zwaa Söh vom Lysimachos duudgemacht hadd wej klaane Kätzischen, is'se'm duaschgange unn üwweä Samothrake haam nach Egybbde zou ihrm Brourer gemacht (279 v.Chr.). Die Fraa hadd ja schonn en ganse Haffe erlebd gehabbd, e Moaddsfraa, die wo ihrm Broureä üwweä woar. Unn so hadd'se's gepaggd, dess de Ptolemaios Philadelphos sisch von seine irschde Fraa, die wo aach Arsinoe gehaase hadd unn als'm Lysimachos sei Dochdä widderum ajendlisch die Stejfdochdä von de Arsione (II.) woar (Goddsche, iss dess oostrengend!), also dess de Philadelphos sisch von sajne irschde Fraa hadd schajde loasse (was Anno 280 v.Chr. woar, so Fraser 1972, I 347.II 502 n. 46) unn sej, soi ajenn Schwesdeä, geheuroad hadd (Theocr. XVII 131; Paus. I 7,1. Vgl. dadezou de Seibert 1967, p. 81ff.). Dess des de Griesche ihr Sach nedd woar, hadde mer owwe schonn gesaad. No ja, die Arsinoe woar da schonn firzisch Juhr aald unn hadd ihrm neue Aale nedd nua die Rääschde geschwätzt (bis'se so um 270 v.Chr. de letzde Abgang gemachd hadd), sie hadd aach alleähand middgebroochd in die Ejje, nemmlisch die Stüggscheä vom Thrakische, die wo noch vom Lysimachos sajm Keenischrajsch üwwerisch gebliwwe woarn. Ob Thrakije n'Inzest weärd woar, odeä ob da noch e bissi mih im Spill woar, mer waas's nedd (Carney 1987 maand dadezou, die polliddische Voadaale weärn grisseä geweäse wej de Griesche ihr schlääschd Gebabbl). Unn sogoar noch üwweä ihrn Duud ennaus soll se die Pollidigg midd bestimmd hawwe. Wajl, die Arsinoe, die hadd, wej's schajnd, e besonneä Beziejung zou de Spaddaneä gehabbd: Aaneä von ihrne Bajnoome iss 'Chalkioikos', unn des iss e berühmd spaddanisch Göddinn; unn so kennd soi, dess des Bündnis, des de Philadephos Anno 266 v.Chr. mid'de Spaddaneä abschlejse weärd, dess des noch von de Arsinoe heäkomme duud (so Fraser 1972, I 238). [Taeger, Altertum II 458, 3. Absatz] [cdlviii,4] Unn wajl'eä de Antigonos im soi ganse Besitzunge in Griescheland bringe wolld, hadd de Pyrrhos dej Stoade, die wo unneä'm Antigonos seine Fuchdl woarn, zum Befrajungskriesch uffgeroufe; nedd neu, awweä immeähi doch so veäloggnd, dess aach die Addeeneä e Gesannschafd baj'n Pyrrhos nach Megalopolis geschiggd hawwe: Se wollde sisch endlisch de Antigonos vom Hals schaffe unn hawwe'm Pyrrhos e Bündnis oogeboode (Justin XXV 4,4; zum wajdeäleäse de Habicht 1979, p. 110f.). Unn was in Addeen fungzhoonierd hadd, des hadd aach ville Poleis de Peloponnes goud gefalle, unn so sinn se m'Pyrrhos soi Genosse woarn. Die Spaddaneä hawwe da - wej immeä - nedd middgespilld; im Pyrrhos sajm Gefolsche woar'n veädriwwenne spaddanische Prins, de Kleonymos, unn den wolld'de Pyrrhos zum Keenisch in Spadda mache. Mir wisse nedd, ob die Spaddaneä de Kleonymos ums Veäplatze nemmih hawwe wollde odeä ob se Anxd gehabbd hawwe, de Wexl vom Antigonos Gonatas zum Pyrrhos von Epirus, des wier wej vom Rejje in die Draaf komme. Uff jedn Fall, wej de Pyrrhos midd sajm Heär voa Spadda uffgedaachd iss, hadd Spadda sisch geweährd wej'n Leeb (Plut. Pyrrh. 26-30; Paus. I 13,6-7; Justin XXV 4,6-10; Polyaen. VIII 49; vgl. Lévêque 1957, p. 590ff. unn noch Cloché 1945, p. 29ff.; awweä wem'mer kaa Franzeesisch kann, rendierd sisch aach'n Bligg bajm Tarn 1913, p. 447ff.). Unn in dere Zajd, wo m'Pyrrhos soi Soldoade sisch oo de groad eewe irschd uffgebaude spaddanische Staddmaueärn die Kebb oirenne duaffde, wej so e jung Bullsche, des als mid sajne Heärneä gejjeä die Wand vom Stall stuhse duud, also in dere Zajd had'de Antigonos Gonatas sisch Makedonije seriggehoold (Paus. I 13,7; dadezou Tarn 1913, p. 271ff. unn Lévêque 1957, p. 606ff.). So wajd, so schlääschd fir'n Pyrrhos. [Taeger, Altertum II 458, unten] ----------------------------------------- [cdlix] [cdlix,1] Unn wej se so in de Stroase unn Gässischen von Argos gekämfd hawwe, da iss de Pyrrhos von'm Dachzijjl eäschlaache woarn (Plut. Pyrrh. 32f.). [cdlix,3] De Shipley (Shipley 2000, p. 125f.) beschrajbd des so: Wej de Kriesch komme wier - vlajschd 268/7 v.Chr., vlajschd 265/4 v.Chr. (zou de Daddierung veäwajsd de Shipley uff Gabbert 1987 unn Gabbert 1997, p. 77, deä fir des freujeärre Dadum iss) - dann wjal die Addeeneä, die woarn also noch fraj, also die Addeeneä hedde e Bündnis midd ville Stoade uff de Peloponnes geschlosse, unn die Ptolemäer hedde se unneästützd; wajl de Kriesch nedd gemachd woarn wier von de Makedone ihrne unneäwoaffenne Städde, deäffd mer des aach nedd Uffstand nenne; die Addeeneä unn ihr Veäbünde hedde die anneärn Griesche befraje wolle; mer kennd hier noch e Escho von de Frajajdseäkleärunge freujeä heärn, wajl dej hedde de Widerstand gejjeä des ganse imperiale Gemäsch gesteäggd; s'kennd soi, dess de Ptolemaios II. unn die Arsinoe hinneä dere Sach gesteggd hedde, wajl die kennde Anxd kriehd hawwe, wajl de Antigonos Gonatas wier im Südgrieschische als steäggeä woarn (dadezou, was die aanselne Stoade unn Heäscheä, die wo middgemachd hawwe, wollde, veäwajsd de Shipley uff de Habicht 1997, p. 142ff.147 unn Habicht 1979, p. 108ff.). Deä Krieschd hedd aach gezejaschd, so de Shipley (Shipley 2000, p. 126f.), wej schwach m'Antigonos Gonatas soi Heärschafd geweäse wier, wajl, wej de Antigonos voa Addeen gekemfd hedd, wier de Keenisch Alexander II. von Epirus komme unn hedd Makedonije besetzd, awweä de Antigonos Gonatas hedd'n baald widdeä ennausgeschmisse. ----------------------------------------------------- [cdlx] [cdlx,1] Im Juhr 265 v.Chr. hadd de Spaddaneäkeenisch Areus baj Korinth in des Groas gebisse, was uff'm Feld von de Eähr waxe duud (Plut. Agis 3; Paus. III 6,6), unn fir Addeen woar de Chremonideische Kriesch im Juhr 262/1 voabaj (Paus. III 6,6; Apollodor, FGH 244 F 44; s'Dadumm iss nedd sischeä, vgl. CAH² VII 1, p. 238; z.B. Taeger 1958, p. 460, maand, s'wier 263 v.Chr. bassierd). De Antigonos woar gnäädisch unn had'de Addeeneä ihr Audonnommie grissdendaals geloasse (zou de Addeeneä ihrne Veäfassung dadenach: Habicht 1982, p. 34ff. unn Gabbert 1986), dadefir awweä die Gannisoone veästeäggd unn veämeährd. Aach ins Museion sinn widdeä makedonische Soldoade oigezooche. S'hadd ausgesejje, als häd'de Gonatas jetz s'ganse Griescheland unneä Dach unn Fach. Anno 261 v.Chr. iss m'Seleukos Nikator sein Suh, de Keenisch Antiochos I. Soter, gestoawe. Er hadd alles sajm zwedde Suh hinnerlasse, der aach Antiochos gehaase hadd unn seim Babbaa schonn seit 268 odeä 266 v.Chr. als Middheäscheä beim Reschiern geholfe hadd (vgl. dadezu Bengtson 1937, II 83). Unn deä Antiochos, also de Antiochos II., iss de irsche Seleukidekeenisch, der wo noch sisch leebendisch als'n Godd hadd feijärn lasse; mi'm volle Name hääsd'ä nehmlisch Antiochos II. Theos (Theos hääsd "Gott"): So hawwe'n die Milesier geddaaft, weil er se von'm Tyrann befrajd gehabbd hadd (App. Syr. 65), unn deä Name iss oo'm kleäwe gebliwwe wej am Ptolemaios I. dess Soter von de Rhodier. Unnä'm Antiochos II. fängd de Seleukide ihrn offizielle Keenischskuld oo (vgl. dadezu Habicht 1956, 104). Wann de Antiochos II. aach als Godd gans schih die Laadeä enuffgefalle iss, als Mensch soll'eä nedd so berühmd geweäse soi, sonneärn n'Säufeä unn'n Hurnbogg, saache wenischsdens uusä Quelle (besonneäs Phylarch: Athen. X 438c; Aelian, VH II 41), in Weägglischkajd hädde soi Minisdä s'Saache gehabbd. Jednfalls hadd'eä nedd nua dehaam errumrandalierd, sonnän er hadd aach außebolliddisch uff'n Disch gehaache, unn dess nedd se knabb! No ja, irjendwann mußd'eä ja aach komme, de zwedde Syrische Kriesch (260-253 v.Chr.). Awweä warum de 2. Syrische Kriesch bassierd iss, da waas widdeä kaans nix gennaues. Ooscheinend woarn die Ptolemäer widdä emma uff'm Voamasch in Klaasije unn wollde's ausnutze, dess de Antiochos II. noch neu im Geschäfd woar, wass wiideä die Seleukide bestimmd geärjerd gehabbd hadd. Jedenfalls woar'm Ptolemaios II. sein Suh in Ephesos in Jonien am Weägge. Awwä s'muß n'biese Boub geweäse soi, weil'ä zum Antiochos II. üwwägelaafe iss. Soi ajenne Söldner hawwe'n dann kaaldgemachd, awwä de Kriesch woar da. Wer alles middgemachd hadd, waas mer aach nedd so rääschd. De Fritz Taeger iss bei deene, die wo glaawe, dess aach de Antigonos Gonatas gejjä die Ptolemäer middgekämpft hadd (Taeger 1958, II 460) unn dess'eä in de Seeschlachd von Kos mi'm Ptolemaios II. seine Flodd Schiffe veäsengge gespilld hädd, awweä - mer kann sisch Franse oo's Maul babbelle - nix gennaaes waas mer nedd (vgl. dadezou Will 1979, I 238f. unn Hammond/ Walbank 1988, p. 290ff.). De Antiochos II. hadd sisch vor allem in Klaasije braad gemacht unn die miisde Plätz, die wo m'Ptolemaios II. woarn, besetzt. Aach in de Kyrenaika hadd's so ebbes wej'n seleukidische Eäfolsch gäwwe, awweä nedd duasch'n Kriesch, sonneän wajl de aale Magas von Kyrene gestoawe iss unn soi Widdfraa, die Apame, dess woar nemmlisch e Seleukidin, also dess dej de Ptolemäer e Baa gestelld hadd. Se hadd nehmlisch dadefir gesoaschd, dess ihr Döschdersche Berenike nedd m'Ptolemaios II. sein Suh geheuroad hadd, wass ihrn Aale väsproche gehabbd hadd. Die Berenike waor nemmlisch die Eäbbrinzessin, unn die Ptolemäer hedde so Kyrene widdeäkried. Die Apame hadd dann ihrne Dochdeä 'n anneärre Keäll besoaschd: M'Antigonos Gonatas sajn Stejfbroureä Demetrios (Justin. XXVI 3,2ff. Unn vgl. dadezu Seibert 1967, 80f. unn Laronde 1987, p. 379ff. unn aach de Foaschungsüwweäbligg baj Will 1979, II 244ff.). Awweä weä Kriesch mäschd, muß irjendwann aach'emmaa Rouh gäwwe. Trotzdem iss dess, was dann bassierd iss, e Üwweäraschung: De Antiochos II. unn de Ptolemaios II. hawwe nedd nua Friedn gemacht (253/2 v.Chr. nach P. Cairo Zen. 59242. 59251. Vgl. dadezou Winnicki 1991.), de Seleukid hadd aach noch m'Ptolemäer soi Dochdeä, die Berenike, geheuroad (Hieronym. in Daniel. XI 6. Vgl. dadezou Seibert 1967, p. 79f. unn Will 1979, I 241f.)! De Antiochos II. had'dadebaj zwar uff Koilesyrien veäzischd, awweä die neu Fraa hadd'n Haffe Middgifd in die Ejje gebroochd, dadebaj woarn aach die von de Seleukide erroweäde Pletz in Klaasije. Dadefir awweä hadd sisch de Antiochos von sajne irschde Fraa, de Laodike, scheide loasse, unn dess duud noch'n ganse Haffe Ärjeä gäwwe! Awweä dess iss Zugunfdsmussigg. Schlääschd woar die Huchzedd voa alle Dinge fir'n Antigonos Gonatas, so gans'ellaans uff weideä Flur. [Taeger, Altertum II 460] ------------------------------------------------------ [cdlxi] [cdlxi,2] De Taeger (Taeger 1958, II 461) schrajbd, noch hedd sisch's Achaiische Koinon nedd mid'de Aitoler ihrm veäglajsche kenne, awweä groad in dere Zajd hedd's e gruhs Veäeänneärung gäwwe. Unn von dere schrajbd de Pompeius Trogus im Prolog zum Buch XXVI: "Sexto et vicensimo volumine continentur haec. Quibus in urbibus Graeciae dominationem Antigonus Gonatas constituerit ... dehinc cum fratris sui Crateri filio Alexandro bellum habuit. Ut princeps Achaiae Aratus Sicuonem et Corinthum et Megaram occuparit." N'schwiere Schlaach fir'n Antigonos Gonatas woar's, dess de Alexander, was sajm Broureä sajn Suh unn de antigonidische Staddhaldeä in Korinth unn uff Euboia woar, also dess deä Alexander sisch selbsdstännisch gemachd hadd (Borne: Justin, Prol. XXVI; Plut. Arat. 17-18; IG II² 774; dadezou de iddaljenische Uffsatz von de Orsi 1987). Mir wisse nedd so rischdisch, wann des geweäse soi selld: Die aane maane, es wier Anno 253 odeä 252 v.Chr. geweäse (so de Beloch 1912, IV 2, 519ff., deä wo'm Pompeius Trogus folsche duud, odeä aach de Tarn 1913, p. 355ff.), die anneärrn, s'kennd aach Anno 249 v.Chr. geweäse soi (so de Porter 1930 odeä de Theunissen 1935, p. 144ff., die wo sisch oo'n Plutarch haale). Uff jedn Fall, ohne Korinth unn ohne Euboia konnd de Antigonos nedd vill mache im Grieschische. De Taeger (Taeger 1958, II 461) beschrajbd des so: De Gonatas hedd so die zwaa wischdische Fesdunge veäloan, die wo soi Heäschafd üwweä die Griesche garandierd hedde; unn dademidd wier aach n'gruhse Daal von sajne Krieschflodd Flöde gange, unn de Gonatas hedd aach die direggd Veäbindung zou sajne Bundesgenosse uff de Peloponnes veäloan; die Ptolemäer hedde so ohne'n Hammeäschlaach die Heäschafd üwweä's Meär seriggkriehd; unn in Hellas wiern die rebbubligaanisch-makedonefajndlische Leud als steäggeä woarn. Sowajd de Taeger (Taeger 1958, II 461). Arat von Sikyon (Leäwnsbeschrajwung vom Walbank 1933) [cdlxi,3] De Arat woar groad zwansisch (20) Juhr aald geweäse, wej'eä Anno 251 v.Chr. im Maj de Tyrann Nikoles aus sajne Heimadstadd Sikyon veädriwwe hadd. Des woar nedd aus Fajnschafd gejjeä die Makedone (de Arat hadd sogoar m'Antigonos Gonatas Oaddeä gäwwe, dess'eä Hilf bringe solld, nach Plut. Arat. 4,3), awweä de Nikokles woar wachajnlisch wej so ville Tyranne n'Makedonefreund. Wej de Nikokles foaddgejaachd woarn woar, sinn sexhunneärd (600) Veäbannde seriggkomme, unn des hadd oaddenlisch Duaschennanneä in Sikyon gemachd. Vlajschd woar des de Grund, des de Arat gemachd unn gedaa hadd, dess Sikyon, was kaa achaiisch, sonneärn e dorisch Polis woar, in de Achaiische Bund oigedreäre iss (Plut. Arat. 9,3f.). De Taeger (Taeger 1958, II 461), des Achaiische Bund wier so die irschd Machd uff de Peloponnes woarn. De Aratos hadd sisch dadefir stoagg gemachd, dess die Achaier baj die Ptolemäer haale sellde. Aus Alexandria iss Geld komme, unn Anno 243 v.Chr. iss de Ptolemaios III. sogoar von de Achaier zum Bundeshegemon fir'n Kriesch eänannd woarn (Plut. Arat. 24,4). Anno 243 v.Chr. had'de Aratos midde in de Nachd n'Handstrajsch uff die Fesdung Akrokorinth gemachd unn die makedonisch Gannisoon veädriwwe (de Bengtson veäwajsd uff'n Theunissen 1935, p. 184ff. unn soi goure topographische Unneäsuchunge). De Polybios maand, des wier Uurääschd (‚adikia', Polyb. II 50,9) geweäse, wajl Achaiische Bund hedd groad Friedn mi'm Keenisch Antigonos Gonatas gehabbd. Jetz konnde die Achaier kondrolliern, weä uff die Peloponnes wolld. Awweä dej Sach mi'm Uurääschd, dadezou haww'isch ebbes bajm Shipley gefunne. Wajl de Shipley (Shipley 2000, p. 138), deä hadd sisch des gefraachd: Sogoar de Polybios (deä wo de Achaiische Bund gelobd bis zum gihd nedd mih) hedd oigesteh musse, dess aanselne Poleis in den Bund ennajgezwunge, also bajgdreäre woarn sinn; da missd mer sisch doch fraache, was dann de Sinn von dem ganse Bundesgemäsch geweäse wier; wollde de Arat unn soi Genosse sisch so ebbes wej e Rajsch sesammeschusdeärn unn des so gruhs wej's nua gihd, odeä wollde se de Städde e Schangs gäwwe, sisch autonom se ennwiggelle unn kaa Anxd mih voa de Makedone hawwe se müsse; mer deäffd daebaj nedd veägesse, was da ajenndlisch bassierd iss, wann e Stadd in de Achaiische Bund oigedreäre iss; des wier nedd vill mih geweäse, als dess a Mannschafd von heärschnde Leud gejjeä e anneä Mannschafd ausgedauschd woarn iss, kaa Kriesch, kaa Masseveäsklavunge; waschajnlisch kennd mer die zwaa Sache nedd von'ennanneä trenne (so Shipley 2000, p. 138). Muss isch aach emmaa drüwweä nachdengge. [Taeger, Altertum II 461] ----------------------------------------------- [cdlxii] In de Kyrenaika hadd's, wem'mer m'Pompeius Trogus (Justin XXVI 3) glaawe will, e moadds Fammilljetragödje gäwwe, die wo de Ptolemäer glensnd in de Kram gebassd hadd; mir hawwe ja schonn von dem Kuschemuggl geheerd, loasse mer uus noch emmaa die gans Geschischd veäzehle: Bevoa de Magas von Kyrene gestoarwe iss, hedd'eä soi aansisch Dochdeä, die Berenike m'Boub von sajm Broureä Ptolemaios veäsproche; dademidd hedd'eä de Jochd unn de Kriesche zwische ihm unn sajm Broureä e Enn mache wolle. Awweä wej de Keenisch Magas duud woar, hadd m'Magas Widdfraa, die wo aach de Berenike ihr Mamme woar, also die hed'des alles umgestohse, wajl des Ejjeveäspresche, des wier ihr gejjeä de Strisch gange. Unn so hedd se Oaddeä nach Makedonije geschiggd, dess de Demetrios, m'Keenisch Antigonos Gonatas sajn Broureä, die Berenike nomme unn Kyrene reschiern selld. De Demetrios woar üwwerischns aach e Enggelsche vom Ptolemaios I., wajl ihm sajn Vaddeä, de Demetrios Poliorketes, deä hadd aach e Dochdeä vom Ptolemaios I. gehoiroad gehabbd. Unn de Demetrios hadd sisch geajld! *** (vgl. auch Catull 66, vv. 25ff.; üwweä die Berenike II. vgl. Pomeroy 1984, p. 20ff.) Moral hi, Moral heä (maand de Laronde 1987, 390ff., dem wo isch hier folsche duu), de Demetrios hadd nedd nua soi Fraa bedrooche, sonneän aach de Leud aus Kyrene e bissi oasch krefdisch unn selbsdheärrlisch reschierd (no ja, eä woar hald m'Demetrios Poliorketes sajn Suh, wej de Aale, so aach de Junge). Da hawwe se de Berenike geholfe, n'im die Egg se bringe. Unn dann hadd's Zuchd unn Zuures in Kyrene gäwwe, e Stasis hald, was uff die gans Kyrenaika üwweägegriffe hadd: Ja, die Leud woarn druff unn droo, die aald Polisheärlischkajd widdeä uffleäwe se loasse! Unn dann had'die Berenike m'Philadelphos sajn Suh gehoold, dess widdeä Zuchd midd Wuchd in de Kyrenaika heäsche sellde unn widdeä uff die Berenike geheerd weärn deed. In Alexandria hadd mer sisch dess nedd zwaamaa saache loasse. A Stadd, die sisch besonneäs krefdisch gewehrd hadd gejjeä de Berenike ihrn neue Göddeägadde, iss flach gemachd woarn. No ja, aafach woar's nedd geweäse, awweä m'irschde Ptolemäer soi Rajsch woar widdeä bajennanneä. [Taeger, Altertum II 462, 1. Absatz] S'iss dann im Juhr druff geweäse, im Januar 246 v.Chr., wej de Ptolemaios Philadelphos gestoarwe iss. Ihm sajn Suh iss als Ptolemaios III. Euergetes (dess hääsd "Wohldeedeä") Keenisch woarn in Alexandria (üwweä den naddirlisch de RE-Addiggl vom Volkmann 1959 unn zou dem soi Vissaasch nachgugge baj Jucker 1975 unn dann üwweä soi Außepollidigg die Doggdeäeärwedd von de Beyer-Rotthoff 1993). S'iss waschajnlisch kaan Zoufall, dess's in dem Juhr aach baj de Seleukide Krach im Hinneähaus gäwwe hadd: Wejjeä'm Friedn von 252 v.Chr. hadd ja de Antiochos II. Theos sisch von sajne irschde Fraa Laodike schajde loasse unn'm Ptolemaios II. soi Dochdeä Berenike gehojroad. Unn die hadd'm aach n'klaane Boub geboarn. Awweä uff soi aale Dawwe iss de Antiochos II. widdeä mid'de irschd Fraa aanisch woarn unn hadd sajn ellsde Suh, de Seleukos, zum Kronprins bestimmd. Vlajschd wolld de Antiochos II. mid'dere Aanischung n'Kriesch gejjeä die Ptolemäer voaberajde, denn'n so'n Throonwexl iss immeä e goud Gellejjnhajd fir'n Kriesch. Uff jedn Fall hadd aach de Ptolemaios III. mi'm Krieschausbruch gereschnd, wajl wej dann de 3. Syrische Kriesch losgange iss, woar'eä oasch schnell midd Soldoade unn Krieschsschiffe baj de Hand (so baj Gehrke 1990, p. 104 die Kuazfassung, deddajierd baj Buraselis 1982, p. 170ff.). Wej dann de aale Keenisch 246 v.Chr. in de Eährn in Ephesos gestoarwe iss (bei App. Syr. 65 unn annere kam'mer leäse, dess die Laodike de Antiochos II. veägiffd hädd, awweä nix genaaes waas mer nedd), hawwe sisch dej zwaa Keenischinne drimm geklobbd, wem sajn Boub jetz Keenisch weärn selld. Dadebaj iss'es um Leäwe unn Duud gange. Die Berenike hadd ihrn Brourer, de frischgebaggenne Keenisch Ptolemaios III. Euergetes se Hilfe gehold, unn aach die miesde Beammde unn ville Soldoade von de Seleukide hawwe bei'se gehaale. Von Zybbeän sinn sofoadd ptolemäische Krieschsschiffe komme; sesamme midd seleukidische Drubbe hawwe'se Oaddschafde im Kilikische und im Noadd-Syrische fir die Berenike besetzd, sogoar die Haubdstadd Antiocheia am Orontes. Die Laodike unn ihrn Suh, de Seleukos, hawwe anndeäsdä seriggehaache: Se hawwe die Berenike unn dere ihrn Boub umbringe lasse. Des soll alles uff de Laodike ihr Kabb gange soi, desdewäje hääsd mer den Kriesch, der jetz soo rischdisch loosgange iss, aach schonn in de Andigge "Laodike-Kriesch" (Inschriften v. Priene 37,134). Aach de Ptolemaios III. iss ab ins Syrische gemachd. Unn da gibd's e schih Geschischdsche vom Ptolemaios' sajneä Fraa, die wo aach Berenike gehaase hadd. No ja, se woarn noch nedd lang veähoiroad, was soll mer da noch gruhs veäzehle! Also dej Berenike, die Keenischin Berenike II., hadd e Logg geopfeärd, dess ihrn Mann widdeä hajl unn sieschrajsch haamkomme selld (dadezou üwweä des Logge-Opfeä s. de franseesische Uffsatz vom Nachtergael 1980). Unn mer selld's nedd glaawe, awweä genau dej Logg soll von de Göddeä als Steännbild oo'n Himml veäsetzd woarn soi, des schrajwe die Dischdeä (Kallim. Aitia IV 110 Pfeiffer; Catull. c. 66). Gell, die Ptolemäer hawwe schonn gewussd, des mer goud zou de Dischdeä soi muss! Also wej de Ptolemaios III. nach Antiocheia komme iss, woar soj Schwesdeä schonn duud, awweä eä hadd so geddaa, als ob se noch leäwe deed (Polyaen. VIII 50) unn eär'err nua helfe welld. Als de Berenike ihrm Beschützä sinn ville seleukidsche Beamde, Gebiede unn Städde zou'm üwwägange. Bis nach Mesopotamie iss'eä komme (App. Syr. 65), wo sisch sogoar die Owweärre Satrapije m'unneästelld hawwe. Aach in de Ägäis iss's mi'm Errooweän goud voaweädds gange. De Laodike unn ihrm Suh, m'Seleukos II., sinn nua e poar Blätz in Klaasije gebliwwe. M'Ptolemaios III. woar jetz s'ösdlische Middlmeer unn de Nahe Osde. De Pompeius Trogus sääd, es hädd zwaa Meeschlischkajde gäwwe, wej mer den Siescheszuuch eäkleärn kennd: Endwedeä hawwe se allminnanneä m'Seleukos de Moadd oo seim Halbbroureä so krumm genomme, dess'n buchstäblisch hädde veäregge loasse wej de Krübbl am Weesch; odeä die Oohänglischkajd oo'n Ptolemaios III. iss als grisseä woarn, wajl aach soi Schwesdeä, die Berenike, zwischeduasch noch imgebroochd woarn iss von de Seleukide-Baggaasch (Justin XXVII 1,10). Selld des de Seleukide ihr Eänn soi? Wej's ofd so kimmd, wann die Katz foadd iss, danse die Mäus uff'm Disch: In Egybbde iss'n Uffstand ausgebroche (wascheinlisch zimmlisch hefdisch), unn de Ptolemaios mussd serigg (Justin XXVII,1,9 unn Hieronymos in Daniel. V,7-9. Dadezou uff Deutsch de Huss 1978 im besonnerre unn uff Franzeesisch die Préaux 1978 II, p. 332 unn de Peremans 1980 im gruhse unn ganse gejjeä Otto 1928, p. 68ff.). Ab jetz lääfd vill gejjeä'n Ptolemaios III. De Seleukos II. konnd sisch endlisch aus Klaasije löse, wo'eä sisch mi'm Mithradates von Pontos sesammegeddaan hadd unn'n zou seim Schwaacheä gemachd hadd (Justin XXXVIII,5,3; dadezou de Seibert 1967, p. 58). Im Juni 245 v.Chr. iss'eä schonn in Babylonije. Dadenach iss's schnell voabaj geweäse mid'de Ptolemäer ihrm Reschimend im Seleukiderajsch: Dej syrische, iranische unn grieschische Poleis unn Gebiede, die wo de Seleukide schonn immeä woarn, sinn jetz widdeä zum Seleukos II. üwweägedreäre. Nach dene Eäfolsche iss de Seleukos "Kallinikos" gedaafd woarn, de "Sieschrajsche". In de Ägäis hadd sisch jetz aach de Antigonos Gonatas am Ptolemäer-Veäjaache bedajlischd unn de ptolemäisch Krieschsmarine bei de Insl Andros kräfdisch aans uff'n Deggl gäwwe (so de Buraselis 1982, p. 119ff.). Awweä dadraus hadd sisch de Ptolemaios III. erausgewuaschdld, wajl'eä sisch mi'm Achäische Bund sesammegedaan hadd, der wo'm Antigonos Gonatas nedd greuj woar unn'm in Griescheland gans schie die Zieh gezeischd hadd. Aach bajm Seleukos II. iss Sand ins Gedriewe komme: Wej'ä nach Koile-Syrie oimaschiern wolld, iss'eä geschlaache woarn. Bajm Pompeius Trogus weärd die Geschischd so veäzähld: De Seleukos hädd e gruhs Krieschsflodd sesammegehoold unn wolld dademidd dej Städde bestroafe, die wo's mi'm Ptolemaios gehaale hadde. Unn dann hädde gleischsaam die Rachegöddeä oigegriffe unn die gans Flott in'm Stuamm kabuddgehaache unn dademidd m'Seleukos sein Broureämoadd geräschd. Unn jetz häd'de Seleukos dej Städde, dej's voaheä midd ihm soi Geeschneä gehaale hadde, also m'Seleukos soi Elend hädd dej Städde so gedaueärd, des'se widdeä baj'n gemaachd weärn. Unn desdewäje wier de Seleukos vill glügglischeä unn rajscheä aus dem Schlamassl errauskomme als wej's'm voaheä gange woar. Awweä dann wier's noch vill schiggsaalhafdeä komme: Als ob die Göddin Fortuna m'Seleukos dess alles nua gäwwe hädd, dess'eä widdeä im alles komme selld. Wej'eä nemmlisch gejjeä'n Ptolemaios gange wier, häd'deä'm so kräfdisch uff die Gusch gehaache, emmaa bildlisch gesproche, dess de Antiochos widdeä haam nach Antiochia iss wej so'n begossene Pudl unn dess'eä noch jetz vill schlääschdeä droo woar als wej nach'm Unneägang von sajne Krieschsschiffscheä (Justin XXVII 2,1-5). Dess woar oasch moraalisch, wej's hald m'Pompeius Trogus soi Oard woar, awweä mer kann's glaawe. Wajdeä hääsd's bajm Pompeius Trogus: De Seleukos II. hädd nach dere Abfuhr oo sajn "klaa" Broureäsche Antiochos geschriwwe, der wo noch mid'de Muddeä Laodike im Klaasijaddische woar. De Seleukos wolld, dess de Antiochos m'helfe selld unn dadefir selld de Antiochos s'Klaasijaddische bis zou de Tauros-Beärje als Belohnung krejje. De Antiochos woar ja irschd virrzeh Juhr aald, hadd's awweä schonn fausdigg hinneä de Ohrn gehabbd. Fir'n Antiochos woar dess kaa Gelejjnhajd, sajm Broureä se helfe, sonneän de irschde Schridd, de Seleukos ausseschalde unn sisch's ganse Rajsch unneä'n Naal se robbe. Unn wajl dess Gierische so'm Antiochos soi Nadduur woar, hawwe die Leud'm de Uunohme "Hierax" (dess hääßd "de Falge") gäwwe. Awweä die anneärn konnde nedd wisse, dess de Antiochos freujeä odeä spädeä gejjeä sajn Broureä gih deed, aach de Ptolemaios III. hädd dess nedd wisse kenne. Unn wej'eä geheärd hädd, dess dej zwaa aanisch gejjeä'n woarn, hädd'eä m'Seleukos II. de Friedn oogeboode (Justin XXVII 2,6-9). Kam'mer dess so m'Pompeius Trogus glaawe? Unn was fir'n Ärjeä kann'n virrzehjährische Boub mache? Vlajschd woar's ejjeä so, dess Mamma Laodike s'wolld, dess ihrn Jüngerre aach oo de Reschierung beddajlischd weärn selld. Uff jedn Fall mussd de Seleukos II. sein Broureä zum Vizzekeenisch vom seleukidische Klaasije mache, unn was die Laodike unn ihr Beubsche da gemachd hawwe, hadd'm Seleukos wascheinlisch hinne unn voanne nedd gebassd. So iss de Seleukos II. widdeä emmaa in die Bredullje komme, nedd duasch Fortuna odeä so komische Rachegöddeä, sonneän duasch sajn buggelische Broureä, unn hadd desdewäje (wascheinlisch hadd'eä sisch dadebaj in de Alleäweädesde gebisse!) mi'm Ptolemaios III. Anno 241 v.Chr. Friedn gemachd. Die Ptolemäer hawwe alles seriggriehd, was'se im Zwedde Syrische Kriesch veäloarn gehabbd hadde unn hawwe aach Seleukeia am Orontes behaale (Polyb. V 58,4). Dess woar e bies Sach fir'n Seleukos, denn jetz hadde soj Eäzfeinde die Hand oo de Gurjl von seine Haubdstadd Antiocheia. Üwweä die Schann, dess die Grääweä von de duure Seleukide-Keenische jetz de Ptolemäer soi sellde, wolle mer goar nedd babbelle (zou dem Kriesch unn dem Veädraach Üwweäbligge bajm Huss 1976, p. 188ff. unn Will 1979, I 259ff. unn Beyer-Rotthoff 1993, p. 17ff.). Singe müsse hädde die Ptolemäer baj dem Fridde: "So wird's nie wieder sein ..." Denn de Ptolemaios III. Euergetes unn soi Noochkomme hawwe nie widdä so uff'n Butz gehaache wej in dem Kriesch. Dademidd iss'es Juhr 241 v.Chr. so ebbes wej e "Epochejuhr". Debbaj häd'de Euergetes gekennd, wann'eä gewolld hädd. Die Seleukidebröireä Seleukos II. Kallinikos als de amdierende Scheff vom Ganse unn de Antiochos Hierax, der wo Klaasije unneä sisch gehabbd hadd, hawwe sisch geschwoard wej die Kesslfliggeä. Mer meäggd hald, dess de Ptolemaios III. midd seim Stügg vom Kouche sefridde soi konnd (so Braunert 1964, p. 93f.). Dess hadd üwwähaabd nix midd Friedfeäddischkajd se duu, sonnän die Ptolemäer woarn soad. Was hedde se aach se gewinne gehabbd, wann se umm Inneä-Klaasije oddeä Mesopotamije gekämfd hedde mid'de Seleukide wej zwaa Huann imm'n aale Knoche? Ihne ihr Egybbde woar e gruhs Seefoahrer- unn Hannelsmachd, unn daa üwweäleschd mer sisch's zwaa moa, ob mer alles uff aa Koard setze duud. Stad'desse hawwe se ihr Geeschneä midd Geld unn Dibblomaadegemäsch in Schach gehaale. Unn dess had'de Euergetes goud druff gehabbd unn hadd fir soi Sibbschafd die Thalassokratie im ösdlische Middlmeer gehaale. In seine letzde Juhrn iss awweä schonn so aanisches neewenausgange: Im Juhr 227 v.Chr. iss de maggedoonische Keenisch Antigonos III. Doson üwweä die Ägäis ins Karische gemaachd (dadezou besonneäs Will 1979, II 366ff. unn CAH_ VII 1, p. 459ff.), unn 222 v.Chr. had'de Ptolemäer ihrn Axepaddneä, de Spaddaaneäkeenisch Kleomenes III. in de Schlachd von Sellasia die Hugge voll kried von de Antigonide (üwweä die Beweärdung von de Lajsdunge vom Antigonos Doson, Philopoimen unn'm Kleomenes III. in dere Schlachd vgl. Adcock 1957, p. 94ff.); dadroo woar de Euergetes nedd uuschuldisch! No ja, die Aitoler sinn de Ptolemäer als ihr "grieschisch Fesdlandsschweärd" gebliwwe (vgl. Schwartz 1994). Im gruhse unn ganse woar de Ptolemäer ihr Weld noch in Oaddnung. Irschd nach'm Duud vom Euergetes seim Suh, m'Ptolemaios IV., duud's oofange, knübbldigg se komme. Baj de Seleukide iss's sofoadd nach Krieschsenn zougange wej baj Hembls baj'm Middaachesse (zou de Chronnolloschie: Bickerman 1943-1944, p. 76ff.). Aanslhajde sinn kaum bekannd, awweä de Seleukos II. Kallinikos unn sein Broureä Antiochos Hierax (de schonn eäwähnde Falge) hawwe sisch geschwoard wej die Kesslfliggeä (Justin XXVII 2,6-11). Unn wej immeä wann zwaa sisch strajde, sinn irjendwelsche Dridde die Siescheä, nemmlisch die klaane Stoade in Klaasije, die wo gejjeä de Seleukide ihr Rajsch oddeä aus'm eraus huchkomme woarn. E Zajdlang woar de Attalos I. von Pergamon (241 - 197 v.Chr.) de eäfolschreischsde von deere Gesellschafd. In zwaa Kriesche hadd'eä de Antiochos Hierax unn aach dem soi Galater besieschd (zou de Siesche üwweä die Galater: OGIS 269ff.) unn de Keenischsdiddl oogenomme. Schließlisch hoadd'eä n'Antiochos Hierax aus'm Klaasijaddische erausgeschmisse unn's irschde Maa de grissde Daal von Klaasije bis zum Tauros errooweärd (Justin XXVII 2,11-3,11). Besonneäs wejjeä de Siesche üwweä die Galater-Bruud hadd sisch de Attalos moads in Pergamon unn Addeen faijeän lasse, so midd Sieschesdenggmäleä unn allem drim unn droo - weä kaa Zajd oddeä kaa Geld hawwe duud fir in die Türgaj se foahrn, kann sisch in Rom uff'm Kapitol de "steärwende Galljeä" oogugge, deä sowieso in jeedm zwedde Schoulbuch abgebild iss, eä waas dann, was gemaand iss (dadezou Hansen 1971, p. 226f. unn spezjell Hansen 1937, Künzl 1971, Özgan 1981 unn Wenning 1978. De "steärwende Galljeä" find mer aach bajm Herm 1977, wem'mer's nedd glajsch so komblizierd hawwe will); so ebbes woar aach e Oidriddskoard unneä die gruhse Heäscheä wej'n Antigonos Gonatas oddeä d'Antiochos I. Soter, dej aach moadds stolz uff ihne ihr Galatersiesche woarn. Unn aach uff'm annerrn Gebied duud sisch de Attalos I. ebbes baj de Gruhsmäschde abgugge: Wej die Ptolemäer in Alexandria hadd'eä aach Kunsd unn Kulduur huuchgehaale, weil dademidd konnd mer aach gans schih Wind mache fir sei Sach in deere Zajd (dadezou Schalles 1985). Aach fir de seleukidische Iran woar der Zuures, den de Seleukos II. unn de Antiochos Hierax gemachd hawwe, n'schlaach ins Kondoor, deä wo besonneäs de "Los von Antiochia"-Beweeschung geholfe hadd. Geknirschd hadd's immeä e bissi im Iran, unn ab unn zu iss aach emmaa de Butz erunneäkomme. Awweä jetz hawwe sisch die Parner in de Satrapie Parthyaia selbsdstännisch gemachd (dadezou Brodersen 1986 unn de Wolski 1996) unn dademidd die Fundamende von de Seleukide-Heäschafd im Iranische unneäspeuld: Jetz noch'n Haffe Halbnommaade, awweä bald sellde die Parther unneä de Arsakide-Dynnasdie e Gruhsmachd weern, unn dann s'aansische Gruhsreisch neäwweä Rom. [Taeger, Altertum II 463, 4. Absatz/ II 40.3 Alt] ----------------------------------------------------------- [cdlxv] [cdlxv,1] Zwansisch Juhr lang woar's midd Spadda als wajdeä beäschab gange: Wej de Keenisch Agis III. voa Korinth im Chremonideisch Kriesch gefalle woar unn dann dem sajn Suh, de Keenisch Akrotatos, im Juhr 260 v.Chr. voa Megalopolis aach gefalle woar, hedd mer maane kenne, jetz gihd Spadda langsam duud (Plut. Agis 3; vgl. Piper 1985, p. 23ff.). Awweä im Juhr 244 v.Chr. iss mi'm Keenisch Agis IV. aus de Eurypontide-Famillje n'junge Mann uff'n Droon komme, deä wo s'aale, mäschdische, oaddenlische Spadda widdeä zum Leäwe eäwegge wolld. Mid'de Hilf von sajm Unggl Agesilaos unn sogoar mid'de Unneästützung von ville Ephorn hadd's de Agis gepaggd, dess e gans Raj von oischnajdnde sozjaale Refoamme beschlosse woarn iss: Die Schulde sollde gestrische weärn, des Land solld neu veädaald weärn unn dademidd solld de Spartiate ihr Zoahl widdeä uff 4500 uffgestoggd weärn; aach 15000 Periöke, die wo in de Spaddaneä ihrne Ammee diene sollde, also fir dej Periöke selld Land veädaald weärn. S'gibbd n'ganse Haffe Leud, die wo dadebaj geänn von "Rewoluzjoon" unn "Sozjalismus" babbelle. Unn mer waas aach, dess dann unneä'm Agis sajm Nochfolscheä, m'Kleomenes, in Spadda de stoische Philosoph Sphairos von Borysthenes, also deä hadd in Spadda e Schoul uffgemachd. Unn de Pöhlmann schrajbd, dess sozjalisdische Iddejje schonn baj de Philosophe (groad baj de Stoikeä) unn in dene ihrne Stoadsrommaane errimgegajsdeärd sinn. S'wier dann de Agis geweäse, deä wo dadraus n'aggdive Sozjalismus gemachd hedd (Pöhlmann 1893, II 391; aach in dem Rommaan on de Naomi Mitchison, Mitchison 1931, wird de Kleomenes so idejalisierd). Awweä des mid'de Philosophe uff'm Keenischsdroon, des iss so e Sach. Unn mer waas hald vom Agis üwweäbaabd nix, was so e Oosischd rääschdfeäddische deed. Aach de Agis woar irschd emmaa n'Keenisch un'noch dezou n'hellenisdische Keenisch. Awweä so wej Spadda woar, konnd des m'eährgajzische Keenisch nedd gefalle: Hadd hej aans Kouche geroufe, dess dou Krümml disch meldsd? So kennd mer fasd aach üwweä Spadda voa'm Agis IV. Witze mache. Also: Wann Spadda in de hellenistisch Weld noch e Wördsche middbabbelle wolld, mussd sisch ebbes enneärn (unn so schrajbd aach Taeger 1958, p. 464, de Agis hedd's "höhere Recht" fir sisch gehabbd); unn de Weesch, den wo de Agis ausgesuchd hadd, woar die Neubeleäwung von de Lykurgisch Veäfassung: E rischdisch "revolutio", also e Roll rüggweärds. Fir so e Rajs in die Veägangehajd hedde awweä die hunneärd Subbeärajsche von Spadda bloude musse, unn des wollde se ums Veäplatze nedd unn hawwe alles gedaa, dess de Agis nedd duaschkomme selld. Unn'm Agis sajn Duudfajnd, des woar de geschassde Keenisch Leonidas II. De Agis hadd'n absetze loasse. Unn deä Leonidas hadd dann im Elldesderoad von Spadda (de `gerousía') Meärhajde gejjeä'm Agis soi Refoamme sesammgebroochd. De Agis hadd veäsuchd, midd milidärische Eäfolsche soi Bladd se veäbesseärn, unn desdewäje iss'eä mid'de Achäer unneä'm Arat gejjeä die Aitoler in de Kriesch gezooche. Awweä so doll woar des aach nedd, unn de aansische, deä wo sisch midd Ruhm bekleggeärn konnd, des woar de Arat. Dehaam in Spadda hawwe deäwajl m'Agis soi Fajnde die Owweähand kriehd. Unn wej de Agis widdeä haam komme iss, hawwe se'n voa Gerischd gezeärrd: Eä selld de irschde Keenisch von Spadda weärn, der wo higerischd woarn iss. Aach'm Agis soi Ommaa unn soi Muddeä sinn besajdischd woarn, so gruhs woar de Hass. Dess's aach noch n'Haffe Veäbannde gäwwe hadd, veästehd sisch von selweä (Plut. Agis 13-21; zum Wajdeäleäse: Fuks 1962 unn Shimron 1972, p. 14ff. unn CAH_ VII 1, 252ff. unn besonneäs Piper 1985, p. 25ff. - alles uff englisch). [Taeger, Altertum II 465,1] Im Juhr 239 v.Chr. iss dann de Antigonos Gonatas gestoarwe, achzisch Juhr soll'eä aald gewoarn soi, e schih Aldeä. Awweä ob'eä aach noch e poar schiene Juhrn vor sajm Duud gehabbd hadd, dess wisse mer nedd. Dess deä schlääschde Arat von Sikyon m'Korinth foaddgenomme gehabbd hadd, dess hadd'm aale Antigonos bestimmd nedd geschmeggd (e Würdischung vom Gonatas stiehd zum Blajstifd bajm Hammond/ Walbank 1988, p. 313ff. odeä bajm Will 1979, p. 338ff.). Dann iss m'Antigonos sajn Suh, de Demetrios II., Keenisch von Makedonie woarn. De Taeger Fritz (1958, p. 465) sääd ja, de Demetrios II. wier nedd so bedeudend geweäse wej sajn Vaddeä, awweä weä deed neäweä dem, was de Gonatas geschaffd hadd, nedd schlääschd aussejje! Aa von de irschde Sache, die wo de Demetrios II. gemachd hadd, woar, dess'eä de Aitoler uff die Fouszieh gestijje iss. De Pompeius Trogus veäzehld dess so: Die Olympias, die wo m'Keenisch Pyrrhos von Epirus soj Dochdeä woar, hadd ihrn Mann veäloarn gehabbd. Dess woar de Keenisch Alexander, unn deä Keäll woar aach noch ihrn ajenne Broureä geweäse. Da hadd se dann als Widdfraa midd ihrne zwaa Bouwe, Pyrrhos unn Ptolemaios hawwe se gehaase, daagestanne unn mussd de Epirote ihr Rajsch reschiern. Dann sinn die Aitoler komme unn hawwe Jochd gemachd. Se nemmlisch mi'm Alexander von Epirus sesamme s'Akarnanie errooweäd unn gedaald. Jetz wollde se aach noch dess Daal von Akarnanie hawwe, dess wo de Alexander gekriehd gehabbd hadd. Unn wej die Olympias sisch nemmih se helfe gewussd hadd, is'se baj ihrn Nochbeä, de Demetrios II., gemachd unn hadd'm ihr Dochdeä Phthia (zou dem Maadsche s. de Hoffmann 1941) veähoiroad, dess'eä ihr helfe deed (wann schonn nedd aus Middlajd, dann weenischsdens wejjeä dere Veäwandschafd). De Demetrios woar schonn mi'm Keenisch Antiochos II. soi Dochdeä (de Stratonike) veähoiroad, awweä dess hadd'n nedd wajdeä gejuggd. Awweä dej Seleukide-Prinzessin, dej woar moadds bies woarn; unn so is'se baj ihrn Broureä Antiochos gemachd unn hadd gehetzd unn gedaa, dess'eä gejjeä'n Demetrios Kriesch mache selld (Justin XXVIII 1,1-4). Wej's hald bajm Pompeius Trogus, wo'n de Justin unneä die Wurschd gemachd hadd, ofd iss, iss's hald e zimmlisch veäweärd Geschischd; awweä des mid'dere Hoiroaderaj, des stimmd schonn (dadezou Holleaux 1935, p. 5ff. unn besonneäs zou dem Hoiroadsgemäsch de Seibert 1967, p. 37f.). Awweä so rischdisch doll weärd's dann, wann de Pompeius Trogus beschrajwe duud, was die Akarnane in dere Zajd gemachd hawwe solle. Also mache mer widdeä emmaa n'klaane Ausfluuch bajm Justin: Die Akarnane hedde de Epirote nedd gedraud unn hedde baj de Römer Hilf hole wolle. Desdewäje hedde se e Gesandschafd nach Rom geschiggd, die wo de Römisch Senat gebeäde hedd, die Römer sellde de Aitoler saache, se sellde die Soldoade, die wo in Akarnanie in Gannisoon gelejje hawwe, abzejje unn die Akarnane fraj soi loasse. Die Römer weärn ja die Noochkomme von de Trojaner, unn sej, die Akarnane hedde domoals de Griesche kaa Hilf gejjeä Troja geschiggd. Die Römer hedde uff die Akarnane geheärd, awweä wej de Römer ihr Gesande baj die Aitoler gemachd wiern, hedde die Aitoler e fresch Maul gehabbd: Se hedde de Römer die Punier unn die Gallier voagehaale, von dene die Römer in so ville Kriesche besieschd unn sesammegehaache woarn wiern. Unn se hedde gesaad, die Römer sellde lejweä emmaa ihr Doorn gejjeä die Karthager uffmache, dej se zougemachd hedde, feeschdisch gemachd wejjeä'm Punische Kriesch. Ja, dess sellde se ejjeä mache, als wej midd ihrne Waffe ins Grieschische se komme. Unn üwweähaabd: Die Römer sellde emmaa droo dengge, weä hier dann wem drohe deed. Gejjeä die Gallier hedde die Römer nedd'emmaa ihr ajenn Stadd veädajdische kenne; unn wej dann die Gallier in de Stadd woarn, hedde se sisch nedd mi'm Schweäd geweährd, sonneän hädde se midd Gold seriggekaafd. Wej awweä dej sälwe Gallier midd vill mih Leud nach Griescheland oimaschierd weärn, hedde se se ohne frimd Hilf vollstännisch duudgehaache, ja noch nedd'emmaa alle Griesche hädde geholfe: Sej hedde de Gallier dej Plätz fir dene ihr Gräweä gäwwe, wo dej Gallier sisch hedde Städde baue unn ihr Reisch errischde wolle. Was dann demgejjerüwweä in Iddaalje luus wier? Die Römer deede als noch ziddeärn, wajl'n vor kurzm die Stadd abgebrennd iss, unn die Gallier kennde desdewäje fasd s'ganse Iddaalje besetzd haale. Se sellde ejjeä emmaa die Gallier foaddjaache, befir se sisch im Oogelejjnhajde kimmeärn kennde, die wo se nix oogih deede. Unn üwweähaabd: Was dann die Römer fir Keälle wiern? Ob se nedd Hirde wiern, die uff Land sitze deede, des'se de rischdische Besitzeä gestohle hedde, des'se sisch sesamme Wajbsleud zum Hoiroade hädde steähle musse, wajl kaa oostennisch Fraa se hedd hawwe wolle wejjeä dere unehrenhafde Abstammungsgeschischd (dess iss de "Raub von de Sabinerinne"), unn des'se ihr Stadd uff Broureämoadd gegründ hedde (wo de Romulus de Remus duudgehaache hadd) unn des'se die Fundamende von de Staddmaueärn mi'm Bloud vom eäschlaachenne Broureä besprengd hedde. Sej, die Aitoler, awweä wiern immeä die Fürsde im Grieschische geweäse, unn sej hedde de anneärn vill an Ehr unn Mud voraus. Sej, die Aitoler, wiern nemmlisch die aansiche, die von de Makedone, die wo ja immeä noch e mäschdisch Rajsch hedde, nedd vill haale deede, die wo voarm Keenisch Philipp II. kaa Anxd gehabbd hädde, die wo üwweä'm'Alexander d.Gr. soi Befehle nua gelachd hedde, aach als die Peässeä unn die Inder schonn besieschd woarn waarn unn allminnanneä voarm Alexander moadds Anxd gehabbd hedde. Sej, die Aitoler, kennde also de Römeä nua ruure, mid'dem, was'se hedde, sefridde se soi unn nedd mid'dene kaan Kriesch oosefange, die, wej se gesejje hedde, de Gallier kaldgemachd unn'm Makedon mores geleärnd hedde. So wier de Römeä ihr Gesandschafd von de Aitoler abgefeäddischd woarn. Unn wajl die Aitoler glajsch hedde zajsche wolle, des'se nedd nua gruhse Tön gespuggd hedde, hedde se s'Keenischrajsch Epirus unn's Akarnanische üwweäfalle unn ausgeräuweärd (meär odeä weenischeä fraj nach Justin XXVIII 1,5-2). Gell, da iss so alles uff aam Haffe, was'n Griesche bieses üwweä die Römeä saache konnd. Awweä waschajnlisch iss dess alles nua e Legend, unn die Römeä sinn irschd zejje Juhr spädeä uffgedauchd im Grieschische (dess maand de Holleaux 1935, p. 5-22; anneäsdeä sejje des zum Blajstifd de Walser Gerold - 1953, p. 308ff. - odeä Manni 1956 odeä Golan 1971 odeä CAH_ VIII p. 85, awweä dess hadd sisch nedd duaschgesetzd). Fir'n Justin waor dess awweä, wej'eä de Pompeius Trogus sesammegekürzd hadd, wischdischeä wej de ganse "Demetrische Kriesch" (239/8 bis 229 v.Chr.; vgl. Hammond/ Walbank 1988, p. 321-336) vom Demetrios II. von Makedonie gejjeä die Aitoler unn Achäer, deä wo von dere Jochd im Akarnanie unn de Hoiroad mid'de epirotisch Prinzessin Phthia komme iss. Mir wisse awweä nedd vill drüwweä (unn dadroo schuld iss aach so'n Debb wej de Justin odeä vlajschd schonn de Pompeius Trogus). Geschwoarded hawwe se sisch uff de Peloponnes, in Boiotie unn naddirlisch im Akarnanische (zum Wajdeäleäse: Urban 1979, p. 63ff. unn Feyel 1942, p. 83ff. unn noch de Flacelière 1937, p. 245ff.). Awweä aans von de wischdischsde Eäajschnisse in dere Zajd woar de Unneägang von de Aiakide-Dynnasdie in Epirus. Dej Olympias, von dere mer schonn geheerd hawwe, dej hadd die Reschierung ihrne zwaa Bouwe üwweädraache, awweä de Pyrrhos iss baald gestoarwe, unn de anneä, de Ptolemaios, iss im Kriesch (vlajschd gejjeä die Aitoler) baj Ambrakia gefalle. Dess wier de Muddeä oasch noh gange, unn se hädd ihr Bouwe nedd lang üwweäleäbd (Justin XXVIII 3,1-3; Polyaen. VIII 52). Jetz woarn von de Aiakide-Fammillje nua zwaa Wajbsleud noch am Leäwe: Die Nereis, die wo nach Syrakus gehoiroad gehabbd hadd (n'Gelon, m'Hieron II. von Syrakus sajn Suh); die anneä, die Deidameia (bajm Pompeius Trogus hääsd'se Laodamia), iss dann von dene, die wo aus'm Keenischrajsch Epirus e Rebbublik mache wollde, duudgehaache woarn, unn dess, wo se doch am Aldaar von de göddin Artemis Zufluchd gesuchd gehabbd hadd (Justin XXVIII 3,4-5; Polyaen. VIII 52). De Pompeius Trogus veäzehld, dess die Göddeä die Epirote so rischdisch schlimm bestroofd hädde: Kriesch, Niedeälaache, Uufruchdboarkajd, Hungeä, Zuchd unn Zoares, bis's baald so wajd komme wier, dess von de Epirote nix mih üwwerisch gebliwwe wier. Unn besonneäs de Mördeä von de Deidameia-Laodamia hawwe se sisch voagenomme: De Milon, so hadd'eä gehaase, hadd sisch selweä zeäflajsche musse, unn am zwölfde Daach, nachdem'eä sisch soi ajenn Gedärm oogefresse gehabbd hadd, iss'eä veäreggd (Justin XXVIII 3,6-8; zou de Epirote ihrne Revoluzjoon s. Hammond 1967, p. 591ff.). De stoadlische Sesammebruch von Epirus woar n'schwiere Schlach fir'n Demetrios II. unn had'de Aitoler Owweäwasseä gäwwe. Awweä wen treffe soll, den triffds, unn wann'eä dehaam in Pella gebliwwe wier: Groad wej sisch dej Aitoler widdeä in Akarnanie ausgetoobd hawwe, hadd Makedonie n'Haffe Arjeä an de Noaddgrens kriehd. Unn wajl de Demetrios de Akarnane desdewäje nedd helfe konnd, hadd'eä Illyrer gehold, dess dej die Aitoler foaddjaache sellde. Uff'm Balkan nördlisch von Makedonie woar nemmlisch folschndes bassierd: Die Bastarner (dess woarn Osdgermane!) hadde die Dardaner oogegriffe. Unn wajl die Dardaner de Bastarner nedd standhaale konnde, sinn se nach Südn gemachd unn hawwe Makedonie oogefriffe. De Demetrios II. mussd gejjeä se gih unn iss gefalle, dess woar waschajnlisch im Freujuhr 229 v.Chr. (Trog. Prol. XXVIII; Justin XXVIII 3,9; Liv. XXXI 28; vgl. aach Will 1979, I 353f. unn de Hammond 1966, p. 249). Dess de Demetrios II. die Illyrer gehoold gehabbd hadd dess woar e Zajdbomb, wajl wejjeä dene dann die Römeä nach Griescheland komme sinn, wej mer noch sejje weärn. Awweä aach so schonn had'de Makedone s'Wasseä bis zum Hals gestanne: De Keenisch duud, sajn Suh Philipp groad neu odeä zejje Juhr aald, unn im Noadde die Dardaner-Baggaasch am Doowe. Unn da groad hadde die Makedone s'Glügg, des'se mi'm Antigonos III. Doson, m'Demetrios II. sajm Kusseng, n'wirglisch düschdische Heäscheä kriehd hawwe (üwweä'n Doson gibbd's e Leäwenbeschrajwung uff Iddaljenisch vom Piraino 1953 unn die Uffsätz vom Treves 1934 unn 1935 unn noch owwe druff e goud aald deutsch Doggdeärärwedd Bettingen 1912). M'Antigonos Doson soi Uffgaab woar nedd lajschd: Unneä'm Strisch hadde die Makedone Schlääj kassierd im Demetrische Kriesch. Uff de Peloponnes woarn die Achäer uff'm Voamasch; die Aitoler hadde zwoar Boiotie veälorn, awweä sonsd hawwe nedd schlääschd gestanne: Von de Adria bis oo'n Golf von Pagasai iss ihr Gebied gange. De Antigonos woar nedd von Oofang Keenisch, sonneän eä hadd'm Demetrios II. soi Widdfraa gehoiroad unn hadd als'm klaane Philipp sajn Voamund reschierd (wej de Prinsreschend Luitpold aus de Wittelsbacher-Dynnasdie, unn aach de Kaiseä Wilhelm d.Gr. hadd uff dem Posde oogefange). Unn was hadd'eä sajn Schaff gehabbd! De Dardaner hadd'eä e poar uff die Bannazzlschnuud gehaache, de Aitoler widdeä e gruhs Stügg vom Thessalische abgenomme, unn, wej mer schonn geheerd hawwe, hadd'eä sisch aach im Karische (Klaasije) imgedaa (227 v.Chr.). Nach dere Karisch Expeddizjoon had'de Antigonos de Keenischsdiddl oogenomme, ja, unn desdewäje iss's in Makedonie zou'm Uffstand komme (dadezou Hammond/ Walbank 1988, p. 344f.). Vlajschd hawwe die Leud geglaabd, eä welld dem klaane Philippos de Droon foaddnomme; mer wiss's awweä nedd. Dadrüwweä schrajbd de Pompeius Trogus folschndes: Wej de Antigonos im Keenischsballasd von de Uffstännische oigeschlosse woar, iss'eä ohne soi Lajbgard ennausgange unn hadd's Keenischsdiadem unneä die Leud geschmisse. Unn dann hadd'eä gesaad, sej sellde de Keenischpurupur m'anneärn gäwwe, endweddeä aam, deä ihne nix befeähle deed, odeä aam, von dem se wisse deede, des'se'm barriern kennde. Dess ganse Keenischsoi, dess wier kaa Sahneschlegge, sonneärn s'wier nur Meuh unn Gefahrn. Unn dann had'de Antigonos die uffstännisch Baggaasch irschd'emmaa droo erinneärd, was'eä ihne alles goures gedaa hadd: Dess'eä die Bundesgenosse, wej se abdrünnisch woarn wiern, gestroofd hädd; dess'eä de Dardaner unn de Thessaler, die wo sisch so üwweä'm Demetrios sajn Duud gefreud hädde, dene hädd'eä gezajschd, wo de Hammeä hängd. Dademidd hädd'eä nedd nua de Makedone ihr Würd veädajdischd, eä hädd'se noch wachse loasse! Wann se sisch dadfir schääme deede, dann deed'eä seriggdreäde, unn se kennde sisch aan suche, dem se dann Befeähle gäwwe kennde. De Leud iss dess rischdisch oo's Heäzz gange, wajl se sisch so geschäämd hawwe. Unn dann woarn se all defir, dess de Antigonos doch widdeä Keenisch soi selld. Awweä de Antigonos hadd's nedd ejjeä gedaa, biss die Keälle, die wo den Uffstand gemachd hadde, ausgeliefeärd unn bestroofd woarn sinn (Justin XXVIII 3,9-16; vgl. Hammond/ Walbank 1988, p. 344f. unn de Bettingen 1912, p. 17f.). So odeä anneärsdeä, s'sinn schonn uffreeschnde Sach bassierd in Pella! Awweä nach dere Jochd woar Makedonie nedd nua nach ause, sonneän aach im Inneärn widdeä fesd. Unn dess woar aach wischdisch, wajl in Griescheland hadd mer die Makedone baald widdeä brauche kenne. Schuld droo woarn die Spaddaneä, die sisch widdeä emmaa aus ihrm selbsdveäoaddnedde Absajds errausbeweeschd hawwe. Zum letzde Maa, schrajbd de Taeger Fritz (1958, p. 465), hawwe die Spaddaneä unneä ihrm aale Keenischshaus noch'emmaa was oaddendlisches uff die Baa gestelld. Dess woar dej Sach mi'm Kleomenische Kriesch, unn dess iss so komme: Wej de Achäische Bund uff de Peloponnes immeä steäggeä woarn iss, had'des de Spaddaneä üwweähaabd nedd gebassd. Unn desdewäje wollde se de Achäer emmaa uff die Wurschdfingeä haache. Dess hawwe se im Juhr 229 v.Chr. aach gemachd, awweä des wier fasd ins Aache gange. De Spaddaneäkeenisch Kleomenes III. hadd gemeäggd, dess soi Spadda kaan Mumm mih in de Knoche gehabbd hadd unn dess sisch e bissi vill änneärn mussd: De Keenisch Agis IV., den wo se 235 imgebroochd hadde, deä hadd doch Rääschd gehabbd. Unn de Kleomenes III. hadd sisch aach ausgereschd, wej'eä dess pagge kennd, wo de Agis IV. defir ins Groas hadd bajse musse. Wann'eä sisch im Kriesch gejjeä die Achäer n'Noome mache deed, kennd'm aach die spaddanische Ephorn nemmih in die Subb spugge, wajl die Ephorn, die owweärsde Beamde hadde in Spadda mih se melle wej die Keenische. Unn dadefir, dess'eä widdeä uff die Achäer luusgih konnd, dadefir mussd'eä die Ephorn sogoar schmiern. So geldgajl woarn se in Spadda schonn! De Kleomenes hadd soi Koadde rischdisch ausgespilld unn die Achäer Anno 227 v.Chr. in zwaa Schlachde vom Platz gefeeschd. Jetz woar's so wajd: Im Windeä 227 uff 226 v.Chr. sinn die spaddanische Soldoade im Feld gebliwwe unn hawwe im Arkadische die Stellung gejjeä die Achäer gehaale. Awweä de Kleomenes III. iss mid'de Söldneä haam nach Spadda gemachd unn hadd uffgeraumd. Dess woar'n Putsch von owwe, unn wej die Ephorn degejjeä gih wollde, hadd se de Kleomenes allminnanneä bis uff aan duudmache loasse. Weä sonsd noch uffmugge wolld, deä iss foaddgejaachd woarn. Unn jetz konnd'de Kleomenes aach soj Revolzjoon mache, unn dess woar e rischdisch Roll rüggweärds, wajl eä de aale spaddanische Stoad vom Gesetzgäwweä Lykurgos widdeäheästelle wolld, aach wann'eä waschajnlisch selweä dess nua geglaabd hadd. Wajl was dess weägglisch woar, die lykurgisch Veäfassung, dess wisse nedd'emmaa mir heud so rischdisch. Unn wej hädd'dess dann de Kleomenes wisse kenne, deä wo bestimmd kaa hisdoorisch-wisseschafdlisch Veäfassungsgeschischd in sajm Büscheäschrangg gehabbd hadd! Awweä de Kleomenes hadd waschajnlisch goure Helfeä gehabbd, soj schih Fraa Agiatis, die wo ja m'Agis IV. soi Widdfraa woar, unn de stoisch Philosoph Sphairos (vgl. Ollier 1936). Unn so iss's Ephorat abgeschaffd woarn, unn's Land iss neu uffgedaald woarn: Vejjeädausend Hööf hadd's widdeä gäwwe unn dademidd aach vejjeädausend spaddanische Vollbürjeä, Spartiate. Dess woar goud fir die spaddanisch Ammee, und goud woar aach, dess de Kleomenes III. von de Makdone geleännd gehabbd gehabbd hadd, wej e eäfolschrajsch moddeänn Ammee soj muss (vgl. Shimron 1972, p. 29ff. unn de Lidderaduurüwweäbligg bajm Bengtson 1969, p. 419). Awweä dadefir, dess alles widdeä soj aald Oaddnung hädd unn de Kleomenes n'Helfeä hädd, wann's Ärjeä gäwwe deed, dadefir mussd aach de zwedde spaddanische Keenischsdroon widdeä besetzd weärn. Desdewäje had'de Kleomenes m'Agis IV. sajn Broureä Archidamos aus de Veäbannung seriggehoold. Awweä groad wej'eä nach Spadda komme iss, iss'eä aach schonn eämoadd woarn. Jetz hadd'de Kleomenes sajn ajenne Broureä, de Eukleidas, zum Keenisch gemachd. Dess woar bestimmd nedd "lykurgisch", awweä's hadd sajn Zwegg gedaa, unn de Kleomenes woar de owweäsde Scheff vom ganse. Jetz hawwe die Achäer gejjeä'n Kleomenes nua noch in'n Sagg gehaache, unn baj Hekatombeion (dess iss in de Neh von Dyme im Achäische) iss de Achäer ihr Ammeesesammgehaache woarn. Die Achäer woarn so am Enn, dess sisch aach de Ptolemaios III. gesaad hadd: Dene gäww'isch kaa Geld mih, dess lohnd nedd. Dadefir konnd sisch jetz de Kleomenes III. üwweä'n Geldbriefdrääjeä aus Egybbde freuje, wajl de Ptolemaios III. jetz midd Spadda n'Bündnisveädraach geschlosse hadd (Schmitt 1969, p. 208f.). Die Achäer woarn k.o. unn wollde nua noch ihr Rouh. Awweä baj de Friednsveähannlunge had'dann de Kleomenes gesaad, eä welld die Hegemonie üwweä'n Achäische Bund. Dess wier die völlisch Unneäweäffung geweäse. Die Peloponnes wier widdeä so spaddanisch woarn wej in de Zajd, wo de Thebaner Epaminondas s'spaddanische Rajsch noch nedd kuazz unn klaa gehaache gehabbd hadd. Dess wollde ville Achäer ims Veäblatze nedd, unn aach die Sache, die wo de Kleomenes in Spadda gemachd gehabbd hadd, s'Land neu veädaale, die rajsche Leud endeischne, deä ganse Revoluzjoonsquatsch, dess wollde se aach nedd. Dann lejweä wajdeä Kriesch (vgl. Gruen 1972). De aansiche, deä wo'n noch helfe konnd, woar'n Mann, den se ajenndlisch so geänn hadde wej Lajbschmeäzze: De Keenisch Antigonos Doson von Makedonje. Unn wej se baj'n gange sinn, hadd deä gesaad: Gebbd mer Korinth serigg, bezoahld die Soldoade, die isch dadefir brauche duu, unn isch haach de Kleomenes duasch die Hajzung. Unneä noamaale Imstänn wier dess e oasch schlääschd Geschäfd geweäse, awweä die Achäer konnde nemmih hannelle (Pol. II 45-51; zou de Verhannelunge zwische'm Arat unn'm Antigonos Doson s. de franzeesische Uffsatz vom Bikerman 1943; üwweä de achäisch-makedonische Bund im allgemajne Orsi 1991). Anno 224 hawwe die Achäer de Antigonos Doson zum Hegemon von ihrm Bund gewähld, hawwe'm Geld gäwwe, Korinth mussd'eä sisch selweä nomme, wajl dess woar zwischeduasch zum Kleomenes üwweägelaafe (de Veädraach zwische de Achäer unn Doson find mer bajm Schmitt 1969, p. 209ff.). Gejjeä'n Doson konnd de Kleomenes nedd vill mache unn mussd soj Drubbe nach Lakonje seriggnomme. Fir'n Pompeius Trogus had'deä ganse Kriesch jetz irschd üwweähaabd so ebbes wej Klasse kriehd: Die Spaddaneä wiern nemmlisch die aansische geweäse, die wo nedd voa de Makedone, ihrne gruhse Keenische, m'Philipp II. unn'm Alexander d.Gr., unn ihrne Waffe uff die Knej gefalle wiern. Desdewäje wier dess jetz hier n'Kriesch zwische zwaa Klasse-Völgeärn, die wo alles gäwwe hädde im Kamf: Die Makedone hädde fir ihrn Ruhm gekämfd, unn die Spaddaneä nedd nua fir ihr Freied, sonneän aach fir die Reddung von ihrm Stoad (Justin XXVIII 4,1-2). Dess eäfolschrajsche Juhr 224 had'de Doson im Heäbsd midd sajm Hellenebund gekröhnd: Die miesde grieschische Stoadebünd (so zimmlisch all bis uff die Aitoler) hawwe sisch m'Antigonos Doson oogeschlosse unn'n zum Hegemon von dere neue Symmachie gewähld, die so e bissi an'n Philipp II. sajn Korinthische Bund erinneärn duud (Polyb. II 54; IV 9,4; XI 5,4; vgl. de Bengtson 1937, II 356 unn de Schmitt 1969, p. 212ff.). Dademidd woar Makedonje widdeä die gruhs Voamachd üwweä Hellas, unn Doson woar widdeä da, wo sajn Obbaa, de Demetrios Poliorketes, emmaa uffgeheerd hadd wejjeä sajne asijaddische Phandasderrajje. De Antigonos Doson woar weägglisch n'klevere Keäll, unn desdewäje hadd'eä sisch Zajd geloasse mi'm Kleomenes. De Soldoade ihrn Sold, dess mussde die Achäer bezoahle, unn solang de Kleomenes noch in Spadda gesesse hadd, deed bestimmd aach kaan Makedonehasseä baj de Achäer uff dumme Gedangge komme. Awweä im Freujuhr 222 v.Chr. da iss de Kleomenes sajne Geeschneä widdeä emmaa so rischdisch uff die Fouszieh gestijje unn hadd Megalopolis errooweäd, alles foaddgeschlaafd, was mer zou Geld mache konnd unn die Stadd zeästöhrd. Unn dadenaach iss'eä bis in die Argolis maschierd (zou de Daddierung s. Hammond/ Walbank 1988, p. 355). Jetz hadd's aach m'Antigonos Doson gelangd unn iss Rischdung Spadda maschierd. Vierzeh Killomeedeä nördlisch von Sparta baj Sellasia hadd sisch de Kleomenes veäschanzd gehabbd, awweä de Doson hadd die Stellunge stürme loasse, unn de Makedone ihr Phalanx hadd'm Kleomenes soi pladdgemachd (Polyb. II 65-69; n'Lidderaduurüwweäbligg find'mer bajm Bengtson 1969, p. 420 unn besonneäs zou'm Kleomenes soi Ammee de Urban 1973 unn de Daubies 1971 & 1975). De Pompeius schrajbd dadezou e rischdisch Loblied uff's besieschde Spadda: Die Spaddaneä hawwe de Kriesch unn die Schlachd midd Pauge unn Trombeede veälorn, awweä so moralisch hawwe se allminnanneä, die Männeä, die Fraae unn die Kenn, gestanne wej e Aans. Kaan spaddanische Soldoad hadd sisch in de Schlachd drimm gescheärd, ob'eä mi'm Leäwe devoo komme duud, kaa spaddanisch Fraa hadd wejjeä ihrm gefallenne Mann geflennd, die aale Obbaas hawwe ihr gefallenne Bouwe geloobd, unn klaane Bouwe hawwe sisch dadrüwweä gefreud, dess ihrn Vaddeä in de Schlachdraj tapfeä imkomme iss. Unn allminnanneä woarn se desdewäje draurisch, des'se nedd selweä fir's Vaddeäland unn die Freieid gefalle sinn. Unn wej dann die Veäwunde komme sinn, hawwe die ganse Häuseä uffe gestanne, unn die Leud hawwe die Wunde kurrierd unn de eäschöpfde Kriescheä Esse unn Dringge gäwwe. Dadebaj hadd awweä kaans in de Gejjnd errimgebrülld odeä de Kobb hänge loasse. Allminnanneä hawwe se sisch Gedangge dadrüwweä gemachd, was jetz midd ihrm Stoad weärn selld, awweä nedd üwweä sisch selweä. Unn dann iss de Keenisch Kleomenes haam komme. Üwweärall iss'm noch s'Bloud errabbgelaafe, soj ajennes unn dess von de ville eäschlaachenne Fajnde. Awweä nedd'emmaa higesetzd hadd'eä sisch, wolld aach nix eässe odeä dringge unn hadd aach soj schwiere Waffe am Mann behaale. Oo e Maueä hadd'eä sisch oogelehnd unn hadd geguggd, was noch von sajne Soldoade üwwerisch gebliwwe woar, groad vejjeädausnd Mann; unn dann hadd'eä gesaad, se sellde dadefir am Leäwe blajwe, wann'emmaa besseärn Zajde fir'n Stoad komme deede, unn iss midd sajne Fraa unn sajne Kenn uff unn devoo gange nach Egybbde baj'n Ptolemaios. Deä hadd'n ährnvoll uffgenomme unn hadd'n behannld, wej sisch dess fir'n Keenisch geheärn duud. Awweä m'Ptolemaios sajn Suh, wej de Aale duud woar, hadd'n Kleomenes unn dem soj gans Fammillje imbringe loasse (vgl. Polyb. V 35-39). De Antigonos hadd also die gans spaddanisch Ammee in Grund unn Burrem gestamfd. Awweä dann hawwe'm die Spaddaneä unn ihr berühmd Stadd doch Laad gedaa, unn desdewäje durfde soi Soldoade aach nix ausplündeärn. Weä von de Spaddaneä noch am Leäwe woar, dem had'de Antigonos Paddong gäwwe, und hadd gesaad, Kriesch hädd'eä nua mi'm Kleomenes gehabbd, awweä nedd mid'de Spaddaneä; unn wajl deä jetz foadd wier, deed'eä nemmih bies midd'n soi. Es wier bestimmd fir'n nedd weenischeä Ruhm, wem'mer von'm saache deed, dess'eä, wo eä doch de aansische wier, deä Spadda je errooweäd hädd, aach die Stadd geredd hädd. Desdewäje also deed'eä s'Land unn die Häuseä veaschoone, wajl ja nemmih vill Leud üwwerisch wiern, die wo eä veäschoone kennd (Justin XXVIII 4,3-15). Naddirlisch had'de Antigonos Doson m'Kleomenes soj Refoamme widdeä abgeschaffd, s'Ephorat neu oigerischd unn so die Leud oo die Machd gebrachd, die wo voam Kleomenes aus Spadda uff unn devoo gange woarn (de Taeger Fritz 1958, p. 466 hääsd die Keälle die "antiimperialistische Oligarchie"; vgl. aach Oliva 1971, p. 265f.). Eä hadd aach n'makedonische Staddkommandand oigesetzd, deä wo uff die Spaddaneä uffgebassd hadd. Unn Spadda iss dann noch m'Antigonos Dosom sajm gesamdhellenische Veäajn bajgedreäre woarn (Polyb. IV 9,6; 15,4; 16,5; vgl. zou de Spaddaneä ihrne Pollidigg nach Sellasia de Shimron 1964). Dess woar nedd nua m'Antigonos soi goud Heäzz unn soi Rüggsischd uff die öffendlisch Majnung, dess'eä Spadda nedd m'Eädburrem glajschgemachd hadd. Es weädd sisch gedoochd hawwe, dess'eä die Spaddaneä vlajschd noch'emmaa brauche kennd, wann die Achäer uffmugge deede. De sääd de Taeger (1958, p. 466). Die Leud, die jetz widdeä in Spadda owwe droo woarn, dej hawwe's m'Antigonos jednfalls gedangd. Awweä aach die anneärn Griesche, die bajn Hellenebund geheerd hawwe, hawwe sisch nedd lumbe loasse unn'n Doson bajm Fesd von de Nemee in Himmel gehoowe (s. a. Polyb. IV 87). Awweä mi'm Fajeärn woar's nedd lang heä. Die Illyrer hawwe Makedonje oogegriffe, unn de Doson mussd haam (Polyb. II 70; Plut. Kleom. 30). Die Illyrer hadd'eä devoogejaachd, awweä eä selweä iss krangg woarn unn im Jahr 221 gestoarwe (Tbc hädd'eä gehabbd, so Hammond/ Walbank 1988, p. 362), groad zwaaunnvirzisch Juhr iss'eä aald woarn. Sajn Noochfolscheä woar de Philipp V., m'Demetrios II. sajn Boub, awweä deä woar aach irschd sibbzeh Juhr aald (bajm Justin XXVIII 4,16 iss'eä virzeh Juhr aald, awweä dess iss falsch). De Antigonos hadd soj Haus goud bestelld gehabbd, awweä ob deä junge Bursch dademidd serääschd komme duud? No ja, mir weärn's sejje. S'gibbd nemmlisch schonn komische Sache uff de Weld, wo mer dann sääd, de Raineä woar's, rajneä Zoufall. Im's Juhr 220 v.Chr. nemmlisch sinn in de gruhse hellenisdische Stoade (unn nedd nua da) neue Heäscheä uff'n Droon komme, unn dess woarn laudeä junge Keälle! De Pompeius Trogus duud des so beschrajwe (vgl. aach Polyb. IV 2): In Makedonje iss de Antigonos Doson gestoarwe, unn m'Antigonos sajn Stejfsuh, de Philipp V., iss Keenisch woarn. De Philipp woar groad virzeh Juhr aald (hier iss de Pompeius Trogus awweä uff'm Holzweesch, de Philipp woar weenischsdns sibbzeh Juhr aald, Anm.); in Asije iss de Seleukos III. eämoadd woarn, unn desdewäje hawwe se de Antiochos III. zum Keenisch gemachd, awweä deä woar noch nedd volljährisch (was aach ned stimme duud, vgl. Schmitt 1964, p. 8f.: Deä Keäll woar uugefihr zwansisch); in Kappadokije had'de Vaddeä selweä sajm Beubsche Ariarathes s'Rajsch üwweägäwwe; unn de Ptolemaios IV. hadd Egybbde oo sisch gebroochd, awweä dadebaj hadd'eä Vaddeä unn Muddeä eämoadd. Wejjeä dem Veäbresche unn dere Schann hadd'eä als Uunome "Philopator" (dess iss deä, deä sajn Vaddeä geänn hadd, Anm.) kriehd (aach hier iss de Pompeius Trogus e bissi neäweä de Kabb, irschdens hadd'eä waschajnlisch "nua" soj Mamme uff'm Gewisse, unn zweddns woar Philopator sajn gans noamale Bajnoome, Anm.). Awweä aach die Spaddaneä hawwe stadd'm Kleomenes III. de Lykurgos gewähld. Unn dess aach in dene Zajde kaa Veäännerung fehle deed, iss baj de Karthager de Hannibal zum Feldheärrn gewähld woarn; dadebaj woar'eä nedd aald gennuch. Dess hawwe se nedd desdewäje gemachd, wajl se in Karthago kaa Elleärre hadde, sonneän wejjeä'm Hannibal sajm Haß uff die Römeä. Die Karthager hawwe nemmlisch gewussd, dess de Hannibal mid'dem Haß gruhsgezouwe woarn woar. Awweä dess hadd weenischeä de Romeä als'm Hannibal sajne Hajmaad Affrigga Uuglügg gebroochd. Dej Kinneäkeenische hadde kaa eldeärre Roadgäwweä, die wo'n Beschaad gestoose hawwe, wo's lang geh selld (was aach nedd stimme duud, awweä die Sach spannendeä mäschd, Anm. Vgl. zum Philipp V. de Errington 1967). Awweä wajl sisch jedeä oogestrengd hadd, so wajdeäsemache wej ihne ihr Voafahrn, hadd mer deudlisch sejje kenne, was'se vom Vaddeä unn Gruhsvaddeä fir goure Oolaache middkriehd hadde. Nua de Ptolemaios IV.! Was fir'n Saukeäll eä abgäwwe hadd, wej'eä uff'n Droon komme iss, so stinggfaul iss'eä dann geweäse, wej'eä soj Rajsch reschiern solld (Justin XXIX 1,1-9). Ja, ja, dej junge Keälle hadde gans schieh ihrn Schaff! Wej's hald de hellenistische Rajsche ihr Kreuz woar, wann's n_ neue Keenisch gäwwe hadd, sinn die Nochbeänn uffgerüggd, nedd zum Gradduliern, sonneän midd Feujeä unn Schweährd. Bajm Antiochos III. als Seleukid unn bajm Ptolemaios IV. als Ptolemäer woar dess gans aafach: De Antiochos had'de Ptolemaios oogegriffe. Dess had'dann de dridde Syrische Kriesch gäwwe, des woar e gruhs hi- unn heä, unn am Eänn hadd so zimmlisch jedeä behaale, was'eä voaheä schonn gehabbd hadd. De Ptolemaios IV. Philopator hadd sisch in dem Kriesch vlajschd nedd midd Ruhm begleggeärd, des miesde hawwe soj Minisdeä gemachd, awweä de hinneähäldische unn gemajne Dummsöffeä unn Hurnbogg vom Dinnsd, als wej'n de Pompeius Trogus beschriwwe hadd (unn aach ville Foascheä in de Neuzajd, nemme mer de Taeger 1958, II 466), woar'eä waschajnlisch nedd (vgl. Huß 1976; anneäsdeä de Hauben 1981, deä wo schrajwe duud, wann de Philopator nedd so größewahnsinnische Nixnutz geweäse wier, wier's mid'de Ptolemäer ihrne Seemachd nedd so schnell aus geweäse). Am eäfolschrajschsde woar de Philipp V. von Makedonje: Irschd hadd'eä die Dardaner aus'm Makedonische widdeä devoogejaachd, unn dann hadd'eä als de Scheff vom Hellenebund, den wo sajn Stejfvaddeä, de Antigonos Doson, uffgemachd gehabbd hadd, aach die Aitoler Mores geleännd. Dess woar dann de Bundesgenossekriesch, de letzde Kriesch, wo die Griesche unn Makedone noch unneä sisch woarn (vgl. Larsen 1968, p. 326ff. unn CAH_ VII 1, 473ff.). Wajl, jetz komme die Römeä, unn se komme wej e Damfwalz! Dej iss zwoar nedd so schnell wej'n D-Zuch, awweä dej hääld aach kaan Prellbogg uff. Owwe bajm Pompeius Trogus hawwe mer leäse kenne, wej deä so aafach Karthago unn die hellenisdische Stoade in aan Sagg stegge duud. Awweä de Pompeius Trogus hadd ja aach weenischdns zwaahunneäd Juhr spädeä geschriwwe. Unn bajm Polybios gibbd's e oasch berühmd Redd, die wo'eä m'Aitoler, m'Agelaos von Naupaktos, in de Mund geleeschd hadd. Die soll im Juhr 217 v.Chr. baj de Friednsveähannlunge am Eänn vom Bundesgenossekriesch gehaale woarn soi. De Agelaos sääd, die Griesche sellde aanisch soi wejjeä de "Wolg aus'm Wesde", die sisch baald üwweä Griescheland lejje deed (Polyb. V 104). Dademidd woar Rom gemaand. Dess iss zwoar e moadds Redd unn e moadds Bild, awweä aach nua Gebabbl von aam, deä maand, dess die Leud freujeä genauso schlau hääde soi musse wej'eä selweä (zum Foaschungsstrajd, ob'm Agelaos soi Redd eschd iss odeä uff'm Polybios sajm Misd gewaxe iss, vgl. CAH_ VII 1,481 unn Hammond/ Walbank 1988, p. 390f. unn Gehrke 1990, p. 110 unn Vollmer 1990, p. 104). Dess da im Wesde Rom als grisseä unn grisseä woarn iss, des'se baald nix mih se melle hawwe sellde gejjeä die Römeä, dess hawwe die hellenistische Heäscheä waschajnlisch goar nedd so rischdisch middkriehd. Se woarn hald oasch kräfdisch middennanneä beschäfdischd. Die "Wolg aus'm Wesde" woar noch unneä'm Horrizond von de Griesche ihrm Gaddezau. Aach heud deäff mer sisch dadrüwweä nedd wunneärn: Wej lang hadd's dann gedaueärd, bis mir hier in Eurooba gemeäggd hawwe, wej mäschdisch die Veäajnischde Stoade weägglisch woarn sinn! [Taeger, Altertum II 467] ##468-554## [cdlxviii] S'zwedde Kabbiddl De Römeä ihrn Oidridd in die Geschischd von de Middlmeärweld A. Die Keenischszajd unn die Kämf zwische de Stänn 1. Wej Rom oogefange hadd [Taeger, Altertum II 468] [cdlxx] Mer hadd geglaabd, des wiern schonn dej Latiner unn Falisker geweäse, von dene mer wisse, des'se die irschde Italiker in Iddaalje woarn. Wej mer hadd sisch nemmlisch dene Terramare-Leud ihr Dörfeä (dess mid'dem vejjeäeggische unn so) oogeguggd hadd, hadd mer sisch gesaad, aha, dess duud sisch ja so ehnlisch oogugge wej de Staddplan von Rom odeä e römisch Millidäärlaacheä, wo ja alles aach soi gennau Oaddnung hawwe mussd unn wo dej Pätz, wo mer sisch mid'de Göddeä beschäfdischd hadd, von dene Plätz, wo sisch so s'noamaale Leäwe abgespilld hadd, abgesonneäd woarn. Woarn de Terramare-Leud ihr Dörfeä also die Ururobbaas von de Saalbuasch midd ihrm Praetorium unn'm ganse anneärn Brimborium? Naa, vejjeäeggisch unn vejjeäeggisch mache noch kaa Famillje. Heud muss mer saache, zou aafach gedoochd, die Geschischd iss vill komblizierdeä (s. de Iddaljeneä Patroni 1930). [Taeger, Altertum II 470] [cdlxxi] [cdlxxi,1] Aus dene Umbro-Sabeller sinn die Umbrer unn die Samnite ennstanne. [cdlxxi,2] (üwweä die wajdeä Geschischd von de Samnite s. Dench 1995 unn von de Umbrer s. Bradley 2000) [cdlxxii] Die Oiwanderung von de Kelte ins Iddaalische (dadezou s'deutsche Buch vom Wernicke 1991) [Taeger, Altertum II 472,1] Wem'mer sisch des so im ganse bedrachde duud, siehd mer, dess des Iddaalje als Halbinsl mid'de gruhse unn klaane voagelaacheärde Inselle wej Korsika odeä Sizilje n'hisdoorische unn kulduurgeschischdlische Raum fir sisch selwäe darstelle duud. So ebbes gihd hald lajschd veägesse, wem'mer als nua uff die Griesche unn besonneäs uff die Römeä gugge duud (e sesammefassnd Geschisch vom "irschde Iddaalje", also von de Oofeng bis zua völlische Oigemajndung in de Römeä ihr Rajsch, had'de Pallottino 1984 uff iddaljenisch geschriwwe, e oasch wischdisch Buch) [Taeger, Altertum II 472,2 Anfang] Latium, des iss, wej de Taeger (1958, II 472) schrajwe duud, e lajschd gewelld Eewenne im Heäzz von Iddaalje. Im Noadde iss de Fluß Tiber die Grens, im Osde die Lepinische Beärje, im Süde die Pomptinische Sümf unn im Wesde s'Tyrrhenische Meär. Dej Gejjnd iss ca. 2500 qkm (a Milljoon gruhse Morje) gruhs. Unn des iss uugefihr veäglajschboar midd Attika odeä de Argolis. Latium hadd im Noadde unn im Süde Nochbeärn gehabbd, die wo mih druff hadde. Im Süde, im Campanische, hadd's schonn am Enn vom zwedde Joahrdausnd voastäddische (proto-urbane) unn städdische Siedlunge gäwwe, unn Etrurije im Noadde hadd mih Burrmschätze gehabbd. Mir finne in Latium kaa veälässlische Spurn von mykenischeä Kulduur, unn aach die irschde städdische Siedlunge sinn in Latium vill spädeä komme als im Etrurische. Latium woar als am Oofang ejjeä e Transitland fir'n Noadd-Süd-Hannl. [Taeger, Altertum II 472,3] ------------------------------------------- [cdlxxiii] [cdlxxiii,3] Wej Rom enstanne iss, wisse mer nedd. Dej ganse Geschischde mi'm Aeneas aus Troja, wodraus de Vergil de Römeä ihr Nationalepos, die Aeneis, gemachd hadd, die Geschischd vom Romulus unn Remus, "Siwwe-fünf-draj, Rom kroch aus'm Aj" unn was sonsd noch so dademidd sesammehänge duud, hawwe sisch die Römeä vill, vill spädeä unneä etruskisch-grieschischem Oifluß sesammegerajmd. Die güldisch Fassung von de Gründung Roms hadd waschajnlisch n'Griesche, de Diokles von Preparethos, veäbroche, wej'eä n'Aeneas unn'n Romulus sesammegebrochd hadd so gejjeä'm Enn vom 3. Jahrhunneärd v.Chr. (vgl. Timpe 1972, p. 941ff. unn Frier 1979, p. 260ff.). Unn die Römeä hawwe's baald selweä geänn geglaabd. Dadraus kam'mer goud eäkenne, wej sisch's römische Geschischdsbewußdsoi (groad in Konggurrenz mi'm grieschische!) endwiggld hadd, awweä vill mih aach widdeä nedd (vgl. die englische Uffsetz vom Bickerman 1952 unn von Cornell 1975 unn 1977, awweä besonneärs Hoffmann 1934, p. 108ff. unn Strasburger 1968). [Taeger, Altertum II 473,3] [cdlxxiii,4] Unn dann hedd's spädeä noch e zwedd iddaalisch Siedleäwell gäwwe, die wo ihr Duure nedd veäbrennd, sonneärn so begraawe hedd, unn des wiern die Sabineä aus de Saache von de Sabinerinne ihrm Raub unn vom Titus Tatius geweäse, schrajbd de Taeger (Taeger 1958, II 473). De Livius (Liv. I 9-14) veäzehld, dess die Römeä vill se weenisch Wajbsleud gehabbd hedde; unn aach die Nochbeärn hedde nedd gewolld, dess ihne ihr Maadeschn aan aus Rom krejje deede; unn da hed'de Romulus sisch n'Plan ausgedoochd, wej se sisch Wajbsleud von de Sabineä klaue kennde; unn des hedde die Römeä aach gemachd; die Sabineä wiern oasch traurisch geweäse, unn de Sabineäkeenisch Titus Tatius hedd Kriesch gejjeä'm Romulus soi Maadscheräuweä gemachd; awweä wej in Rom schon gekämfd woarn wier, wiern die sabinische Wajbsleud dezwische gange unn hedde dem Kriesch e Eänn gemachd; m'Romulus soi Leud unn'm Titus Tatius soi Sabineä aus de Stadt Cures hedde sisch zou aam Volg veäaanischd, unn desdewäje hedde die Römeä aach "Quirites" (Leud aus Cures) gehaase; de Romulus unn de Titus Tatius hedde sesamme geheärrschd, unn Rom wier die Haubdstadd von dem neue Stoad woarn; awweä e poar Juhr spädeä hed'de Titus Tatius Leud aus Laurentum oasch belajdischd, unn die hedd'n dann duudgehaache (vgl. Plut. Rom. 17; 20,5; Cic. rep. II 13; Dion. Hal. ant. II 50); damals, schrajbd de Livius wajdeä (Liv. I 13,8; vgl. Cic. rep. II 14), wiern aach draj Zenturije Riddeä uffgestelld woarn, die Ramnenses, die wo ihrn Noome vom Romulus heä hedde, die Tities odeä Titienses nooch Titus Tatius, unn die Luceres, awweä baj dene deed mer nedd wisse, wo die ihrn Noome heä hedde. Deä Titus Tatius iss aach desdewäje berühmd, wajl's n'gans dolle Veärs vom Ennius (Enn. ann. fr. 109 Vahlen/104 Skutsch) üwweä'n gibbd: "o Tite tute Tati tibi tanta tyranne tulisti." (o Titus Tatius, du Tyrann, hasd'eä sevill errausgenomme!) - e prima Bajspill fir die Alliteration odeä Stabrajm. In Rom hadd's aach e exdra Priesdeäschafd gäwwe, die Titii sodales, die wo de Titus Tatius selwäe gegründ hedd, wajl die sollde die sabinische Göddeä veäeährn ("retinendis Sabinorum sacris", Tac. ann. I 54,1); spädeä hawwe die de duure Titus Tatius veäeährd. [cdlxxiii,5] De Taeger deud des so: Die Latineä unn die Sabineä, die hawwe in klaane Oaddschafd neäwe ennanneä gewohnd, unn's hadd aach nedd offd Zuchd gäwwe, wajl noch hedd kaan üwweälejjenne Machdwille se sesammegezwunge; aach des hedd in de Göddeäkulde soi Sprun hinneäloasse, wajl es hedd e besonneä Priesdeäkollegium für die aald Sabineäsiedlung uff'm Quirinal gäwwe (dademidd maand Taeger bestimmd die Titii sodales), unn die hedde ihrn Noome vom aale sabinische Krieschsgodd heägehabbd. Die Sabiner hawwe - anneäsdeä als wej die Latiner - die Köppl, uff dene se gesesse hawwe, nedd Beärje (montes), sonneärn "Hüjl" (colles) genannd: Die collis Quirinalis unn die collis Viminalis. Wajl die Sabiner, die sinn ja aus de Beärje komme (nach Büchner 1980, p. 12). ----------------------------------------------- [cdlxxiv] [cdlxxiv,2] Schonn in de Andigge hawwe se sisch drim geklobbd, wo dann die Etruskeä heäkomme deede. Da gibbd's nemmlisch draj Theorije: Des'se aus'm Iddalische stamme deede (also "autochthon", wej mer uff Grieschisch sääd), des'se aus'm Klaasijaddische stamme deede odeä des'se oigewandeärde Pelasgeä (so hawwe die Griesche die Urbevölgerung vom Middlmeärraum gedaafd) weärn. De Dionysios von Halikarnassos iss uuseärn wischdischsde Born fir de Etrusker ihr Autochthonie (vgl. dadezou s'franzeesische Buch vom Briquel 1993, deä maand, dess dej gans Geschischd mid'dere Autochthonie nua eäfunne woarn iss, um die Etrskeä als Welle aus'm iddalische Busch schlääschd se mache; de Dionysios hed'des üwweänomme unn bewajse wolle, dess die Römeä von de Griesche abstamme unn nedd von de Etruskeä). (zou de klaasijaddisch Abstammung von de Etrusker vgl. zum Blajstifd Hansen 1990, deä wo zajsche duud, wej sisch wascheinlisch de Noome von Sardes im Lydische baj de Etrusker eähaale hadd). N'anneärn Strajd gihd dadrum, ob die Etruskeä Indogermane woarn odeä nedd. Ville (so aach Taeger 1958, II 474) maane, die Etruskeä deede von de voaindogermanische Bevölgerung im Klaasijaddische abstamme; anneärn maane, die etruskisch Sproach wier e indogermanisch Sproach (zou de Oosischd, des Etruskische wier e indogermanisch Sproach aus'm Klaasijaddische, awweä kaan Nochkomme vom Hethitische vgl. Adrados 1989 unn Adrados 1994). [Taeger, Altertum II 474, Mitte] [cdlxxvi] [cdlxxvi,2] Aach die Oard, wej die Etruskeä midd Spoaddveäoostaldunge unn Spille imgange sinn, nemmlisch gans anneäsdeä als wej die Griesche, also aach dej Oard hawwe die Römeä üwweänomme: Wischdisch sinn nedd dej zwaa, dej sisch in de Arena die Gusch bloudisch haache, wischdisch sinn die, die wo uff de Tribüne sitze unn zougugge (üwweä de Etruskeä ihr Spille unn üwweä de Römeä ihr Eäbbdaal s. s'franseesische Buch vom Thuillier 1985). Unn etruskisch woarn aach die Noome von de draj ellsde römisch Tribus: Tities, Ramnes unn Luceres (dadezou Holzapfel 1901, p. 246f.). [Taeger, Altertum II 476,2 Ende] Des etruskische Zajdaldeä von Rom, dadefir stihd in de römische Saache die Tarquinier-Famillje (üwweä'n irschde Tarquinius, deä wo Keenisch von Rom woar, gibbd's'n Rommaan vom Muecklich 2002, woar nedd so moi Sach). Die Foascheä sinn sisch awweä nedd aanisch, ob Rom unneä de Tarquinier schonn so ebbes wej e regionaal "Gruhsmachd" woarn iss; wo de Taeger (1958, p. 476) noch geschriwwe hadd, dess Rom in dere Zajd die irschd Machd in Latium gewoarn wier unn sisch n'gruhse Saal von dere Lannschafd unneäwoaffe hedd, da maand z.B. de Kuhoff (1995), mer deäffd de augusteisch Üwweälieferung nedd alles glaawe, wajl die Römeä, die hawwe so e Gewohnhajd, die Oofeng von ihrne Gröhse wajd, wajd in die Veägangehajd se rigge; de Kuhoff maand also folschndes: Rom wier schonn e gruhs Stadd woarn unneä de Tarquinier unn hedd e gruhs Gewischd gehabbd unneä de Latineä ihrne Stedd, awweä so direggd errooweärd unn beheärschd hedd Rom nua die Gejjnd in de Nochbeäschafd von de Stadd. Unn des deäffd aach realisdisch soi. [Taeger, Altertum II 476,3] [cdlxxvii] [cdlxxvii,1] Des gans aale Rom woar des, was mer n'Geschleschdeästoad nenne duud. Die Geschleschdeä odeä Sibbschafde, was uff laddajnisch ‚gentes' haase duud, des woarn patriarchalisch ogganisierde Familljeveäbänd, die wo vill von dem gemachd hawwe, was spädeä dann de Stoad gemachd hadd. Da hadd's aach noch die Bloudrache gäwwe, wann'n Moadd gesühnd weärn muss. Aach die Ammee, die hadd aus dene Abbdajlunge bestanne, die wo die ‚gentes' gestelld hawwe. Die wischdischsd Waffegaddung woar die Kawallerie. Die Owweähäubdeä von dene Famillje, die wo rajsch genungg woarn, des'se Rajdeä ausrüsde konnde, die Keälle hawwe dann im Senat gesesse, wej de Andreas Alföldi (Alföldi 1952 unn Alföldi 1967 unn Alföldi 1968) gezajschd hadd. Die Keenische, die hadde nedd so vill se saache, die mussde oogäwwe, wo's im Stoad lang gih solld, unn voa allm hadde se de Owweäbefehl im Kriesch. (üwweä's Klientelwese so im allgemajne aus de Sischd von de Sozjoolooche vgl. Eisenstadt/ Roniger 1984) [Taeger, Altertum II 477,1 Ende] [cdlxxvii,2] Wej die Etrusker dann in Rom odeä dem, was mir spädeä als Rom kenne weärn, s'Saache hadde, iss die Stadd unn sinn die Leud, die wo da gewohnd hawwe, gans neu oigedaald woarn, nemmlisch in draj Tribus (dadezou Holzapfel 1901) unn in drajsisch curiae (dadezou, dess die Noome von de curiae etruskisch sinn, awweä, wej de Liv. I 13,6 schrajwe duud, von de geraubde Sabinerinne heäkomme duun, Holleman 1986), wej's fir Etruskerstädde tybbisch woar. [Taeger, Altertum II 477,2] Nach Kurije unn Tribus woarn Heär unn Volxveäsammlung (‚comitia curiata', dadezou D'Agostino 1990, p. 80f.) gegliedeärd. [Taeger, Altertum II 477,2 unten] [cdlxxvii,3] De Keenisch Servius Tullius soll um die Midd vom sexde Joahrhunneärd v.Chr. geleäbd hawwe unn de Römeä ihrn Stoad umgebaud hawwe: De Servius Tullius hedd die ganse weährfäjische Mannsleud neu uffgedaald in hunneärddrajunneunzisch (193) Zenturije (Hunneärdschafde); des woarn achzeh (18) Rajdeäzenturije, dann hunneärdsibbzisch (170) Infandriezenturije, unn die all woarn in fünf Klasse oigedaald; unn die fünf, die wo noch fehle, die hadd's aach gäwwe, awweä die woarn nedd baj dere Klasseoidaalung debaj; dej neu Zenturijeoaddnung woar nedd nua ebbes fir'n Barrass, sonneärn die bewaffnedde Mannsleud, des woar aach glajsch die Volxveäsammlung (‚comitia centuriata'; des veäzehle de Livius unn de Dionysios von Halikarnassos (Liv. I 42,5ff.; Dion. Hal. IV 16ff.; vgl. Cic. De republ. II 39f.). De Taeger schrajbd, mer müssd nua emmaa ennüwweä baj die Griesche guuge, wo ja aach groad in dem Zajdabschnidd die Hoplitetaggdigg de riddeärlische Aanslkamf veädrängd hedd unn aach die polliddisch Gliederung von de Stoade veäeänneärd hedd; aach wann ville Sache von dene servianische Refoamme irschd im viadde Joahrhunneärd v.Chr. bassierd iss, kennd mer doch oonomme, dess in de Saache vom Servius Tullius sajne Refoamme n'hisdoorische Keärn drin stegge duud (genauso wej de Taeger 1958, II 477f. siehd des aach de Kienast 1975). De Kienast schrajbd, gejjeä Eänn von de Keenischszajd (also noch im sexde Joahrhunneärd v.Chr.) hedde se in Rom die Hopliterüsdunge unn die Phalanxtaggdigg oigefihrd unn e Ammee von vlajschd viazzisch Zenturije geschaffe; irschd emma woar des e Refoamm vom Barrass (Kienast 1975, p. 94-100). [Taeger, Altertum II 477,3 unten] [cdlxxviii] [cdlxxviii,1] De Taeger (Taeger 1958, II 478) schrajbd wajdeä, dej Oidaalung in Hunneädschaffde hedd goud zum aadlische Uffbau unn zum Geisd vom freuje römische Stoad gebassd; unn die aus dene Hunneärdschaffde gebild Volxveäsammlung, die ‚comitia centuriata' hedde als mih Bedeudung gewonne gejjeä die mäschdische Familljeveäbänd, die ‚gentes'. Unn, so de Kienast (Kienast 1975, p. 100), die Hoplite, die wo ja kaa Aadlische woarn, hedde e ajenn Standesbewußtsoi kriehd unn hedde gejjeä die Patrizier fir ihr Glajschbereschdischung gekemfd. Schon Anno 494 v.Chr. hadd's die irschd ‚secessio plebis' gäwwe, schrajwe de Livius und de Dionysios von Halikarnassos (Liv. II 32,1ff.; Dion. Hal. VI 45ff.); nach Kienast (Kienast 1975, p. 96) woarn des die Hoplitephalangite. Dadebaj iss de römische Stoad nedd in die Lufd geflooche, sonneärn hadd e inneä Krafd unn Beweeschung kriehd, des'se aach midd als mih Oiwohneä unn als neue Kriesche feäddisch woarn sinn (so aach de Taeger 1958, II 478). Terra Mater (dadezou de Altheim 1931) [Taeger, Altertum II 478, 4. Absatz Ende] ---------------------------------------------------------------- [cdlxxix] Rellischjoon [cdlxxix,1] Penaten (üwweä die `Di Penates' vgl. s'franseesische Moaddsbuch von de Dubourdieu 1989) Heud noch besonneäs bekannd sinn die Vestalinne, die Prieserinne von de Göddin Vesta ("sacerdotes Vestales"). Die mussde Jungfraue blajwe, unn wann se doch ebbes mid'de Mannsleud oogefange hawwe, sinn se baj lebendischem Lajb begraawe woarn (Dion. Hal. II 67,4; Plut. Num. 10; Plut. Mor. 286f). Von dene Vestalinne hadd's sex Stügg gäwwe, unn se mussde s'hajlische Heärdfeueä hüde (von de Davis 2004 gibbd's n Rommaan, also n'Krimminalrommaan, wo aach Vestlinne middspille unn deä im Juhr 74 n.Chr. spille duud). [Taeger, Altertum II 479, 1. Absatz Ende] [cdlxxxi] [cdlxxxi,3] 2. S'Zajdaldeä von de Ständekemf [cdlxxxi,4] Am Eänn vom sexde Joahrhunneärd v.Chr. odeä am Oofang vom fünfde Joahrhunneärd v.Chr. sinn in Rom die Tarquinier devoo gejaachd woarn, unn die Adelsrebbubligg fengd oo (die andigge Borne hawwe als Dadum s'Juhr 510/9 v.Chr.). De Römeä ihr Expansjoon Latium Wej Rom als mäschdischeä unn grisseä woarn iss, des hadd schonn in de Aale Weld die Leud faszinierd. Unn groad die Römeä schajne sisch gesaad se hawwe, je freujeä desdo glänsndeä. Des hadd aach soi Auswirgunge uff die Borne: Wajl die Quelle fir dej Zajde, die sinn so schonn oasch dreub; unn dann hawwe groad die andigge römische Geschischdsschrajweä ville Sache noch e bissi freujeä dadierd unn aach noch e bissi ebbes dezou eäfunne. So hawwe die Römeä selweä geglaabd, schonn in de Keenischszajd hedd Rom latinische Gebiede unneäwoaffe. Wajl, im irschde römisch-karthagische Veädraach aus'm Juhr 508 v.Chr. (vgl. Petzold 1972), den wo mer bajm Polybios nochleäse kenne, da hääsd's, die Latiner wiern de Römeä ihr Unneädaane. No ja, vill kam'mer uff dej Üwweälieferung hald nedd gäwwe. Unn mer kennd maane, wann's so'n Veädraach weägglisch gäwwe hadd, hedd'eä doch ajendlisch veäloan gih musse! Wej aach immeä die Latiner zou Rom gestanne hawwe, so uugefihr von 498-493 v.Chr. hawwe se sisch moadds geschwoard, des woar de Latinerkriesch mid'de saachehafd Schlachd am Regillersee (vlajschd 496 v.Chr.), wo die Römeä gewonne hawwe solle (ssachehafd iss dej Schlachd desdewäje, wajl Castor unn Pollux, die göddlische Zwilling, solle da eäschiene soi). Deä Kriesch soll mi'm Cassius-Veädraach, mi'm `foedus Cassianum' (Dion. Hal. VI 95; zou dem Veädraach vgl. de Foaschungsuffsatz vom Petzold 1972 unn Ferenczy 1975 unn Galsterer 1976, p. 84ff.), benannd nach Sp. Cassius Vecellinus cos. II, beend woarn soi: Die Römeä hedde de latinische Städde ihr Autonomie ooeäkenne musse; dadefir hedde die Römeä de Owweäbefehl im Kriesch kriehd; unn Römeä unn Latiner konnde fraj middennanneä hannelle (`commercium') unn sisch veähojroade (`connubium'). Dem Veädraach solle so um 486 v.Chr. aach die Herniker bajgedreäre soi. De Taeger (1958, II 481) maand, den Veädraach hedd's so nedd gäwwe; voam Kriesch hedde die Römeä die Voaheäschafd üwweä de Latiner ihr Eidgenosseschafd gehabbd; nach'm konnde se's groad veähinneärn, des'se nedd als aafach Middglid bajgedreäre woarn sinn. Mid'de Zajd hedde die Römeä dann zwaasajdische Veädrääsche midd aanselne latinische unn hernikische Städde unn Oaddschafde abschlejse kenne, wo die Veädraachspaddenä wej im `foedus Cassainum' glajschbereschdischd geweäse wiern. Noch schlääschdeä fir'n Cassius-Veädraach aus'm Juhr 493 v.Chr. siehd's aus, wem'mer droo dengge duud, des's bajm Livius e Üwweälieferungsdubledd aus'm Juhr 370 v.Chr. gäwwe duud. Unn da hawwe waschajnlisch ebbes hisdoorisch Handfesdes, wajl fir's Juhr 358 v.Chr. von'm römisch-latinische Veädraach veäzehld weärd: Ooschajnend woarn die Latiner irschd ab dem Juhr in de Flischd, mid'de Römeä in de Kriesch se maschiern, Heäresfolsche se lajsde. Awweä aach schon voaheä sinn Römeä unn Latiner sesamme ausgeriggd, wajl se hadde in de sabellische Stemm gemajnsame Fajnde; dej Keälle, wo aach die Volsker unn Aequer debajgezehld hawwe, dej Keälle sinn als ins Latinische ojgefalle unn hawwe sisch da braadgemachd. Die Römeä unn die Latiner hadde alle Henn voll se duu, dene stännische Grenskriesche e Enn se mache: Die Geschischde vom Coriolanus unn vom Cincinnatus sinn e Escho von dene Kemfe. Awweä mid'de Zajd schajne die Römeä die Latiner bies gemachd se hawwe, wajl von 340-338 v.Chr. kommd's widdeä zou'm Latinerkriesch. Die Latiner wolle ihr Ajennstennischkajd gejjeä die Römeä behaubde unn rischde widdeä ihr Eidgenosseschafd oi. Awweä die Römeä veäbünne sisch mid'de Samnite (mid'dene se sisch groad noch im Irschde Samnitekriesch geschwoard hadde wej die Kesslfliggeä!) unn besiesche die Latiner 340 v.Chr. in de Schlachd von Sinuessa. Anno 338 v.Chr. gäwwe die Latiner uff; ihrn Bund weärd uffgeleesd unn die Beziejunge zou de Römeä neu gereeschld: - Die Latiner, die wo noh baj Rom wohne (z.BB. Tusculum odeä Aricia), die krijje's latinische Bürjeärääschd unn weärn ins römische Stoadswese integrierd. - Die Latiner, die wo wajdeä foadd wohne (z..B. Velitrae odeä die im Campanische), die weärn `cives sine suffragio', Bürjeä, awweä hald ohne Stimm- unn Wahlrääschd. Awweä aach dej konnde's volle Bürjeärääschd krijje, wann se nach Rom foaddgezooche sinn. - Unn die Städde, wo die Oiwohneä nedd's lattinische Bürjeärääschd kriehd hawwe, was die miesde woarn (z.B. Tibur odeä Praeneste unn die latinische Kollonije), die sinn als `socii', als Bundesgenosse, midd Rom veäbunne woarn. So, schrajbd de Taeger (1958, II 484), hawwe die Römeä de Latiner ihr Gemajnschafd zeäschlaache; aanselne sinn privileschierd woarn, anneärn nedd. Unn des, was de Latiner ihr Gemajnschafd gesteäggd hedd, die Rääschde, unneäennanneä se hannelle unn se hoiroade, des iss'n veäboode woarn. Awweä wajl se dej Rääschde baj de Römeä behaale hawwe, iss die Veäbindung zou Rom als steäggeä woarn. Gell, die Römeä woarn schonn schlaue Keälle: Groad die Städde mi'm latinische Rääschd woarn de Römeä ihr treusde Bundesgenosse! Etrurije (.s.u.) Kelte Samnite [Taeger, Altertum II 481,3/ nach Gesche VL mit Taeger-Einschlag] [cdlxxxii] [cdlxxxii,2] Etrurije Veji, des woar e mäschdisch etruskisch Stadd, nördlisch von Rom am Tiber hadd'se gelejje. Unn mid'de Leud aus Veji, mid'dene hawwe sisch die Römeä behängd. Stännisch hadd's im Grenzgebied klaane Kämf gäwwe. So ca. 479 v.Chr. hawwe die Römeä unneä M. Fabius unn Cn. Manlius n'grisseärre Siesch eärringe kenne. Awweä wej die Römeä dann Fidenae eärrooweärn wollde, was de Leud aus Veji, de Veientanes, geheärd hadd, hadd's e schwier Niddeälaach gäwwe; fasd die ganse Fabier sinn voa Fidenae gefalle. Anno 474 v.Chr. hadde die Strajdhähn genungg unn hawwe n'Friedn uff viazzisch Juhr abgeschlosse. Awweä die Katz kann mause nedd loasse: Ca. 426 v.Chr. sinn die Römeä widdeä uff Fidenae luusgange. De Consul A. Cornelius Cossus hadd'n Tolumnius, de "lars" von Veji, in de Schlachd duudgehaache. Jetz hadde die Römeä Bloud geleggd unn hawwe Veji selweä oogegriffe. [cdlxxxii,2] Fasd zejje Juhr lang hawwe die Römeä Veji belaacheärd: 405-396 v.Chr. Des woar e schwier Lasd fir Rom, wajl so e Belaacheärung, die kosd'n Haffe Geld. Awweä uff de anneä Zajd, die Römeä mussde sisch nedd eile. Kaa anneä etruskisch Stadd hadd die Volxgenosse aus Veji unneästützd. No ja, die aane hadde ihr Gefeschd mid'de Gallier, unn die anneärn, die konnde die Baggaasch aus Veji sowieso nedd leide. De M. Furius Camillus (was de M. Furius Camillus mi'm Marce Camitlnas se duu hawwe kennd unn üwweä's Legendebildung baj de Dischdeä unn de Geschischdsschrajweä vgl. Bruun 2000a) hadd dann Veji im Stuamm genomme: Weä von de Leud aus Veji nedd duudgehaache woarn iss, den hawwe die Römeä als Sklave veäkaafd. Unn nedd nua die Krieschsbeude woar n'Haffe Holz; die Römeä hawwe die Gemaggung Veji oigemajnd unn dademidd ihr Land veädobbld. Waschajnlisch hawwe oarme Römeä hier aach Aggeäland geschengd kriehd. [cdlxxxii,3] De Römeä ihrn Haubdfajnd in dere Zajd, des woarn die Etrusker. Unn wajl majm Fajnd sajn Fajnd majn Freund iss, da hawwe sisch die Römeä oo die iddalische Griesche gehaale. Wo voaheä die Etrusker de Römeä ihr Kulduur beestimmd hawwe, woarn jetz die südiddalische Griesche wischdischeä (Hoffmann 1934, p. 68ff.). Ableäse kam'mer des duasch die Oiführung von grieschische Goddhajde in Rom; dadebaj hawwe sisch grieschische unn römische Glauwnspragdigge unn Oirischdunge veämengd (Latte 1960, p. 213ff.). Anno 493 v.Chr. iss de Tembl fir Ceres, Libera unn Liber oigewajd woarn, deä wo im Juhr 496 veäsproche woarn woar. Des woar nix anneärsdeä wej die Trias Demeter, Kore unn Dionysos, die wo im attische Eleusis veäehrd woarn iss; die Zeremonije sinn von grieschische Priesderinne duaschgefihrd woarn, die wo aus Neapel odeä Velia komme sinn, waschajnlisch wajl mid'dene Städde foedera abgeschlosse woarn sinn (Dion. Hal. VI 17,2; Cic. Pro Balbo 55; Plin. n.h. XXXV 154). N'Abschluß, schrajbd de Taeger (1958, II 482) had'dej Üwweänahme von grieschische Goddhajde im Juhr 431 v.Chr. gefunne, wajl da iss mi'm Apollon de irschde grieschische Godd unneä sajm grieschische Nome in Rom uffgenomme woarn (Liv. IV 25,3; 29,7; vgl. Gagé 1955, p. 19ff.). [Taeger, Altertum II 482, unten] [cdlxxxvi] [cdlxxxvi,3] De Kamf gejjeä die Samnite Wej die Römäe gans fresch Anno 321 v.Chr. duasch de Caudinische Paß (Caudium) n' direggde Duaschmasch ins Samniteland mache wollde, sinn die römische Drubbe unneä'm Consul Spurius Postumius da oigekessld woarn unn mussde kabiduliern. Da had'de Spurius Postumius n' Friednsveädraach mid'de Samnite gemachd, wajl äe wolld ja soi Leud widdeä fraj krejje (Liv. IX 8-11). Dann hed'de Spurius Postumius e gans faul Idee gehabbd: Eä hed'de römische Senat üwweäredd, dess deä Friednsveädraach umgeschmisse wäern selld, wajl die Leud, die wo den Friednsveädraach fir die Römeä beschwoarn hedde, also die Leud, die hedde kaa Bereschdischung gehabbd; unn so hedde die Römeä ihr ajenne Leud, die wo den Friednsveädraach beschwoarn gehabbd hadde, oo die Samnite ausgeliefeärd, unn so hedde die Römeä wajdeä gejjeä die Samnite Kriesch fihrn kenne (was des mi'm "bellum iustum" se duu hadd, dadezou Albert 1980, p. 35). De Taeger (Taeger 1958, II 484) maand, m' Spurius Postumus soi Schlääschdischkajde, des hedde sisch irschd die römische Geschischdsschrajweä spädeä ausgedachd, unn de Senat hed'den Friednsveädraach genehmischd. [Taeger, Altertum II 484,3] -------------------------------------------------- [cdlxxxvi] Des Zajdaldeä von de Ständekämf [cdlxxxvi,3] "bellum iustum" Unn wajl des mid dem "gerääschde Kriesch" alles soi Oaddnung hawwe mussd, desdewäje hadde die Römeä ajenne Paffe, Priesdeä, die Fetiales, die wo die Uffgab hadde, drüwweä se wache, dess baj de Krieschseäkleärung unn bajm ooschließnde Friedn alles so bassiern deed, wej die Rite es voageschriwwe hawwe (Cic. De off. I 11; üwweä die Oioaddnung in'n grisseärre Sesammehang vgl. Bonanate 1998, p. 24f.; üwweä'n "bellum iustum" baj de aale Römeä vgl. Albert 1980). ---------------------------------------------------- [cdlxxxix] Latineä - Bundesgenosse - Komitije - Konsulat [cdlxxxix,2] Dadeneäweä hadd's noch die contiones, die Volxveäsammlunge gäwwe; awweä da iss nua gebabbld woarn, awweä nedd abgestimmd. Die contiones woarn wischdisch, schrajbd de Pina Polo (dadezou Pina Polo 1989 unn Pina Polo 1995 unn Campbell 1984, p. 69ff.), wajl da hawwe die Heäschnde (Keenische, Magistrade, Feldheärrn unn Kajseä) Redde voa'm Volg gehaale, da konnde se zajsche, des'se nedd uff's Maul gefalle woarn, da sinn Abstimmunge voaberajd woarn. ----------------------------------------------------- [cdxc] Des Zajdaldeä von de Ständekämf ------------------------------------------------------ [cdxci] Diktatur - Senat - Patrizijeä unn Plebejeä [cdxci,4] Dess des Volxtribunat unn die städdische Tribus von Oofang oo midd'ennanneä veäbunne woarn, dadruff duud aach hideude, dess de Uufgaaweberajsch von de Volxtribune immeä uff die Stadd beschränkt woar unn des'se bajm Diktator unn uff'm Feldzuuch nix se melle hadde (Ausnahme hadd's Anno 310 unn 204 unn 48 v.Chr. gäwwe; dadezou Bleicken 1968, p. 10.92 unn Thommen 1989, p. 38). Aach nachz duaffde die Volxtribune nedd eraus aus de Stadd (Gell. III 2,11; XIII 12,9; Dion. Hal. VIII 87,6). --------------------------------------------------------- [cdxcii] Des Zajdaldeä von de Ständekämf [cdxcii,1] Wem'mer heud s'Woadd Volxtribun heärn duud, denggd mer glajsch oo's "veto" (veto = ich veäbiede). Dademidd iss's Interzessionsrääschd gemajnd, also dess de Volxtribun e Gesetz veäbiede konnd, wajl s'wier nedd goud fir's Volg. Awweä am Oofang had'de Volxtribun noch kaa veto-Rääschd gehabbd.Also was solld de Volxtribun mache? De Polybios hadd geschriwwe, dess m'Volxtribun soi Uffgab wier, jedn Daach ebbes fir's Volg se mache (Polyb. VI 16,5); de Plutarch veäzehld, dess bajm Volxtribun immeä die Hausdür uffe stih mussd, wajl die Volxtribune sollde immeä fir die Leud da soi (Plut. Q.R. 81; dadezou Thommen 1989, p. 235) - unn nedd, dess nua deä Volxtribun weärn konnd, baj dem dehaam Sägg voa de Dür gehonge hawwe! Awweä mer kann doch eäkenne, dess des "ius auxilii" die wischdischsd Uffgab von'm Volxtribun woar, des Rääschd, dem aanselne Plebejeä gejeä die Amdsgewald von'm Magistrat se helfe; unn des woar die wischdischsd Uffgab von'm Volxtribun, solang's die römisch Rebubligg gäwwe hadd (dadezou Thommen 1989, p. 233ff.). Ädile (aediles) (Lidderaduur üwweä die Ennstejjung vom Aedile-Amd vgl. Ernst 1990) -------------------------------------------------------- [cdxciii] Volxtribunat - Decemvirat - de Plebejiä ihrn Uffstiesch (nie mehr 2. Liga!) [cdxciii,3] Anno 445 v.Chr. iss die ‚lex Canuleia' veäbabschied woarn. Jetz woar's nedd mih veäbode, dess Patrizier unn Plebejer hoiroade konnde (Liv. IV 1,1-6,4; Cic. De repub. II 63; Florus I 25). De Kienast schrajbd, dess hedd awweä nua de Hoplite genutzd, wajl nua die rajsche Gruhsbauern hedde e aadlisch Fraa hoiroade kenne, awweä nedd die oarme Lumbe aus de ‚proletarii' unn nedd die Bürjeä ‚infra classem' (Kienast 1975, p. 98). [Taeger, Altertum II 493,3] -------------------------------------------------------- [cdxciv] Des Zajdaldeä von de Ständekämf [cdxciv,1] Praetor (üwweä die Tribunale, also die Plätz, wo die Praetorn Gerischd gehaale hawwe unn was dej Plätz fir e symbolisch Bedeudung hadde, dadezou David 1995) ----------------------------------------------------------- [cdxcvii] [cdxcvii,3] B. M' Pyrrhoskriesch soi Zajd [cdxcvii,4] 1. M' römische Stoad soi gajsdisch Haldung [cdxcvii,6] Die römisch-iddalisch Kulduur, die hadd immeä vill Ajennes bewoahrd, aach wann mid'de Zajd de Griesche ihrn Oifluß als steäggeä woarn iss. Des kam'mer aach baj de de römisch-laddajnische Lidderaduur beobachde. Die Oofäng von dere Lidderaduur, die lajje in de Zajd von de Punische Kriesche. Voaheä hadd's schonn kuazze Liedeä, Gesetze, Veädrääsch unn Lisde gäwwe. Die ellsde Denggmäleä von de Römeä ihrne Dischdunge woarn Kuldliedeä wej des von de fratres Arvales, s'`carmen fratrum Arvalium', des in'erreä Inschrifd aus'm Juhr 218 v.Chr. eähaale iss (dadezou de Norden 1939). Oasch aald woar aach's Zwelf-Daafl-Gesetz, wo mer schonn drüwweä gebabbld hawwe. Des iss awweä als Monumend nedd üwweäliefeärd, waschajnlisch wajl die Gallijeä Anno 387 v.Chr. aach die zwelf Daafelle kabuddgeschmisse hadde. Waschajnlisch hadd's noch voa 300 v.Chr. e Neufassung gäwwe, unn uff dej duud die lidderaarisch Üwweälieferung (z.B. bajm Cicero in de "De legibus") seriggih. Dann hadd's noch die `carmina' gäwwe, des woarn Liedeä uff die Ahne, die wo mündlisch in de aanselne Sibbe wajdeägäwwe woarn sinn. Dadroj sinn die Lajsdunge von de Veästorwenne fir'n Stoad unn die Göddeä besunge woarn. Spädeärre römische Geschischdsschrajweä hawwe dadraus abgeschriwwe. S'iss kaa aansisch `carmen' üwweäliefeärd, awweä mir wisse vom Cicero unn vom Varro, dess's se gäwwe hadd. De irschde Römeä, üwweä den mer "Audoor" saache kennd, des woar de berühmde Appius Claudius Caecus, de Censor von 312 v.Chr., deä wo die "Via Appia" gebaud hadd. Soi berühmdesd Redd woar die aus'm Juhr 279 v.Chr., wo'eä gesaad hadd, de Kriesch gejjeä'n Pyrrhos missd foaddgesetzd weärn. Unn die Redd iss noch im irschde Jahrhunneärd v.Chr. geleäse woarn. De Appius Claudius soll aach die "elogia" eäfunne hawwe, des woarn Ehre- odeä Grabinschrifde, in dene die Ämdeälaufbahn unn die Lajsdunge im Kriesch veäzajschned woarn sinn. Aach des woar fir die spädeärre römische Geschischdsschrajweä e wischdisch Born. De Horaz, was aaneä von de grissde römische Dischdeä woar, selld spädeä üwweä dej bäuerlisch Oofäng schrajwe (Hor. epist. II 1,156ff.): "Graecia capta ferum victorem cepit et artes intulit agresti Latio. sic horridus ille defluxit numerus Saturnius et grave virus munditiae pepulere, sed in longum tamen aevum manserunt hodieque manent vestigia ruris. serus enim Graecis admovit acumina chartis ..." ------------------------------------------------------------------------ [cdxcviii] [cdxcviii,1] Wann aach nua oasch wenisch eähaale iss, kam'mer doch sejje, wej de Griesche ihrn Kulduuroifluß Foaddschridde gemachd hadd. De Appius Claudius soll aach e (laddajnisch) Spruchsammlung aus de (Griesche ihrne) Neue Komödje sesammegestelld hawwe, wo aach dringestanne hawwe soll, dess jedeä de Schmidd von sajm ajenne Glügg iss ("faber est suae quisque fortunae"). Unn da gibbd's des Elogium uff'n L. Scipio, de Konsul von 259 v.Chr., wo mer meäggd, dess da aach schonn grieschisch Bildung droistegge duud (ILLRP I Nr. 310; vgl. dadezou Martina 1980). Unn de A. Manlius Torquatus, deä wo in de Juhrn 244 unn 241 v.Chr. Konsul woar, deä had'de Bajnoome "Atticus" ("de Addeeneä") gehabbd. [cdxcviii,2] Awweä de rischdische Duaschbruch zou'eärreä römisch Lidderaduur, des woar de Livius Andronicus. De Livius Andronicus woar'n Krieschsgefangene aus Tarent, deä wo fir die Römeä die Odyssee ins Laddajnische üwweäsetzd hadd (desdewäje hääsd de Odysseus bajm Joyce "Ulysses", was uff's laddajnische "Ulixes" vom Livius Andronicus seriggihd; üwweä die Bedeudung von de Odysseus-Saache fir die Italier vgl. de Uffsatz von Philips 1953), unn dann hadd'eä aach grieschische Kömodje unn Tragödje ins laddajnische üwweäsetzd, unn uff laddajnisch wej uff grieschisch hedd'eä Schoul gehaale, schrajbd de Sueton (De gramm. 1,2). Anno 240 v.Chr. soll de Livius Andronicus soi irschd Drama in Rom uffgefihrd hawwe (Cic. Brut. 72; dadezou im allgemeine de Leo 1913, I 47ff.). [cdxcviii,4] Bellum Punicum (vgl. Häußler 1976, I 92ff.) [Taeger, Altertum II 498] [d] (üwweä'n römische Triumph gibbd's n'ganse Haffe Lidderaduur, z.B.: Büscheä vom Versnel 1970 - uff Englisch - unn vom Künzl 1988 - uff Deutsch; unn dann die Uffsetz von Bonfante Warren 1970 unn Scheid 1986 unn besonneäs de Foaschungsüwweäbligg von Lemosse 1972). [Taeger, Altertum II 500,4] [dii] 2. De Pyrrhoskriesch [Taeger, Altertum II 502] [diii,3] Unn de Pyrrhos woar'n geschiggde Taggdiggeä, wajl mir wisse nedd, wej gruhs die weährfäjisch Bevlögerung von Epirus woar, unn mer kennd lajschd uff die Idee komme, des'so'n Feldzuch nach Unneäiddaalje aafach e Nummeä se gruhs fir Epirus wier. Awweä de Pyrrhos had'des trotzdem hikriehd. De Justin beschrajbd des so (Just. XVII 2,11-15): " (§11) Sed nec Pyrrus, rex Epiri, omissus, ingens momentum futurus, utri parti socius accessisset, (§12) qui et ipse spoliare singulos cupiens omnibus se partibus venditabat. (§13) Itaque Tarentinis adversus Romanos laturus auxilium ab Antigono naves ad exercitum in Italiam deportandum mutuo petit, ab Antiocho pecuniam, qui opibus quam militibus instructior erat, ab Ptolomeo Macedonum militum auxilia. (§14) Sed Ptolomeus, cui nulla dilationis ex infirmitate virium venia esset, quinque milia peditum, equitum IV milia, elephantos L non amplius quam in biennii, usum dedit. (§15) Ob haec Pyrrus filia Ptolomei in matrimonium accepta vindicem eum regni reliquit, pacificatus cum omnibus finitimis, ne abducta in Italiam iuventute praedam hostibus regnum relinqueret." Des hääsd uff Deutsch uugefihr so: Unn de Ptolemaios Keraunos hadd, wej duasch den Moadd am Seleukos I. Nikator de Keenisch von Makedonije woarn woar, hadd aach nedd de Pyrrhos veägesse, wajl es deed fir die Zukunfd gans ennschajdnd soi, baj wen de Pyrrhos haale deed - endwedeä Ptolemaios Keraunos odeä Antiochos I. unn Antigonos Gonatas. Unn de Pyrrhos, deä hadd sisch baj alle Paddajje oigeschmakschld, unn dadebaj wolld'eä in Weägglischkajd doch nua aans: Dej ganse Keälle aanseln um ihr Zeusch bringe. Unn wej'eä dann de Leud aus Tarent Hilf lajsde wolld gejjeä die Römeä, da hadd'eä bajm Antigonos Gonatas Schiffe eäbeäde, die wo die Soldoade nach Iddaalje üwweäsetze sollde, unn vom Antiochos I. hadd'eä Geld gewolld, wajl de Antiochos, deä hadd mih Schätze als wej Soldoade gehabbd, unn vom Ptolemaios had'de Pyrrhos Hilfsdrubbe aus makedonische Soldoade hawwe wolle. Aber de Ptolemaios hadd genungg Drubbe gehabbd, unn desdewäje hadd'eä aach kaa Ennschuldigung fir'n Uffschub gehabbd. Desdewäje hadd'eä m'Pyrrhos fünfdausnd Infandrisde, vejjeädausnd Mann Kavallerie unn fuffzisch Ellephande gelije, awweä nua uff zwaa Juhr. Desdewäje had'de Pyrrhos, deä wo aach noch dem Ptolemaios soi Dochdeä gehoirad gehabbd hadd, den als Beschützeä von sajm Rajsch seriggeloasse; unn de Pyrrhos woar im Friedn midd sajne Grensnochbeärn, wajl eä soi Rajsch nedd de Fajnde als Beude üwweäloasse wolld, jetz wo die gans jung Mannschafd nach Iddalje abmarschierd woar (so wajd nach Just. XVII 2,11-15). De Pyrrhos kimmd hier nedd goud weg. Des kimmd dadevon, wajl de Pompeius Trogus, deä hadd bajm Hieronymos von Kardia abgeschriwwe (dadezou Hornblower 1981, p. 65f.), unn de Hieronymos von Kardia als'n Freund von Antigonos Gonatas, konnd de Pyrrhos nedd lajde (des sääd schon de Pausanias Periegetes: Paus. I 9,8; 13,9). Awweä dess de Pyrrhos von de anneärre Keenische unneästützd woarn iss, des kam'mer schon glaawe. So schrajbd de Taeger (Taeger 1958, II 503): Die Keenische aus'm Osde (Ptolemaios Keraunos, Antigonos Gonatas unn Antiochos I. Soter) wiern all strajbeä midd ennanneä geweäse, awweä se hedde all m'Pyrrhos geholfe, wajl allminnaneä wiern se froh geweäse, dess de Pyrrhos wajd foadd im Iddaalische Kriesch mache welld (zou de Probleme, die wo mer mi'm Justin sajm Texd hawwe vgl. Hammond 1988, deä wo maand, ned'de Ptolemaios Keraunos, sonneärn de Ptolemaios II. Philadelphos hedd'm Pyrrhos Soldoade geschiggd unn wier als Beschützeä von Epiros oigesetzd woarn; isch blajb baj dem schlääschde Keraunos; noch anneäsdeä de Walbank in Hammond/Walbank 1988, p. 246f., deä wo maand de Antigonos unn de Antiochos, die hedde alle baad nix gäwwe; unn s.o. cdxvii,4). Noch Anno 281 v.Chr. had'de Pyrrhos die irschde Kamfveäbänn nach Tarent veäleeschd, unn dej hawwe aach glajsch de Römeä saures gäwwe. Anno 280 v.Chr. im Maj iss dann de Pyrrhos selweä midd sajm Expedizjonnskoor komme, so oo die 28.500 Mann unn vlaschd zwansisch Ellephande (nach Plut. Pyrrh. 15; dadezou Lévêque 1957, p. 295). (üwweä die Spurn, die wo de Pyrrhus-Kriesch in de Münsprägung von de unneäiddaalische Poleis hinneäloasse hadd, wajl ja so ville Söldneä bezoahld weärn mussde, vgl. de franseesische Uffsatz vom Léveque 1977). [div] [div,1] Awweä dann had'die Schlachd baj Heraklea doch noch ihr goures gehabbd: Die mäschdische Samnite, die Lukaner unn die Bruttijeä hawwe jetz gans uffe baj'n Pyrrhos gehaale. Unn de Pompeius Trogus schrajbd (Justin XVIII 1,8f.): Nach dere Schlachd hedde sisch ville Städde m'Pyrrhos oogeschlosse; aach die Leud von Lokroi hedde ihr römisch Gannisoon veäruure unn wiern zum Pyrrhos üwweägelaafe. In Rhegion awweä iss die Sach anneäsdeä errim gelaafe. Da hadd die römisch 'legio Campana' (Söldneä aus de Campania in römische Dinnsde) in Gannisoon gelejje, unn wej die spitzkriehd hadde, dess aach die Leud aus Rhegion falsche Fuffzischeä woarn, hawwe se die Bewohneä duudgemachd unn kurzeähand die gans Stadd selweä in Besitz genomme. Dademidd hadde se s'oogenehme mi'm nützlische veäbunne, wej's aach schonn iddaalische Söldneä im Sizilische gemachd hadde (dadezou Beloch 1901, p. 284ff. unn Asheri 1977, p.39f.). [Taeger, Altertum II 504,1] [div,3] De Siesch baj Ausculum, des woar de berühmde Pyrrhus-Siesch. De Pyrrhus soll des selweä uff'n kuazze Nenneä gebroochd hawwe: Noch so'n Siesch, unn mir sinn veäloan! [div,4] Awweä wej de Pyrrhos nach Sizilje ennüwweägemachd iss, da iss'eä de Karthager gefährlisch noh uff'n Pels geriggd. Unn wej's nedd anneärsdeä soi konnd, hawwe bestimmde Grieschestädde uff Sizilje voam Agathokles sajm Nochfolscheä Anxd kriehd unn baj de Karthager um Hilf gebeddld. Die Karthager woarn nedd bleed: Goure Koadde gejjeä'n Pyrrhos hadde se nua, wann die Römeä im Kriesch blaajwe deede. Unn desdewäje hawwe se Oaddeä nach Rom geschiggd, des'se de Römeä gejjeä'n Pyrrhos helfe deede. Unn so iss die Paddaj in Rom (wo aach de Appius Claudius debaj woar) stagg gemachd woarn, die wo nix von'm Friednsveädraach mi'm Pyrrhos gehaale hadd: Rom hadd sisch midd Karthago gejjeä'n Pyrrhos veäbünd unn aach Drubbe (awweä nedd vill) geschiggd (Pol. III 25,1-5; Diodor XXII 7,5; zum Wajdeäleäse de Walbank 1957, I 349ff. unn Toynbee 1967, I 544ff.; uff deutsch de Beloch 1901). [Taeger, Altertum II 504,4/ Gesche VL] [dv] [dv,3] Nach dere Niedeälaach had'de Pyrrhos de anneärn Keenische im Osde noch emmaa Oaddeä gäwwe, se selld'm Soldoade unn Geld schigge, awweä dissmual schajne se all gesaad se hawwe: Mir gäwwe nix (Paus. I 13,1f.; dadezou Hammond 1988, p. 411). So ebbes ähnlisches stihd aach bajm Pompeius Trogus, awweä hier will de Pyrrhos nua vom Antigonos Gonatas Veästeäggunge (Justin XXV 3,1-3): "(§1) Dum haec in Asia geruntur, interim in Sicilia Pyrrus a Poenis navali proelio victus ab Antigono, Macedoniae rege, supplementum militum per legatos petit, denuntians, (§2) ni mittat, redire se in regnum necesse habere, incrementa rerum, quae de Romanis voluerit, de ipso quaesiturum. Quod ubi negatum legati retulerunt, dissimulatis causis repentinam fingit profectionem." So had'de Pyrrhos aus'm Osde nix mih se eäwoadde gehabbd, unn selweä konnd'eä die Veälusde nedd mih ausglajsche. De Pyrrhos wolld foadd aus'm Iddalische; awweä eä wolld nedd mi'm oigezoochenne Schwans abzejje; desdewäje hadd'eä de Romeä emmaa n'Friednsveädraach oogeboode: Zwische ihm, m'Pyrrhos, unn de Römeä selld sogoar e Bündnis abgeschlosse weärn, awweä von Tarent sellde se die Fingeä loasse, unn desdewäje sellde die Tarentiner in de Friednsveädraach uffgenomme weärn (App. Samn. X 1). Die Römeä wollde de Pyrrhos irschd emmaa komme loasse, unn desdewäje had'de Consul M'. Curius Dentatus (üüweä den de iddaljenische Uffsatz vom Forni 1953) soi Soldoade aus'm Südiddaljenische abgezoche. Unn dann hadd'eä am Unneälauf vom Silarus uff de Arusinische Feldeä (Campi Arusini) e Rieglstellung uffgebaud (so die Üwweälieferung nach Livius: Frontin. IV 1,14; Florus I 13,11; Oros. IV 2,3); gans falsch lajd de Plutarch (Pyrrh. 25,2), wann'eä die Römer baj Benevent uffmarschiern lasse dud (so de Taeger 1958, II 505; zum Veädejfe de iddaljenische Uffsatz vom Ferone 1996, wem'mer vill leäse will, odeä kuazz Coppola 1990, p. 530). Wej de Pyrrhos die Römeä oogegriffe hadd, konnd eä nedd vill gejjeä se ausrischde. De Adcock (Adcock 1957, p. 94) maand, de Pyrrhos hedd sisch midd sajne üwweädriwwenne Manöveä in de Hüjjl unn baj Nachd selweä e Baa gestelld. Uff jedn Fall had'de Pyrrhos jetz die Noas voll gehabbd von de Römeä, unn so konnde die Römeä dej Schlachd gans rischdisch als Siesch beoospruche. [Taeger, Altertum II 505,3//84,2 alt] Dadenach had'de Römeä nua noch die Po-Ewenne in ihrne Sammlung gefehld; sonsd hadde die Römeä üwweäall s'Saache. Mer deäff awweä nedd dengge, dess des e oihajdlisch unn aanisch Stoadsgebied woar. Da hawwe mer - s'rischdische römische Stoadsgebied mid'dee römische Vollbürjeä, des woar's Gebied so um Rom errimm unn de `ager publicus'; - die römische Bürjeäkollonije; - Städde unn Regione mi'm latinische Rääschdd (`cives sine suffragio', Bürjeä ohne's Wahlrääschd, "Halbbürjeä"); - unn dann noch de grissde Brogge, s'Gebied von de Bundesgenosse, de `socii' odeä `civitates foederatae', was formal halb autonom woar. So unneä'm Strisch woar de Römeä ihr Gebied 130.000 qkm (was zwaaunnfuffzisch Milljoone gruhse Morje sinn) gruhs midd so uugefehr 290.000 weährfäische Mannsleud. Aach wann die aa odeä die anneä Gemmaa in de näxde Juhrn noch Uffstänn gemachd hadd (baj de Samniter, in Etrurije unn baj de Picener), des woar alles nedd so well, unn die hawwe aach baald de Schwans oigezooche. Im gruhse unn ganse hawwe die Römeä e differenzierd Heäschafdssystem uff die Baa gestelld, was aach im Kriesch gejjeä'n Hannibal nedd kbuddgange iss (unn des, wo de Hannibal, wej mer noch sejje weärn, also de Hannibal alles unneänomme hadd, dess de Römeä ihr Bundesgenosse zou'm üwweälaafe sellde!). Mer mus'sisch des nua emmaa voastelle: 387 v.Chr. woar des Mallöör mi'm Brennus sajne Gallijeä, Rom am Burremm zeästörd; unn 270 v.Chr. iss Rom sozesaache "de Tabelleführeä in de iddaljeenisch Liga". E veäglajschboar Gemeng aus Eäfolsch unn Bestännischkajd, des hawwe vlajschd nua die Hohezollern im Brandenbuasch-Preussische gelajsd. Awweä wej mer aus'm Friedrich d.Gr. sajm polliddische Desdamend errausleäse kann, hadd's da so ebbes wej'n Plan gäwwe. Awweä wej woar des baj de Römeä? Mer kann sisch nua wunneärn, awweä in de Quelle iss nix se finne. Schonn de Polybios hadd sisch de Kobb dadrüwweä zeäbroche, wej mer de Römeä ihr Expansjoon eäkleärn kennd, unn iss dadebaj nedd wajd komme. Mer kann sisch draj Eäkleärunge fir die stännische Kriesche unn die territorial Ausdehnung voastelle: - Landmangl, wajl die Bevölgerung se schnelll waxe duud; - wiaddschaftdlische, besonneäs hannlspollidddische Motive; - Defensive Nodwendischkajde (Sischeähajdspoollidigg). Mi'm Aggumend "Landmangl" iss's nedd wajd heä: Die Römeä hadde so'n komische Brauch, des `ver sacrum', des hääsd, so alle poar Juhr in uurejlmäsische Abstänn iss alles, was in aam Freujuhr uff die Weld komme iss, de Göddeä geopfeärd woarn. Unn die Leud, die wo in so'm Freujuhr geboarn woarn sinn, die mussde auswanneärn, wann se zwansisch Juhr aald woarn sinn. Des woar e Middl gejjeä die Üwweäbevölgerung; awweä s'kann aach voakomme soi, des mer stadd mi'm `ver sacrum' aach midd Eärooweärrung unn Oogliederung de Römeä ohne Eggeä geholfe hadd. Dademidd kam'mer awweä nua die Eärooweärung von de Imgejjnd von Rom eäkleärn, awweä ned'die Besetzung vom ganse Iddaalische. Mid'de wiaddschafdlische Ziele kam'mer aach nedd eäkleärn; sischeä, so baj aanselne Fäll da duud des zoudreffe: Tarquinii kennde sisch die Römeä wejjeä de Salslaacheä gekralld hawwe; unn de Voastoos zua Küsd, des had'de Römeä n'ajenne Zougang zum Seehannl gebrachd. Awweä so im gruhse unn ganse woar Rom bis wajd ins dridde Jahrhunneärd n'Agrarstoad. Geweärwe unn Hannl woarn nedd so wischdisch. Unn dann noch die Sischeähajdspollidigg; mer kennd ja oonomme, die gans Expansjoon wier nua e Neäweäproduggd von de Römeä ihrm üwweädriwwenne Sischeähajdsbedürfnis. Awweä aach des kam'mer nedd so rischdisch glaawe. Spädesdns wej se sisch in Tarent braadgemachd hadde, kam'mer kaan kausale Sesammehang zwische Expansjoon unn de Römeä ihrm Sischeähajdsbedürfnis mih heästelle. No ja, mer kennd aach saache, dess mid'de Expansjoon unn de neue Grense als mih neue Bedrounge uffgedreäre sinn. Unn mid'dene mussd mer ja aach feäddisch weärn. De gruhse franzeesische Aaldhisdoriggeä Paul Veyne (1975) sääd hald, groad des wier m'römische Imperialismus soi rischdisch Nadduur geweäse. Die Römeä wollde goar nedd daueärnd errooweärn, awweä immeä wann se aan Kongurrend, deä de Römeä gefährlisch soi konnd, also immeä wann se so aan pladdgemachd hadde, wier hald de nexde uffgedauchd, unn dem mussde se dann aach e Poar in die Angg haache. Was die Römeä weägglisch gewolld hedde, wier e Foamm von Isolationismus geweäse, wajl, wann alle Konggurrende foadd wiern, hedde sisch die Römeä kaa Sorje mih mache musse. Schie unn goud, mid'dere Ajenndynamigg von Errooweärung unn neue Errausfoadderunge kam'mer vill eäkleärn, awweä hald nedd, was die irschd Ursach von de Römeä ihrne Expansjoon im Iddalische woar. Unn waschajnlisch iss mer uff'm Holzweesch, wem'mer dengge duud, dess die Römeä Gründ fir dej Expansjoon gebrauchd hawwe, die wo mir logisch nachvollzejje kennde, gell! Schonn bajm Thukydides hannelle Völgeä unn Stoade "irrational": Machdpollidigg unn Presdieschdengge unn Konggurrenz, des sinn die Kräfde, die wo die Geschischd vorandrajwe. Unn dademidd musse mer aach baj de Römeä unn üwweähaabd baj de ganse Stoade in dere Zajd reschenne. Unn so kimmd aam aach des, was de Harris (1979) dadrüwweä geschriwwe hadd, stimmischeä voa, wann de Harris sisch mid'de Juhrn 327 bis 70 v.Chr. beschäfdische duud unn des aach voallm uff die gruhse Kriesche gejjeä Karthago unn im Osde bezooche gehabbd hadd. De Harris maand, mer missd baj de Römeä mi'm ganse Sagg von Modive reschenne; in Rom selweä hedd des, was mir Millidarismus nenne, huuch im Kurs gestanne; unn so wier aach de Römeä ihr Berajdschafd, Probleme mi'm Schweärd in de Hand se löse, gruhs geweäse. Unn von Oofang oo hedde die Römeä gemeäggd, dess Errooweärung unn Rajschsbildung sisch aach midd Beude unn Rajschduum bezoahld mache duud. Unn wem'mer irschd emmaa von de Kuche gesse hedd, kennd mer nua noch schwier widdeä uffheärn. Unn dann muss mer sisch aach noch fraache, warum sisch die Römeä gejjeä'n Resd von Iddaalje duaschgesetzd hawwe, wajl nua goud mid'de Waffe umgih kenne, des ellaans kann's nedd geweäse soi. Voa alle Dinge, wo de Römeä ihr Weährmachd nedd besseä ausgerüsd woar unn aach kaa besseä Tagdigg als wej die anneärn gehabbd hadd. Aach die Ammejje von de anneärre iddalische Stoade woarn Bürjeäheäre, unn von de Samnite konnde die Römeä noch vill leärne. Awweä in zwaa Punggde schajne die Römeä ebbes besonneärres geweäse se soi: - De Polybios sääd, die inneärn Strukturn voon de Römeä ihrm Stoad hedde de Eäfolsch gebroochd. - Unn ausepollidisch kam'mer fesdstelle, desss Rom im Iddalische nie isolierd woar unn immeä widdeä Paddneä (selbsd im fajndlische Laacheä!) gefunne hadd. - Unn dann hawwe die Römeä aach immeä druff uffgebassd, dess ihne in de Bündnisveädrääsche so ebbes wej Veäfüschungsgewald (`formula togatorum') üwweä de Bundesgenosse ihr Drubbe gäwwe woarn iss. So iss's römische Millidärpoddenzjaal als grisseä woarn (vgl. Brunt 1971, p. 545ff.). Awweä des iss hald ejjeä die Noochwirgung von de römische Errooweärunge als wej die Grundlaach. [Taeger, Altertum II 506,2/ Gesche VL] [dvii] S'Dridd Kabbiddl Wej die Römeä die Heäschafd üwweä's Middlmeär üwweänomme hawwe A. Die irschde zwaa Kriesche zwische Rom unn Karthago 1. De Irschde Punische Kriesch [Taeger, Altertum II 507] [dvii,2] Dess de Pyrrhos gejjeä die Römeä nedd vill ausrischde konnd, des had'de Römeä bestimmd n'gewisse Ruf baj de Griesche veäschaffd; als Machd uff'm ähnlische Niveau wej Karthago had'de Timaios die Römeä jetz betrachd (vgl. Momigliano 1959). Awweä als aansisch hellenisdisch Machd hawwe die Ptolemäer ihr Feuhleä nach Rom ausgestreggd, des woar Anno 273 v.Chr. unneä'm Ptolemaios Philadelphos. Mir wisse awweä nedd, was de Philadelphos von de Römeä wolld, dess'eä dere ihr Freunschafd gesuchd hadd, no ja (Eutr. II 15; Zon. VIII 6,11 [= Dio fr. 41]; Dion. Hal. XX 14,1-2; Val. Max. IV 3,9; vgl. dadezou de Holleaux 1935, p. 61ff. unn Manni 1949, p. 79ff. unn Neatby 1950 unn Heinen 1972a, p. 633ff. unn Cimma 1976, p. 33ff. unn Hammond 1988, p. 411f.). [dviii] [dviii,1] Uff jedn Fall konnd kaa Machd aus'm Osde mih ebbes gejjeä de Römeä ihr Expansjoon mache. Mer kann sogoar saache, dess Rom jetz selweä so ebbes wej e grieschisch Machd woarn woar, wajl Südiddaalje, was ja die Griesche "Gruhsgriescheland" gehaase hadde, also dej Gejjnd midd ihrne wischdische grieschische Hannlsstedde, dej Gejjnd woar jetz unneä de Römeä ihrne Heäschafd. Dademidd woar die aald Puffeäzon zwische de Römeä unn de Karthager ihrne Rajsche fasd gejjeä Null seriggange. Unn die gruhsgrieschische Hannlsstädde, dej woarn schonn immeä strajbeä mid'de Karthager. No ja, unn die Römeä als die neue Heärrn unn sozesaache Noochfolscheä vom Dioynsios d.Ä., vom Agathokles odeä vom Pyrrhos (die wo ja all gruhse Geeschneä von de Karthager woarn!), die Römeä hawwe dej Zuchd geeäbbd. Die Mine woarn geleeschd, mer konnd nua noch nedd wisse, wann unn weswäje se huchgih deede. Des'se emmaa huchgih deede, konnd mer sisch oo sajne fünf Fingeä abzehle. [dviii,2] De Oolass fir dej Explosjoon, den selld dann Sizilje liefeärn; unn des selld dann den Kriesch gäwwe, den wo die Römeä de Irschde Punische Kriesch gedaafd hawwe. Die Borne fir den 1. Punische Kriesch sinn nedd goud: De Polybios veäzehld nua die Sache aus dem Kriesch, wo eä gemaand hadd, des'se wischdisch wiern, in de Oilajdung von sajm Geschischdsbuch (deä Daal hääsd die ‚Prokataskeue'; dadezou Petzold 1969, p. 20ff.). Unn dann gibbd's noch e poar Resde vom Diodor unn des, was de Byzantiner Zonaras im 12. Joahrhunneärd aus'm Cassius Dio abgeschriwwe hadd. De Diodor unn de Cassius Dio, die giehn allebaad nedd uff'n Polybios serigg, sonneärn uff die römisch Annalistik. [dviii,3] In Messene (odeä Messana-Zankle) hadde m' Agathokles soi kampanische Frimdelegionärn (waschajnlisch Osker) n'Uffstand gemachd. Dadebaj hadde se die Mannsleud eäschlaache odeä devoogejaachd unn hadde die Häuseä unn die Wajbsleud unneä sisch uffgedaald (üwweä des Veäfahre unn die Zwangsejje vgl. Asheri 1977, p. 39f.). [dviii,5] Hieron II. von Syrakus (Leäwnsbeschrajwunge: Schenk von Stauffenberg 1933; dadezou noch Berve 1959; e Unneäsuchung üwweä alles, was üwweä'n Hieron üwweäliefeärd iss, gibbd's in'm iddaljenische Buch vom Sensi Sestito 1977) Irschd iss de Hieron uff die Mamertiner luusgange, unn nach vill hi unn heä hadd'eä dej Baggaasch am Longanos midd Mann unn Gaul unn Waache geschlaache; freujeä hadd mer dej Schlachd ins Juhr 264 v.Chr. daddierd (so aach Taeger 1958, II 508), heud ejjeä ins Juhr 269/8 v.Chr. (dadezou Berve 1959, 14f. unn Thiel 1954, p. 145 unn Hoffmann 1969, p. 158f. unn Petzold 1969, p. 149ff. unn Hampl 1972, p.416). Jetz iss de Mamertiner gans schih de Stifd gange, unn se hawwe Hilf gesuchd. [Taeger, Altertum II 508] [dix] [dix,1] Irschd woarn die Karthager droo; ob die Mamertiner de Karthager Ordeä gäwwe hawwe odeä ob die Karthager von selweä komme sinn (des schrajbd de Diodor XXII 13,7), des wisse mer nedd. Awweä Karthago unn die Mamertiner sinn Bundesgenosse woarn, unn die Messana-Zankle hadd jetz e karthagisch Gannisoon gelejje. Vlajschd hawwe die Karthageä Anxd gehabbd, wann se's zougäwwe deede, daß de Hieron Messene nomme deed, dann deed Syrakus se stoagg weärn unn's wier voabaj mid dem Glajschgewischd uff Sizilje (dadezou Molthagen 1975, p. 95 unn Petzold 1969, p. 177 unn Mazzarino 1947, p. 54). S'schajnd, als hed'des geholfe. Fir e poar Juhr had'de Hieron die schlaachse Mamertiner gih geloasse. Awweä irjndwann woar's aus mid'de Freunschafd, unn die Karthager mussde foadd aus Messene. Vlajschd hawwe die Mamertiner geglaabd, de Hieron kennd'n nix mih duu (Polyb. I 11,4; Diod. XXII 13,9; Zon. VIII 8; zou dem Strajd, ob unn wej die karthagisch Gannisoon abgezooche odeä ennausgejaachd woarn iss, vgl. Molthagen 1975, p. 10ff. unn Petzold 1969, p. 149ff. unn Lippold 1954, p. 158ff. unn Hoffmann 1969, p. 164f.). Awweä groad des hadd'm Hieron gefalle, unn eä hadd mid'de Karthager jetz e Bündnis gejjeä die Mamertiner gemachd, unn sesamme hawwe se Messene belaacheärd (Polyb. I 11,7f.; Diod. XXII 13,9; XXIII 1,2f.; dadezou Molthagen 1975, p. 102f.). Jetz woar baj de Mamertiner Holland in Not, unn da hawwe se baj de Römeä Hilf gesuchd. [dix,2] Die Römeä konnde jetz irschd emmaa e Gesannschafd nach Zankle-Messana schigge, se konnde aach glajsch Soldoade schigge, odeä se konnde aach üwweähaabd nix mache. Wajl des die Römeä goar nedd anneärs gekonnd hedde als Kriesch se mache unn sozesaache in Noodweähr gehannld hedde, wajl die Oikrajsung duasch die Karthager nua noch duasch'n Befrajungsschlaach zeäschlaache weärn konnd, wej's de Polybios (I 10,6) geschriwwe hadd, des iss irschd e nochdräglisch Rääschdfeäddischung (so de Heuß 1964, p. 18). Gans bestimmd hadde die Römeä die Qual deä Wahl. Uff Sizilje lanne unn de Mamertiner helfe, des woar so goud wej e Kriescheäkleärung oo Syrakus. Unn s'gibbd n'Haffe Leud, die wo saache, die Römeä, die hedde des üwweähaabd nedd kabbierd, dess dadraus n'gruhse Kriesch mid'de Karthager weärn kennd (so besonneäs de Heuß 1964 unn Molthagen 1975 & 1979 unn Ruschenbusch 1980 unn Bagnall 1995, p. 63ff.). Awweä mer muss hald saache, dess die Römeä kaa domme Schoulbouwe woarn, fir dej die Weld oo de iddalisch Küsd uffgeheärd hedd. Mid'de Karthager unn mid'de Veähäldnisse uff Sizilje woarn die Römeä goud bekannd. Unn die Karthager hadde schonn immeä ebbes oo sisch kriehd, wann uff Sizilje e Gruhsmachd ennstanne iss (Syrakus unneä sajne gruhse Heäscheä!) odeä sisch e Gruhsmachd von ausweärds braad mache wolld (Pyrrhos!), die wo de Karthager gefährlisch weärn konnde. Naa, naa, die Römeä wussde schonn gans genaa: Wem'mer de Mamertiner mi'm Schweärd in de Hand helfe, hawwe mer Kriesch midd Karthago (so z.B. Taeger 1958, II 509 unn Hoffmann 1969 unn Hampl 1972 unn Welwei 1978). E anneä Sach iss, dess die Römeä vlajschd gemaand, mache mer hald Kriesch, awweä nua uff Sizilje unn um Sizilje; awweä dess dadraus n' Kamf is uffs Messeä um die Voaheärschafd im wesdlische Middlmeär weärn deed, des hawwe se vlajschd nedd geraffd (so ähnlisch Gesche 1981, p. 31f.). Unn dess deä Kriesch dann baald fünfunnzwansisch Juhr daueärn selld, des hadd bestimmd kaans in Rom geahnd. [Taeger, Altertum II 509, 2. Absatz Mitte] [dx,2] Nach de irschde römische Siesche meäggd de Hieron II. von Syrakus schnell, dess'eä gejjeä die Römeä kaa Blummedibbe gewinne kann. Desdewäjeä mäschd'eä im Juhr 263 v.Chr. Friedn midd Rom, liefeärd die Krieschsgefangene aus, bezoahld Rebbarrazjoone unn läßd die Fingeä von dene Städde, die wo sisch schonn de Römeä oogeschlosse hadde (Diod. XXIII 4,1). Syrakus weärd n'römische Bundesgenosse unn blajbd so die steäggsd Machd uff Sizilje (dadezou Eckstein 1980). Die Karthager veäliern nedd nua ihrn wischdischsde Paddneä, sonneärn Syrakus woar ja üwweähaabd de Römeä ihrn ajendlische Krieschsgeeschneä geweäse. Unn de Hieron, deä woar schlau gennuch, sisch aus m'gruhse Duell zwische Rom unn Karthago erraussesteähle. Fir die Römeä woar'm Hieron sajn Frondewexl n' gruhse Gewinn (aach wann'se's selwäe irschd goar nedd so gemeäggd hawwe), wajl, jetz woarn nedd mih die Römeä die biese Barbarn, die wo sisch uff Sizilje braad mache wollde, jetz woarn se de Griesche ihr Alliierde gejjeä die Karthageä; unn Griesche gejjeä Karthageä, des woar e gans aald Geschischd uff Sizilje (so ähnlisch Gesche 1981, p. 32). [Taeger, Altertum II 510, 2. Absatz/ Gesche VL] [dx,4] De Bagnall (Bagnall 1995, p. 81) maand, dess die Römeä jetz's Problem gebabbd hedde, wej se den Kriesch wajdeäfihrn sellde: Wann se die Karthager aus'm Sizilische veädrajwe wollde, mussde se s'karthagische Haubdquaddier Lilybaion nomme; awweä wajl des bestimmd nedd ohne Belaacheärung abgih deed, desdewäje mussde se Lilybaion vom karthagische Noochschub abschnajde, unn die Römeä mussde ihr ajenne, dann schon zimmlisch lange Noochschublinje sischeärn. Wajl awweä die Karthager, die wo s'Meär kondrollierd hedde, die konnde Lilybaion midd Noochschub veäsorje, wej se wollde, unn se konnde die Römer oograjfe, wo se wollde; kuazz: Die Römer hedde e Krieschsflodd gebrauchd, wann se siesche wollde. Rom unn Seemachd, des sinn zwaa Begriffe, die wo bis hierheä nedd sesammegange sinn. Noch konnde die Karthager behaubde, wann sie nedd wellde, kennde die Römeä sisch nedd emmaa die Hänn im Meär wäsche (Diod. XXIII 2,1). Awweä wej sisch die Römeä aamaa dadefir ennschiede hadde, dess Seefoahrd Nood duud, da hawwe se nedd nua e krieschsennschajdnd Ennschajdung gefälld, sonneärn e weldhisdoorisch - awweä vill eäfolschrajscheä als wej vill spädeä Kajseä Willemm II. unn Tirpitz. Unn üwweähaabd: Wem'mer als noch Sektsteujeä bezoahle (wajl die iss oigefihrd woarn, um'm Tirpitz soi Schiffscheä se finansiern), warum gibbd's heud kaa deutsche Schlachdschiffe mih? Ellaa von dere Sektsteujeä, die wo isch in de letzde zwansisch Juhrn bezoahld habb, hedd mer n'klaane Kreuzeä baue kenne ... (üwweä die römisch Seemachd voa'm Zwedde Punische Kriesch s. s'Buch vom Thiel 1954 unn besonneäs zou de Flodde im Irschde Punische Kriesch vgl. de englische Uffsatz vom Tarn 1907). Unn die Römeä, die hawwe dann aach midd alleä Machd e Krieschflodd aus'm Burrem gestamfd; bemeäggnsweärd iss dadebaj, dess die Römeä sisch groad emmaa zwaa Monadd Zajd genomme hawwe, die Schiffe se baue, unn die Mannschafde, die mussde irschd'emmaa leärne, mid'dene Schiffe imsegih. Wajl, aach wann se baj de Hannlsmarine vljaschd schon emmaa beschäfdischd woarn waarn, e Krieschsschiff wej e Pentere, wo fünf Mann a aam Rudeä gesesse hawwe (desdewäje hääsd Pentere uff Deutsch "Fünfrudeärreä"), des woar schon e gans anneä Sach. Da fälld mer die Geschischd vom Liehrboub unn de Maureäklammeä oi: E Maureä- odeä Bauklammeä hadd zwaa Spitze, unn dademidd duud mer Balge unn Breäreä veäbinne, unn - gans wischdisch - mer muss als rääschds unn linx druffhaache, dess die Bauklammeä rischdisch oozejje duud. De Maureämaasdeä guggd sisch soj Bauklammeärn oo unn sääd üwweä sajn Liehrboub: 'Weä had'dann die Bauklammeärn all kabuddgeschmisse? Die sinn ja all krumm!' Unn da sääd de Liehrboub üwweä'n Maasdeä: 'Also, isch woar des bestimmd nedd. Isch haach immeä uff die Midd druff.' Unn die Römeä,gell, die wussde, des'se midd ihrne Liehrbouwe kaa Seeschlachd nedd gewinne konnde. Desdewäje hawwe se sisch ebbes besonneärres ausgedacht unn hawwe "Raawe" (corvus) uff die Schiffe druffgebaud. De "Raawe", des woar e Endeäbrügg, wej se die Griesche schon lang gekennd hawwe. Unn dej Endeäbrügg, des woar de Bohle, sex Medeä lang unn vejjeä Fouß braad. Unn dej Bohle, die woar am Bug mondierd, midd'm zousätzlische Masd unn'm Flaschezuuch. Awweä s'besde woar, dess am Enn von dere Bohle n'lange Eisedoann (desdewäje de Noome "Raawe") woar. Unn wann mer noh genungg am fajndlische Schiff woar, dann iss deä Raawe erunneägesausd, unn deä Eisedoann, deä hadd sisch ins fajndlische Schiffsdegg geboahrd, unn da hadd'eä dann bigglfesd gesesse. Uwweä den 'corvus' konnde dann oo die achzisch Seesoldoade uff die Karthager luusgih. Aus'eärreä Seeschlachd weädd dann fasd so ebbes wej e Infandriegefeschd. Unn da woarn die Römeä in dere Zajd hald e anneä Spillklass als wej die Karthager (üwweä de 'corvus' vgl. de franseesische Uffsatz von Saint-Denis 1946). No ja, Anno 260 v.Chr. iss die irschd gruhs römisch Krieschsflodd ausgelaafe. In dem Juhr woarn de C. Duilius unn de Cornelius Scipio Asina Konsule. Neäweä de neu Krieschsflodd hadde se noch zwaa Legione. De Scipio Asina iss'm midd'm Kamfgeschwadeä von sibbzeh Schiff vorausgefahrn unn wolld die Stadd Lipara oograjfe. Die Karthager hawwe des Spitz kriehd unn hawwe de Scipio Asina ins offenne Messeä laafe loasse: Die römische Soldoade hawwe die Baa in die Henn genomme unn hawwe gemachd, des'se foaddkomme; unn die Karthager, die hawwe die Schiffe geschnabbd unn de römische Konsul Scipio Asina gefangegenomme; die Karthager musse sisch üwweä die römisch Seemachd schebb gelachd hawwe (gell, da hadd sisch de Graf Spee mi'm Osdasijegeschwadeä baj de Falklandinselle besseä geschlaache, aach wann die deutsche Panseäkreuzeä Scharnhorst unn Gneisenau genauso weenisch gejjeä die englische Dreadnoughts ausrischde konnde wej de Asina gejjeä die Karthager). Da had'de anneä Konsul, was de C. Duilius woar, die römisch Krieschsflodd üwweänomme; die Karthager hawwe die Römeä als widdeä errausgefoaddeärd. Unn wej die Karthager midd ihne ihre Krieschsschiffe die Gejjnd um Mylae (heud Milazzo; e Stadd nedd wajd von Messana) groad am Ausräuweärn woarn, da iss'n de C. Duilius uff se luus gange. S'woarn 145 römische Schiffe gejjeä 130 karthagische Schiffe. Awweä die Karthager, die hawwe nedd vill von de Römeä gehaale unn hawwe nedd emmaa rischdisch Kamfformazjoon oigenomme. Da hadde se sisch awweä geschnidde: De Römeä ihr "Raawe", die woarn in dere Schlachd e rischdisch Wunneäwaff, unn wej die Karthager baald fuffzisch Schiffe veäloarn hadde, dann sinn se gans schnell abgedamfd. Unn die Römeä dehaam in Rom, die hawwe de C. Duilius so rischdisch gefajeärd: E Sieschessäul (gell, so ebbes gibbd's aach in Haane, midd'm Krajsl drimm errimm) iss uffgestelld woarn, wo die Noome von de eärrooweärde karthagische Krieschsschiffe druff geschriwwe woarn warn; unn e Lobredd iss uff'n Duilius gehaale woarn, unn dej iss in Staa gemajsld woarn unn aach uffgestelld woarn (die Inschrift find mer baj ILS 65 unn baj Degrassi 1957, Nr. 319; dadezou de franseesische Uffsatz von Niedermann 1936). [dxi] Attilius Regulus [Taeger, Altertum II 511,3] Spädeä hawwe die Karthageä de Regulus nach Rom geschiggd, uff Eährewoadd, wajl se gehoffd hawwe, eä deed fir'n Friedn oidreäre, des'soi Soldoade widdeä frajkomme deede. Awweä des woar nedd m'Regulus soi Sach. Eä had'de Römeä gesaad: Kamf bis zum Siesch unn kaa halwe Sache! Unn dann hadd'eä soi Eährewoadd gehaale unn iss nach Karthago seriggemachd. Da iss'eä dann imkomme. Die Römeä hawwe veäzehld, die Karthageä hedde de Regulus duudgequäld. Desdewäje, als Bajspill fir'n üwweämenschlische Patriodismus, iss de Regulus unsteäbblisch woarn, üwweä die Andigge ennaus (z.B. Hor. c. III 5; unn z.B. noch de romandische deutsche Dischdeä de la Motte Fouqué - de la Motte Fouqué o.J. - konnd e Geschischd schrajwe, die wo eä `De neue Regulus' gedaafd hadd). [Taeger, Altertum II 511,3/ Einschub nach] [dxii] [dxii,2] Hamilkar Barkas Unn widdeä emmaa woarn die Drümp so veädaald, dess kaa Paddaj uff'n gruhse Duaschbruch hoffe konnd: Uff'm Meär woarn die Karthager voann, uff'm Land die Römeä. Awweä da konnde die Punjeä noch e As aus'm Ierml hole: Sie hawwe de Hamilkar Barkas, was ihne ihrn besde Mann woar, nach Sizilje geschiggd (de Hamilkar Barkas woar de Vaddeä vom gruhse Hannibal; unn dene zwaa had'de Haefs 1995 midd sajm Rommaan von Karthago e lidderaarisch Denggmoal gesetzd; e gans anneä Kaliweä iss da de Hannibal-Rommaan vom Jelusich 1941, sosesaache n'Rommaan in Hab-Acht-Stellung). [Taeger, Altertum II 512, 3. Absatz] ------------------------------------------------------------------------- [dxiii] Hamilkar - Die Ennschajdung - Wej Friedn gemachd woarn iss [dxiii,2] Awweä die Comitie hawwe nedd zougäwwe, dess deä Friednsveädraach gelde selld. Unn desdewäje iss e Zehneäkommissjoon luusgeschiggd woarn, die sollde noch emmaa alles nochgugge unn ausvissidiern. Unn die hawwe dann kräfdisch zougelangd: Die Rebbarrazjoone sinn uff drajdausndzwaahunneärd Talente huuchgesetzd woarn, awweä dadefir hawwe se die Zajd, wo dej Rebbarrazjonne bezoahld weärn mussde, uff zejje Juhr errabgesetzd (zougegäwwe, mir veälange vill, awweä dadefir müsse Se sisch aach e ganse Meng biede loasse), unn die Karthageä mussde noch die ganse Inselle zwische Sizilje unn Affrigga uffgäwwe; dadefir sollde se gejjeäsajdisch die Bundesgenosse in Rouh loasse unn aach nix in de anneärn ihrm Heärschafdsberajsch mache. Vill konnde die Karthageä nedd mih degejjeä mache, unn se hawwe unneäschriwwe (wej mid dem Schandveädraach von Versailles!). Des woar 241 v.Chr., unn des woar de Lutatiusfriedn (Polyb. III 27; vgl. App. Sik. II 6; dadezou Dahlheim 1977, p. 24ff.; dadezou, weä mid'dene Bundesgenosse gemaand iss, vgl. Kienast 1984, p. 106ff.). [dxiii,3] 2. Die Joahrzehnde zwische de Kriesche [dxiii,4] De Taeger (Taeger 1958, II 513) schrajbd, deä ganse Friedn wier nua e voaläufisch Ennschajdung geweäse, awweä hald kaa rischdisch Lösung nedd; drajunnzwansisch Juhr lang hedd Rom kemfe musse, die Veälusde wiern gruhs geweäse, awweä se hedde gewonne, unn uff'm Bürjeägebied unn baj de Bundesgenosse wier nedd vill bassierd geweäse; unn die römische Baueärn, die hedde sovill Kenn in die Weld gesetzd, da wiern die schwiere Menscheveälusde baald widdeä uffgehold woarn. E anneä Eägebnis von dem Kriesch woar, dess Sizilje (bis uff'm Hieron soi Syrakus) jetz de Römeä woar. De Taeger (Taeger 1958, II 513) siehd des so: De Römeä ihr Rajsch, also, die Römeä hedde midd Sizilje n'schiene Gewinn gemachd, aach wann's's anneäsdeä als wej sonsd, also anneäsdeä als ihr italische Bundesgenosse in ihr Rajsch oigemajnd hedde (ohne dess'n ‚foedus' abgeschlosse woarn iss); se hedde irschd noch die enngüldisch Foamm fir die Veäwaldungsogganisazjoon finne musse (dess sisch des üwweähaabd alles irschd emmaa endwiggelle mussd, was midd Terridorialveäwaldung se duu gehabbd hadd, dadezou Galsterer 1976, p. 15ff.); bis uff die Daale von dere Insl, die wo duasch völgeärääschdlische Veädrääsch fasd glajschberschdischde Bündneä geweäse wiern (Syrakus unn die Stedde, die wo sisch im Irschde Punische Kriesch uff de Römeä ihr Sajd geschlaache hadde; dadezou Kienast 1984, p. 107ff.), hedde die Römeä de Resd wej ihrn Besitz behannld, als ‚provincia populi Romani', wo se midd mache konnde, was'se wollde. Schon bevoa de Römeä komme iss, woarn die miesde Gemajnde (ob grieschische Poleis odeä Gejjnde, wo die aaldoigesessenne Leud s'Saache hadde) nedd rischdisch fraj, se woarn Bundesgenosse von Syrakus odeä de Karthager ihr Bundesgenosse. Die Karthager hawwe uff Sizilje aach schon ‚phóroi' (Steueärn) oigenomme (Diodor XIII 59,3; 114,1; XIV 65,2; dadezou Kienast 1968, p. 354). Da hawwe die Römeä bestimmd wajdeä gemachd, wajl, de Irschde Punische Kriesch woar aach fir sej so deueä, des'se bestimmd nedd naa gesaad hawwe, wann se aus de sizilische Städde Geld erraushole konnde; aach baj de Hafenzölle hawwe sisch die Römeä bediend. Unn Soldoade mussde die Siziljeä aach noch stelle, wann die Römeä es so gewolld hawwe (Kienast 1984, p. 111f.118f). Awweä weä hadd des alles ogganisierd unn üwweäwachd? De Kienast (Kienast 1984, p. 118ff.) folschd'm Appian (App. Sik. II 6) unn deuted'n so, dess die Römeä glajsch nach'm Kriesch n''strategos etêsios' nach Sizilje geschiggd hawwe, also dess die Römeä von Oofang oo ihr Stüggscheä vom Sizilische als Provinz behannld hawwe. Mansche maane, die Römeä hedde sisch nach'm Irschde Punische Kriesch irschd'emmaa nedd mih um Sizilje gekümmeärd. Irschd Anno 227 v.Chr. hedde die Römeä n'Praetor nach Sizilje geschiggd unn dademidd e rischdisch Provinz geschaffe (Liv. Per. XX: "praetorum numerus ampliatus est, ut essent quattuor"). Des, sääd de Kienast iss rischdisch, awweä des wier nedd de Oofang von de Provinz Sizilje geweäse, sonneärn schon e Folsch von de Provinzialisierung (Kienast 1984, p. 123). Dem kann isch aach folsche. ------------------------------------------------------------------------- [dxiv] Die Joahrzehnde zwische de Kriesche [dxiv,1] Glajsch nooch'm Friedn hadd's im karthagische Affrigga de berühmde Söldneäuffstand gäwwe (aach m'Flaubert sajn berühmde hisdoorische Rommaan ''Salammbô'" spilld in Karthago, wej groad de Söldneäuffstand iss: Flaubert 1979). De Taeger (Taeger 1958, II 514) schrajbd da goar nedd vill drüwweä: Kuazz nooch'm Friednsschluss hedde m'Hamilkar soi Söldneä oogefange, Jochd se mache; die Karthager hedde dej Söldneä von Sizilje nach Affrigga veäschiffd, awweä uugeschiggd behannld; die Seekönischin Karthago wier so oo de Rand vom Veädeärwe gebroochd woarn, wajl die ganse affrigganische Städde unn Völgeä, die wo nedd mih voo Karthago beheärrschd weärn wollde, die hedde sisch jetz mid'de uffstännische Söldneä veäbünd; irschd 238 v.Chr. hed'de Hamilkar Barkas selweä dej Gefoahr banne kenne. Gugge mer maa, was de Cornelius Nepos geschriwwe hadd dadrüwweä, wajl deä hadd aach nedd vill Platz gehabbd: "§1 At ille ut Carthaginem venit, multo aliter, ac sperarat, rem publicam se habentem cognovit. Namque diuturnitate externi mali tantum exarsit intestinum bellum, ut numquam in pari periculo fuerit Carthago, nisi cum deleta est. §2 Primo mercennarii milites, qui adversus Romanos fuerant, desciverunt; quorum numerus erat XX milium. Hi totam abalienarunt Africam, ipsam Carthaginem oppugnarunt. §3 Quibus malis adeo sunt Poeni perterriti, ut etiam auxilia ab Romanis petierint eaque impetrarint. Sed extremo, cum prope iam ad desperationem pervenissent, Hamilcarem imperatorem fecerunt. §4 Is non solum hostis a muris Carthaginis removit, cum amplius C milia facta essent armatorum, sed etiam eo compulit, ut locorum angustiis clausi plures fame quam ferro interirent. Omnia oppida abalienata, in his Uticam atque Hipponem, valentissima totius Africae, restituit patriae. §5 Neque eo fuit contentus, sed etiam finis imperii propagavit, tota Africa tantum otium reddidit, ut nullum in ea bellum videretur multis annis fuisse." (Nepos, Hamilcar 2) Also, wej woar's? Wej de Kriesch uff Sizilje feäddisch woar, sinn'm Hamilkar soi Söldneä nach Affrigga veäschiffd woarn. Awweä die karthagisch Reschierung, besonneäs de Hanno de Gruhse, die wollde dene Söldneä nedd ihrn Sold bezoahle. Da sinn die Söldneä bies woarn, unn da wolld die karthagisch Reschierung schon e bissi mih gäwwe. Unn dann sinn die Söldneä rischdisch bies woarn, unn da wolld die karthagisch Reschierung aach noch e bissi mih gäwwe. Unn os iss's als schlimmeä woarn, un am Eänn hawwe die Söldneä n'rischdische Uffstand gemacht. Dadebaj hadde se draj Führeä: De Spendios (was'n Kampaner woar aus'm Iddaalische), de Autaritos (n'Galljeä) unn de Mathos, was'n Libyeä woar. Unn dej hawwe sisch mid'de Libyeä unn de Libyphönikeä (also die Noochkomme von phönikische unn karthagische Aussiedleä, die wo im Libysche, awweä nedd in Karthago gewohnd hawwe, z.B. die Oiwohneä von Utica odeä Hippo, die wo de Nepos eäwähne duud) sesamme gedaa. Unn so hadd baald s'ganse karthagische Gebied in Affrigga gejjeä Karthago gestanne. De Nepos hadd gans Rääschd: Karthago woar fasd am Eänn. Draj Juhr unn vejjeä Monad had'deä Uffstand gedaueärd (Polyb. I 88; Diod. XXV,6 hadd vejjeä Juhr unn vejjeä Monad, awweä hier iss de Texd kabudd; folsch hier Niese 1897, p. 65 midd Anm. 1). Irschd de Hamilkar Barkas, wej deä de Karthageä ihrn Owweäbefehlhaweä woarn iss, deä konnd die Uffstännische besiesche (238 v.Chr.). No ja, de Taeger hadd nedd so vill drüwweä geschriwwe, wajl vill wischdischeä als wej de Söldneäuffstand schjandfir'n Taeger des Gemäsch uff Sardinje geweäse soi, wajl da hawwe aach die Römeä middgemachd: [dxiv,2] Wajl wej mer so schih sääd: De Deiwl schajssd immeä uff de grissde Haffe. Aach uff'm karthagische Sardinje hadd's oogefange se brenne: Anno 239 v.Chr. hawwe die karthagische Söldneä uff Sardinje n'Uffstand gemachd midd allm Drimm unn Droo (die Offiziern duudgehaache, die Drubbe, die wo se veänischde sollde, aach uffstännisch gemachd, unn dann hawwe se die Karthager uff de Insl all minnanneä duudgemachd). Unn die Römeä, die hawwe zou de Uffstännische gehaale. Unn wej die Karthager e Ammee uffgestelld hawwe, wajl se wollde Sardinje seriggeärrooweärn, da haww'n die Römeä de Kriesch eäkleärd. Gejjeä Rom konnde die Karthager nedd mih ookomme. Desdewäje mussde die Karthager Sardinje oo die Römeä abgäwwe, awweä s'kimmd noch besseä: Die Karthager mussde sogoar dausndzwaahunneärd Talente Rebbarazjoone bezoahle! De Taeger (Taeger 1958, II 514) schrajbd, des wier so'n rischdische Fuldeäraj geweäse, wej's'n in de römisch Geschischd noch nedd gäwwe hedd. Unn des baj'm Volg, des sogoar e ajenn Göddinn, die Fides, gehabbd hadd, die wo uff Treu unn Glaawe zwische de Völgeä obachd gäwwe hadd. S'schajnd, dess die Fides sisch nedd mih um Stoade unn Völgeä gekümmeärd hedd, die wo nedd aus'm Iddalische komme sinn. Awweä wem'mer emmaa uffheärn, von de Moral se babbelle: Raumpollidisch odeä geopollidisch, so wajdeä de Taeger (Taeger 1958, II 514) woar des e gans konsequent Ennschajdung, wajl Rom waor jetz die Scheffinn im wesdlische Middelmeär, unn de Karthager iss nedd vill mih gebliwwe als wej ihr noaddaffriganisch Keärnrajsch. Sardinje unn Korsika (dej Insl woar ja schon im Kriesch von de Römeä besetzd woarn) sinn zum zwedde Millidäärbezirg sesammegefassd unn'm römische Staddhaldeä unneästelld woarn. ---------------------------------------------------------------------- [dxv] De Söldneäuffstand - de Hamilkar im Spanische [dxv,1] (in dere Zajd lässd de Haefs 1999 n'Rommaan spile, n'Krimminalrommaan, deä wo in Karthago unn im Spanische spille duud unn wo aach de Hamilkar unn de Hasdrubal uffdauche) ------------------------------------------------------------------------ [dxvi] Die Joahrzehnde zwische de Kriesche [dxvi,3] So had'des de Taeger gesejje, unn so dengge aach die miesde Foascheä. Anneäsdeä de Barceló (1996): Die Römeä hedde schonn lang Hannlsinderesse im Spanische gehabbd, unn desdewäje woar's de Romeä aach üwweähaabd nedd rääschd, dess die Karthageä im Spanische widdeä de digge Max maggierd hawwe. Schonn Anno 231 v.Chr. wiern die Römeä bajn Hamilkar gemachd, unn de Hamilkar wier schlau genungg geweäse, de Römeä unn dere ihrne Bundesgenosse Zougeständnisse se mache (Dio XIII fr. 48). Unn schonn Anno 226 v.Chr. wiern die Römeä schonn widdeä so uurouisch üwweä de Karthageä ihr Eäfolsche geweäse, des'se schonn widdeä e Gesannschafd nach'm Spanische geschiggd hedde. Unn da hed'de Hasdrubal midde Römeä n'Veädraach unn'n Fluss als Grens von de Karthageä ihrne Inderessesphäre fesdgesetzd, awweä nedd de heudische Ebro, sonneän n'Fluss vill wajdeä unne, also südlisch von Sagunt. Dademidd wiern die Römeä irschd emmaa sefridde geweäse. [dxvi,4] Awweä bevoa's so rischdisch mi'm Hannibal luusgih kennd, schrajbd de Taeger (Taeger 1958, II 516), missde mer irschd noch dadruff gugge, was im Iddaalische unn im Jonische Meär bassierd wier. Baj de iddaalische Oogelejjehajde sinn fir'n Taeger zwaa Sache wischdisch: 1-. De Irschde Punische Kriesch had'die Römeä anneäsdeä gemachd gehabbd; unn so hedde se aach die Ennschajdunge, die wo zum Kriesch gejjeä die Karthageä gefihrd gehabbd hedde, nedd serignomme kenne; unn so wier's aach kaa Wunneä, dess's glajsch nooch'm Friedn von 241 v.Chr. Jochd mid'de iddaalische Bundesgenosse gäwwe hedd unn dess im glajsche Juhr 241 v.Chr. s'letzde Maa s'römische Bürjeägebied grisseä gemachd woarn wier. 2-. De römische Aadl, die Nobilität, die hedde sisch ja noch 264 v.Chr. gejjeä'n Kriesch mid'de Karthageä geweährd gehabbd; awweä jetz hedde se geleärnd, was's alles fir neue Gelejjnhajde gäwwe hedd; unn's wier'n gans egal geweäse, dess de aale Römische Stoad desdewäje kabudd gange wier; unn baald wiern die Leud, die wo fir die aald römisch Baueärnpollidigg und de aale Konservativismus kämfe deede, als die Leud hedd mer als Demagoge unn Volksveähetzeä sesamme gedaafd. Zou 1-.: Die iddaalische Bundesgenosse, die wo Jochd gemachd hawwe, des woarn die Falisker aus Falerii; de Grund dadefir kenne mer nedd. Awweä die Römeä hawwe die Stadd kuazz unn klaa gehaache (bis uff de Iuno ihrn Tembl) unn die Oiwohneä sinn ausgesiedld woarn (Dion. Hal. I 21; Ovid. Fast VI 49; am. III 13,35). Was fir'n Taeger so ebbes wej e Warnsignal woar, iss fir anneärn Foascheä die Ausnahm, die wo die Reeschl bestädische duud. De Belen schrajbd, dess de Irschde Punische Kriesch gezajschd hedd, dess's römische Heäschafdssysdem im Iddaalische sisch bewährd hedd (Bellen 1994, p. 57). Wej's römische Bürjeägebied grisseä woarn iss: Im Juhr 241 v.Chr. hawwe die Römeä s'letzde Maa zwaa neue Tribus gegründ, Velina unn Quirina, die aa hadd im Sabineäland ('ager Sabinus' baj Reate) gelejje, die anneä baj Interamna in Picenum. Jetz hadd's 35 (fünfunndrajsisch) Tribus gäwwe (vejjeä in Rom unn aanunndrajsisch uff'm Land), unn dademidd woar aach de Umfang vom Bürjeägebied fesdgeschriwwe. Unn dademidd hawwe sisch die Römeä aach als mih von ihne ihrne Bundesgenosse abgegrenzd (üwweä's Eänn von de römische Tribus-Gründunge vgl. de Uffsatz von de Hackl 1972). Zou 2-.: Unn was die neue Mööschlischkajde fir die Nobilität oogihd: Nedd nua de Römeä ihr Machdberajsch iss als grisseä woarn, aach in de Veäwaldung mussde die Römeä oobaue, wajl die ganse Eärroowerunge, die mussde ja aach irjndwej beuffsischdischd weärn. Unn des hadd fir die Nobilität neue Posde gäwwe: Schon im Juhr 242 v.Chr. hadd's noch'n Praetor gäwwe. Des woar de Praetor peregrinus (Liv. Ep. XIX; Dig. I 2,2,28). Deä wor fir die Prozesse da, wo Römeä gejjeä Auslänneä uff's Gerischd gange sinn ("qui inter cives et peregrinos ius dicit"), wajl so wej Rom de Karthager ihr Noochfolscheä woarn sinn, hadde se als mih midd Auslenneärn se duu (n'Rommaan üwweä so'n praetor peregrinus, deä wo im Juhr 50 v.Chr. spille duud, vom Roberts 2005; üwweä die Plätze, wo de praetor peregrinus Gerischd gehaale hadd, vgl. David 1995). Deä Praetor, deä wo schon da geweäse woarn, deä hadd jetz "praetor urbanus gehaase". Spädeä sinn noch zwaa Praetorn mih debaj komme: De aane fir's Sizilische, de anneä fir Sardinje unn Korsigga (Anno 227 v.Chr.). Dene Praetorn ihr Amdsbezirgge hawwe "provincia" gehaase, unn dadevo kimmd uuseä Woadd "Provinz", zum Bajspill "Provinz Owweähesse". Provinz, dess wier immeä e Gejjnd geweäse fir die Römeä, die wo auseähalb von Iddaalje gelejje hedd unn wo die Reschelle vom italische Besitzsysdem nedd gegilded hedde, so de Heuss (nach Heuß 2000, p. 78f.; vgl. Bellen 1994, p. 57). De Bellen schrajbd, dej neue Präturn uff Sizilje unn uff Sardinje/Korsigga, des wier n'gans wischdische Schridd gewäese, wajl dej Praetorn, die hedde ja aa Juhr lang nix midd Kollegialität odeä Interzession odeä Provokation se duu gehabbd; des wier e gans neu Machd (fasd) ohne Grense geweäse, unn's wier e gans inderessand Fraach, wej die Römeä so mäschdische Beamde in ihr polliddisch Kräfdspillscheä oigebunne hedde (Bellen 1994, p. 58). ------------------------------------------------------------------ [dxvii] Ebroveädraach - S'illyrische Gemäsch [dxvii,1] In den Juhrn 241 - 238 v.Chr. hadde die Römeä s'Tyrrhenische Meäär so uffgeraumd, wej se's gebrauchd hawwe. Awweä aach uff de anneä Sajd von Iddaalje (die hawwe nemmlisch e Wesd- unn e Osdküsd, so wie in de USA) mussd'emmaa ausgemisd weärn. Wajl's da kaans mih gäwwe hadd, deä wo uff die Pirraade uffgebassd hedd, sinn die Illyrer oasch fresch woarn, aach gejjeä die Römeä (zou de illyrisch Pirraaderie s. Dell 1967). Unn dess hadd m'iddaalische Osdhannl geschoadd (vgl. Gesche 1981, p. 92f. unn Oost 1954, p. 10f.). [lxvii,2] S'gibbd aach ville Leud. die saache, die Römeä hedde bestimmd nedd veägesse, des aach'emmaa n'Pyrrhos von Epirus üwweä die Adria komme woar: E neu Gruhsmachd, die Illyrer hald, hedd mer da nedd gebrauche kenne (so de Badian 1952, p. 4f. unn Hammond 1968, p. 5f.). Awweä weä kann schonn glaawe, dess dej komische Illyrer die Römeä hedde feeschdisch mache kenne, gell! [lxvii,3] S'woar schonn die Sach mi'm Adria-Hannl, wo die Römeä dobbld in de Flischd woarn, wajl se ja jetz aach die Schutzmachd fir die südiddalische Griesche woarn unn sajd 244 v.Chr. e Kollonie in Brundisium sitze hadde. Jetz hadde die Römeä die Schiffscheä unn die Zajd, sisch de Illyrer ihrm Gemmäsch se beschäfdische, wajl dej groad in dere Zajd als mäschdischeä woarn sinn (vgl. Dell 1967, p. 344ff.). Unn des selld dann de Irschde Illyrische Kriesch gäwwe (dadezou midd vill Lidderaadur de Will 1979, p. 355ff. unn besonneäs de Badian 1952, 1ff. unn Gruen 1984, II 359ff.). Unn wem'mer m'Polybios glaawe will, iss des abgelaafe wej in'm ammerrigganische Spillfilm: [lxvii,4] Im Juhr 230 v.Chr. wier e römisch Gesannschafd baj die illyrisch Keenischin Teuta vom Stamm deä Ardiaioi (des woar e Widdfraa) gemachd unn hedd sisch drüwweä beschweärd, dess de Illyreä ihr Pirraade die iddaalische Hannlsschiffscheä nedd in Rouh loasse deede. Die Teuta hedd dann gesaad, goud, ihr ajenne Schiffscheä deede de Römeä nix mih mache, awweä baj de Priwadleud, da kennd sej nedd vill mache, wajl die Illyreä, dej dürfde des hald, des wier so Gesetz, unn se kennd's'n hald nedd veäbejde. [lxvii,5] Da hedd de aane Römeä s'Maul uffgerobbd, schrajbd de Polybios, unn hedd gesaad, dann deede die Römeä dadefir sorje, dess die Illyreä ihr Gesetze enneärn deede. Unn da wier's aus geweäse mi'm Veähannelle. Uff'm Rüggweesch hedde illyrische Pirraade die Römeä oogegriffe unn de aane Gesande duudgehaache. Fir die Römeä woar die Sach jetz kloar wej Kliesdbreuh: Die dreggische Illyrer hadde's Völgeärääschd gebroche, unn da hawwe die Römeä nedd lang gefaggld unn hawwe de Keenischin Teuta unn ihr'ne Baggaasch de Kriesch eägleärd (Polyb. II 8; vgl. aach die anneärn Quelle: Liv. Per. XX; App. Ill. 6f.; Trog. Prol. XXVIII; Dio XII,49; Florus 1,21; Oros. IV 13,1f.; m'Polybios folschd de Taeger 1958, II 517; dess die Teuta sisch oasch dabbisch oogestelld hedd unn selbsd droo dumm geweäse wier, was dann bassierd iss, des maane de Holleaux 1928, p. 832f. unn so ähnlisch aach de Derow 1973, p. 127f. E bissi anneäsdeä noch de Treves 1932, p. 388f., deä wo des nedd glaawe will mid'dere Geschischd vom mudische Römeä, deä wo aach baj'neä Keenischin die Wuhredd saache duud, unn maand, baj dem Moadd selld mer aach noch'emmaa schaff nachdengge). [lxvii,6] Ob die gans Oogelejjnhajd üwweähaabd stimme duud, mer waas's hald nedd. Awweä wej die Illyrer im Freujuhr 229 v.Chr. Korkyra, Epidamnos unn Apollonia, also gans wischdische Städde, uff's Korn genomme hawwe, hadd's de Römeä gelangd (vgl. Badian 1952, p. 5), unn se sinn aach glajsch üwweä die Adria ran an Fajnd gemachd (dadezou, wann des woar, de Holleaux 1930). Die Consule alle baad sinn komme mi'm moadds Heär unn hawwe mid'de Illyrer kuazze Prozeß gemachd: Die sinn schonn foaddgelaafe, bevoa se rischdisch Hieb kriehd hawwe (Pol. II 11,9). [lxvii,7] Im Freujuhr 228 v.Chr. had'dann die Teuta de Kamf uffgäwwe unn mid'de Römeä ihrn Friedn gemachd (Pol. II 12,3; vgl. App. Ill. 7f.): De südlische illyrische Küsdestrajfe von Dyrrhachium bis oo die epirotisch Grens iss unneä römisch Patronat komme; die Teuta mussd Rebbarrazione unn'n Tribud bezoahle, die Pirraaderie oistelle, unn kaans von ihrne Schiffscheä duaffd unneä Waffe südlischeä als bis nach Lissos seschelle. Unn e poar Plätz mussd die Teuta waschajnlisch oo'n Demetrios von Pharos abgäwwe, deä wo unneä ihr gediend gehabbd hadd unn dann zou de Römeä üwweägelaafe woar (dadezou Holleaux 1935, p. 104ff. unn Badian 1952, p. 6ff. unn Hammond 1968, p. 7ff. unn - uff deutsch! - Petzold 1971, p. 206ff.). [lxvii,8] Wej die Römeä so widdeä fir Rouh unn Oaddnung in de Adria gesoaschd hadde, hawwe se irschd emmaa Gesande baj die Aitoler unn baj die Achäer geschiggd, wajl die hadde aach ihrn Kamf mid'de Illyrerbaggaasch gehabbd unn sisch dadebaj bloudische Noase gehold. Unn dann sinn aach römische Gesande nach Addeen unn Korinth gemachd. Üwweäall hawwe se veäzehld, was'se mid'de Illyrer gemachd hedde, des'se kaa biese Absischde gejjeä die Griesche hedde unn so. Üwweäall sinn se freundlisch uffgenomme woarn, unn die Korinther hawwe die Römeä sogoar zou de Isthmische Spille zougeloasse, wo nua Griesche middmache duaffde (Pol. II 12,4-8; vgl. Zon. VIII 19; dadezou, dess die Römeä nedd aach de Makedone ihr Uffwaddung gemachd hawwe, dess des awweä nedd bies gemaand woar, vgl. Dell 1967a, p. 100). Des woar e moadds Auszajschnung, fasd schonn "Pour-le-Mérite", gell! [lxvii,9] So, jetz musse mer irschd emmaa veäschnaufe! Des woar'n ganse Haffe Zeusch üwweä'n Irschde Illyrische Kriesch. De Justin had'da anneärsdeä gedoochd; wej'eä m'Pompeius Trogus soi "Philippica" sesammegestrische hadd, hadd'eä die Schilderung von dem Kriesch unneä'n Disch falle loasse. Des hedde mer ja aach mache kenne, awweä nua in de Theorie. Wajl deä irschde Üwweägang von de Römeä üwweä die Adria in de hellenisdische Machdberajsch, deä iss gans wischdisch fir die Deudung von de Römeä ihrne Ausepollidigg: Woar des jetz Imperialismus odeä nedd? Had'die Teuta rääschd gehabbd odeä die Römeä? Also noch'emmaa nach owwe geguggd unn geleäse unn nachgedoochd, wajl üwweä den römische Imperialismus, da hawwe mer ja schonn drüwweä gebabbld*** [Vielleicht muß das alles noch einmal überarbeitet werden!]. [lxvii,10] In de zwansischeä Juhrn hadd sisch de Demetrios von Pharos duasch Oihajradung zum Owweämotz von de Ardiaioi gemachd (Dio XII 53). Unn baald hadd'eä oogefange, midd sajne Illyrer in de Weldgeschischd errimsemache: Anno 220 v.Chr. hadd'eä unneä'm Antigonos Doson baj Sellasia gekämfd (Pol. II 65,4; III 16,3); Anno 220 v.Chr. hadd'eä veäsuchd, Pylos uff de Peloponnes ausserauwe (Pol. IV 16,6-8); dann hadd'eä e bissi uff'm Philipp V. soi Sajd im Bundesgenossekriesch middgemischd (Pol. IV 19,7-9). [lxvii,11] Die Römeä had'des alles nedd besonneärs gejuggd, unn de Demetrios hadd soi Fingeä von dene Städde oo de Adria geloasse, wejjeä dene die Römeä in de Kriesch gejjeä die Teuta gezooche woarn. Awweä dann hadd's'm doch in de Fingeä gejuggd, unn eä hadd noch mih von Illyrije unneä soi Kontroll gebrachd, hadd Städde unnewäwoaffe, die wo unneä de Römeä ihrm Schutz gestanne hawwe, unn hadd die Atintane uff soi Sajd gezooche, die wo aach sajd'm Irschde Illyrische Kriesch unneä de Römeä ihrm Patronat gestanne hawwe (Pol. III 16,3; App. Ill. 8; Dio XII 53; dadezou Walbank 1957, I 325). [lxvii,12] Dej Üwweägriffe unn die Veäbindunge mid'de Makedone, wej de Demetrios so vill uff'm Keäbbholz gehabbd hadd, sinn die römische Drubbe im Freujuhr 219 v.Chr. widdeä üwweä die Adria gemachd unn hawwe uffgeraumd, wajl wann's da widdeä so Machd wej dej von de Ardiaioi-Keenischin Teuta gäwwe deed, deed's aach baald widdeä Ärjeä in dere Egg von de Weld gäwwe. Unn so hawwe die Römeä m'Demetrios soi Hajmadstadd Pharos errooweärd unn unneä römisch Protektorat gebroochd. De Demetrios selweä hadd sisch nach Makedonje bajn Philipp V. abgesetzd (Pol. III 16,7ff.; App. Ill. 8; dadezou Holleaux 1935, p. 131ff. unn Errington 1971, p. 107f.; anneärsdeä de Gruen 1984, II 368ff., deä wo maand, die Römeä hedde nach de Bekämfung von de istrische Pirraade aach glajsch in Illyrije Oaddnung gemachd, unn Makedonje hed'die Römeä da noch üwweähaabd nedd inderessierd, unn kaa Protektorat hedde se aach nedd gehabbd). [lxvii,13] Des woar bestimmd kaan besonneärre Kriesch fir die Römeä, schnell roi, schnell raus. Awweä zum irschde Maa iss's dadezou komme, dess e Inderesseüwweäschnajdung zwische de aald Gruhsmachd Makedonje unn de neu Gruhsmachd Rom meeschlisch woarn iss. Unn dej Saad selld baald Frischd draache! [Taeger, Altertum II 517] ------------------------------------------------------------------------ [dxviii] Die Joahrzehnde zwische de Kriesche ------------------------------------------------------------------------- [dxix] Flaminius - Die Keldefraach - Telamon 3. De Zwedde Punische Kriesch unn soi Voageschischd (üwweä'n Hannibal gibbd's n'moadds Rommaan vom Haefs 1995!) [Taeger, Altertum II 519] unn hadd's ganse Osd- unn Zenndraalspanije bis zum Ebro unneäwoaffe (dadezou Domínguez-Mondedero 1986). [Taeger, Altertum II 520] [dxxi] [dxxi,4] Wej im Windeä 219/218 v.Chr. die Nachrischd nach Rom komme iss, dess Sagunt gefalle iss. Da hadd's im Senat nua noch aa Oosischd gäwwe: Kriesch, Kriesch gejjeä'n Hannibal unn Karthago (dadezou Astin 1967a). [dxxi,6] De Hannibal hadd nedd nua aus de Fehleä geleännd, die wo die Karthagische im Irschde Punische Kriesch gejjeä die Römeä gemachd gehabbd hadde, sonneän eä woar midd sajneä grieschische Eäziejung (dadezou Brizzi 1991) aach n'Majsdeä von de hellenistisch Krieschskunsd: M'Hannibal soi Karthago hadd kaan grieschische Expoaddfeldheärrn mih gebrauchd, wej de Spaddaneä Xanthippos aaneä geweäse woar. Unn des hadd gehaase, dess de Kriesch nach Iddaalje gedraache weärn muß. [Taeger, Altertum II 521, unten/522 oben] M'Hannibal sein Masch üwweä die Albe (genauer: die Seealbe) iss unsteäbblisch woarn, awweä mer mus'sisch aach fraache, ob'eä nedd schonn desdewäje voa e Krieschsgerischd geheerd hädd: Mih wej die Hälfd von seine Leud, die miesde Gäul unn fasd alle Ellefande sinn dadebaj durffgange (mih dadezou vom Seibert 1986 unn 1988). [Taeger, Altertum II 524] Ach Goddsche, weärn sisch die Leud im Middlmeärraum gedoochd hawwe, vom Hannibal die Hugge vollsekrieje, dess weärd langsam e schlääschd Oogewohnajd von de Römeä. De Makedonekeenisch Philipp V. hadd naddirlisch aach geguggd, was sisch da in Iddaalje duud. Unn die Aussischd, dess mer ja aach ebbes aus de Römeä ihrne Konkursmass abstauwe kennd, woar mid'n Grund fir'n Philipp, mid'de Aitoler schnell Friedn se schließe. Im Sommeä 217 v.Chr. iss mi'm Friedn von Naupaktos de Bundesgenossekriesch beend woarn. Schonn de Polybios hadd behaubd, dess m'Philipp V. mi'm Frieden nua desdewäje so bressierd hädd, wajl'eä gejjeä die Römeä gih wolld (V 101,6ff.). Bajm Pompeius Trogus iss folschnd Geschischd draus woarn: Wej de Philipp V. noch mid'de Aitoler sajn Schaff gehabbd hadd, iss de Illyrerkeenisch Demetrios von Pharos baj'n gemachd. S'woar nemmlisch nedd lang heä, dess de Demetrios vom römische Consul Aemilius Paullus besieschd woarn woar. Unn jetz had'de Demetrios bajm Philipp gebiddld unn gebeddld unn Graffame gemachd, was die Romeä m'doch fir e Uurääschd oogedoo hädde: Die Römeä wiern nemmih mi'm Iddaalische sefridde, unn wej so rischdische Uffluade hädde se die Hoffnung, die gans Weld se beheärsche, unn desdewäje deede se mid'de de ganse Keenische Kriesch mache. Unn so hedde se aach Kriesch mid'de Karthager unn mi'm Hannibal oogefange, wajl se die Heärschafd üwweä Sizilje, üwweä Sardinje unn Spanje unn dann aach noch üwweä's ganse Affrigga hawwe wellde. Unn aach gejjeä ihn selweä hedde se aus kaam anneärn Grund Kriesch gemachd: Se deede'n hald als Nochbeärr vom Iddaalische oogugge, unn fir die Römeä wier's glajschsam schonn e Veäbresche, wann's irjndaan Keenisch noch in de Nochbeärschafd von ihrm Rajsch gäwwe deed. Unn aach de Philipp missd uffbasse: Mer kennd soj Rajsch nedd nua lajschd oograjfe, s'wier aach oasch firnehm, unn desdewäje deede die Römeä bestimmd soj grissde Fajnde weärn. Unn dann had'de Demetrios m'Philipp aach noch veäsproche, dess'eä soj Rajsch, dess jetz noch die Römeä besetzd hädde, m'Philipp üwweäloasse deed. S'wier'm hald lejweä, dess'n Bundesgenoss soj Rajsch in Besitz hädd als wej de Fajnd. Mid'dere Redd had'de Demetrios von Pharos de Philipp errimkriehd: Deä wolld jetz soj Fingeä von de Aitoler loasse unn mid'de Römeä Kriesch oofange. De Philipp hadd nemmlisch gemaand, mid'de Römeä wier nemmih vill luus, wajl'eä groad geheärd gehabbd hadd, dess die Römeä vom Hannibal bajm Trasimenische See moadds e Poar uff'n Deggl kriehd hadde. Unn wajl hald de Philipp nedd so ville Kriesche uff aamual am Hals hawwe wolld, hadd'eä mid'de Aitoler Friedn gemachd. Naddirlisch had'de Philipp de Leud nedd veäzehld, dess'eä anneäsdeäwo Kriesch mache will, sonneän hadd gesaad, s'deed'm im'e friedlisch Griescheland gih. Unn dann hadd'eä de Leud veäsischeärd, dess Griescheland wier nie in'neä grisseä Breddullje geweäse, (Justin XXIX 2,1-8). ***Gell, jetz felld's Ihne widdeä oi: Der Spruch mid'dere Wolg, der iss besonneäs inderessand, wajl'eä so ehnlisch aach bajm Polybios (V 104,10f.) uffdauche duud: Da sprischd de aitolisch Gesande von de "Wolg aus'm Wesde", uff die mer Achd gäwwe missd (unn dess da mih Wajshajd drinstegge duud, als wej mer dene Keälle zoudraue kann, dess sääd de Stier 1957, p. 34f.). !! s. oben Hessen40. Da ist das schon einmal erwähnt!!*** [Taeger, Altertum II 527, letzter Absatz] [dxxxiii] [dxxxiii,2] Awweä die Römeä woarn nedd bleed unn hawwe gewussd, wej mer dej Griesche behannelle muss. Nedd selweä vill riskiern, sonneän die Aitoler uff die Makedone unn die Achäer luusloasse, des hawwe die Aitoler immeä geänn gemachd. Desdewäje hawwe die Römer Anno 212 v.Chr. mi'm Aitolische Bund n'Bündnisveädraach gemachd: Die Aitoler sellde s'erroweärde Land krijje, also die Immobilje, unn die Römeä alles, was'se foaddschlebbe kennde - aach die Leud, die wo da ihr Haam hawwe (SEG XIII Nr. 382; Liv. XXVI 24,1-4; vgl. Polyb. IX 39,4; XI 5,5; Liv. XXXIII 13,9-10; die Bestimmunge unn die Büscheä dadezou bajm Schmitt 1969, Nr. 536). No ja, schieh iss des nedd fir die Leud, die wo da erroweärd weärn solle, unn de Taeger (1958, p. 533) hadd geschriwwe, des wier n'rischdische Räuweäveädraach von draurischeä Berühmdhajd geweäse. Awweä mer muss hald aach bedengge, dess jedeä schlaachse Kriesch hald Geld kosde duud unn dess Geld (also, so rischdisch Schoddeä, ned'des Inflationsgeld von voa de Währung) in jedm Kriesch e knabb Sach iss. Unn wej kennd mer n'Kriesch besseä finansiern, als wem'mer de Fajnd bloude loasse duud (so z.B. de Errington aus Mabbuasch in CAH² VIII, p. 101). Unn die Aitoler sinn nedd ellaa gebliwwe. Baald sinn aach die aale Kumbls aus Spadda, Elis unn Messenije komme unn hawwe middgemachd gejjeä'n Philipp unn dem soi Genosse (Polyb. IX 28-39). Anno 209/8 v.Chr. iss aach de Attalos von Pergamon, was'n aale Freund von de Aitoler geweäse iss (dadezou McShane 1964, p. 100ff.), awweä eä hadd sisch lang fajeärn loasse, in de Kriesch oigestiesche unn hadd mid'de Römeä waschajnlisch n'ähnlische Veädraach gemachd wej die Aitoler (Liv. XXVII 30; vgl. McShane 1964, p. 106ff.). Philopoimen (dem soi Leäwnsbeschrajwung had'de Errington 1969 veäfassd, unn weä "nua" n'Uffsatz leäse will, s. Renaud 1971; uff Deutsch kam'mer sisch m'Hoffmann 1941a sajn RE-Addiggl oogugge) [Taeger, Altertum II 533,2] Die miesde von dene aale Keälle im Senat wollde nix dadevoo wisse, n' Feldzuch in Affrigga, vill se gefährlisch. Unn de Q. Fabius Maximus Cunctator hadd e gruhs Redd gehaale, dess die Karthager bestimmd e neu Ammee unneä'm Mago nach Iddaalje schigge deede, wann de Scipio nach Affrigga gih deed (Liv. XXVIII 40ff.; üwweä dej Jochd in Rom vgl. de iddaljenische Uffsatz von de Tedeschi 1995, wo die ganse Quelle besproche unn zidierd sinn). [Taeger, Altertum II 537,3//132,2 alt] Nach Zama hadde die Karthager kaa Schangs mih gejjä die Römeä: Aus die Maus. Jetz konnd de Scipio m'Geeschneä de Fridde uffdiggdiern, deä wo dann im Freujuhr 201 v.Chr. oogenomme woarn iss: Oo Land iss de Karthager nua dess Gebbied um ihne ihr Haubdstadd gebliwwe; dann mußde se aach noch Rebbarrazione oo die Römeä bezoahle, 10.000 Talente (dess sinn seschzisch Milljone Denarn oddeä s'sexhunneädfache von dem, was'n Römeä oo Vermööschen hawwe mußd, um sisch Riddeä didduliern se kenne, so Gesche 1981, p. 35, oddeä 47.150.000 Mark unneä'm Kaiseä Willem II., so Niese 1897, p. 78); die Karthager mußde ihr Flodd bis uff'n klaane Resd von zeje Schiffscheä oo die Römeä abgäwwe, desdewäje weil ja de Karthager ihr Krieschsmarine n'besonnere Born von von ihrer Krafd gewesen woar (weä duud daa nedd an Scapa Flow dengge?!); Kriesch derfe die Karthager nua noch in Affrigga unn dann aach nua, wann se dess voaher in Rom beoodraachd hawwe (midd draj Duaschschlääsch unn'm aadische Dieneä!) unn die Römeä's genneemischd hawwe (weä goud Laddein kann, maach sisch emma baj Nissen 1870 umgugge, Mabbuasch eäschiene; vill neuzajdlischeä de Gschnitzer 1966 üwweä den Friednsveädraach unn die Folsche). Dej Friednsbedingunge woarn nedd nua hadd, se woarn aach bies unn link. De Taeger Fritz (1958, p. 540) sääd zwoar, se wiern nedd soo schlimm, wej die Karthager se nooch dem Schlamassl von 203 v.Chr. se eäwadde gehabbd hädde, wajl die Römeä, die hädde naach sechzeh Juhrn Kriesch aach kaa Luasd mih gehabbd, Karthago, was e gruhs Fesdung woar, se belaacheän, um de Karthager de Resd se gäwwe. Desdewäje wiern die Römeä dademidd sefridde geweäse, dess'se de Karthager die ausepolliddische Meeschlischkeide genomme hädde, awweä'n ihne ihr inneä Freijeid gelasse hädde. Hannibal hädd dess aach gemeäggd unn desdewäje fir den Friddensveädraach gebabbld. Sischeä had'de Taeger Fritz dademidd nedd Uureäschd, awweä's iss nua die aa Seid von deere Meddallje: Weil Karthago iss nehmlisch schlimmeä droo wej'n "noamaale" Klientelstoad von de Römeä. Die Römeä hawwe de Karthager s'Rääschd genomme, sisch se veädajdische (so Gesche 1981, p. 36 unn aach zum Folschende). Wann die Römeä wolle, iss Karthago fir soi Nachboarn nua'n Debb unn'e Hannebambl, wo mer dess alle Sprischwoadd "Was du nicht willst, das man dir tu', das füg' auch keinem andren zu" rouisch veägesse kann. Unn genau so'n Nochber hawwe die Römeä fir die Karthager uffgebaud: M'Massinissa sei Numiderreisch im Wesde von "Resd-Karthago". Unn wej mer de Bogg zum Geäddneä mäschd, so hawwe die Römeä de Massinissa aach noch dadezou oogestelld, die Oihalldung von de Friddensbedingunge se üwweäwache! Kaa Wunneä, dess's stennisch Jochd unn Zuures in deere Gejjend gäwwe hadd. Unn desdewäje muß mer saache, dess dess e hinneähäldisch Oogelejjenheid geweäse iss von de Römeä, bies unn link. So hawwe die Römeä Karthago schonn uff'n Misdhaffe von de Geschischde geschmisse, wo's noch lebbendisch woar. De Römeä ihr Voaheäschafd im Wesde vom Middlmeer woar so sischeä wej'n Grang Hand Uveär midd vejjeä Baueän unn'm Flöödekonzeädd: Die Bouwe vom Tiber woarn jetz die Grissde im ganse Middlmeer! [Taeger, Altertum II 540] Wej sein Broureä, de Seleukos III. Soter, im Klaasijaddische imgebroochd woarn war, iss'm Antiochos III. Megas soi Stunn geschlaache. Des junge Keällsche (eä woar vlajschd achzeh Juhr aald; dadezou Schmitt 1964, p. 1ff.) hadd nedd nua Droon unn Tiddl geeäbbd, sonneän aach n'Sagg voll biese Schwierischkajde, im Klaasijaddische woarn die Attalide uff'm Voamasch, unn in sajm ajenne Hofstoad hawwe sisch die huuche Beamde unn keenischlische Beroadeä bis uff's Messeä bekämfd. De wischdischsde Mann am Antiochos sajm Hof woar de Karer Hermeias, unn's hadd Leud gäwwe, die wo den Hermeias so rischdisch gehassd hawwe unn geglaabd hawwe, de junge Antiochos iwer nua m'Hermeias soi Bubb. Des wolld de Antiochos midd aam Schlaach alles lööse, nemmlisch mid'm Siesch üwweä die Ptolemäer, die wo immeä devonn proffidierd hadde, wann's baj de Seleukide Krach im Hinneähaus gäwwe hadd. Derewajl had'de Antiochos de Achaios, was vom Antiochos Veäwannschafd woar, nach Klaasije geschiggd, dess'eä m' Attalos I. von Pergamon so rischdisch oihajze selld. Awweä groad wej de Antiochos uff Koilesyrije luusgange iss, da had'de Molon, was de Satrap von Medien unn de "Genneraalstaddhaldeä" (so Bengtson 1969, p. 416) von de ganse Owweärre Satrapije woar, unn sajn Broureä Alexander woar de Satrap von de Persis, also deä Molon hadd'n Uffstand gejjeä'n Antiochos gemachd, hadd sisch zum Keenisch ausgeroufe unn'n zimmlisch gruhse Brogge von Babylonije eärrooweärd, also vom Heäzzstügg von de Seleukide ihrm Rajsch. Sogoar Seleukeia am Tigris, was e Haubdstadd woar, iss gefalle. Irschd, wej de Antiochos midd sajne ganse Ammee gejjeä Molon gange iss, da woar's aus mi'm Molon. Des woar e gans gefährlisch Sach geweäse; wann de Molon gewonne hedd, wier nedd mih vill von de Seleukide üwwerisch gebliwwe (Polyb. V 41ff.; dadezou Schmitt 1964, p. 121ff.; dess de Molon sisch zum Keenisch gemachd hadd, wisse mer von sajne Münse, dadezou Newell 1938, p.85ff.204ff.). Zwaamaa iss'eä nach Koilesyrie oimaschierd unn hadd am Enn bei Raphia in'erreä gruhse Schlachd (am 23. Juni 217 v.Chr.) vom Ptolemaios IV. Philopator moadds die Hugge vollkriehd (Polyb. V 79-85; zou deere Schlachd Bar-Kochva 1976, p. 128ff. unn Galili 1976-77; uff Deutsch gibbd's de Huss 1976, p. 55ff., der iss nedd so wej de Bar-Kochva uff Kriesche spezjallisierd, awweä goud), unn dess woar's Enn von deem, was mer de Viadde Syrische Kriesch nenne duud. Dadenach hadd'eä irschd emmaa die syrisch Frond in Rouh gelasse unn sisch im Klaasijaddische imgedaa: Die seleukidisch Gebiede daa, dej hadd sisch de Achaios, n'Kusseng vom Antiochos III. im e poar Egge, unneän Naal gerisse - naddirlisch mi'm Philopator sajm Wohlwolle unn Hilf. Unn des Middglied von sajne buggelisch Veäwandschafd had'de Antiochos im Juhr 213 v.Chr. besieschd unn üwweä die Kling springe loasse. Arsakes von Parthien (nach Colledge 1977, p. 163, woar des de Artabanos I.) Wej de Antiochos widdeä in Babylon woar, hadd'eä e Schiffsexpedizjoon in de Peässische Golf gemachd. Da woarn die Seleukide schon sajd de Zajd vom Seleukos I. midd debaj: Uff Ikaros (des iss die Insl Failaka voa de Küsd von Kuwait) hadd e seleukidisch Gannisoon gelejje (dadezou Kuhrt/Sherwin-White 1993, p. 172ff.), unn mid'de Stadd Gerrha hawwe se Hannl gedriwwe. In Gerrha konnd mer Gewürzl aus de Arabia felix (heud Oman unn Jemen) kaafe. Da woar vill Geld, unn de Antiochos wolld Gerrha eärrooweärn, dess mih von dem Geld, was mer baj dem Zwischehannl veädiene konnd, in sajne Fingeä hänge blajwe deed. Awweä die Leud aus Gerrha hawwe'm vill Silweä unn Gewürzl gäwwe, unn da hadd's de Antiochos geloasse (Polyb. XIII,9,4f.; dadezou Roueché/Sherwin-White 1985 unn Salles 1987 unn Kuhrt/Sherwin-White 1993, p. 200). Nach dere Anabasis hadd sisch de Antiochos "de gruhse Keenisch" ('basileús megas') nenne loasse; de terminus ante quem iss's Juhr 202 v.Chr., wajl mir hawwe Inschrifde aus Skythopolis in Palästina (nachgugge baj Fischer 1979 unn Bertrand 1982 unn Kuhrt/Sherwin-White 1993, p. 49f.), unn da weärd de Antiochos "Gruhskeenisch" gehaase (dadezou Bengtson 1969, p. 417 unn Kuhrt/Sherwin-White 1993, p. 200; zum Tiddl "de Gruhse" vgl. de deutsche Uffsatz von Spranger 1958). "Gruhskeenisch", des iss de achämenidische Keenischtiddl. Unn de Taeger (Taeger 1958, II 542) schrajbd dadezou: Es hedd n'goure Sinn, dess de Antiochos sisch de stolze iranische Tiddl "Gruhskeenisch" genomme hedd, wajl eä, de Antiochos, hedd die unneäwoaffene Fürsde duasch dynasdische Veäbindunge (Veälajjung vom Keenischstiddl unn Hoiroad) oo sisch gebunne. [Taeger, Altertum II 542, 2. Absatz] [dxlii,4] Jetz had'de Antiochos nur noch aan Platz gehabbd, wo'eä sisch jugge mussd, unn des woar Koile-Syrije: Da hadd'eä ja im Viadde Syrische Kriesch saj Feng kriehd gehabbd. Awweä de Stuamm uff die Fesdung Egybbde woar so e Sach. No ja, Glügg muss de Mensch hawwe (wej die Kouh, wann se klitschd!), unn des had'de Antiochos aach gehabbd. Im Juhr 204/3 odeä 203/2 v.Chr. iss de Ptolemaios Philopator gestoarwe (des Juhr iss oasch umstridde; dadezou Walbank 1957, II 435f. unn Schmitt 1964, p. 189ff. unn Abel 1967), unn so'n Droonwexl in de Nochbeäschafd, des woar schonn immeä e goud Gelejjnhajd, die Nochbeäschafd uffsemische. Jetz had'de Antiochos nua noch aa Problemsche gehabbd, unn des woar de Philipp V. von Makedonje. Nedd, dess de Antigonid de Ptolemäer ihrn besonneärre Freund geweäse wier, waas Godd nedd, awweä die Ptolemäer, die woarn so feäddisch, dess de Philipp dademidd reschenne mussd, dess de Antiochos n'Volldreffeä lanne deed. Jetz konnd'eä baj die Ptolemäer haale, odeä eä konnd mi'm Antiochos e Geschäfdsche mache. Soldoade nach Koilesyrije schigge, des wolld de Philipp nedd. Unn da hawwe de Philipp unn de Antiochos n'klammhaamlische Veädraach gemachd, des'se de Ptolemäer ihr Ausebesitzunge unneä sisch uffdaale wollde: Die im Klaasijaddische fir'n Philipp unn Koilesyrije fir'n Antiochos (Pol. III 2,8; XV 20; XVI 10,1; App. Mak. 4,1; Justin XXX 2,8; Liv. XXXI 14,5; die Quelle unn'n Kommendaar bajm Schmitt 1964, p. 547 unn bajm Walbank 1957, II 471ff.; Foaschungsüwweäbligge bajm Dahlheim 1968, p. 235ff. unn bajm Will 1979, II 114ff.; dadezou uff iddaljenisch des Buch vom Bellezza 1962; s'gibbd aach Leud, die saache, so'n Gehajmveädraach hedd's nedd gäwwe, z.B. de Magie 1939 unn de Errington 1971a). Die Baggaasch, die wo in Alexandria fir'n junge Ptolemaios V. oo de Reschierung woar, no ja, uff jedn Fall sääd de Polybios, dess des e rischdisch Awanggeärd woar, also dej Baggaasch konnd sisch ausreschenne, dess de Antiochos komme deed. Da iss'n gans schi de Stifd gange, awweä so vill se aach gebiddld unn gebeddld hawwe, s'iss kaans komme. De Pompeius Trogus schrajbd sogoar, die Alexandrineä hedde die Römeä drim gebeäde, die Voamundschafd fir'n Ptolemaios V. se üwweänomme unn soi Rajsch se beschütze, wajl sisch de Philipp V. unn de Antiochos III. gejjeä Egybbde veäschwoarn hedde (Trog. Prol. XXX; Justin XXX 2,8; vgl. aach Val. Max. VI 6,1; Tac. Ann. II 67). Awweä die Geschischd stimmd von hinne bis voanne nedd (des maane de Winkler 1933, p. 9ff. unn de Manni 1949, p. 95ff. unn de Heinen 1972a, p. 644ff.). Des Ptolemäerrajsch woar ellaa, unn im Grieschische konnde se Söldneä reggrudiern (was'se aach gemachd hawwe), awweä so rischdisch Hilf konnde se nedd eäwoadde aus'm Grieschische. [Taeger, Altertum II 542, 4. Absatz] [dxliii] [dxliii,2] Awweä dann had'de Philipp V. widdeä luusgeleeschd unn iss gejjeä de Aitoler ihr Veäbünde (Lysimacheia, Chalkedon unn Kius - am besde im Adlas nachgugge; Polyb. XV 23,8-9; XVIII 3,11; vgl. Niese 1897, II 581) oo de Meärenge voagange. Besonneäs Kius hadd's bies eärwischd. Die Rhodijeä wollde noch veämiddelle, awweä de Philipp had'die Stadd genomme unn die Leud da als Sklave veäkaafd (Polyb. XV 21; 22,1-4; 23,3.9-10; XVIII 3,12; 4,7; Strabo XII 4,3; vgl. Walbank 1940, p. 115). [dxliii,3] Jetz woar die Uffräschung gruhs: De Philipp oo de Meärenge, de Hannl mi'm Schwoazzmeärgebied in Gefahr! Da woarn aach uff aamaa die aanisch, die wo sisch sonsd nedd lajde konnde: Pergamon unn Rhodos unn die anneärn Seemäschde. Dej hawwe sisch all gejjeä'n Philipp V. sesammegedaa (McShane 1961, p. 119f). Anno 201 v.Chr. hadd sisch de Philipp V. die Kyklade (Liv. XXXI 15,8; 31,4) unn's ptolemäische Samos (Polyb. XVI 2,9; Liv. XXXI 31,4; App. Mak. 4,1; vgl. Shipley 1987, p. 192ff.) gehoold. [Taeger, Altertum II 543, 3. Absatz] (wej de Livius de Ausbruch vom Zwedde Makedonische Kriesch beschrajwe duud, vgl. Warrior 1996) Awweä wej de Konsul C. Sulpicius Galba voa de Komitije de Oodraach gestelld hadd, dess'm Philipp V. e Ultimatum gestelld weärn selld, was waschajnlisch Kriesch gäwwe deed, da hawwe die Leud "Naa!" gesaad. Irschd in'eärreä zwedd Veäsammlung, wo de Sulpicius Galba als behaubd hadd, de Philipp V. deed nedd nua e Invasjoon im Iddalische voaberajde, sonneärn eä deed aach baald voa de Doorn von Rom uffdauche, da hawwe die Römeä dann fir des Ultimatum gestimmd (Liv. XXXI 7,1-15; Justin XXX 3,2; Zon. IX 15,1; des mid'dene zwaa Veäsammlunge, ob des Wuhredd odeä e annalistisch Eäfindung iss, des iss in de Foaschung so e Sach, vgl. Will 1979, II 1344f.). Ob de Sulpicius Galba unn die anneärn Führeä die Römeä mid'dere Invasjoonsgeschischd nua feeschdisch mache wollde odeä ob se selweä dadroo geglaabd hawwe? Die miesde Foascheä maane, dess des alles nua Schau woar, Propaganda fir die klaane Leud (vgl. Sonnabend 1989). [Taeger, Altertum II 543, 3. Absatz] Anno 198 v.Chr. iss dann de T. Quinctius Flamininus (zou dem Keäll vgl. m'Gundel 1963 sajn RE-Addiggl unn aach, wem'mer Englisch kann, m'Balsdon 1967 sajn Uffsatz unn'm Eckstein 1976 sajn Uffsatz, awweä besonneäs m'Badian 1970 soi Buch) de römische OB Hellas woarn. Deä woar nedd nua millidärisch e As, sonneän aach als Diplomad hadd'eä e moadds ebbes uff'm Kasde gehabbd. Sajn irschde gruhse Eäfolsch uff dem Gebied woar, dess de Achäische Bund die Fronde gewexld hadd. De Philipp had'die Achäer schonn immeä fir uusischerre Kandonisde gehaale, unn desdewäje hawwe ville makedonische Soldoade uff de Peloponnes in Gannisoon gelejje. De Pompeius Trogus hadd sogoar geschriwwe, de Philipp hedd veäsuchd, n'Philopoimen, was de Achäer ihrn besde Genneraal woar, eämoadde se loasse; unn desdewäje hed'dann de Philopoimen dadefir gesoaschd, dess die Achäer sisch von de Makedone luusmache sellde (Justin XXIX 4,11). Jetz muss mer nedd alles glaawe, was so an Moaddveädäschdischunge veäzehld weärn duud (besonneäs, wann de Philipp de Üwwldeedeä soi soll, vgl. Walbank 1943), awweä s'hadd schonn n'Haffe Leud wej de Philopoimen gäwwe, die wo gesaad hawwe: Makedone, gehd haam, mir brauche eusch nemmih! Unn wej dann de Kriesch als schlääschdeä gelaafe iss fir'n Philipp, sinn des als mih Leud woarn. Wajl, so langsam iss's leäwnsgefährlisch woarn, m'Philipp sajn Freund se soi. Unn so had'de Philipp im Ogdooweä 198 v.Chr. soi wischdischsde grieschische Veäbünde oo die Römeä veäloarn (dadezou Errington 1969, p. 75ff.). Wej de Philipp soi ganse Veäbünde veäloan gehabbd hadd, hadd'eä dagestanne wej'n oogezehlde Boxeä im Ring. Jetz hadd'eä alles uff aa Koard gesetzd, e gruhs Schlachd unn'n gruhse Siesch sellde des ganse Mallör veägesse mache. Unn so sinn sisch dann im Juni 197 v.Chr. (Polyb. XVIII 20,3; zum Dadum vgl. Beloch 1918, p. 382ff.) im Thessalische wesdlisch von Pherai baj Kynoskephalai (uff Deutsch "die Hundekebb"; vgl. Pritchett 1969a) die makedonisch Ammee unn die römisch Ammee begejjnd. De Philipp wolld da goar nedd kemfe, wajl die Gejjnd da, die woar nix fir soi Phalanx. Awweä irschdns kemmds anneärsd, als wej mer zweddns dengge duud; unn wej dann schonn aanselne Abdajlunge ooennanneägeruhre woarn, hadd sisch dann de Philipp geaad, jetz pagge mer se! Bajm Pompeius Trogus gibbd's in dem, was de Justin vom Trogus sajne Schilderung vom Zwedde Makedonische Kriesch üwwerischgeloasse hadd, also da e Poar von Redde voa de Schlachd, wo de Philipp de Makedone unn de Flaminius de Römeä Mud mache will. Waschajnlisch geheerd deä Texd nedd zou de Schlachd von Kynoskephalai, awweä s'iss nedd lang, unn die Redd voa de Schlachd geheerd hald zou'erreä andigge Darstellung von so aaneä Schlachd wej's Wellflaasch zum Schlachde: Unn wej sisch dann die Geeschneä gejjerüwweä in Schlachdoaddnung uffgestelld hadde unn wej dann aach de Philipp soi Ammee in Schlachdoaddnung hadd ausrügge loasse, hadd'eä oogefange, soi Soldoade oosefeueärn: Sie sellde emma oo die Perseä dengge unn die Baktrer unn die Indjeä unn oo's ganse Asije, des alles hedde die Makedone errooweärd; *** (Justin XXX 4,6-15). No ja, des mäschd Mud, da felld mer geänn, gell! Also noch emmaa: Aanselne Abdajlunge von de Römeä unn de Makedone hawwe schonn middennanneä gekemfd, unn wajl des fir die Makedone goar nedd schlääschd gelaafe iss, had'de Philipp soi gans Ammee uffmaschiern loasse, uffgedaald in zwaa Phalanxe. Die aa Phalanx had'de Römeä gezajschd, dess mer voa so'n Waald aus Sarisse lejweä die Baa in die Hand nomme selld. Sogoar n'berühmde römische Genneraal wej de Aemilius Paullus hadd'emmaa gesaad, da kennd mer Anxd krieje, wem'mer so e Phalanx oograjfe siehd (Polyb. XVIII 29,1; 30,11; Plut. Aem. Paull. 20; Liv. XLIV 41,6-7). Awweä die anneä Phalanx, die hadd ihr Oaddnung veälorn, unn da hawwe die Römeä gewüded wej die Beäseäggeä. Unn wej dess eäledischd woar, hawwe die Römeä die anneä Phalanx in de Flangg oogegriffe, unn des woar de Phalanx ihr Achillesfeärs. Von de Flangge heä uffgerolld, iss aach die zwedd Phalanx kuazz unn klaa gehaache woarn (Polyb. XVIII 18-27; zum Wajdeäleäse Walbank 1940, p. 167ff. unn Hammond/ Walbank 1988, p. 432ff.). Wajl, solang die Phalanx die goureä Oaddnung blajwe kann unn de Burrem eewe iss, da kann se nix uffhaale, awweä wajl se so stajf unn uubeweeschlisch iss, kann se von de Flangge unn von hinne lajschd üwweäweldischd weärn. Mer muss schonn vill Kawallerie unn lajschde Drubbe hawwe, dess mer se da degge kann. Awweä des had'de Philipp hier in Kynoskephalai nedd gehabbd. Die römische Legione woarn vill beweeschlischeä, awweä hadde e genauso goud Disziplin wej die makedonische Phalangite; desdewäje konnde se die Phalanx ausmannöweriern, des hadd schonn de Polybios (XVIII 28-32; besonneäs 31,9-12) eäkannd. [Taeger, Altertum II 544, unten] [dxlv,1] Awweä trotzdem had'de Flamininus kaan Oogriff uff's Makedonische gemachd, sonneärn eä hadd Makedonije leäwe loasse - kräfdisch veäklenneärd, wajl die ganse grieschische Gebiede mussd de Philipp abgäwwe, aber de Antigonid duaffd die uuoigeschränggd Heäschafd üwweä's Makedonische behaale. Die Römeä wollde hald die Makedone aus'm Grieschische errausschmajse unn veähinneärn, dess de Philipp widdeä Gruhsmachdspillscheä mache deed. Desdewäje mussd de Philipp n'Haffe Rebbarrazione zoahle unn soi Flodd ausliefeärn, awweä eä konnd soi Leäwe unn sajn Posde behaale unn iss nedd veäflischd woarn, de Römeä Drubbe se stelle (vgl. Gruen 1973). [dxlv,2] Unn wann's kaa makedonisch Gruhsmachdstellung im Grieschische gäwwe selld, dann selld awweä kaan anneärre des hawwe - hawwe sisch die Römeä gesaad. Unn schonn goar nedd sellde die Aitoler de Owweämotz mache. Desdewäje had'de Flamininus de Aitoler aach glajsch beschaadgestuhse, des'se nedd alles krieje kennde, was'se hawwe wollde. Unn uff dere Grundlaach iss baald n'Voafriede abgeschlosse woarn, deä wo noch im Windeä 197/96 v.Chr. vom Senat unn de Volxveäsammlung in Rom veäabschied woarn iss (n'Üwweäbligg zou dem Veädraach gibd's bajm Walbank 1957, II 609ff.). [Taeger, Altertum II 545,2] Weä awweä nix odeä nua weenisch gehabbd hadd, also die oarme unn die veäoarmde Unneäschischde, die hawwe sisch oo Makedonije unn Spadda gehaale. In Spadda hadd nemmlisch de Heraklid Nabis (waschajnlisch n'Noochkomme vom veäbannde Spaddaneäkeenisch Demaratos aus de Zajd von de Peässeäkriesche, nach Syll. 584; vgl. Homolle 1896 unn z.B. Piper 1985, p. 95) die Machd üwweänomme gehabbd (sajm Tiddl nooch woar'eä Keenisch, de Polybios hääsd'n n'Tyrann) unn woar mundeä debaj, die Peloponnes unn besonneäs de Achäische Bund duaschennanneä se mache. Ja, de Nabis: Ob'eä dej Mißgebuad woar, wej'n de Polybios (als Achäer voaoigenomme ohne Enn; vgl. Shimron 1972, p. 80ff. unn Piper 1985, p. 95ff.) beschrajwe duud, wisse mer nedd. Awweä eä konnd'n rischdische Fuldeä soi. Wajl, aach de Nabis (wej voa'm de Kleomenes III., von dem de Nabis n'Gefolgsmann geweäse soi soll) wolld Spadda unn sisch selweä gruhs unn mäschdisch mache. Awweä dadefir hadd's in Spadda hinne unn voanne nedd gelangd, besonneäs wem'mer e Ammee von uugefihr 16.000 Mann unneähaale wolld (vgl. Texier 1975, p. 27). Dadefir iss in Spadda widdeä Land umveädaald unn Leud veädriwwe woarn, sinn Helote frajgeloasse woarn (z.B. Polyb. XVI 13,1; vgl. Texier 1974 unn Piper 1985, p. 96ff.), sinn Frimde spaddanische Bürjeä woarn unn'm Nabis soi Geeschneä liquidierd woarn, sinn rajsche Leud duudgemachd woarn, dess de Nabis ihrn Besitz oo sisch bringe konnd (Polyb. XIII 6,3; 7,3-11; XVI 13,1; Liv. XXXIV 26,12f.; 27,3-8; vgl. Aymard 1938a, p. 34f.). De Nabis soll sogoar Tembl ausgeraubd hawwe unn sisch duasch Pirraderie Pennunse veäschaffd hawwe (Polyb. XIII,6-8; Diod. XXVII 1; Liv. XXXIV 36,3; Paus. IV 29,10) - Geld unn Mensche (Solodoade), des woar schonn lang de Spaddaneä ihr Problem. Fir die Oarme in Hellas woar de Nabis awweä kaan Räuweä (wej'n de Polyb. XXI 9,1 sesammedaafe duud), sonneän hald aaneä, deä wo de Rajsche nomme unn de Oarme gäwwe duud. Ob'eä jetz weägglisch n'Sozjaalrefoammeä geweäse iss, wisse mer nedd. Awweä groad wajl soi Peäsoon de Oarme Hoffnung aach uff gewaldsame Veäenneärunge mache duud, hald so'n "Robin Hood"-Effegd, desdewäje iss'eä dobbld gefährlisch geweäse (zou dem ganse zum Wajdeäleäse hald m'Nabis soi Leäwnsbeschrajwung vom Texier 1975 uff franzeesisch unn Shimron 1972, p. 79ff.; uff Deutsch gibbd's m'Ehrenberg 1935 sajn RE-Addiggl unn fir gans aaldmodische Mundt 1903). [Taeger, Altertum II 545,3] Baj de Isthmische Spille Anno 196 v.Chr. hawwe die Römeä e moadds Speggdaagl abgezoche: De römische Prokonsul T. Flamininus hadd e fajeälisch Eäkleärung veäleäse, dess Griescheland fraj soi soll, kaa Gannisoone, kaa Tribute, unn se sollde sisch selweä reschiern nach ihrne aale Veäfassunge unn Gesetze (Pol. XVIII 46,5-15; Liv. XXXIII 32,5ff.; XXXIV 41,3; XXXIX 37,10; Plut. Flam. 10,4ff.; 12,2; App. Mak. 9,4; zou dere Eäkleärung wajdeäleäse bajm Neeve 1988, p. 163ff., was uff hollännisch iss, üwweä de Unneeäschied zwische dem, was die Römeä midd'ihrne `libertas' unn die Griesche midd'ihrne `eleuthería' unneä Frajajd veästanne hawwe). [Taeger, Altertum II 545,4] Dademidd hawwe die Römeä baj de Griesche e offen Dür oigerannd; aach wann die Hoffnung uff Frajajd von alle meeschlische Stoade unn Heärscheä sajd'm Keenischsfriedn schonn so ofd mißbrauchd unn bedrooche woarn woar, s'konnde sisch immeä noch oasch ville Leud dadfir begajsdeärn (vgl. z.B. Heuss 1937, p. 216ff. odeä Gruen 1984, I 133ff.). Awweä die Griesche, die woarn nedd nua begajsdeärd, se konnde's aach fasd nedd glaawe: Wajl so wej sisch die Römeä im Irschde Makedonische Kriesch uffgefiehrd hadde, hadde se kaan goure Ruf baj de Griesche (vgl. Heidemann 1966, p. 14ff. unn Deininger 1971, p. 23ff.). Uff jedn Fall mussd de Flamininus die Redd noch emmaa voaleäse, bis'se all veästanne hadde! [Taeger, Altertum II 546,1] Wej woar's komme, dess die Römeä berajd woarn, aus'm Grieschische absezejje unn die Fesdunge se räume? Naddirlisch woarn die aane dadefir, die Schüsslpunggde besetzd se haale, unn die unneärn, besonneärs de Flamininus, hawwe gesaad, s'hedd kann weährd, isolierde Gannisoone se unneähaale, die wo im Kriesch belacheärd weärn unn nedd offensiv weärn kennde. S'wier besseä, de Griesche ihr Veädraue se gewinne, besonneäs wem'mer oo'n Antiochos d.Gr. dengge deed (Pol. XVIII 45,7-12; Liv. XXXIII 31,1-11; zou dere Diskussjoon vgl. de Üwweäbligg bajm Dahlheim 1977, p. 247ff.). De Flamininus konnd sisch duaschsetze. Die Römeä hawwe also dej Frajajdseäklärung nedd vom Stabl geloasse, wajl se die Griesche so "Gell, du hasd misch gelle geärn" gehabbd hawwe. Sie hawwe hald geguggd, midd was fir'neä Griescheland-Pollidigg se am wajdsde komme deede. Desdewäje woar dej Frajajddseäklärung vlajschd zynisch (von wäje de Griesch ihr Frajajd als de Römeä ihr Wunneäwaff), awweä s'woar kaan Propagandatrick. Die Römeä wollde hald s'schlääschde Griescheland nedd nua nedd beheärsche, se wollde aach nedd vill invesdiern im Grieschische: Groad sovill, dess de Seleukid sisch nedd in Griescheland braad mache kennd. Ville Griesche konnde sisch üwweähaabd nemmih berouische unn hedde m'Flamininus am lejbsde die Feuß abgeschleggd; Fesde sinn fir'n oigerischd woarn unn Standbildeä uffgestelld (IG XII 9,233; 931; SEG XXII 214; 266; XXIII 412; Syll. 592; 616; dadezou Errington 1971, p. 155). A Gedischdsche iss üwweäliefeärd, wo geschriwwe weärd, dess de Xerxes nach Griescheland komme wier, wajl'eä die Griesche veäsklave wolld, unn dess de Flamininus komme iss unn de Sklaveraj e Enn gemachd hedd (Anth. Pal. 16,5; vgl. Plut. Flam. 12,5f.). Anneärsdeä woarn die Aitoler druff, dej aale Muffl, die hawwe stännisch gejjeä die Römeä: Dej deede ihr Veäspresche nedd haale, dej deede nie Demetrias, Chalkis unn de Piraios uffgäwwe (Pol. XVIII 45,3-6; Liv. XXXIII 31,1-5; XXXIV 23,8-10). [Taeger, Altertum II 546,1] Frajajdseäkleärung hi, Frajajdseäkleärung heä - wann die Römeä sisch "ihne ihr" Hellas hedde bagge kenne, s'wier'n sischeä s'lejbsde geweäse. Awweä so hawwe se hald probierd, alles so oiserischde, dess die Griesche rouisch unn broav soi sellde. De Philipp V. von Makedonije woar feäddisch, awweä die Römeä hawwe n'Freunschafds- unn Bündnisveädraach mi'm abgeschlosse (Polyb. XVIII 48,3ff.), wajl gejjeä'n Antiochos III. konnd mer'n ja vlajschd noch brauche, gell! Unn de Philipp hadd barrierd: Wej's gejjeä'n Nabis von Spadda gange iss, hadd aach de Philipp broav als Freunschafdsbewajs (unn vlajschd aach, wajl de Nabis'n aach gelinkd gehabbd hadd) dausndfünfhunneärd Mann voabajgeschiggd, des'se unneä'm Flamininus diene sellde. Ja, de Nabis! Baj dem weärn sisch die Römeä gedoochd hawwe, des iss n'falsche Hund. Irschd mi'm Philipp im Bund, dadefir hadd'eä Argos kriehd gehabbd; dann iss'eä baj die Römeä gemachd; unn jetz, wo eä Argos oo die Achäer abgäwwe solld, wej im Friednsveädraach oogeoaddned, hadd'eä widdeä emmaa gestrajgd. M'Nabis soi Spadda woar mäschdisch genungg unn desdewäje bestimmd inderessand fir'n Antiochos III., wann'eä uff die Idee komme deed, Kriesch gejjeä Rom se mache. Da mussd ebbes bassiern mid'dem Räuweä uff'm Herakles sajm Droon. Also had'de Flamininus geroufe, unn all sinn se komme: Die Makedone, s'ganse achäische Uffgebood, die Thessaler, die Rhodier, die Pergamener, die Messenier unn de Hajmadveädriwwenneveäajn "Spadda blajbd uuseä" (Liv. XXXIV 24-38; Polyb. XXIV 5; vgl. Shimron 1972, p. 92f. unn Texier 1975, p. 70f. unn Errington 1969, p. 88). De Pompeius Trogus veäzehld des so: Wej de Flamininus in Griescheland midd ville Stoade Bündnisse abgeschlosse gehabbd hadd, hadd'eä de Tyrann Nabis in zwaa uffennanneäfolschnde Schlachde unneäwoaffe unn hadd'n, duasch die schwiere Friednsbedingunge gebroche, glajschsam so als "halb Hemd" in sajm Keenischrajsch geloasse. Awweä wej die Griesche ihr Frajajd widdeäkriehd hawwe unn die Gannisoone aus de Städde abgezooche sinn, wej die römisch Ammee widdeä nach Iddaalje seriggveäleeschd woarn iss, da woar de Nabis uff aa Mual wej uffgezooche wejjeä dene "leerstejjnde Besitzunge" unn hadd widdeä midd ville Poleis Kriesch oogefange. Die Achäer hawwe sisch wejjeä dene Sache eäschrogge, wajl des Üwwl aus de Nochbeäschafd, des kennd sisch ja aach gejjeä sej ooschlajsche; unn da hawwe se beschlosse, gejjeä'n Nabis Kriesch se mache unn hawwe als Feldheärr ihrn Strategos Philopoimen oigesetzd, was'n oasch flajsische Mann geweäse iss. Unn wajl de Philopoimen uff dem Feldzuch woar, hawwe die Achäer beschlosse, dess'eä nua mi'm Flamininus, m'römische Feldheärr, veäglische weärn kennd - des hawwe se all gemaand (Justin XXXI 3,1-4). Was also woar mi'm Nabis im Juhr 195 v.Chr. bassierd? De Flamininus hadd'm oaddenlisch uff's Maul gehaache (eä mussd Argos heägäwwe, soi Schiffscheä ausliefeärn, Gajselle stelle unn so) - unn'n dann so zimmlisch in Rouh geloasse, wajl als Gejjegewischd gejjeä'n Achäische Bund, da woar de Nabis noch lang goud (Daale unn heäsche!), unn desdewäje duaffd'eä Spadda behaale (vgl. z.B. Shimron 1972, p. 93). Die Römeä konnde druff baue, dess im Grieschische die schinnsd Oaddnung geheärschd hadd: De Philipp hadd uff die Aitoler uffgebassd, die Aitoler uff'n Philipp unn die Achäer, unn die Achäer uff'n Nabis unn die Aitoler, unn de Nabis uff die Achäer, unn die klaane Stoade, die wo irschd duasch'm Flamininus soi Frajajdseäkleärung ihr gruhse Geschwisdeä luus woarn sinn, also die klaane Stoade, die hawwe uff se allminnanneä uffgebassd. Unn so konnde die Römeä im Juhr 194 v.Chr. ihr Gannisoone aus Griescheland abzejje; nua in Illyrije sinn se gebliwwe. Unn des woar bestimmd kaan Propagandadrigg odeä e Spilleraj wej baj de Katz, die wo e gefange Mäusi noch emmaa foaddlaafe loasse unn zwische ihrne Puude hi- unn heäschubse, naa, die Römeä wollde Griescheland nedd beheärsche, awweä se wollde hald nedd, dess's da zou'erreä Gruhsmachbildung komme deed odeä dess'n dridde da heäsche deed. Awweä aach wann die Römeä Griescheland nedd beheärrsche wollde, had'doch de Taeger (1958, II 546) nedd gans Uurääschd, wann'eä Griescheland de Römeä ihr "Klientelgebiet" nenne duud. De Griesche ihr Frajajd woar de Römeä ihr Geschengg. Unn baj de Römeä hadd's ja dej sozjaale Bindunge von Patron (de Scheff unn Wohldädeä) unn Klient (dem de Patron goures duud, unn dadefir muss de Klient barriern) gäwwe; so hawwe die Römeä aach die grieschische Stoade als ihne ihr Klijende oogeguggd, nua die Griesche, die hawwe des ganse Ausmaß von dere Voastellung nedd kabbierd. Unn des selld noch Ärjeä gäwwe, wajl des Barriern, des woar de Griesche ihr Sach nedd (dadezou de Neeve 1988, p. 164ff., uff hollännisch). No ja, wej de Römeä foadd woar, iss hald des Gejjegewischd in Beweschung komme, Frajajd hi, Klientelvoastellung heä. De Nabis, deä biese Boub, woar's! Unn wej die Achäer von Rom wisse wollde, was'se mache sellde, was'se mache deäffde, hawwe die Römeä gesaad, abwadde unn Tee dringge. Da had'dann de Philopoimen - Anno 193 v.Chr. - die Sach selweä in die Hand genomme, awweä eä konnd'm Nabis nedd vill mache (Liv. XXXV 13; 25-30). Irschd wej de Flamininus komme iss, had'deä fir Friedn gesoaschd (Plut. Philop. 15; Paus. VIII 50; vgl. Niese 1893, II 677ff.). Philopoimen unn ville Achäer weärn saueä dadrüwweä geweäse soi, dess die Römeä se behannld hawwe wej'n Bonsaistoad; unn de Flamininus soll sisch drüwweä geärjeärd hawwe, dess'eä so ofd mi'm Philopoimen sesamme geehrd wooarn iss (Plut. Flam. 15). Mer meäggd glajsch, im Bündnis zwische Rom unn Achaia hadd nedd alles so gans gestimmd (dadezou Errington 1969, p. 92ff.). Die Aitoler woarn die irschde geweäse, die wo nach de Schlachd von Kynoskephalai baj de Römeä oogeeggd sinn; no ja, kam'mer saache, dej Fuldeä hawwe's aach nedd anneärsdeä veädiend. [Taeger, Altertum II 546,2] Unn de Pompeius Trogus schrajbd: Die Römer mussde die gans Zajd die Anxd aushaale, was dann de Hannibal noch oostelle kennd. Promd hawwe m'Hannibal soi Najdeä in Karthago n'baj de Römer oogezajschd: Eä hedd sisch mi'm Antiochos III. sajne Gesande gedroffe. Eä kennd hald kaa Rouh nedd gäwwe, welld midd alleä Gewald heäsche unn deed stännisch gugge, wej'eä widdeä Kriesch mache kennd. Des woar alles gelooche, awweä dej, dene wejjeä'm Hannibal als noch de Stifd gange iss, dej hawwe's geglaabd. Aach m'römische Senat iss's Heärzi in die Hoos gerutschd, unn se hawwe de Cn. Servilius nach Affrigga geschiggd, dess'eä emmaa nachgugge selld, was dann de Hannibal so mache deed. Unn haamlisch hawwe se'm befohle, eä selld m'Hannibal soi Konggurrende in Karthago oostifde, des'se'n im die Egg bringe sellde. So hed'de Cn. Servilius s'römisch Volg endlisch von sajm grissde Geeschneä befrajje solle, awweä s'hadd nedd funkzionobld. De Hannibal hadd nemmlisch middkried, was da abgih solld. Eä woar hald aaneä von dene Keälle, die wo immeä die Aache uffhaale, was noch Bieses komme kennd unn wej mer drimmerrimm komme kennd. De Hannibal hadd immeä aach in de biese Zajde s'goure gesejje unn in de goure Zajde s'biese, was hald so bassiern kennd. Desdewäje iss'eä de ganse Daach in Karthago uff'm Maggdplatz gebliwwe, des'se'n all sejje konnde, de Karthager ihr Führer unn die römische Gesande. Awweä wej's Oownd woarn iss, iss'eä ennaus aus de Stadd oo die Küsd. Hier had'de Hannibal nemmlisch - Holzaache, soi wachsam! - Schiffe veästeggld gehabbd, uff dene alles druff woar, was mer fir die Fluchd so brauche duud, besonneäs n'Haffe Geld. De Hannibal hadd haffewajs Sklave gehabbd (s'woarn aach noch ville Italiker drunneä), unn aus dene sinn die junge unn kräfdische errausgesuchd woarn zum Rudeärn. Unn dademidd iss de Hannibal zum Antiochos III. nach Ephesos gemacht. Am näxde Daach hawwe se in Karthago lang uff'n Hannibal woadde kenne. Wej dann gemeld woarn iss, dess'eä duaschgange wier, woar dess fir die Karthager groad so, als hedd aans ihr Stadd errooweärd. Allminnanneä hawwe se geziddeärd unn hawwe m'Hannibal soi Fluchd fir e bies Voazajsche gehaale. De römisch Gesande hadd soi Maul gehaale unn iss haam nach Rom abgedamfd, wo eä die bies Neuischkajd veäzehld hadd. S'woar, als wier nedd die Noochrischd vom Hannibal sajneä Fluchd, sonneän de Hannibal selweä mi'm ganse Heer in Iddaalje geland (Justin XXXI 1,7-2). [Taeger, Altertum II 546, zw. 2. & 3. Absatz einfügen] [dxlvi,3] Anno 196 v.Chr. iss de Antiochos sogoar nach Euroba ennüwweägemachd und [dxlvii] [dxlvii,1] had'da die thrakisch Chersones besetzd. De Taeger (Taeger 1958, II 547I schrajbd, dej ganse Veähannelunge in Korinth hedd'n nedd gruhs gekümmeärd. Uff de thrakisch Chersones had'de Thraker die Stadd Lysimacheia in Schudd unn Asche geleeschd gehabbd. De Philipp V. von Makedonije wolld'se widdeä uffbaue, awweä nach dem veäloarenne Kriesch mussd'eä s'Thrakische räume. Jetz had'de Antiochos die Stadd widdeä heärgerischd unn hadd die veädriwwenne Oiwohneä seriggehoold (inschrifdlisch iss'n Veädraach zwische de Stadd Lysimacheia unn'm Antiochos üwweäliefeärd, dadezou Piejko 1988). Unn wej die römische Gesandte aach noch uff ihne ihr Freundschaft mid'de Ptolemäer rumgeridde sinn, hadd'n Antiochos kräfdisch in die Subb gespuggd. Er hadd sisch nemmlisch 195 v.Chr. mi'm Ptolemaios V. Epiphanes geaanischd unn'm soi Dochdeä Kleopatra I. gäwwe (die Kleopatra, oo die'mer noamalerweise dengge duud, dess Dejjeä iss dann schonn die sibbd!). Dademidd woar de fünfde Syrische Kriesch aach uff'm Babbier be-end (App. Syr. 3; 5. Vgl. dadezou Leuze 1923, p. 211ff., Badian 1964b, p. 120f. unn Seibert 1967, p. 65f.). [Taeger, Altertum II 547, 1. Absatz] [dxlvii,2] Waschajnlisch hadd's aach in Rom e Krieschspaddaj gäwwe, wajl Leud, die wo geärn e Kommando im rajsche Osde gehabbd hedde, so Leud hadd's bestimmd n'ganse Haffe gäwwe. Unn's gibbd Foascheä, die maane, des weärn genau die Leud in Rom geweäse, die wo aus Krieschsdrajweraj stännisch die Anxd voam Hannibal geschürd hedde (so die Schlag 1965, p. 118ff.). Awweä die miesde römische Führeä wollde die Sach nedd üwweäkoche loasse unn hawwe veäsuchd, Bundesgenosse in Griescheland gejjeä die Aitoler se finne. (zou de Voageschischd vom Syrische Kriesch s. Errington 1980) [Taeger, Altertum II 547, 2. Absatz] [dxlvii,3] Dess woar fir'n Antiochos III. die Gelejjnhajd, in Griescheland gejjeä die Römer unn ihr Verbünde n'Fous in die Düür se krieje. [Taeger, Altertum II 547,3] De Hannibal woar vlajschd deä im Antiochos sajm gruhse Haubdquaddier, deä wo so rischdisch gewussd gehabbd hadd, was die Römeä druff hadde. Immeä widdeä hadd'eä gesaad, mer missd e gruhs Bündnis gejjeä die Römeä sesammebringe unn e zwedd Frond uffmache, in Affrigga oddeä im Iddalische selweä (Liv. XXXV 18,8). Wajl die Römeä nua im Grieschische se bekämfe, des deed ja haase, dess die Römeä, aach wann se aan uff'n Deggl krijje deede, dess also die Römeä als mih Soldoade nach Griescheland schigge kennde. Unn bevoa die Aitoler mid'de Stadd Demetrias als Mitgift ookomme sinn, hadd aach m'Antiochos sajn Krieschsroad beschlosse, dess de Hannibal Karthago uff die seleukidisch Sajd zejje unn dann nach Sizilje odeä Unneäiddaalje gih selld unn da e zwedd Frond eärischde selld (Liv. XXXV 19,7). In de Foaschung saache ville, ach Goddsche, des iss'n gruhse Quatsch, awweä, wej de Seibert (1995, p. 243ff.) zajsche duud, hawwe die Römeä des so rischdisch eärnsd genomme unn in de bedrohde Gebiede Abweährmaßnahme ogganisierd. Unn de Seibert maand gans rischdisch, dess des de besde Bewajs iss dadefir, dess die Invasjoonspläne kaa Hirngespinsd vom Livius odeä dem sajne Quelle sinn. Unn de Taeger (1958, II 547) schrajbd, dess de Hannibal die Subbeäiddee gehabbd hedd, die gans hellenistisch Weld unn die Stoade im Wesde, die wo von Rom unneäwoaffe woarn warn (Karthago, Syrakus unn wej se all haase) unneä aan Houd se bringe unn in Kamf gejjeä Rom se fihrn. Mer muß sisch hald nua fraache, wej hedde de Antiochos unn de Hannibal des beweäggstellische kenne? Von de madderijell Ausstaddung oo Soldoade unn Krieschsschiffe woarn die Seleukide se schwach, des woar, wej mer glajsch sejje weärn, des woar alles e bissi wingg. De gruhse Kriesch gejjeä die Römeä iss vill se freu komme. Awweä wann genungg Schiffe unn Baddaljoone da geweäse wiern, wej hedd'n Mann wej de Hannibal, deä wo als Karthager gans genaa gewußd gehabbd hadd, dess mer die Römeä nedd uff'm Neäwekrieschsschauplatz besiesche konnd, als wej hedd de Hannibal nedd druff gedrunge, de Kriesch voa de Römeä ihrm Hofdoor se fihrn? Awweä de Antiochos hadd alles uff die aitolisch Koard gesetzd, hadd sisch vlajschd vom Eäfolsch in Demetrias blende loasse, unn des woar sajn Fehleä. [Taeger, Altertum II 547,4] [dxlviii] [dxlviii,3] De Antiochos hadd soi gans ajenn Oard gehabbd, dej Niedeälaach se kommendiern: Soi 'daimónion', mir deede heud saache "Glückssteärn", hedd'n nedd nua veäloasse, sonneärn welld'n aach noch veädeärwe (OGIS 219,10; App. Syr. 28; vgl. Pol. XXI 13,2). Des woar awweä kaan veäbabbde Aaweäglaube, ville, aach so rischdisch gebildede Leud hawwe damoals so gedachd. [dil] [dil,3] Irschd hawwe die Aitoler ihrn Denggzeddl kriehd; de Fulvius Nobilior (zou'm Nobilior soi Chronnoloschie vgl. Warrior 1988) hadd se nedd pladdgemachd, naa, nedd'emmaa, dess'eä aus de stolse Aitoler terrtorial e Bonsaimachd gemachd hedd, groad, des'se hej unn da e bissi ebbes abdreäre mussde (awweä immeähi iss Delphi befrajd woarn - ville Griesche woarn oasch bies drüwweä, dess die Aitoler sisch da braad gemachd hadde);des had'de Römeä schonn gelangd, unn mer kann sisch nua wunneärn, wej gnädisch die Römeä mid'de schlachse Aitoler woarn: Dej Fuldeä sinn sogoar widdeä de Römeä ihr Bundesgenosse woarn, mi'm schiene Voarääschd, als Wachhund gejjeä'n Philipp V. woarn se uff jedn Fall noch lang goud (zou dem ganse Gruen 1984, I 26f. unn Will 1979, II 216ff. midd Lidderadur unn Quelle). De Pompeius Trogus had'des - midd e bissi oasch vill Gefeuhl - so beschriwwe (Justin XXXII 1,1-3): "Die Aitoler, die wo de Antiochos in de Kriesch gejjeä die Römeä gedriwwe hadde, dej Aitoler hawwe jetz, wo de Antiochos besieschd woar, gans ellaans gejjeä die Römeä gestanne, völlisch unneälejje unn ohne Hilf; nedd vill spädeä sinn se besieschd woarn unn hawwe ihr Frajajd veäloarn, ihr Frajajd, die wo se sisch als aansische grieschische Stoad hajl gejjeä die Hegemonie von de Addeeneä unn de Spaddaneä bewoahrd hadde. Unn des woar hald so oasch biddeä fir die Aitoler, wajl des irschd so späd bassierd iss: Sie konnde sisch noch oo die Zajde erinneärn, wo se midd ihrne ajenne Kräfde die riesisch Üwweämachd von de Peässeä uffgehaale hadde; sie konnde sisch noch oo die Zajde erinneärn, wo se de Gallier ihr Gewald, die wo fir Iddaalje unn Asije so fuaschdboar geweäse iss, gebroche gehabbd hadde; dej Erinneärung oo ruhmrajsche Zajde had'de Aitoler ihr Sehnsuchd nach Frajajd als mih waxe loasse." De römische Stoad selweä hadd sisch "nua" Kephallenia unn Zakynthos genomme unn oogegliedeäd. Dess woarn die aansiche Gebiedseäwajderrunge, die wo sisch Rom nach deene zwaa gruhse Kriesche gegönnd hadd. [Taeger, Altertum II 549, 3. Absatz/ VL Gesche] Unn im Klaasijaddische hadd's noch'n gans besonneärre Geeschneä gäwwe, die wo als Söldneä bajm Antiochos III. middgemachd hadde, die Galater, de Griesche ihrn Albdraum. De Eumenes hadd baj de Römeä gemachd unn gedaa, des'se'm gejjeä die Galater helfe sellde. Unn wajl die Galater duasch ihr Raubzüüsch unn die Plünderunge rajsch woarn warn, hawwe die Römeä ja gesaad. No ja, bis de Friedn mi'm Antiochos III. unneä Dach unn Fach woar, woarn se ja suwejsu in de Neh. In de Juhrn 189 unn 188 v.Chr. hawwe m'Eumenes sajn Broureä Attalos unn de römisch Feldheärr Cn. Manlius Vulso (zou dem Manlius vgl. m'Münzer 1928 sajn RE-Addiggl) moadds veähaache (midd Massakern unn so), unn besonneäs die Römeä hawwe sisch ohne Enn die Segg vollgemachd midd Krieschsbeude. Die Galater sinn awweä nedd rischdisch unneäwoaffe woarn, sie sinn in ihrne Berje sitzegebliwwe, ausgeraubd unn enwaffned, stoggsaueä unn fuxdeuflswild wejjeä de ville Duude, unn hawwe nua druff gebassd, wej se des widdeä enneärn unn sisch resche kennde. Von de berühmde "pax Romana" (m'römische Friedn) kaa Spur, unn baald sellde se de Attalide widdeä uff'n Pelz rügge. De Taeger (1958, p.550) maand, des weär de Römeä ihr Absischd geweäse, wajl die Attalide, die sollde aach nedd zou mäschdisch weärn, unn desdewäje hedde dej Galatije nedd annektiern deäffe, awweä mer muss aach saache, dess's oasch schwier iss, so e Gejjnd se beheärrsche (Polyb. XXI 33-40,9-12; 41,1-5; Liv. XXXVIII 12-27; 37,9-11; 40,1-2; Trog. Prol. XXXII; App. Syr. 42; zum Wajdeäleäse nachgugge bajm Magie 1950, I 19ff. unn McShane 1964, p. 158f. unn Bengtson 1969, p. 482 unn Hansen 1971, p. 88ff. unn Will 1979, II 220f.). dea Roma (dadezou s'iddaljenische Buch vom Fayer 1976 unn de Foaschungsüwweäbligg vom Mellor 1981) [Taeger, Altertum II 549, 3. Absatz] [dil,4] Friedn von Apameia (dadezou Bengtson 1977, p. 482 unn Préaux 1978, p. 346ff., die wo die aanselne Paragraphe eäläudeärn duud) [Taeger, Altertum II 549, 4. Absatz] ------------------------------------------------ [dl] [dl,2] Die Römeä wollde von dem Land, was de Antiochos hadd abgäwwe musse, nix fir sisch selweä hawwe (dadezou Sherwin-White 1984, p. 22ff.); awweä die Rhodier unn de Eumenes II. von Pergamon, die hawwe sisch bald drim gehaache. Unn desdewäje hawwe die Romeä die seleukidische Besitzunge von de thrakisch Chersonesos bis zum Tauros uffgedaald: Die Attalide hawwe s'miesde kriehd, aach die Städde, die wo'se oo'n Antiochos veäloan gehabbd hadde, hawwe se widdeäkriehd; die Rhodier hawwe n'Brogge vom Karische kriehd unn Lykije. Unn die Städde, die wo jetz noch üwwerisch woarn, die sinn fir frei unn autonom eäkleärd woarn. Rhodos unn Pergamon woarn dademidd die gruhse Gewinneä vom Syrische Kriesch woarn; besonneäs Pergamon woar jetz so ebbes wej e "Gruhsmachd", die wo de Siesch üwweä'n Antiochos III. unn die Friednsoaddnung von Apameia fir die Römeä sischeärn solld. Awweä die Stellung von Rhodos unn de Attalide woar e Geschengg aus Rom; mer sääd ja, "Geschengd iss geschengd, unn widdeägenomme iss gestohle", awweä des woar baj de Römeä anneäsdeä. Weä nedd gespurd hadd, dem hawwe die Römeä die Geschengge widdeä foaddgenomme. Aach Pergamon unn Rhodos mussde jetz de Römeä ihr broave Kliente soi, unn nach de Schlachd von Magnesia hadd's kaans mih in de gans Gejjnd gäwwe, deä wo de römische Klientelstoade hedd gejjeä Rom helfe kenne. Des Pergamenische Rajsch solld also als territorial Eäwajderung vom Friedn von Apameia dadefir sorje, dess die Seleukide ihr Wurschdfingeä nedd mih in die Oogelejjnhajde von dene ganse Landschafde stegge kennde, wo die Römeä s'Saache fir sisch beoospruchd hawwe. Unn dadefir mussd Pergamon stagg soi, wajl Pergamon hadd genungg biese Nochbeärn gehabbd, die de Attalide n'Dämfeä gäwwe wollde. Unn so hadd's aach baald widdeä Jochd unn Kriesch gäwwe im Klaasijaddische zwische'm Eumenes II. unn'm Prusias von Bithynije (186-183 v.Chr.); wajl de Prusias, deä wolld'm Eumenes e Stügg vom Phrygische nedd gäwwe, was de Eumenes von de Römeä zougesproche kriehd hadd, awweä de Prusias schonn'm Eumenes sajm Voagengeä Attalos abgenomme gehabbd hadd. Hier kam'mer sisch aach widdeä fraache: Hawwe die Römeä des exdra gemachd, odeä hawwe se nedd uffgebassd? No ja, de Eumenes had'dann hald Kriesch gejjeä'n Prusias gemachd. Baj'n Eumenes hawwe all gehaale, die wo voa'm Prusias Anxd hawwe mussde, dadebaj aach Herakleia Pontika unn anneärn Poleis am Schwoazze Meär; unn baj'n Prusias hawwe die gehaale, die wo de Eumenes nedd lajde konnde, besonneäs hald die Galater unneä'm Ortiagon, awweä aach de Philipp V. von Makedonije. Unn jetz wolle mer irschd emmaa hoasche, was de Pompeius Trogus veäzehle duud: Unn dann hadd's Kriesch gäwwe zwische'm Keenisch Prusias, baj den de Hannibal geflüschd woar, wej de Antiochos III. mid'de Romeä hadd Friedn mache musse, unn'm Eumenes II. De Prusias hadd uff'n Hannibal gebaud unn als irschdeä oogegriffe. De Hannibal woar (nach'm Syrische Kriesch, Anm.) nach Kreta uff unn devoo gange, wajl die Romeä hadde unneä ihrne Friednsbedingunge aach die Auslieferung vom Hannibal; awweä de Antiochos III. hadd'n gewarnd gehabbd. Wej de Hannibal da in Kreta lang e rouisch Leäwe geführd gehabbd hadd unn dann die Leud uff soi gruhse Rajschdümeä najdisch woarn sinn, da hadd'eä midd Blaj gefüllde Amphorn im Tembl von de Diana, sosesaache als Schutz fir soi Schiggsal, unn iss dann bajn Prusias gemachd. Die Leud uff Kreta hawwe sisch desdewäje nedd verriggd gemachd, wajl se ja geglaabd hawwe, se hedde m'Hannibal soi Veämösche als Unneäfand im Diana-Tembl. Soi Gold awweä had'de Hannibal in Stadue ennajgejse loasse unn die dann middgenomme, wajl wenn jedeä soi Rajschdümeä hedd sejje kenne, weär's um soi Leäwe schlääschd bestelld geweäse. Unn dann, wej de Prusias im Landkriesch vom Eumenes besieschd woarn woar unn de Kriesch dann uff'm Meär ausgedraache woarn iss, da had'de Hannibal mi'm gans neue Oifall fir'n Siesch gesoaschd; eä hadd nemmlisch Oaddeä gäwwe, dess die gans Schlangebrud in irdenne Dibbe oigesammld weärn selld, unn dej hadd'eä dann midde in de Schlachd uff de Fajnde ihr Schiffe schmajse loasse. Irschd hawwe die Pontiker drüwweä gelachd, des'se midd irdenne Dibbe, awweä nedd midd Ajse kemfe sellde. Awweä dann, wej die Schlange sisch uff de Schiffe braad gemachd hadde, hawwe, von zwaa Sajde bedrängd, m'Fajnd de Siesch üwweäloasse. Wej des nach Rom gemeld woarn iss, da had'de Senat e Gesanschafd geschiggd, die wo die Keenisch alle baad zum Friedn zwinge unn m'Hannibal soi Auslieferung veälange solld. Awweä wej de Hannibal des geheärd gehabbd hadd, hadd'eä Gifd genomme unn iss so midd sajm Duud de Gesanschafd sevoakomme (nach Justin XXXII 4,2-8; vgl. Polyb. XXII 8,5; XXIII 1,4.7; 3,1; 5,1; Nepos, Hannibal 10-13; Liv. XXXIX 51,1-12; Plut. Flam. 20; Inschr. v. Perg. 225). Mer siehd, manschmual iss de Pompeius Trogus hald e bissi veäweärrd. Warum's dem Kriesch gäwwe hadd, waas'eä nedd, unn ob's dej Seeschlachd so gäwwe hadd, wisse mir nedd (glaawe duud des z.B. de Green 1990, p. 425.840). Awweä aach wann's dej Seeschlachd weägglisch gäwwe hadd, de Prusias had'de Kriesch veäloan. Soi Bündnis mid'de Galater unn die Hilf vom Philipp V. von Makedonije, des hadd alles nix genutzd. Am Enn hawwe se alle baad, de Prusias unn de Eumenes, Gesanschafde nach Rom geschiggd, dess de Senat enschajde selld. Unn da woar de Prusias hald de Dumme; eä hedd sisch hald nedd mi'm Hannibal abgäwwe solle! Unn so iss Pergamon widdeä e Stügg mäschdischeä woarn. S'woar aach n'Siesch fir Rom unn soi Friednsoaddnung fir's Klaasijaddische, des had'de Hannibal midd sajm Duud unneäschriwwe (vgl. zou dem ganse besonneäs de Will 1979, II 286f. odeä McShane 1964, p. 160f.; uff Deutsch kam'mer nachgugge bajm Habicht 1956a unn im Habicht 1957 sajn RE-Addiggl üwweä'n Prusias). De nexde, deä wo sisch in'm Kriesch gejjeä'n Eumenes die Zieh ausbajse duaffd (in de Juhrn 183-179 v.Chr.), woar Pharnakes von Pontos (uff Pontos komme mer noch, wann's um de grissde pontisch Keenisch, um'n Mithradates VI. Eupator gihd!). De Pharnakes hadd sisch irschd die wischdisch grieschisch Polis Sinope gehold, unn dann hadd'eä oogefange, Kappadokije unn Paphlagonije uffsemische; dann hadd's n'Waffestillstand gäwwe, awweä den had'de Pharnakes gebroche unn iss üwweä Galatije heägefalle. Die Römeä, die wo de Eumenes schonn gewohnhajdsmäsisch um Waffehilf gebeäde hadd, die hawwe wej immeä e Gesanschafd geschiggd, die wo Friedn mache solld. Awweä de Pharnakes woar'n biese Boub unn woar äbsch zou de Römeä. No ja, die Römeä weärn dann zum Eumenes gesaad hawwe: Sauweä, wajdeämache! Unn de Eumenes had'de Pharnakes nach Pontos seriggejaachd (Polyb. XXIII 9,1-3; XXIV 1,1-3; Liv. XL 2,6-8; Trog. Prol. 32; vgl. McShane 1964, p. 161ff. unn Hansen 1971, p. 101ff.). Mer kann sejje, dess de Römeä ihr Klaasije-Pollidigg n'volle Eäfolsch woar; de Eumenes hadd zwoar e bissi oasch geneäffd, wajl'eä immeä glajsch römische Drubbe hawwe wolld, awweä eä hadd aach so soi Sach goud gemachd. [Taeger, Altertum II 550, 2. Absatz] Unn aach s'Seleukiderajsch iss nach'm Friedn von Apameia nemmih rischdisch uff die Baa komme; im Wesde woar Klaasije foadd, im Osde hawwe die Parther unn die baktrisch Griescherajsch nedd lang gefaggld unn sisch widdeä selbstännisch gemachd; des alles konnd nie mih seriggerrooweärd weärn. Bis uff Koilesyrije woarn Seleukiden widdeä uff'm Dejfpunggd wej unneä'm Seleukos II. Koilesyrije woar e rajsch Provins, awweä noch mih mussde die Seleukide ja oo die Römeä bezoahle. Des Seleukiderajsch woar wej'n ambudierde Invalid, deä unneä die Vampirn gefalle iss. Die Krieschenschädigung oo Rom solld ja in zwelf Juhrn abgedraache weärn, awweä wej de Antiochos IV. Anno 175 v.Chr. uff'n Droon komme iss, mussde se als noch blesche (Liv. XLII 6,6-9). Unn ohne finanziell Sischeähajd konnd mer, so wej die Veähäldnisse woarn, aach nedd weägglisch millidärisch stoagg soi. De Antiochos III. had'de Friedn von Apameia nedd lang üwweälebd; de Pompeius Trogus schrajbd: In Syrije woar de Keenisch Antiochos nach de Niddeälaach gejjeä die Römeä duasch die Krieschsenschädigunge schwier unneä Drugg gerure; endweddeä duasch Geldmangel gezwunge odeä vom Gajz gedriwwe, hadd'eä in de Nachd veäsuchd, de Jupiter-Tembl in de Elymais oosegrajfe: Eä hadd geglaabd, dess'eä, wann'eä so duu deed, als wier's needisch wejjeä de Krieschenschädigunge, also dess'eä's emmaa druff ookomme loasse kennd, sisch oo de Göddeä se veäduu, unn des dann schonn nedd so schlimm wier. Awweä wej des bekannd woarn iss, sinn die Oiwohneä sesammekomme unn hawwe de Antiochos midd sajne ganse Soldoade duudgehaache (nach Justin XXXII 2,1-2; vgl. Diodor XXIX 15). Des woar so am dridde odeä viadde Julaj 187 v.Chr. (vgl. Sachs/ Wiseman 1954, p. 207 unn Schmitt 1964, p. 1); mir wisse aach heud noch nedd so rischdisch, ob de Antiochos aafach kaa Geld mih gehabbd hadd odeä ob'eä finansiell aafach uff die Schnell widdeä uff die Baa komme wolld. Fir die ganse abdrünnische Satrapije hadd'eä neue Ammejje gebrauchd, unn dadefir hadd'eä hald n'Haffe Geld gebrauchd (Lidderaaduur unn wajderre Quelle kam'mer bajm Will 1979, p. 238ff. finne). M'gruhse Antiochos sajn dejfe Fall unn sajn Duud ohne Glans unn Gloria, des woar e bies Omen fir die resdlisch Geschischd von de Seleukide! [Taeger, Altertum II 550, 2. Absatz] ---------------------------------------- [dli] [dli,2] 2. Von Pydna biss Numantia. [dli,3] Jetz hedde sisch die Römeä, was de Osde oogihd, uff die faul Haud lejje kenne; jedeä, deä wo uffgemuggd gehabbd hadd, woar bestroofd woarn unn mussd die Oarn henge loasse: De Makedonekeenisch, die Aitoler unn de Antiochos III. Die Römeä hawwe fasd nix fir sisch errooweärd, awweä duasch ihr Knääschde, de Achäische Bund unn die Attalide, woar middlbar alles fesd in römischeä Hand. Awweä s'woar hald doch e römisch Oaddnung, die da üwweä Griescheland, die Ägäis unn's Klaasijaddische drüwweägestülbd woarn iss, wej'n Melgaameä üwweä e Hinggl, dess uff'n Hackklotz soll; unn ville Griesche hawwe nedd begriffe, dess jetz ihr owweäsd Gebod woar, Rouh se haale. Wajl, jetz woar da e Machd, wo se gemaand hawwe, die welld nix fir sisch selweä, unn die so mäschdisch woar, dess jedeä barrierd hadd. Wann Rom midd aam iss, iss mer de Scheff! Unn desdewäje sinn grieschische Pollidiggeä aus fasd alle Stoade stännisch nach Rom gemachd unn hawwe sisch gejjeäsajdisch oogeschweärzd, dess doch de römisch Senat bidde, bidde gejjeä ihr Grensnochbeärn odeä ihr innepollidisch Fajnde enschajde selld. De Griesche ihr stännisch Zuchd unn Zuures unn ihr Beddelaj in Rom, dess hadd zwaa Folsche gehabbd: Irschdns konnde die Römeä enschajde, wej se wollde, sie konnde's nedd all rääschd mache; zweddns hadde die Römeä aach ofd schonn gennuch von de Griesche ihrm Gemäsch, unn de aane odeä de anneärre weärd sisch gedoochd hawwe, dej Griesche, die sinn doch zou bleed, um'n Säustall aussemisde (vgl. m'Gehrke 1990, p. 121 soi Beweärdung). Unn dann muss aach de letzde Griesch baald gemeäggd hawwe, dess die Römeä knallhadde Machdpollidiggeä woarn (enschiede anneärsdeä üwweä die römisch Osdpollidigg in dere Zajd de Gruen 1984); sogoar die Rhodier unn die Achäer unn die Attalide, die wo so digg Freunschafd mid'de Römeä gehaale hawwe, mussde immeä widdeä meägge, dess aach ihr Beem nedd in de Himml waxe duaffde. Unn da fengd mer schonn oo, sisch se ärjeärn unn se üwweälejje, wej's aach anneäsdeä gih kennd. Nemme mer emmaa die Achäer: Die Achäer wollde geänn die gans Peloponnes ihrm Bund ooschlejse. Des wollde die Römeä nedd, wajl die Achäer hedde sonsd zou mäschdisch unn voalaud weärn kenne. Awweä wejjeä dem stännische Krach in Spadda hadd's de Philopoimen dann doch gepaggd, dess Spadda m'Achäische bajgedreäre woarn iss. Die Römeä konnde des nedd uffhaale, awweä sie hawwe waschajnlisch dann dadefir gesoaschd, dess dej Leud in Spadda, die wo gejjeä die Achäer woarn, nedd unneägebuddeärd woarn sinn. Des woar hald nedd nua Machdpollidigg, sonneän aach Dengge in Klientelstrugduurn: Groad wajl die ejjemoalisch Paddaj vom Nabis von de Römeä im Kriesch besieschd woarn woar unn sisch de Römeä eägäwwe gehabbd hadd, woarn die Römeä aach besonneäs veäandwoaddlisch fir se. No ja, s'iss so wajd komme, dess die Achäer nedd nua Spadda hadde, sonneän aach noch mih Ärjeä midd Spadda hadde - e Problem, was die Achäer nie uffleese konnde (vgl. Errington 1969, p. 116ff. unn Shimron 1972, p. 102ff.). E anneä Problem, wo die Achäer mid'de Römeä ihrne Oosischde ihr Gefeschd hadde, woar Messenije. Messenije hadd aach frajwillisch-uufrajwillisch bajm Achäische Bund middgemachd; unn wej die Spaddaneä als widdeä Gesanschafde nach Rom geschiggd hawwe unn freundlisch uffgenomme woarn sinn, da hawwe sisch aach die Messenier unneä'm Deinokrates, deä wo mi'm Flamininus Freunschafd gehaale hadd (vgl. Edlund 1977), also die Messenier hawwe sisch gesaad, des mache mer aach, mir wolle foadd von Achaia - was de Römeä nedd unsympathisch woar. Anno 183 v.Chr. woar's dann sowajd: Messenije hadd sisch fir unabhängisch eäkleärd (zou dere Oogelejjnhajd s. Errington 1969, p. 183ff., zou de Chronnoloschie besonneäs p. 241ff.; e anneä Chronnoloschie had'de Hoffmann 1938). Die Achäer woarn so rischdisch saueä unn hawwe midd Kriesch gedrohd; de römische Gesande in Hellas in dem Juhr, de Q. Marcius Philippus, had'de Achäer gesaad, se sellde des nedd mache, sonneärn se sellde die Sach m'römisch Senat üwweädraache, deä deed des schonn rischde. Des woar e bies Sach, wajl die Römeä, die konnde de Achäer jetz voaweäffe, se wiern undanggboar, deede ihr (Klientel-)Veäflischdunge gejjeä ihr Wohldeedeä aus Rom nedd oihaale unn nua Graffaame mache. De römisch Senat, dem de Philippus Oaddeä gäwwe gehabbd hadd, hadd nix gejjeä die Achäer unneänomme, awweä eä hadd gezajschd, dess'm des alles nedd rääschd woar. Im Juhr 182 hadd's dann Kriesch gäwwe zwische Messenije unn'm Achäische Bund; des veäzehld de Pompeius Trogus so (Justin XXXII 1,4-10): *** Gell, des iss e Geschischd! N'sibbzisch Juhr aale Mann wej gefangen Wildkatz duasch die Gejjnd se schlaafe, so schoufl iss vlajschd de Vietcong mid'de ammeriganische Krieschsgefangene imgange, unn dann noch Gifd! De Philopoimen woar sischeä als Feldheärr kaan Scipio Africanus odeä Hannibal, awweä fir die Achäer woar'eä "Subbeämann", aach wajl nooch'm nix mih gruhses komme iss (de Plutarch, Philop. 1,4, hadd sogoar geschriwwe, in gans Griescheland hedd's nach'm kaan veäglajschboare Mann mih gäwwe!). De Philopoimen woar e Legend woarn; desdewäje glaabd aach de Errington (1969, p. 191ff. - gejjeä die Meinung von de elleärre Foaschung!) die Geschischd mi'm Gifd nedd (obwohl des so aach in de anneärn Quelle steh duud: Polyb. XXIII 12,3; Liv. XXXIX 50,7-8; Plut. Philop. 20; Paus. VIII 51,7). So Siesche wej üwweä Messenije woarn uff lange Sischd Pyrrhus-Siesche fir die Achäer; aach wann mi'm Philopoimen de eäfolschrajschde Veädredeä von'm unabhängische unn mäschdische Achäische Bund gestoarwe woar unn baald miesdns Leud wej de Kallikrates in Achaia s'Saache hadde (dadezou Errington 1969, p. 195ff. unn - uff Deutsch - Stier 1957, p. 170ff.), die wo baj de Romeä uff Lejbkind gemachd hawwe, die Römeä hawwe nedd veägesse, dess die Achäer sisch nedd wej broave Kliente benomme hawwe. Awweä dademidd sim'mer schonn bajm 3. Makedonische Kriesch, unn dadefir musse mer uus irschd noch midd Makedonije beschäfdische. [Taeger, Altertum II 551] Solang wej de Philipp V. fir die Römeä im Syrische Kriesch geschaffd hadd, woar'eä rääschd geweäse. Awweä nach dem Kriesch iss Rom widdeä die Oolaufstell fir die Makedonefajnde woarn: De Eumenes von Pergamon, die Thessaler, die Perrhaiber unn die Athamane hawwe sisch üwweä'n Philipp beschweärd, unn die Römeä hawwe'n in allem Rääschd gäwwe. Unn im Juhr 183 v.Chr. mussd de Philipp die thrakische Poleis Ainos unn Maroneia uffgäwwe, wajl die Römeä, die hawwe Drugg gemachd (Pol. XXII 6; 11,1-4; 13f.; XXIII 1-3; 7f.; 9,4-7; Liv. XXXIX 24,1ff.; 33,1-4; 34,1ff,; 46,6ff.; XL 3; Diod. XXIX 16; App. Mak. IX 6; die Beweärdung nach Taeger 1958, II 551; anneärsdeä de Gruen 1974, deä sääd, dess de Eumenes von Pergamon die drajwnd Krafd geweäse wier, awweä als bedrochenneä Bedrüscheä aach dej zwaa Städde nedd kriehd hedd). Unn wann sisch dann de Philipp selweä die Reschnung uffgemachd hadd, mussd'eä fesdstelle, dess'm die Römeä zouvill zum Steärwe unn zouweenisch zum Leäwe geloasse hadde. Wej da noch emmaa erraus komme? Was Makedonije noch uff die Baa stelle konnd, des hed'de Römeä n'Oogriff deueä mache kenne, mih nedd. Die Römeä oograjfe, also des konnd'de Philipp nedd unn wolld'eä aach nedd, aach wann die römisch "Propaganda" (so Taeger 1958, II 551) des spädeä behaubd hadd. Nach'm Philipp sajm Duud hadd sisch de dann de Eumenes von Pergamon in Rom higestelld unn hadd gesaad, de Philipp hedd die Bastarner nach Iddaalje schigge wolle unn sesamme mid dere Baggaasch die Römeä klaa mache wolle (Liv. XLII 11,4). Had'de noddorische Makedonehasseä Eumenes gelooche, odeä steggd doch e bissi Wuhredd droj? De Seibert (1995, p. 245ff.) maand, dess de Philipp sischeä nedd selweä nach Iddaalje gih wolld, awweä so e Bastarnerinvasjoon, dej hedd die Römeä gans schih beschäfdischd. Unn alles, womidd die Römeä in Iddaalje ihrn Schaff hadde, konnd nua goud fir Makedonije soi (wej ja aach de Nikomedes von Bithynije die Seleukide mid'de Galater in Schach gehaale hadd!). M'Philipp sajn Duud had'dann awweä veähinneärd, dess des geklabbd hadd. [Taeger, Altertum II 551,2 Ende] Aach gejjeärüwweä Rom woar de Perseus voasischdisch. Eä konnd sisch ja oo sajne fünf Fingeä ableäse, dess de Duud von sajm Broureä Demetrios de Römeä bestimmd nedd gefalle gehabbd hadd, wajl de Demetrios woar dere ihrn Liebling geweäse. Desdewäje hadd sich de Perseus de Freunschafdsveädraach (`amicitia'), den wo sajn Vaddeä, de Philipp, mid'de Römeä abgeschlosse gehabbd hadd, vom römische Seant gans offiziell eäneueärn loasse (Pol. XXV 3,1; Liv. XL 58,8; XLII 25,1.12; Diod. XXIX 30; Zon. IX 22; App. Mak. XI 5). Unn die Romeä woarn aach e Zajdlang oasch kuland: Wej sisch die Thessaler unn die Dardaner üwweä'n Perseus beschweärd hadde in Rom, iss so Anno 175 v.Chr. e römisch Unneäsuchungskommissjoon zum Perseus komme; unn wej de Perseus dene veäzehld gehabbd hadd, was Sach iss, woar's goud (Pol. XXV 6,2-6; Liv. XLI 19,3-6; App. Mak. XI 1). Awweä im nexde Juhr iss widdeä e Kommissjoon komme, wajl in Rom, da hadde se geheärd, de Perseus deed mid'de Karthager bischbelle; no ja, die Römeä sin'nedd voageloasse woarn unn sinn widdeä haamgemachd: Se weärn sisch ihrn Daal gedochd hawwe (Liv. XLI 22,1-3; XLII 2,1). [Taeger, Altertum II 551,3] Aach im Grieschische had'de Perseus Ooschluß gefunne: Wej sisch die Aitoler so ims Juhr 175 v.Chr. errimm wejjeä de ville üwweäschuldede Leud gejjeäsajdisch geschwoard hawwe, hawwe sogoar dej aale Makedonefresseä de Perseus als Schlischdeä gehold (Liv. XLII 12,7; 40,7; 42,4; App. Mak. XI,1; 7). Unn im Juhr 173 v.Chr. hawwe die Boioter mi'm Perseus n'Freunschafdsveädraach geschlosse (Pol. XXVII 1,8). [Taeger, Altertum II 551,3] Da woar's kaa Wunneä, dess die Attalide, die wo die Antigonide so geärn hadde wej Uusdm die Windeggeä, also dess de Attalidekeenisch Eumenes kaale Feuß kriehd hadd. Unn da hadd'eä gemachd, was eä unn soi Sibbschafd goud konnde, nemmlisch üwweäall unn besonneäs baj de Römeä gejjeä'n Perseus se hetze. In de ennschajdnd Senatssitzung in Rom, wo's um Kriesch odeä Friedn gange iss, da mussd sisch de schlääschde Eumenes von aanische römische Senatorn ooheärn, nua eä unn soi link Gemäsch gejjeä'n Perseus wiern Schuld oo dem Kriesch (App. Mak. 11,3). Aach de anneärn Senatorn woar nedd wuhl baj dere Sach, aach wann se Kriesch mache wollde. Desdewäje hawwe se beschlosse, dess de Krieschsbeschluss so lang im Gehaame blajwe selld, bis mer'n oostännische Voawand gefunne hedd (App. Mak. 11,5; zum Problem, dess's de Römeä nedd gans wuhl baj dere Sach woar, wajdeäleäse baj de Albert 1980, p. 118ff.). [Taeger, Altertum II 551,3] [dlii] [dlii,1] Anno 171 v.Chr. hawwe die Kamfhandlunge begonne, des woarn dann de Dridde Makedonische Kriesch (üwweä die veäschiedenne Veämiddlungsveäsuche in dem Kriesch vgl. Scafuro 1987 unn Eckstein 1988). Unn aach Rhodos iss, wem'mer m'Polybios (XXIX 10,3) glaawe will, da middgemachd: E makedonefreundlisch Paddaj uff Rhodos hedd dadefir gesoaschd, dess die Rhodier e Gesannschafd nach Rom geschiggd, wajl se n'Friedn veämiddelle wollde (dem folsche u.a. Taeger 1958, II 552 unn Berthold 1984, 190f.; anneäsdeä Gruen 1975, p. 74ff.). S'kennd awweä aach soi, dess de römische Senat nua desdewäje druff komme iss, die Rhodier deede baj'n Perseus haale, wajl die rhodisch Gesanschafd, die iss groad voa Senat gedreäre, wej die Nochrischd komme iss, dess die Römeä den Kriesch gewonne hawwe (vgl. Eckstein 1988, p. 430f. unn dliii,2). No ja, awweä sogoar de Eumenes II. von Pergamon schajnd clamhaamlisch mi'm Perseus veähannld se hawwe unn soll oogeboode hawwe, n'Friedn mid'de Römeä se veämiddelle (Pol. XXIX 6,2-5; 7,4-8; Liv. XLIV 24,7; dadezou Schleussner 1973 unn Gruen 1984, II 558ff. unn Eckstein 1988, p. 428f.). [dlii,3] De Dridde Makedonische Kriesch woar's Eänn fir's Keenischrajsch Makedonije. De Pompeius Trogus schrajbd dadrüwweä (Justin XXXIII 2,6-7): S'Makedonische hedd vom Karanos an, deä wo de irschde Keenisch da geweäse wier, bis zum Perseus drajsisch Keenische gehabbd; unneä dene ihrne Heäschafd wier Makedonije 924 Juhrn lang geweäse, awweä irschd sajd hunneärdzwaaunnfuffzisch Juhr wier's Makedonische e Gruhsmachd geweäse. Unn wej's dann oo die Römeä gefalle woarn, wier Makedonije fraj woarn: In de aanselne Städde Beamde oigesetzd woarn, unn de Aemilius Paullus hedd'n Gesetze gäwwe, die wo noch heud (also in de Zajd vom Pompeius Trogus) gegolde hedde. Des hierd sisch so rischdisch edl, hilfrajsch unn goud oo, gell! Ja, de Pompeius Trogus woar midd sajne Voafahrn sefridde, schajn's. Was hawwe die Römeä dann weägglisch gemachd? Makedonije iss in vejjeä Rebbubligge uffgedaald woarn, die wo unneäennanneä kaa Beziejunge unneähaale duaffde, kaan Hannl, noch nedd'emmaa hoiroade. Dann mussde se Tribude oo die Römeä bezoahle, nua die Hälfd von dem, was de Perseus oikassierd gehabbd hadd, awweä dadefir sinn die Beäschweägge stillgeleeschd woarn, unn die Makedone konnde duasch die ganse Beschränggune nedd mih sovill Geld veädiene. Die Fesdunge sinn geschlajf woarn, die Ammee iss uffgeleesd woarn; nua gejjeä die Thraker, da duaffde se so ebbes wej'n "Grensschutz" unneähaale (Diodor XXXI 8,1-6; Liv. XLV 18; 22,3; 29,4-11; Plut. Aem. Paul. 28,6; HA v. Hadr. 5,3). No ja, des woar e schie Frajajd, die wo die Römeä unn de Aemilius Paullus da de Makedone spendierd hadde. In Weägglischkajd solld Makedonije (so Gesche 1981, p. 39) a fir alle Maa polliddisch unn wiaddschafdlisch so kasdrierd weärn, dess's nie widdeä uff die Baa komme deed. Die vejjeä Rebbubligge woarn hilflose Bonsaistoade. Aach wann die Beäschweägge ab 158 v.Chr. fördeärn duaffde, had'des aach goud fungzionierd. Awweä s'woar hald kaan Zoustand, nedd fir die Makedone un'nedd fir die bies Nochbeäschafd uff'm Balkan, wej mer noch sejje weärn. [dlii] Jetz woar die Zajd komme, wo Rom mid'dene ganse Griesche abreschenne wolld, die wo sisch als uusischeärre Kandonisde eäwiese hadde. De Pompeius Trogus schrajbd dadrüwweä (Justin XXXIII 2,8): Die Middgliedeä von de Radsveäsammlung vom Aitolische Bund wiern midd ihrne Fraae unn ihrne Keänn nach Rom geschiggd woarn, wajl se de Römeä nedd treu geweäse wiern; unn da wiern se dann lang fesdgehaale woarn, des'se baj sisch dehaam kaan Umstuazz mache kennde; unn irschd wej ville Juhrn lang Gesannschafde aus dene ihrne Hajmadstädde komme wiern, wier de Senat geschaffd geweäse unn hedd jedn widdeä haam geschiggd (vgl. Pol. III 5,4; XXX 32; XXXII 3,14-17; XXXIII 14; XXXV 6; Liv. XLV 31; Paus. VII 10,6-12; Plut. Cat. 11,2; Zon. IX 31). No ja, im gruhse unn ganse verzehld de Pompeius Trogus nix falsches - nua hald, dess's nedd nua die Aitoler gedroffe hadd, sonneä voa allm die Achäer, wej mer noch sejje weärn, unn dess nach sibbzeh Juhrn Gajslhafd die miesde schon duud woarn. Awweä was sollde dej Deportazjoone üwweähaabd? De Perseus gefange, Makedonije zeäschlaache unn hilflos wej'n Krübbl am Weesch - weä solld da noch'n Uffstand mache, deä wo fir die Römeä mih soi deed als wej von de Flieh gebisse se weärn? Sischeä, hej unn da hawwe e poar Leud fir'n Perseus nach de irschde Abweähreäfolsche die Kebb gehoowe, awweä die miesde Leud hawwe aafach druff gebassd, weä gewinne deed, unn mi'm Kriesch wollde se nedd vill se duu hawwe. Awweä wej dann die Römeä die Owweähand kriehd hawwe, hawwe ville ihr pollidische Fajnde als "Makedoneknääschde" oogeschweärzd unn se oo die Römeä veäruhre unn ausgeliefeärd (dadezou Gruen 1976a). Unn die Römeä hawwe sisch nedd lumbe loasse! S'schlimmsde Stroafgerischd had'die Epirote gedroffe: Anno 167 v.Chr. had'de Aemilius Paullus da sibbzisch Städde errooweärn loasse unn 150.000 Mensche in die Sklaveraj veäschlebbd (Pol. XXX 15; Liv. XLV 26; 34; Trog. Prol. XXXIII; Plut. Aem. Paul. 29; Strabo VII 7,3; Dio Fr. 67,2; Eutr. IV 8,1). Die Römeä woarn uff die Epirote besonneärs saueä, wajl se baald n'römische Consul im die Egg gebrochd hadde unn die römische Nachschublinje nach Iddaalje bedrohd hadde. Hej solld e Exembl staduierd weärn fir die Zukunfd (nach Larsen 1968, p. 481f. unn Gruen 1984, I 298f.; anneärsdeä de Taeger 1958, II 552, deä wo maand, dademidd selld de Römeä ihr Gier nach Aggeäsklave gestilld weärn, was freujeä die heärschnd Majnung in de Foaschung woar). [Taeger, Altertum II 552,unten] Unn hier komme aach widdeä die Achäer ins Spill, die wo mer owwe veäloasse hadde: Aach die Achäer mussde ja Geiselle stelle, unn glajsch dausnd aus de firnehmsde Famillje - noch mih als wej die Aitoler (dadrunneä aach de Polybios)! Unn dadebaj hadde se sogoar Drubbe stelle wolle fir die Römeä. Awweä des woar alles fir die Römeä aan Uffwasch. Aach die Achäer sellde in Zukunfd kaa Extraduhrn mih mache deäffe (Paus. VII 10,6-12; vgl. Polyb. XXX 13,8-11 unn Liv. XLV 31,9-11; n'klaane Foaschungsüwweäbligg find mer bajm Will 1979, p. 284; anneärsdeä de Errington 1969, p. 212; unn uff iddaljenisch de Uffsatz von de Tagliafico 1995). [Taeger, Altertum II 552 unten] [dliii,1] Ach Goddsche, ach Maddsche, was hawwe die Römeä geguggd, wej de Aemilius Paullus widdeä in Rom uffgekreuzd iss! Eä hadd ja aach flajsisch fir sajn Triumphzuuch gesammld gehabbd im Makedonische unn in Epirus. Haffewajs Gold unn Kunsdweägge unn Sklave unn de Antigonide ihr Stoadsschiff, alles, was e bissi deueä ausgesejje hadd unn was die Römeä uff ihr Schiffe buxiern konnde; zwaahunneärdfuffzisch Waache midd Kunsdgejjestänn sinn duasch Rom kutschierd woarn; unn die 2.250 Talente Silweämünse (des sinn 1.178 Zentneä) woarn in Dippe zou je draj Talente veäpaggd, unn immeä vejjeä Mann hawwe so e Dibbe geschlebbd (nach Bellen 1994, p. 78); unn de Keenisch Perseus duaffd aach middmaschiern als prämierd Haubdausstellungsstügg (Liv. XLV 33,1-7; 35,1-4; 40; Diod. XXXI 13; Plut. Aem. Paull. 30-35). Nedd emmaa, wem'mer die gans Zeil in Franggfuadd ausroume deed, deed mer sovill Zeusch sesammekrijje! [dliii,2] De römische Stoad hadd "nua" e Daal von dem kriehd, was soi Soldoade sesammgeräuweärd hadde; awweä des woarn immeä noch sovill, dess die Stoadskass de römische Bürjeä die ganse auseäoaddenlische Steujeärn eäloasse konnd (Plut. Aem. Paull. 38). Aach de Perseus hadd Glügg gehabbd - so selld mer maane - wajl die Römeä n'nedd duudgemachd gehabbd hawwe. Ville von dene, die wo die Haubdaddraktion von so'm Triumphzuuch woarn, hawwe so ihr Enn gefunne. Naa, de Perseus duaffd leäwe, in Alba Fucens (am Fucinersee). Ihm selweä had'des kaan besonneärre Spass gemachd - eä hadd sisch selweä duudgehungeärd, was so 165 odeä 162 v.Chr. bassierd iss (Diod. XXXI 9,7; Plut. Aem. Paull. 37; Porphyrios, FGH 260 fr. 3,18; vgl. Meloni 1953, p. 438f.). [Taeger, Altertum II 553, nach 1. Absatz Einschub] [dliii,2] Aach de Stoade im Voaddeäasijaddische hawwe die Römeä irschd emmaa mores bajgebroochd, aach wem'mer sisch aus heudischeä Sischd oo'n Kobb grajfe duud, was dann die Rhodijeä odeä die Attalide hedde uff'm Keärbholz hawwe solle. Awweä de Römeä hadd's nedd gebassd, dess die Rhodijeä nedd midd'm drajfache Hurra in de 3. Makedonische Kriesch gezooche woarn unn sogoar noch veämiddelle wollde. So Veämiddelungssache, da woarn die Rhodijeä goud drin; als Hannlsleud hawwe se gewussd, dess'n Kriesch kaa Bombegeschäfd iss unn dess die Üwweämachd von aam Stoad n'gefährlische Üwweämuud eäzeusche duud. No ja, s'hadd alles nix geholfe. Die rhodisch Veämiddlungsgesannschafd woar groad in Rom, wej de Siesch baj Pydna gemelld woarn iss (Pol. XXIX 10,1-4; Liv. XLV 3,3-8). Unn baj de Römeä in'm schon gewonnenne Kriesch se veämiddelle, des woar, als welld mer m'Ox ins Hoann petze. Unn dann sinn die Römeä aach noch huuch woarn, unn Rhodos mussd munschimunschi mache: Keälle, die's mi'm Perseus gehaale hadde, sinn foaddgejachd woarn; des Lykische unn des Karische mussde se frajgäwwe (Pol. XXX 5,12; Liv. XLV 25,6); unn was's schlimmsde woar, des attische Delos iss'n Frajhafe woarn, unn des woar e schlajschnd Gifd fir'n rhodische Hannl (dadezou aach Casson 1954). Unn als Sahnehäubsche hadde die Römeä aach noch e Krieschseäkleärung in Peddo (dadezou Gruen 1975 unn Berthold 1984, p. 196ff.)! Die Rhodijeä sinn baald uff de Knejje nach Rom gerutschd, dess doch die Römeä widdeä goud midd'n soi sollde unn hawwe um'n Veädraach gebeäld. Irschd im viadde Oolauf woarn die Römeä so gnädisch, de Rhodijeä n'Veädraach se gäwwe unn die Anxd voa de Zeästörung von'n se nomme. S'hadd hald kaa anneä Gruhsmachd mih gäwwe, die wo'n hedd helfe kenne. Des woar 164 odeä 163 v.Chr., unn de aale Cato hadd sisch baald Franse oo's Maul gebabbld, wajl'eä Rhodos helfe wolld (Pol. XXX 5,4ff.; 21,1; 23,2f.; 31; Liv. XLV 25,7ff.; Liv. Per. XLVI; Dio XX 68,2f.; Zon. IX 24; vgl. dadezou Gruen 1984, I 39ff. unn besonneärs zouu dere Cato-Redd Calboli 1978 unn Astin 1978, p. 273ff.). So sinn die Rhodijeä noch emmaa devookomme, awweä duasch die Konggurrenz von Delos und wajl se de grissde Daal von ihrm klaasijaddische Besitz, ihrne Peraia, veäloan hadde, sinn de Rhodijeä ihr besde Borne fir Pennunse baald droggegeleeschd woarn: Die Oinohme ellaa aus'm Hafezoll sinn von aaneä Milljoon Drachme uff 150.000 gesungge (zou dem ganse Rhodos-Gemäsch s.a. Sherwin-White 1984, p. 30ff. unn Berthold 1984, p. 201ff.). [dliii,] Aach de Römeä ihr anneärn goure Freunde, die Attalide, hawwe die gelb Koard gezajschd kriehd: Die Römeä hawwe die thrakische Städde Ainos unn Maroneia, die wo de Eumenes II. geänn oigesaggd hedd, fir fraj eäkleärd (Pol. XXX 3,7). Unn dann hawwe se noch m'Eumenes II. Oaddeä gäwwe, dess aach die Galater fraj unn autonom soi sellde (Pol. XXX 28; 30,6; Diodor XXX 14; Liv. XLV 44,21); des woar fir'n Eumenes II. e deudlisch Bodschafd: Fingeä wesch vom Galatische, des die Attalide schonn lang hadde errooweärn wolle und groad besieschd hadde (OGIS 763; vgl. Magie 1950, II 766). De römische Senat konnd de Eumenes nedd mih lajde (Pol. XXIX 6,4; XXX 19,1-13; Liv. Per. 46; Justin XXXVIII 6,3ff.). Irschd unneä'm nexde Keenisch, unneä'm Attalos II., woarn die Römeä Pergamon widdeä goud (s.a. OGIS 315, wo de Attalos II. selweä schrajwe duud, dess die Römeä sajn Broureä uff'm Kiggeä gehabbd hedde; dadezou Sherwin-White 1984, p. 36ff.; sonsd noch Hansen 1947, p. 122ff. unn McShane 1964, p. 182ff. unn Hopp 1977, p. 57f.). [Taeger, Altertum II 553,2] [dliii,3] Aach die Seleukide hawwe ihr Fedd weggried: Anno 168 v. Chr. im 6. Syrische Kriesch (sajd uugefihr 170 v. Chr.; vgl. dadezou unn zum Folschnde de Otto 1934, p. 23ff. unn uff englisch Swain 1944, p. 80ff. unn Briscoe 1964, p. 371ff. unn Walbank 1957, III 321ff. unn Gruen 1984, II 649ff.) woar de Antiochos IV. Epiphanes bis ins Deldagebbied vom Nil oimaschierd, unn baj dem ganse Kuschemuggl hadd's ausgesejje, als ob'eä die gans Ptolemäer-Bruud ennausschmajse deed unn Egybbde baj die Noochkomme vom Seleukos Nikator komme deed (Pol. XXVIII 17,4-20,1; 23; XXIX 2,2; 25-27,1; Diod. XXX 14; 18; XXXI 1; Liv. XLIV 19,9; XLV 11,1-12,2; Justin XXXIV 2,7-8; Zon. IX 25). [dliii,] Awweä am biese "Daach von Eleusis" hawwe'm die Römeä n'kräfdische Strisch duasch die Reschnung gemachd. De Pompeius Trogus beschrajbd des so (Justin XXXIV 3,1-4): "(§1) Mittitur itaque legatus Popilius ad Antiochum, qui abstinere illum Aegypto aut, si iam incessisset, excedere iuberet. (§2) Cum in Aegypto eum invenisset osculumque ei rex obtulisset (nam coluerat inter ceteros Popilium Antiochus, cum obses Romae esset), tunc Popilius facessere interim privatam amicitiam iubet, cum mandata patriae intercedant; (§3) prolatoque senatus decreto et tradito, cum cunctari eum videret consultationemque ad amicos referre, ibi Popilius virga, quam in manu gerebat, amplo circulo inclusum, ut amicos caperet,consulere eos iubet nec prius inde exire, quam responsum senatui daret, aut pacem aut bellum cum Romanis habiturum. (§4) Adeoque haec austeritas animum regis fregit, ut pariturum se senatui responderet." Was hääsd des? De Popilius Laenas, was de römische Gesande woar, hadd'm Antiochos also de Senatsbeschluß gäwwe, wo'eä gehaase wird, sisch aus Egybbde absemache. Wej de Antiochos dann gesaad hadd, dess'eä dess irschd emma mit seine Stabsoffziern bespresche welld, hadd der Urwell von'm Römer n'Stegge genomme unn'n Kreis rund um'n Antiochos in'n Burrem gemurld unn hadd gesaad, dess'eä da so lang drinn stih müssd, biss'eä Ja odeä Naa gesaad hedd. De Antiochos IV. hadd irschd'emmaa dumm aus de Wesch geguggd, dann hadd'eä die Belajdischung enunnägeschluggd, gesaad, dess'eä m'Senat barriern deed, unn sisch wej'n Debb aus Egybbde uff- unn devoogemachd (Polyb. XXIX 2; 27,1-10; Liv. XLII 12,3-8; XLIV 19,13f.; XLV 10-12; Val. Max. VI 4,3; Cic. Phil. 8,23; Vell. Pat. I 10,1f.; Justin XXXIV 3,1-4; Diod. XXXI 2; Zon. IX 25; App. Syr. 66; Plut Mor. 202F; vgl. dadezou Will 1979, II 320ff., unn dadezou, wej's de Seleukide voakomme iss, nachgugge bei Bikerman 1938, p. 48ff. unn zua Oioaddnung in de Römer ihr Västandnis, was mer so alles mi'm Imperium unn befreunde Stoade mache kann, de Lintott 1981, p. 62.). Des woar nedd grad wenisch, was die Römä fir die Ptolemäer gemachd hawwe. Awweä sie hawwe's vor allem fir sisch selweä gemachd unn nedd fir Egybbde unn die Ptolemäer. Selweä de Mäschdischsde soi, dess mäschd Spass! Desdewäje hawwe die Römä aach nedd dadefir gesoaschd, dess die Ptolemäer des, was'se freujeä oo die Seleukide väloan hadde (besonnäs Koilesyrije) widdeäkrieje deede. Unn se hawwe de Ptolemäer aach noch hinnerum aans uff'n Deggl gäwwe: Ihr "divide et impera" (Daal unn heärsch!) hawwe se aach am Ptolemaios VI. Philometor unn seim Broureä, m'Ptolemaios VIII. Euergetes II., ausprobierd. De Euergetes hadde die Leud von Alexandria zum Keenisch gemachd gehabbd, wej'se Anxd hawwe mussde, de Seleukid Antiochos IV. deed de ganse Loade üwweänomme. [dliii,] Die Römeä unn de Euergetes hawwe prima sesammegeschaffd, unn desdewäje mussd Philometor die Kyrenaika oo sajn klaane Broureä abgäwwe. Unn wej'eä dann aach noch Zybbeän abgäwwe solld, hadd'eä gestrajgd (dadrüwweä hadd sisch de Badian 1958, p. 109f., oasch gewunneärd, wajl'm des goar nedd in soi Bild von dene Keenische basse duud). No ja, so had'des midd Zybbeän nedd geklabbd, wajl die Römeä kaan Kriesch nedd wejjeä'm Euergetes mache wollde (Pol. XXXI 2,14; 10; 17-20; Diod. XXXI 23; Trog. Prol. XXXIV; Zon. IX 25; folsche dadebaj m'Otto 1934, p. 90ff. unn Taeger 1958, II 553; anneärsdeä de Gruen 1984, I 115f. II 694ff., deä wo nedd so schlääschd üwweä die Römeä uaddaale duud). Unn um dann die Sach bis uff's I-Dipfelsche absesischeän, hadd dann aach noch de Euergetes II. naach'm Addndaad die Römeä in sajm Desdamend als Ellaaeärwe oigesetzt (SEG IX 7. Dadezou de Otto 1934, p. 98ff.). De "Schmeärbauch" (`Physkon' uff grieschisch), wej sein Uunoome woar, woar schonn e schlau Keälsche: Die Römeä woar'n noch die aansische im ösdlische Middlmeär, die wo so e Desdamend vollstregge konnde unn deene mer's aach zougedraud hedd. So konnd de "Schmeärbauch" sajn Woi e bissi rouischeä dringge, ohne dess'eä stännisch uff's Raddegifd uffbasse mussd. Des woar de ganse Leäwenszwegg von dem Tesdamend, dess sisch kaans unn vor allem nedd die buggelisch Veäwanschafd mih oo'm veägrajfe selld, unn wej de Euergetes II. Anno 155 v.Chr. gestoawe iss, hawwe sisch die Römeä aach nedd mih drimm bekimmeäd. [dliii,4] Zwaa Menschealdeä lang, schrajbd de Taeger (1958, II 553), hedde die Römeä im Osde kaan Kriesch nemmih gejjeä n'rischdische Geeschneä fihrn musse. Awweä des hääsd nedd, dess's kaan Ärjeä gäwwe hadd, unn e Foamm von Ärjeä, wo schonn emmaa de aane odeä de anneä römische Soldoad ins Gras bajse mussd. Waj dej Zoustänn im Osde, die hadde ja nix mi'm umfassnde Inderesseausglajsch zwische Rom unn de grieschische Stoade unn zwische de grieschische Stoade unneäennanneä se duu. Unn wo noch Glud iss odeä wo e abgerissn Stromlajdung noch Safd druff hadd, da kann's gans lajschd brenne, da kann's baald n'kuazze gäwwe. Andriskos-Uffstand Anno 148 v.Chr., also aa Juhr nach'm Andriskos-Uffstand, sinn die vejjeä makedonische Rebbubligge zou'eärreä römisch Provinz gemachd woarn, unn jedes Juhr iss'n neue römische Staddhaldeä komme (vgl. Accame 1946, p. 1ff., unn Baronowski 1988 unn Ferrary 1988, p. 186ff., gejjeä Gruen 1984, p. 481ff.). Awweä aach jetz hadd's noch ville Makedone gäwwe, die wo kaa Rouh gäwwe wollde. Mer hedd maane kenne, jetz wo im Makedonische die Lischdeä ausgebloase woarn waarn, hedde die Griesche üwweähaabd nemmih uffmugge deäffe. Awweä die Griesche sinn hald immeä fir e Üwweäraschung goud. De Achäische Bund hadd widdeä emmaa Ärjeä mid'de Spaddaneä gehabbd, unn die Römeä hawwe baj die Spaddaneä gehaale. Da sinn die narrische Achäer so well woarn, des'se irschd Spadda, unn dann aach noch Rom de Kriesch eäkleärd hawwe - de "Bellum Achaicum" (Diodor XXXII 26; vgl. Deiniger 1971, p. 223ff.). Des aansische, was fir de Achäer ihr Sach gestanne hadd, woar, dess Rom groad Karthago belaacheärd hadd (des iss de Dridde Punische Kriesch, mid'dem weär mer uus noch beschäfdische). Die aansische Bundesgenosse woarn die Boioter, die wo mi'm romfreundlische Addeen bies woarn. Awweä vill gedaachd hawwe die im viaddde Jahrhunneärd so kriescherische Boioter nemmih. Die "owweärre Zejjedausnd" von de Achäer hawwe sisch seriggehaale; die Unneäschischde woarn fir'n Kriesch. Was'se sisch dadevoo veäsproche hawwe, wisse mer nedd. Uff jedn Fall wollde die achäische Führeä so ebbes wej e allgemajn Mobilisierung: De oarme Leud sinn die Schulde eäloasse woarn, unn Sklave sinn frajgeloasse woarn, wann se bajn Barrass gange sinn. Die Römeä hawwe sisch dadevoo nedd irr mache loasse unn die Achäer sesammegehaache, wo se sisch zum Kamf gestelld hawwe. Des Eänn vom Lied woar, dess de römische Feldheärr Lucius Mummius als Terrormaßnahm Korinth kuazz unn klaa gehaache hadd(e polliddisch Exembl, wej de Taeger 1958, II 554, schrajwe duud), wej de Senat'n gehaase hadd: [dliv] [dliv,1] Eärroweärd, ausgepündeärd unn - oogeblisch - m'Eärdburrem glajsch gemachd; uff jedn Fall woar Korinth n'rischdische Doddaalschoade (Liv. Per. 52; Zonaras IX 31; falsch m'Harris 1979, p. 99 soi Oosischd, die Römeä hedde dademidd n'Hannlskonggurrend veänischde wolle). Die ganse Stoade, die wo gejjeä Rom gekemfd hadde (de Achaiische Bund,Theben, Chalkis uff Euboia, de Osde von de Lokris, die Phokis unn Megara), mussde sisch bedingungslos unneäweäffe. E Senatskommissjoon hadd'n neue Veäfassunge gäwwe (wo nua middbabelle duaffde, die wo mih im Boaddmonnee hadde als wej die anneärn), unn se mussde Tribut oo die Römeä bezoahle; unn se sinn unneä die Fuchdl vom römische Staddhaldeä im Makedonische komme (Paus. VII 16,9f. - zou'eärreä Provinz hadd irschd de Augustus se im Juhr 27 v.Chr. gemachd, die Provinz Achaia; vgl. Accame 1946, p. 1ff., unn Baronowski 1988 unn Ferrary 1988, p. 186ff.). De Achäische Bund iss nedd uffgeleesd woarn, awweä polliddisch woar des e sajn Duud (vgl. Schwerdtfeger 1974). Korinth iss als Drümmeähaffe üwwerisch gebliwwe; irschd de Caesar hadd Korinth als römisch Bürjeäkollonie widdeä uffgebaud, unn irschd dadenach iss's widdeä e bedeudnd Stadd woarn (Diodor XXXII 27,1.3; Dio XLIII 50,3). Nua e poar grieschische Stoade sinn nooch'm Achäische Kriesch fraj gebliwwe, aach wem'mer saache muss, dess des nua e Frajajd uff Abruf woar, wajl des, was Korinth bassierd woar, des konnd jedm bassiern. Addeen hadd als veäsuchd, sisch mid'de Römeä goud se stelle, unn die Addeeneä hawwe se sogoar proffidierd von dem Kriesch, wajl, jetz wo Korinth nedd mih da woar, sinn die Geschäfde uff de addeenische Insl Delos als besseä gange (was de Addeeneä vill Geld oigebroochd hadd; vgl. Day 1942, p. 50ff., unn Rauh 1993) unn vlajschd hawwe se sogoar e poar Insellsche debaj kriehd (dadezou unn üwweähaabd Habicht 1995, p. 271ff.). [Taeger, Altertum II 554,1] ##554-892## [De dridde Punische Kriesch] [dliv] Unn die Römeä, die hadde zwoar baj Zama gewonne un de Hannibal in de Selbsdmoadd gedriwwe, awweä de "metus Punicus", die Karthageranxd, die woar immeä noch lebendisch (dadezou Hackl 1980). Dademidd konnd mer in Rom immeä noch Polldigg mache, unn de aale Cato iss nedd meud woarn, sisch midd sajm eewische "Et cetero censeo Carthaginem esse delendam" ("Unn im üwwerische bin isch deä Majnung, dess Karthago zeästörd weärn muß!") Franse oo's Maul se babbelle. [Taeger, Altertum II 554] Wej de Massinissa besieschd woarn woar, hadde die Römeä endlisch de leschitime Voawand (unn vlajschd aach de willkommenne Oolass), Drugg gejjeä Karthago se mache. Die Karthager hawwe gehoffd, se kennde devookomme, wann se nua alles mache deede, was die Römeä wolle. Also hawwe se sisch de Römeä eägäwwe (`deditio in fidem') unn aach die Waffe abgeliefeärd (Pol. XXXVI 3,1ff.; Liv. Per. XLIX; Diodor XXXII 6). Awweä wej die Römeä gemaand hawwe, des'sisch Karthago nemmih weährn kennd, da hawwe se dann gefoaddeärd, dess die Karthager ihr Stadd uffgäwwe sellde unn im Landes inneärre neu oogesiedld weärn sellde (Pol. XXXVI 4,1ff; dadezou Dahlheim 1968, 24ff.). Dademidd hadde die Karthager nedd reschenne kenne! Rom hadd also mi'dene Karthager gespilld, wej die Katz mid'm gefangene Mäusi. Nua woar in dem Fall s'Mäusi (die Karthager) duaschaus fähisch, de Katz (de Römer) noch'emmaa wih se duh, bevoa se uffgefresse weärn selld. Unn so hawwe sisch die Karthager fraj nach dem Moddo "Auf Volg, staj uff, unn Stuamm, brisch los!" neu bewaffned unn die Fesdungsoolaache von Karthago veäletzd. Die Römeä hawwe nedd schlääschd gestaund, awweä wenischsdns hadde sisch jetz die Karthager zwaamaa ins Uurääschd gesetzd, wajl dej hadde nedd nua de Veädraach von 201 v.Chr. gebroche, sonneärn aach die `deditio' gebroche (dadezou Saumagne 1931). Unn wann die Römeä im Rääschd woarn, konnde se nua gewinne! [Taeger, Altertum II 554] [dlv,1] Wej s'oarme Korinth hawwe die Römeä aach Karthago m'Eädburremm glajschgemachd unn die Woisdenaj veädammd in alle Eewischkajd (s'gibbd aach noch die schie Geschischd, s'Gebied, was'emmaa Karthago woar, wier midd Saalz oigesääd woarn - gell, da falle aam gleisch die Schildbürjer oi - awweä dadezou Warmington 1988). Aus'm ajenndlische Gebied rund um Karthago (also praggdisch de "Landkrajs Karthago", unngefihr s'heudische Tunesie), daadraus hawwe die Römeä sisch ihr Provins Affrigga gebaud. Dess alles Anno 146 v.Chr. [dlv,2] De aale Massinissa, deä Gauneä unn Krieschsdrajweä, hadd noch eäleäwe müsse, wej'm Cato soi Saad uffgange iss, unn dess die Römeä selweä gejjeä dess schiene Karthago voagange sinn, dess wo de Massinissa selweä hadd oisagge wolle (App. Lib. 94). Desdewäje iss'eä aach de römische Offziern nedd im'n Hals gefalle, wej se in Affrigga geland sinn. Nua mi'm Scipio Aemilianus iss dess anneäsdeä geweäse, wajl dess ja de oogenommene Enggelsuh von seim aale Kammeroad Scipio Africanus geweäse iss. Unn wej's ans Steärwe gange iss (mir sinn jetz Oofang 150 v.Chr.), hadd'eä n'Scipio Aemilianus zou seim Desdamendsvollstreggeä gemachd, wajl'eä Anxd hawwe mussd, dess soi draj Bouwe sisch wejjeä de Eäbbschafd oo die Gurjl gih deede, wass ooscheinend in deere Sibbschafd nedd anneäsdeä woar wej baj uuseäne Baueändynnasdije in de Werrera (so duud dess Ilevbare 1981 deude; de Taeger Fritz - 1958, p. 555 - siehd hier die Römeä midd ihrm "Daale unn Heäsche"-Gemäsch am Weägg). De Scipio hadd dann defir gesoaschd, dess jedeä soi Daal kriehd hadd. De Ellsde, de Micipsa, hadd e bissi mih se saache gehabbd wej soi Breureä (App. Lib. 106). De Micipsa woar'n rouische Keäll, deä wo de Römeä kaan Ärjeä gemachd hadd. Nua uff Mauretanije mussde se e Aache hawwe; dess woar hald absajds unn desdewäje aach frajeä. [Taeger, Altertum II 555,2] [dlv,3] Unneä'm Strisch woar Rom aaach jetz noch voasischdisch mi'm Eärrooweärn unn Annegdiern. Groad emmaa de Keännberajsch iss römisch Provins woarn. Gans anneärsdeä woar des im Spanische. S'gibbd da so'n Witz: S'klingld, unn drause stiehd'n junge Keäll, unn deä sääd: N'Gude, Heärr Fischeä, isch wolld ihr Fräulajn Dochdeä zum Fische abhole. Da sääd de Mann: Awweä mir schrajwe uus üwweähaabd nedd Fischeä, mir schrajwe uus Hoggl! No ja, sääd da de junge Keäll, isch wolld nedd glajsch mid'de Dür ins Haus falle! Gell, so woar's aach mid'de Römeä in Spanje: In Spaanje sinn die Römeä die uumiddlboare Eärwe von de Karthager geweäse. [dlv,4] Wej mer gesejje hawwe, woarn die Römeä schonn voa 201 v.Chr. im Spanische präsent (Ebro-Veädraach, Sagunt unn so: Gell, jetz fälld's Ihne widdeä oi!). Awweä irschd nach 201 v.Chr. hawwe se mid'de sysdemadisch Eärooweärung unn Annexjoon oogefange. Unn aach wann se noch die Hugge vollkriehd hawwe, hawwe sisch die Römeä nemmih aus'm Spanische abgemachd. Unn bis 133 v.Chr., wo Numantia gefalle iss, hawwe se ofd genungg die Hugge vollkriehd. Irschd unneä'm Augustus iss de letzde fraje Brogge von Spanje, de äußeärsde Noaddwesde, "pazifizierd" woarn. Dej langwierische Kriesche sinn de besde Bewajs fir de Römeä ihrn fesde Eärrooweärungswille. [dlv,5] Unn schonn im Juhr 197 v.Chr. hawwe die Römeä Spanje zum Provinzjaalland eäkleärd midd zwaa Provinse unneä Prätorn: Hispania Citerior (de Noaddosde) unn Hispania Ulterior (de Südosde; vgl. Götzfried 1907). Unn jetz uffgebassd: De iss gans kloar n'territoriale Besitzoospruch, unn des iss umso bemeäggnsweärdeä, wajl die Römeä ja nua die Küsderegjoone beheärschd hawwe. Die Eärischdung von dene Provinse woar also ejjeä e Programm unn'n Wexl uff die Zugunfd. [dlv,6] Fir die Römeä woarn die spanische Provinse n'Goldesl: Die rajsche Küsdestädd mußde moadds blesche oo die Römeä; unn die Keälle ihr Geld nedd frajwillisch errausgeriggd hawwe, hawwe die Römeä ihr Soldoade geschiggd. Mer kann saache, dess die spanische Provinse s'Musdeäbajspill fir Mißwiaddschaft von de römisch Veäwaldung woarn sinn. In Veäbindung mid'dene Veähäldnisse tauche im Juhr 171 v.Chr. s'irschde Maa besonneärre Gerischdshöf uff (Repetundengerischdshöf), die wo gejjeä'n Amdsmißbrauch voagih sollde. Ab'm Juhr 149 v.Chr. woar des e stännisch Oirischdung, awweä geholfe hadd's nedd vill. Kaa Wunneä, dess die Römeä im Spanische ville Uffstenn duaschsestih hadde. [dlv,7] Sajd'm Juhr 197 v.Chr. hadd's dann aach n'gruhse Uffstand gejjeä die Ausbeudeä gäwwe, unn da hawwe nedd nua die Küsdestädd, sonneärn aach s'Binneland middgemachd. De Consul Cato d.Ä. had'dann 195 v.Chr. widdeä fir Rouh im Kaddong gesoaschd, awweä 194 v.Chr. hadd's schonn widdeä neue Uffstenn gäwwe. Anno 191 v.Chr. hawwe die Iberer n'römische Staddhaldeä feäddischgemachd. Unn widdeä mussd Rom frische Drubbe schigge unneä'm Aemilius Paullus. Unn deä had'dann soi Soldoade sieschrjasch bis ins Lusitanische gefihrd. Unn wajl's daueähafd Rouh gäwwe solld, hawwe die Römeä die Gannisoonsdurbbe im Spanische von zwaa uff vejjeä Legione eähöhd. [dlv,8] Awweä de status quo had'de Römeä nedd gelangd: Middlspanje, s'keltiberische Keärnland, woar's Ziel von de wajdeärre Eärooweärungszüsche. Von 180-178 v.Chr. hawwe die römische Staddhaldeä alle baad im Middlspanische gestanne. De aane woar de Sempronius Gracchus (de Grache ihrn Vaddeä), unn deä hadd ooschajnd friedlische Veädrääsch mid'de Keltiberer abgeschlosse: Die mussde die römisch Voamachd ooeäkenne, Tribute zoahle unn Drubbe stelle. Des hadd vljaschd die folschnde 25 Juhrn Friedn gebrachd. [dlv,9] De vlajschd grissde - unn doch veägeblische - Schlaach gejjeä die römisch Heäschafd woar de Viriathus-Uffstand. Oogefange had'des im Juhr 154 als lokales Eäajgnis im Lusitanische: Irschd hawwe die Lusitanijeä Üwweägriffe uff römisch Gebied gemachd, dann hawwe die Römeä degejjeägehaale, no ja, wej des hald so gihd. Awweä dann had'de Galba, de Staddhaldeä von de Hispania ulterior, Anno 151/150 v.Chr. dej Oogelejjnhajd dadefir mißbrauchd, sisch soi Segg vollsemache. S'Enn vom Lied woar'n gruhse Uffstand im Lusitanische unn in Zendralspanje unneä dem Lusitanijeä Viriathus (dadezou immeä noch m'Gundel 1961 sajn RE-Addiggl), deä wo m'Galba sajm Ooschlach endkomme woar. [dlv,10] De Viriathus (sajd 147 v.Chr. de OB von de Uffstännische) unn soi Leud hawwe de Römeä s'Leäwe gans schieh saueä gemachd; die Römeä hawwe wajdgejjnd die Kontroll veäloarn. Was woarn die Gründe fir'm Viriathus sajn Eäfolsch? - Unneästützung duasch die Iberer von außeähhalb von Lusitanije; - De Viriathus hadd nedd vill von gruhse Schhlachde gehaale, wo die römische Legione üwweälejje woarn; die Uffstännische hawwe in de Berje so e Oard Guerilla-Kriesch geführd (unn woarn nedd vill weenischeä als wej ihr Noochkomme gejjeä m'Napoleon soi Fransuse!); - Rom hadd noch anneärre Kriesche am Laafe ggehabbd (de Dridde Punische Kriesch unn de Achäische Kriesch unn so) unn konnd desdewäje soi Drubbe nedd ausrajschnd veästeägge. [dlv,11] Anno 145 v.Chr. wollde die Römeä in die Volle gih unn hawwe e neu konsularisch Heär (zwaa Legione stagg) nach Spanje geschiggd. De Viriathus hadd awweä alle zwaa Konsule besieschd. Unn Anno 141 v.Chr. hadd sisch de römisch Prokonsul Q. Fabius Maximus Servilianus midd sajm ganse Heär eägäwwe musse, unn Rom hadd Friedn mi'm Viriathus gemachd: Lusitanije soll fraj soi, unn de Viriatus soll de Römeä ihrn Freund soi. Dadefir had'dann de Viriathus s'geschlaachenne Heär vom Servilianus laafe loasse (App. Ib. 294f.; Liv. Per. LIV). [dlv,12] Awweä Rom weär nedd Rom geweäse, wann des des "Happy End" geweäse wier (des gibbd's hald nua bajm Asterix unn bajm Obelix, die wo sisch ja aach emmaa im Spanische errimdrajwe). Schonn im Juhr 140 v.Chr. had'de Pompeius de Friedn gebroche, unn Anno 139 v.Chr. hadd's dann de Caepio gepaggd, de Viriatus im die Egg se bringe (üwweä'm Caepio soi Macheschafde unn die Roll vom römisch Senat vgl. Kostial 1995, p. 138ff.). Dadenach konnde die Römeä Lusitanije besetze, ohne noch gruhs Meuh se hawwe (App. Il. 296ff.). [dlv,13] Awweä (unn da iss noch e Parallel zu de uubeugsame Gallijeä!) da woar noch die Stadd Numantia im Noaddspanische (vgl. Schulten 1933 üwweä die Geschischd von dere Stadd), unn Numantia hadd voa de Römeä nedd de Schwans oigezooche. Aach die Numantineä hawwe die Römeä feeschdisch gemachd unn se e poar maa besieschd. Anno 137 v.Chr. hawwe se de römische Feldheärr C. Hostilius Mancinus midd sajm Heär oigekessld, unn de Mancinus hadd sisch de fraje Abzuch eäkaafe musse mi'm Friednsveädraach: Numantia selld uuabhängisch soi. Awweä de Senat in Rom woar goarnedd sefridde mi'm Mancinus, had'de Veädraach nedd ooeäkannd unn hadd sogoar de Numantineä oogeboode, de Mancinus oo se ausseliffeärn, dess die Göddeä wejjeä dem Veädraachsbruch nedd bies weärn deede. Die Numantineä wollde de Mancinus awweä aach nedd (App. Ib. 347ff.; Vell. Pat. II 1,4f.; Val. Max. I 6,7; Eutr. IV 17; dadezou Simon 1962, p. 147ff.). [dlv,14] Irschd wej die Römeä ihrn frisch eäprobde Subbeästar gehold hawwe, de Scipio Aemilianus, iss's vorann gange gejjeä die Numantineä. Anno 133 v.Chr. had'de Scipio Aemilianus die Stadd nach achdmonadischeä Belacheärung eärooweärd unn zeästörd. Die Oiwohneä sinn in die Sklaveraj veäkaafd woarn, unn's Gebied hawwe die anneärn Keltiberer kriehd (üwweä de Römeä ihr Kriesche in Spanje s. Simon 1962). [dlv,15] Die Tendens woar kloar: Die Römeä wollde s'ganse Spanje. Unn des Spanje woar ja bekannd fir soi rajsche Edlmedallvoakomme (besonneäs Silweä). Awweä hawwe die Römeä des alles uff sich genomme, wajl se dej Mine hawwe wollde? No ja, mer kennd die Eärooweärung vom karthagische Spanje schonn midd karthagerfajndlische unn wiaddschafdlische Gründe eäkleärn. Awweä dess die Römeä die gans Iberisch Halbinsl hawwe wollde, des kam'mer sisch nua midd rajneä Machdpollidigg eäkleärn (Foaschungsüwweäbligge üwweä die Römeä in Spanje gibbd de Garcia y Bellido 1972 unn de Tovar 1975; no ja, dej zwaa Monografije von Sutherland 1939 unn Wiseman 1956 deäff mer aach nedd veägesse). [Taeger, Altertum II 556/ Gesche VL] 3. De Judde ihrn Frajajdskamf [Hier muß der Schwerpunkt geändert werden; Taeger legt den Makkabäern ein übertriebenes Gewicht bei; im Grunde ist es doch nur eine der zahlreichen Fronten im Seleukidenreich!] Unn s'selld nemmih lang daueän, dess die Arsakide nedd nua de aale achämenidische unn dann seleukidische Tiddl "Keenisch von de Keenische" oonomme deede (dadezou Wolski 1982-84 - unn deä hadd werglisch Ahnung baj de Arsakide!), sonneän aach ihr gierische Hänn nach Mesopotamie ausgestreggd hawwe; deä stännische Zuures in de Seleukide ihrne Famillje hadd de Parther dadebaj noch geholfe, die Rolle se dausche: Die Nachfoahrn vom Seleukos Nikator woarn druff unn droo, baj de Urenggl vom Arsakes, dem Bandidd, die Knääschde se mache. Aach ville annerre Stoade unn Städde hawwe sisch in deere Zajd vom Seleukidereisch abgesetzd, awweä kaans doodevoo woar so eäfolschreisch wej die Parther; dene am nächsde iss noch de Armenierkeenisch Tigranes d.Gr. komme, awweä aach eä unn soi Dynnasdie sinn uff die Plätze veäwisse woarn. [Taeger, Altertum II 556, 2. Absatz] [Antiochos IV. als Judenverfolger? Gruen 1993 einarbeiten!] [Taeger, Altertum II 559 unten] Wej die Römeä de Antiochos IV. aus Egybbde errausgeschmisse hadde, woar des aach fir ville Leud im Seleukiderajsch e Bodschafd, des's mi'm Antiochos nemmih wajd heä woar. Unn so woar's aach in Jerusalem, wo's enge Beziehunge zou de Judde von Alexandreia gäwwe hadd. Waschajnlisch hawwe gehoffd, mer jetz defir sorje, dess Koilesyrije widdeä baj's Ptolemäerrajsch komme deed. Awweä se hadde ihr Reschnung ohne de Antiochos gemachd, wajl deä woar ja uff'm Rüggzuuch aus'm Egybbdische unn groad in de Neh von Jerusalem. Unn de Antiochos hadd nedd lang gefaggld: Wej Schabbes woar, hawwe soi Soldoade die Stadd besetzd unn ausgeplündeärd, aach de Tembl iss nedd veäschond woarn; die Fesdungsoolaache sinn zeästörd unn ville Leud sinn massakrierd odeä veädriwwe woarn (I Makk. 1: 20ff.; II Makk. 5:11ff.). [Taeger, Altertum II 560 oben] (zou neue Büscheä üwweä die Makkabäer s. Kreißig 1982) [Taeger, Altertum II 560, unten] Die Veäbabbde sinn mid'de Makkabäer gange, unn aach sonsd allminanneä die, die wo uusefriddn woarn, die Baueärn unn die Gesetzestreue. Dess hadd'n rischdische Fläschebrand gäwwe, unn ofd gennuch hadde de Seleukide ihr Soldoade gejjeä de Makkabäer ihr Üwweämachd nix mih se melle. Des woar n'hadde Brogge fir die makedonische Millidärsiedleä, unn die Judde woarn aach damuals schonn kaa schlääschde Soldoade. Baald hadde die Makkabäer rischdische Ammejje, die wo nedd schlääschdeä ausgerüsd woarn als die Seleukidedrubbe. Naddirlisch hawwe aach die Makkabäer ab unn zu oaddendlisch ihr Feng kried, awweä unneä'm Strisch iss's als schlääschdeä woarn fir die Seleukide: Nedd wejjeä de Makkabäer ihrne Krieschkunsd, sonneän wejjeä de Strajderajje im'n Droon. Desdewäje hadd's baj de Seleukide als mih Zuchd unn Zuures gäwwe hadd (zou de Kamfhandlunge besonneäs de Bar-Kochva 1989). Unn aach die Römeä duafde naddirlisch nedd fehle, wann's droogange iss, s'Seleukiderajsch als schwäscheä se mache. Nedd midd Waffegewald, dess hedd ja Imstänn gemachd, awweä so midd Dibblomaddie unn Stischelaje, unn immeä woarn se im Rääschd. Aach die Makkabäer sinn de Römeä im'n Board gange unn von'n ooeäkannd woarn (dadezou Momigliano 1989). *** Sogoar de Oiwohneä vom Seleukidereisch woar deene Römeä ihr Gemmäsch schonn zou vill: 163/2 v.Chr. hawwe die Leud von Laodikeia am Meer de römische Gesandte Cn. Octavius aafach duudgehaache; deä Keäll woar nemmlisch baj dere Gesandschafd debaj geweäse, die wo wejjeä de Oihaldung vom Friddensveädraach von Apameia errumschnüffelle solld unn dadefir gesoaschd gehabbd hadd, dess de Seleukide ihr Krieschsschiffscheä veäbrennd unn ihr Ellefande duudgemachd woarn sinn (Pol. XXXI 2,9-11; 11,1-3; 33,5; XXXII 2,1ff.; Diod. XXXI 29; App. Syr. 46f.; Zon. IX 25; dadezou Gómez Espelosín 1986 - uff spaanisch - unn besonneäs de Marasco 1986 - uff iddaljeenisch; als'm Cn. Octavius, n'Urwl unn Fuldeä, soi peäsönlisch Pesch unn Veäsaache duud de Gruen 1984, I 127f. unn 1976, p. 81ff., des deude: Desdewäjeä hedde die Römeä aach wajdeä nix gemachd). [Taeger, Altertum II 561, 2. Absatz Mitte] [Hier, bevor die röm. Geschichte wieder im Mittelpunkt steht sollte das Kapitel über den Freiheitskampf der Juden umgewandelt werden in ein Kapitel "Untergang der Seleukiden & Aufstieg der Parther", um die jeweiligen Infos aus Justins Büchern XXXIV-XLII unterzubringen. Gute Vorlage: Kuhrt/Sherwin-White 1993, dort das letzte Kapitel. Am Ende von lib. XLII ist von den Reitervölkern nördl des Baktrerreiches die Rede; histor. Roman von Bradshaw 1992 über Beziehungen zw. Baktrern & Saken aus Ferghana z.Z. der Tocharerinvasion & z.Z. des letzten baktr. Kgs Heliokles Dikaios (s. Art. im Kleinen Pauly); Heliokles verheiratet seine Schwester an Sakenkg Mauakes, aber die verliebt sich in dessen Sohn, am Ende Happy End; keine hohe Lit., zudem wird Motiv Seleukos I. - Stratonike - Antiochos I. aufgearbeitet (verliebt in die junge Stiefmutter); aber schön, daß auch diese vergessen Provinz mit Roman bedacht wird] ---------------------------------------------------- [dlxii] [dlxii,1] s'viadde Kabbiddl [dlxii,2] S'Zajdaldeä von de römisch Rewoluzjoon [dlxii,3] A. Die irschde Refoamme [dlxii,4] 1. Domina Roma [Taeger, Altertum II 562] -------------------------------------------------- [dlxiii] Wej's ims Rajsch gestanne hadd - Adel unn Kabbidalisde [dlxiii,2] Die Römeä mussde immeä wajdeä Kriesche fihrn, alle Juhrn widdeä, so wej's Chriskinnsche komme duud. Awweä s'iss nemmih so gelaafe wej geschmierd. Goud, dej Kriesche woarn kaa Messeä oo de Kehl von de Römeä ihrm Rajsch, awweä wej die Wehrflischdische im Iddaalische spitzkriehd hadde, dess die Schangs, duud in Spanje se blajwe, gans shieh gruhs woar, awweä des des mid'de Krieschsbeude nedd so wajd heä woar, no ja, also da wollde die Keälle im Iddaalische nemmih, unn, die selwe Römeä, die wo gejjeä'n Hannibal noch a Ammee nach de anneä aus'm Burrem gestamfd hawwe, die hadde uff aamual nedd mih genungg Soldoade (Horvath 1994, p. 91f.). S'woar mih als wej nua ebbes faul in de Römeä ihrm Stoad. [Taeger, Altertum II 563,2] [dlxiii,3] S'hadd weenische Leud gäwwe, die wo ebbes hadde von dene ganse Siesche unn Eärrooweärung, awweä s'hadd vill mih Leud gäwwe, die wo nix dadevoo hadde odeä dene es als schlääschdeä gange iss. Uff de Sajd von de Gewinneä woar die römisch Nobilidäd. Fir dej, schrajbd de Christ (Christ 1994, p. 91f.), woar de Zwedde Punische Kriesch n'rischdische Triumph, wajl mid'de Opposizjon woar nedd vill luus, unn dann muss mer sisch emmaa voastelle, wej des woar, wann die Gesande aus de hellenisdisch Weld komme sinn unn voa de römische Senadoorn baald uff de Knej gekroche sinn. Unn noch besseä: Da hadd's hellenisdische Heäscheä gäwwe, die hawwe sisch selweä als "m'Senat soi Frajgeloassene" gehaase! Die Adlsheäschafd woar druff unn droo, e geschlossen Gesellschafd se weärn, wajl als wenischeä neue Leud (homines novi) hawwe's gepaggd, consul se weärn; awweä uff de anneä Sajd woar da e Handvoll aale Famillje (von de Patrizijeä die Aemilii, die Claudii, die Cornelii unn die Valerii, von de Plebejeä die Livii, die Sempronii unn die Caecilii Metelli), die hawwe s'miesde unneä sisch ausgemachd: Von dene zwaahunneärd consules, die wo's zwische de Juhrn 233 unn 133 v.Chr. gäwwe hadd, sinn mih wej e Viaddl aus groad emmaa fünf Famillje komme! Die Senatsarisdokradie hadd sisch als mih von de anneärrn Leud abgesetzd, so de Christ wajdeä (Christ 1994, p. 92). Unn des hawwe se aach deudlisch gezajschd midd ihrne Eährezajsche unn Sondeärääschde. Unn wischdisch woar die Standesolidaridäd: Pagg häägd sisch, Pag veädrägd sisch, awweä s'deäff kaaneä aus de Raj danse. Dess's unneä de Senadoorn so Grubbe gäwwe hadd, die wo ennanneä nedd greu woarn unn midd'ennanneä riwalisierd hawwe, Schwamm drüwweä, awweä wann sisch n'aanslne Mann üwweä die anneärrn gestelld hadd, da hadd's Jochd gäwwe. Den hawwe se klaa gemachd. Bewajse sinn die Scipioneprozesse unn was aus'm Scipio Africanus woarn iss. Aach die lex Villia annalis aus'm Juhr 180 v.Chr. woar so e Disziplinierungsmaßnahm: Da hadd drin gestanne, wej aald mer soi muss, wem'mer fir e bestimmd Amd kandidiern will unn wej lang mer zwische zwaa Ämdeä woadde muss unn so (Liv. XL 44,1: "Eo anno rogatio primum lata est ab L. Vilio tribuno plebis, quot annos nati quemque magistratum peterent caperentque." Dadezou Evans/Kleijwegt 1992 unn Hackl 1982, p. 24 unn Develin 1979, p. 81ff.). So wajd de Christ. -------------------------------------------------- [dlxvi] Domina Roma [dlxvi,2] So gejjeä 137 v.Chr. hadd's dann uff Sizilje de irschde Krach gäwwe, wodraus dann spädeä de irschde sizilische Sklawekriesch woarn iss (zou de Dadierung vgl. Rathke 1904, p. 25ff.94). De hadde Keärn von dere Sklaverevolde, des woarn Leud aus Apameia im Noaddsyrische unn anneärrn syrische Griesche, die wo als Sklave nach Sizilje veäkaafd woarn warn. Unneä dene woar'n Keäll, deä wo Eunus gehaase hadd, unn deä iss dann de charismatische Ooführeä von dem Uffstand woarn. De Eunus hadd se nemmlisch glaawe gemachd, eä kennd (wej de Pyrrhus) Krangge widdeä gesund mache, die Zukunfd voaheäsaache unn direggd mid'de Göddeä babbelle. Unn so, wej's dehaam im Seleukiderajsch üblisch woar, hadd sisch de Eunus zum Keenisch gemachd, hadd sisch in Antiochos imgedaafd unn hadd sisch n'Hofstaod zougeleeschd (Diod. XXXIV/XXXV 2,1-23). [Taeger, Altertum II 566,2] ----------------------------------------------- [dlxviii] Domina Roma [dlxviii,2] De Q. Ennius (Lidderadur baj Christ 1994, p. 46) woar'n halwe Griesch aus de Messapijeästadd Rudiae. De M. Fulvius Nobilior had'de Ennius Anno 189 v.Chr. uff sajn Ätolije-Feldzuuch middgenomme, so als e Oard "Hofdischdeä". Mid'de "Annales" (dadezou Skutsch 1985) hadd'eä de Römeä so ebbes wej e Nazjoonalepos geschenggd. Dadroj hade Ennius die gans römisch Geschischd vom Aeneas, wej eä aus Troja komme woar, bis üwweä'n Zwedde Punische Kriesch ennaus, vlajschd bis de Ennius selweä gestoarwe iss, fesdgehaale, unn in Hexametern. Awweä aach sonsd had'de Ennius vill geschriwwe. Sogoar so e Oard Triumphallied uff'n Scipio Africanus, wej deä gestoarwe iss (dadezou Scholz 1984). Von'm besseärre Schlaach woar de Titus Maccius Plautus (ca. 250 - 186 v.Chr.; vgl. Gaiser 1972, Hughes 1975 unn Segal 1981). Dess woar aach n'Beuderömeä, nemmlisch n'Umbrer aus Sarsina. Als Schauspilleä hadd'eä oogefange, awweä spädeä hadd'eä aach selweä Stügge geschriwwe unn arrangschierd. Ja, arrangschierd, wajl s'miesde iss nedd so rischdisch uff sajm ajenne Misd gewachse, sonneän die miesde Stügge woarn Üwweäsetzunge aus'm Grieschische, aus de "Jüngeä Kommödje" (vgl. Webster 1953), die de Plautus awweä so rischdisch schenjaal fir de Römeä ihr Geschmeggeä serääschdgemachd. Unn dess hadd'eä so defdisch unn witzisch gemachd, dess's aach heud noch so rischdisch Spass meschd. Unn desdewäje sim'mer aach nedd so rischdisch draurisch, dess die miesde grieschische Voalaache üwweä'n Jordan gange sinn. Dadebaj had'de Plautus nedd vill Resbeggd voa sajne Voalaache gehabbd: Eä hadd se sisch so serääschd geschnitzd, wej eä se groad gebrauchd hadd, dess erraus, dess ennoj, unn manschmual hadd'eä aach aus zwaa mach aans gespilld (fir die Kommödje "Amphitruo" z.B. vgl. Calder 1947, Genzmer 1956, Steward 1958, Stärk 1962, Büchner 1968x, Romano 1974, Reinhardt 1974, Lefèvre 1982 unn Trenkle 1983). Unn erraus iss rischdisch Volgsdeaadeä komme, wej's aach de Wöhr Lia ihrn Drubb geänn hadd. Unn ville von dene Stügge, aus dene de Plautus eschde Knalleä gemachd hadd, sinn spädeä immeä widdeä beawwajd woarn. Aus'm Plautus sajm "Amphitruo" hawwe u.a. de Fransuus Molière unn de Heinrich von Kleist ajenne Stügge gemachd (vgl. Ernout 1949, Dyer 1951-52, Shero 1956 unn Szondi 1966; so gans im allgemajne immeä noch güldisch de Reinhardstoettner 1886). Als Bajspill, dess mer emmaa sejje duud, was so in'm Plautus-Stügg bassierd, die andigg Inhaltsoogaab (uff Laddajnisch "argumentum") vom "Miles Gloriosus" (`De glorrajsche Soldoad'): N'junge Keäll aus Addeen hadd sisch in e Hetär (De Plautus nennd se "meretrix", `Huur', awweä e Hetär iss ejjeä e `Kurtisane', e Geliebd, deä wo mer de Unneähald unn so bezoahle duud, Anm.) veäguggd, unn dej hadd'n aach geänn gehabbd. Awweä eä mussd foadd nach Naupaktos (im Ätolische, Anm.). In dere Zajd dann iss'n Soldoad hinneä dere Hetär heägeweäse, unn deä hadd se gejjeä ihrn Wille nach Ephesos veäschlebbd. De Sklave von dem Addeeneä hadd sisch dann oigeschiffd, wajl'eä sajm Heärr melle wolld, was bassierd iss (Melle mäschd fraj! Anm.). Awweä unneäweeschs weärd'eä geschnabbd, unn als Gefangeneär groad dem Soldoad geschenggd. De treue Sklave schrajbd dann oo sajn rischdische Heärr, dess'eä nach Ephesos komme selld. Dess mäschd de junge Mann aach, kimmd schnell nach Ephesos und find groad in de Nochberschafd von dem Soldoad (direggd neewe droo) Unneäkunfd baj'm aale Freund von sajm Vaddeä. De Sklave, aach nedd faul, häächd e Loch in die Wand, dess die Liebesleud baj'ennanneä komme kennde. Awweä n'Wäschdeä vom Soldoad siehd, wej se sisch küsse duun. Awweä dem Debb mäschd de Sklave wajs, s'wier e anneä Fraa geweäse. De Sklave mäschd dann'm Soldoad wajs, die Nochbeärschfraa welld nix mih von ihrm Aale wisse unn deed ihn, de Soldoad, geänn hoiroade, wann'eä sisch von dere Hetär drenne deed. De Soldoad schiggd also die Hetär foadd unn lässd sisch aach midd Geschengge nedd lumbe. Unn wej'eä im Nochbeärhaus uffkreuze duud, duun'se'n schnabbe, unn'eä weärd noch als Ejjebrescheä bestroafd (vgl. aach Lefèvre 1984). Fir uus heud (unn vlajschd aach fir Frau Sommer) iss uff jedn Fall de Plautus die Krönung von de römisch Kommödje, wo mer aach vill draus leänne kenne, wej die aafache Leud nedd nua gebabbld, sonneän aach wej se geleäbd unn gedoochd hawwe (vgl. zum Blajstifd fir'n "Amphitruo" Galinsky 1966): M'Plautus soj Stügge sinn'n wischdische Born fir die hellenisdisch unn römisch Geschischd im zwedde Joahrhunneärd voa. Es sinn aach noch e poar Stügge vom Terenz üwweäliefeärd, deä woar aa Gennerazjoon jüngeä wej de Plautus, awweä da iss nemmih so de rischdische Schwung unn die Volxpiffischkajd droi. Nach'm Terenz hawwe mer kaa aansisch eähaalen Stügg mih, dess ganse Gelleäsch weärd aach nedd vill gedaachd hawwe: Mer iss dann üwweähaabd devoo abkomme, kombledde Deaadeästügge uffsefihrn. Unn mid'de iddaalische Lusdspillfoamme, de Atellane unn'm Mimus, die alle baad kürzeä als die Kommödje woarn, woar aach baald nemmih vill luus: Kaa Nivea, vill Klimbim (zou dem ganse vgl. Duckworth 1952 unn Lefèvre 1973). [Taeger, Altertum II 569, Mitte] So e rischdisch römisch Geschischdsschrajwung, die aach in dere Zajd oofange, genaueä in de Zajd vom Zwedde Punische Kriesch. Dej irschde Doarstellunge woarn noch uff Grieschisch unn sinn mid'de Nome Q. Fabius Pictor, L. Cincius Alimentus, C. Acilius (Liv. Per. LIII; Cic. De off. III 115; Dion. Hal. III 67) unn A. Postumius Albinus (Cic. Brut. 81; Cic. Acad. Prior. II 137; Pol. XXXIX 1; Geellius XI 8) veäbunne (vom Enn vom 3. Jahrhunneärd bis in die Midd vom 2. Jahrhunneärd v.Chr.; dadezou de Foaschungsüwweäbligg von Timpe 1972). Mer hadd sisch ofd üwweäleeschd, weswäje dej Keälle uff Grieschisch geschriwwe hawwe. No ja, die Gebildede in Rom, die konnde schonn grieschisch babbelle, awweä die miesde Römeä konnde des nedd. Dej römische Geschischdsdoarstellunge uff Grieschisch weärn Propaganda fir die grieschisch Nochbeärschafd gewäse soi. Des bassd aach zou de Enstejjungszajd von dene Weägge. De irschdem de Fabius Pictor hadd im Zwedde Punische Kriesch geschriwwe, deä wo ja nedd nua die Wesdgriesche, sonneärn aach s'grieschische Muddeäland in Middlajdnschafd gezooche hadd: Anno 215 v.Chr. gibbd's des Bündnis zwische Hannibal unn'm Philipp V. von Makedonje, wodraus dann de Irschde Makedonische Kriesch enstanne iss. S'soll ejjeä e karthagerfreundlisch Stimmung baj de Griesche gäwwe hawwe. Unn solang die Römeä geglaabd hawwe, se wiern uff e goud Stimmung baj de Griesche oogewiese, unn solang karthagerfreundlische grieschische Geschichdsschrajweä die gajsdisch Heäschafd hadde, solang hawwe Römeä uff Grieschisch geschriwwe unn veäsuchd, e Gejjeöffendlischkajd se schaffe (anneärsdeä die Uffsetz von Bömer 1952 p. 42f. unn 1953, p. 201ff.: S'hedd hald noch kaa geschajd laddajnisch Prosasproach gäwwe, dadefir awweä s'üwweämäschdische Voabild von de grieschisch Geschischdsschrajwung). De wischdischsde "Griesche" aus dere Mannschafd woar de Q. Fabius Pictor (üwweä dem soi Leäwe unn Weägg vgl. Momigliano 1960 unn Frier 1979, p. 227ff. unn Verbrugghe 1980). Eä hadd "annales" geschriwwe, als de Römeä ihr Geschischd von de Oofäng bis in soi Zajd, was hald in jedm Juhr so bassierd iss (Dion. Hal. I 6,2; Cic. De div. I 43; s'hadd aach laddajnische Annale unneä'm Fabius Pictor sajm Nome gäwwe, awweä die woarn nedd von'm; anneärsdeä de Mattingly 1976). Mir wisse hald vom Fabius mih als von de anneärn, wajl'n de Polybios als Born genomme hadd. De Fabius iss gejjeä mi'Griesche Philinos von Agrigent soi Doarstellung vom Irschde Punische Kriesch voagange (Pol. I 14f.), unn vlajschd hadd'eä gejjeä des oogeschriwwe, was die Griesche Chaireas, Sosylos von Sparta unn Silenos von Kaleakte üwweä'n Hannibal unn de Zwedde Punische Kriesch veägrajd hawwe (Pol. III 20,5; Nep. Hann. 13,3; vgl. Momigliano 1960, p. 316ff.). De Fabius Pictor woar kaan klaane Schrajweä, deä wo von sajm Griffl leäwe mussd, sonneän eä iss aus de gens Fabia errausgestammd, woar Consul geweäse unn hadd zum Kollegium der Pontifices geheärd. Unn mid'dem tybbisch römische Familljestolz hadd'eä dadefir gesoaschd, dess soi Fabier e besonneä Roll in de römisch Geschischd spille konnde. Des woar e Foamm von Geschischdsveäfälschung, die mer baj de Griesche nedd so kenne. [Taeger, Altertum II 569,2] Wej's dann nemmih niedisch woar, de Griesche aan voasebabbelle, da fengd die laddajnisch Geschischdsschrajwung oo. Awweä die Annale-Foamm, die wo de Fabius Pictor voagäwwe hadd, unn dees Fajeärn von de ajenne Vorfahrn unn Veäwanschafd, die Elemende sinn gebliwwe. De M. Porcius Cato (zou dem aale Knoche vgl. de RE-Addiggl von Gelzer/ Helm 1953 unn die Leäwnsbeschrajwung vom Astin 1978), de Cato d.Ä., woar de Begründeä von dere Geschischdsschrajwung. Dadebaj woar de Cato aach im Grieschische n'gebilde Mann. Mer veäzehld sisch, eä hedd Anno 209 v.Chr. in Tarent n'pythagoreische Philosoph besuchd (Cic. De sen. 41; Plut. Cato 2,3) unn bajm Dischdeä Ennius hadd'eä Unneärischd in grieschischeä Lidderaduur kriehd (Vir. ill. 47,1; des'sinn hald nua so Geschischdscheä, vgl. Astin 1978, p. 7.16.160). Awweä de Cato woar aach'n Grieschefresseä; wajl in sajne Aache woarn groad die gebilde Griesche Chaode, Kinneäschänneä unn Hoseschisseä, die wo nua stagg woarn, wann se aam s'Woadd im Maul erimdrejje konnde (Plut. Cato 23,1-3; Plin. n.h. VII 113; XXIX 13f.; vgl. Astin 1978, p. 91ff. unn allgemajneä Petrochilos 1974, p. 35ff.). [Taeger, Altertum II 569, letzter Absatz] De Polybios iss nedd nach Etrurije veäschiggd woarn, sonneärn konnd in Rom blajwe, im Aemilius Paullus sajm Haus, wo'eä de Eäzieheä vom Amilius Paullus sajm jüngeärre Suh, m'Scipio Aemilianus woarn iss (Diod. XXXI 26,5; dadezou Astin 1967, p. 3 et pass.). Von'm anneärre Schlaach woar da de Gaius Lucilius, duasch den die Verssatire, was die aanisch Lidderaaduurgaddung woar, fir die die Römeä Urheeweärääschd beoospruchd hawwe (Quint. X 1,93), also duasch'n Lucilius had'die Satire ihrn irschde Höjepungd gehabbd hadd. De Lucilius hadd nedd nua vill geschriwwe (eä hedd zwaahunneärd Verse in aaneä Stunn digdierd; vgl. Hor. sat. I 4,8-19), sonneärn eä hadd aach ville Leud uff die Schibb genomme: M'Lucilius soi Gedischde hadde Peffeä, woarn ofd biesoadisch. Dadefir woar de Pompeius Magnus des Enggelsche vom Lucilius sajm Broureä, unn desdewäje hadd'eä dadefir gesoaschd, dess sajn Unggl nedd veägesse gange iss. Awweä aach so'n berühmde Dischdeä wej de Horaz, deä wo u.a. aach Verssatire geschriwwe hadd, also sogoar de Horaz hadd gesaad, dess de Lucilius trotz sajneä Fehleä immeä noch besseä woar als wej die ganse anneärre laddajnische Dischdeä voar'm (so ähnlisch aach Taeger 1958, II 570). De Lucilius hadd aus de Neh von Neapel gestammd, sajn Broureä, m'Pompeius Magnus sajn Obbaa, woar Senator. Die Famillje woar aadlisch unn hadd Geld gehabbd. De Lucilius hadd baj die owweärre Zehndausnd von Rom gezehld. Awweä de Lucilius muß so e bissi s'schwoazze Schaf in de Famillje geweäse soi: Nedd nua dess'eä nedd veäsuchd hadd, sisch in e Stoadsamd wähle se loasse, naa, eä hadd sisch offe als Dischdeä bekannd. No ja, gans so wajd vom Stamm iss de Abbl nedd gefalle: De Lucilius hadd, wej mer schonn gesaad hawwe, Verssatirn geschriwwe; sajd'm Ennius sinn in dene Satirn de Leud ihr Fehleä veäulgd woarn, des'se ebbes draus leänne sollde. Des had'de Lucilius aach gemachd, awweä eä hadd sisch in sajne Satirn aach mid'de Pollidigg beschäfdischd unn hadd die Leud, die wo'eä uff'm Kiggeä gehabbd hadd, aach mi'm Noome genannd (also des, was heud's pollidische Kabarett mäschd). Im Juhr 103 v.Chr. iss de Lucilius gestoawe, unn so zwische 132 unn 103 v.Chr. hadd'eä, so maane die Philologe, soi Gedischdscheä gemachd, unn des woar die Zajd, in dere's wejjeä de Gracche Zuchd un Zuures gäwwe hadd bis hin zum Bürjeäkriesch. De Lucilius hadd mdd sajne Gedischde sajne Freunde (wo aach die Scipione debajgeheerd hawwe) geholfe unn uff dere ihrne Fajnde oigedrosche. Des konnd eä sisch lajsde so, wej'eä gestelld woar. De Epiker Naevius iss fir so ebbes noch ins Exil gejaachd woarn. Insgesamd had'de Lucilius drajsisch Büscheä Satirn geschriwwe, dadevoo iss awweä kaa aansisch Satire vollstännisch eähaale gebliwwe; immeähi drajzehdausnd Verse sinn üwweäliefeärd, awweä ville dadevoo nedd vollstännisch, wajl sisch die aale Grammatiker (die Voaläufeä von de Gebreureä Grimm, die nedd nua Märschn geschriwwe hawwe) häufisch nua fir komische Woadde inderessierd gehabbd hawwe. Des miesde, was mer üwweä'n wisse, wisse mer aus'm Horaz sajne Satirn, wo'eä sisch midd sajm berühmde Voagängeä beschäfdischd hadd. Sischeä hadd aach de Lucilius die foi hellenistisch Dischdung gekennd unn die hellenistisch Philosophie, awweä eä woar'n defdische Keäll, deä wo geänn uff'n groowe Klotz n'groowe Kajl gesetzd hadd. Awweä de Zuuch iss hald in'e anneä Rischdung gefoahrn (vgl. de goure, aale Cichorius 1908; ansonsdn de Foaschungsberischd vom Christes 1972 unn'm Christes 1971 soi Buch üwweä'n freuje Lucilius; alles uff deutsch). [Taeger, Altertum II 570, 3. Absatz] Fürs Juhr 186 v.Chr. verzehld de Livius (XXXIX 8-19) e rischdisch Räuweäbisdool üwweä die Dionysische Mysterije, die mer uff Römisch "Bacchanalije" gedaafd hadd: N'junge Römeä (so'n `Lorbass', wej mer im Osdpreussische gesaad hadd) soll von de ajenne Muddeä (e rischdisch veäkomme Mensch) unn ihrm Liebhaaweä in die Bacchanalije oigefihrd weärn. Awweä deä dumme Boub duud sisch baj sajneä Freundin veäbabbelle. Dej iss widdeä e Hetär (also e Hur, awweä besseä oogesejje) unn waas von freujeä, dess die Bacchanalije e gans finsdeä Veäoostaldung sinn midd jede Menge Saueraje unn Veäbresche unn so. Dej Hetär zajschd die gans Oogelejjnhajd oo. Die Sach kimmd fir'n Senat unn die Volxveäsammlung, unn deä ganse Kram weärd veäboode unn die Bedajlischde bestroofd. Ob die Geschischd mid'de ehrbar Hur stimme duud, wisse mer nedd, awweä mir hawwe e Inschrifd, wo deä Senatsbeschluß (Senatus consultum de Bacchanalibus) druff stihd, dess die Bacchanalije in Rom unn im ganse Iddaalische veäboode woarn sinn (CIL I_ 581 = ILS 18). Dess iss ajenndlisch nedd os de Romeä ihr Oard, des'se so bies gejjeä'n frimde Kuld sinn. Rellischijös Indolleranz, dademidd hawwe's die Römeä nedd. Awweä wann'n frimde Glauwe oofängd, die Oaddnung se bedrohe, so midd Uuzuchd unn Veäbresche unneä de römische Bürjeä, da kenne die Römeä nix, da gibdd's Drugg unn EPA (vgl. Fraenkel 1932, Gelzer 1936, Dihle 1962, Cova 1974, Turcan 1972, Pailler 1988 unn Christ 1994, p. 197, deä wo gans rischdisch sääd, dess mer hier de Voaläufeä von de Chrisdeprozesse hawwe). [Taeger, Altertum II 571, 1. Absatz, Ende] 2. De Gracche ihr Zajd [Taeger, Altertum II 573] [dlxxiv] S'Ziel von dem Aggeägesetz woar, aus dene Leud, die wo nix hadde, widdeä Bauerän se mache. Desdewäje solld de Stoad Land veädaale unn bäuerlische Familljebedriewe oirischde. Also woar des so e Oard "Bodnrefoamm", unn da falle aam (wem'mer widdeä emmaa gans aasajdisch, bies unn uugerääschd soi will) die Drexbolschewigge oi. Awweä des iss weägglisch in die gans falsch Rischdung gedoochd. De Christian Meier (Meier 1966, p. 96f.) schrajbd nemmlisch üwweä diee Idee von dem Aggeägesetz, dess de Tiberius unn soi Leud dademidd nua die Tradizjoon von de aale Aggeägesetze foaddgesetzd hedd; nemmlisch dess die klaane Leud, die wo selweä in de Legione gediend hadde odeä wo de Vaddeä gediend gehabbd hadd, dess dej klaane Leud aach ihrn Oodaal am Siesch krijje deede, hald e Stüggsche Aggeäland; nua hed'de Tiberius a Problem gehabbd, nemmlisch des's im Iddalische sajd ca. zwaa Generazjoone kaa neueerrooweärd Aggeäland mih gäwwe hadd. Unn's Stoadsland, des hedde sisch schonn die Gutsbesitzeä - midd Genehmischung vom Stoad - unneä'n Naal gerisse. [Taeger, Altertum II 574] (ob de Texd von dere Lex Acilia uff de berühmde Bronze-Dafelle aus Urbino se finne iss, dadezou Lintott 1992, p. 166ff.) [Taeger, Altertum II 582,2] [dliv] B. Marius unn Sulla 1. Marius [Taeger, Altertum II 588] s'Aggeägesetz von 111 v.Chr. (ob de Texd von dere Lex agraria uff de berühmde Bronze-Dafelle aus Urbino se finne iss, dadezou Lintott 1992, p. 282ff.) [Taeger, Altertum II 589,1] Ebbes Neues hadd's in Klaasije gäwwe. Nedd dess de Attalos III. von Pergamon soi Reisch desdamendaarisch de Romeä veäeäbbd gehabbd hadd (OGIS 338; dadezou Hopp 1977, p. 121ff.), sonneän dess die Römeä dej Eäbbschafd oogenomme hawwe. Dess hadde baj'm genau so'ne Fall baj'm Ptolemaios VIII. Euergetes II. nedd gedaa. Aach baj'm Attalos III. muß mer sisch fraache, wej eännsd dess mid'de Eäbbschafd fir Rom gemahnd woar, obb'ä sisch nedd gejjeä'n Uffstand unn so ähnlische Sache veäsischeän wolld dademidd. Uff jeden Fall iss Rom midd dere Eäbbschaft so ebbes wej'n hellenisdische Keenisch woarn unn hadd genau dess middgemachd, was hald hellenisdische Keenische so bassiern duud: Des'sisch aach noch'n annere meld unn sääd, deä Droon da iss mir (dadezou Tarn 1966, p. 46f.). In uuseäm Fall hadd de biese Boub Aristonikos gehaase unn woar'm Eumenes II. sein Basdard unn dademidd m'Attalos III. sein Halbbroureä (Lidderaduurüwweäbligge bajm Will 1979, II 422ff. unn bajm Gruen 1984, II 594ff.; immeä noch geänn geleäse dadezou Wilcken 1896, besonneäs awweä Vogt 1965, p. 61ff. unn Africa 1961a unn Collins 1978; n'Foaschungsüwweäbligg had'de Vavrínek 1975): Als Eumenes III. (zum Aristonikos sajm dynasdische Noome vgl. Collins 1981) wolld'eä m'Attalos III. soi Desdamend oofeschde, midd Feujeä unn Schweääd. Nua weenische Poleis hawwe'n unneästützd (zum Oofang von deem Gemmäsch: Potter 1988 unn aach de iddaljenische Uffsatz vom Basile 1985), weil dene im Desdamend die Frajajd gegäwwe woarn woar. S'wischdische Ephesos hadd'n sogoar in'erreä Seeschlachd besieschd gehabbd. So ellaans gelasse, hadd sisch de Aristonikos oo die Sklave unn Oarme gehaale (Strabo 14,1,38; dadezou Bömer 1961, p. 159 unn Vogt 1965, p. 65), unn dadraus iss dann aaneä von de grissde Sklavekriesche von de Andigge woarn (Vogt 1957). M'Aristonikos sei Iddeolloschie woar'n Braj aus philosophischeä Uddobie unn rellischiöseä Begajsderung. S'selld n'neue Stoad gäwwe, "Heliopolis" (Sonnestadd), wo's Gereschdischkeid unn Gleischheid gäwwe deed. Die Sonn unn de Sonnegodd Helios sinn dadefir zoustännisch, wej vlajschd aach schonn in'm Jambulos, m'grieschische Schrifdstelleä aus'm dridde Jahrhunneärd v.Chr., sajm uddobische Sonnestoad (baj Diod. II 55-60; dadezou Rohde 1914, p. 241ff. unn Tarn 1966, p. 148 unn Vavrínek 1975, p.125ff. unn Ferguson 1975, p. 143f.). Des ganse hadd zimmlisch weenisch mi'm Kommunismus oddeä de Uraalddreggsbolschewigge se duu (dadezou Oertel 1942, p. 39ff.), sonneän mi'm Problem, wej mer Leud, dej wo nix se veäliern hawwe, deene mer uff de Stell awweä aach nua weenisch gäwwe kann, also wej bringd mer dej Leud dezou, fir aan de Kobb hisehaale unn sogoar se steärwe. E Zajdlang woar de Aristonikos gans goud debbaj: 130 v.Chr. hadd'ä sogoar de römische Konsul P. Licinius Crassus Mucianus unn dem soi Ammee flach gemachd. Draj Juhr lang hawwe de Römeä ihr Soldoade desdewäje gebrauchd, um'n klaa se mache, bis ins Juhr 129 v.Chr. Die Römeä hawwe sisch nua e Daal von de Attalide ihrm Reisch als Provinz genomme, die zimmlisch grieschisch geprägde unn reischsde Keänngebiede Mysien, Lydien und Karien. Ville Poleis sinn fraje Bündneä von Rom woarn, unn de Resd hawwe de Römeä ihr Klijendeelkeenische wej de Mithradates V. von Pontos kriehd. Die Römeä wollde hald mid dere Sach Geld veädiene unn desdewäje hawwe se sisch nua die besde Brogge genomme, was aach e Zajdlang goud gange iss. [Taeger, Altertum II 590, Mitte] [dxc,2] (zou deem ganse Eäbschafdskroom unn'm Iugurtha sajm Gemäsch gibbd's m'Ilevbare 1977/78 sein Uffsatz) [Taeger, Altertum II 590, ganz unten] [dxcii] [dxcii,4] Was woar'n des fir'n Keäll, de Marius? No ja, in de aale Borne find mer uff de aane Sajd ejjeä die biese Sache, wo de Marius als de Schläschdeä vom römische Huuchaadl e schlääschd Oosejje hadd, unn uff de anneä Sajd hawwe soj Oohängeä unn Noochkomme n'in de Himml gehoowe (üwweä'm Marius sajm Bild in de aald Lidderaduur vgl. die Uffsetz von Carney 1960 & 1962 & 1967 unn die deutsch Doggdeäeäwedd vom Werner 1995). [Taeger, Altertum II 592,4] [dcii] De Marius hadd aach oaddenlisch uffgedrumbd: Am irschde Jannwar, wo eä als Consul oigefihrd woarn iss, duaffd'eä aach sajn Triumph üwweä'n Jugurtha fajeärn. Unn dann hadd'eä ebbes gemachd, was voa'm noch kaans gemachd hedd: Im Triumphalgewand iss'eä in de Senat gange (Liv. Per. 67,5; dadezou de Richard 1994, p. 74ff.). Des weärd n'Haffe Leud uff die Palm gebroochd hawwe, awweä Rom had'de Marius hald oasch niedisch gehabbd unn hadd soi ganse Hoffnunge in'n gesetzd (Sall. Jug. 114,4). [Taeger, Altertum II 602] [dcx] (zum Drusus sajne Ziele unn was die Etrusker degejjeä gehabbd hadde, vgl. Sordi 1988) [Taeger, Altertum II 610, 2. Absatz Ende] [dciv] De Marius iss baj Minturnae geschnabbd woarn, wo'eä sisch in'm Sumf veästeggld gehabbd hadd. De Velleius Paterculus veäzehld die Geschischd so: "De Marius woar schonn sexma Consul geweäse unn sibbzisch Juhr aald. Naggisch unn voll midd Schlambes, dess groad noch die Aache unn die Noas errausgeguggd hawwe, so hadd'eä sisch im Sumf von Marica veästeggld gehabbd, wajl m'Sulla soi Kawallerie hinneä'm heägemachd iss, unn so hawwe se'n aach gefunne. Dann hawwe se'm n'Leddeärieme um die Angg gebunne, unn de Bürjeämaasdeä von Minturnae hadd befohle, des'se'n ins Gefängnis stegge sellde. Unn dann hawwe se nach'm Sklave geschiggd, deä wo de Stadd woar, dess deä de Marius hirischde selld. Awweä deä Sklave, des woar n'Germane, deä wo im Kimbernkriesch bajm Marius in Krieschsgefangeschafd komme woar. Unn wej'eä de Marius eäkannd hadd, hadd'eä gekrische unn gescholle unn wolld's nedd glaawe, des'so'n gruhse Mann so dejf falle kennd. De Germane hadd dann's Schweärd foaddgewoaffe unn iss uff unn devoogange. So hawwe die Bürjeä von Minturnae irschd duasch'n Fajnd geleännd, mi'm Marius, deä wo kuazz voaheä noch'n gruhse Stoadsmann geweäse woar, Middlajd se hawwe.Unn desdewäje hawwe se'm Rajsegeld unn Klamodde gäwwe unn'n in e Schiff gesetzd. Uff de Insl Aenaria had'de Marius sajn Suh gedroffe unn iss dann nach Affrigga gemachd." (Vell. Pat. II 19,2-4; vgl. Plut. Mar. 37-40; App. BC 1,61f. §§ 272-276. Zou de Üwweälieferungsgeschischd vgl. Bang 1910). [Taeger, Altertum II 614,2] [dcxv] [dcxv,2] (üwweä'n Mithradates unn aach zua Geschischd von Pontos üwweähaabd weärd immeä noch emfohle immeä noch de Meyer 1879 unn Reinach 1895 unn McGing 1986) [dcxv,4] M'Mithradates soi Heimatland, des Pontos. "Pontos" iss ja s'grieschische Woadd fir "Meär" unn hier iss's Schwoazze Meär gemaand; unn eischndlischd hadd die Gejjnd "Kappadokije am Pontos" (des iss deä Daal vom Kappadokische, deä wo am Schwoazze Meär lajje duud) gehaase. Pontos gibbd's heud nedd mih, awweä damoals hadd's im Noadde vom Klaasijaddische gelejje, da, wo de Fluß Halys duaschließe doud. De Alexander d.Gr. woar nie in dere Gejjnd geweäse, unn soi Nochfolscheä, die hadde nie nedd vill se melle gehabbd in dem Daal vom Klaasijaddische. Mi'm Mithradates I. Ktistes ("Gründeä") fängd die Geschischd von de Mithratide in Pontos oo; eä hadd Pontos zou'm selbstännische Keenischrajsch gemachd (so um 296 v.Chr. errum), wej'eä eäfolschrajsch gejjeä'n Lysimachos gekemfd gehabbd hadd. Zou dem Rajsch hawwe grieschische Poleis geheärd, die wo oo de Südküsd vom Schwoazze Meär gelejje hawwe unn von dene als mih von de pontische Keenische eärooweärd woarn sinn (Trapezunt, Kerasos, Kotyra, Amisos usw.); unn dann hadd aach noch e Hinneäland dezou geheärd, wo ville iranische Aadlische gesesse hawwe (zou de Eärdkund vom Pontische Rajsch vgl. Olshausen/Biller 1984); unn uff dej konnd de Mithradates I. baue, wajl eä woar aach'n Iraneä; eä woar de de Achämenide ihrn Satrap in Phrygien heweäse. M' Mithradates I. soi Haubdstadd woar Amaseia, unn dann hadd'eä aach die grieschisch Hafestadd Amastris eärrooweärd. M' Mithradates I. sajn Engglsuh, des woar de Mithradates II. Deä woar schon so oogesejje, dess'eä m' Antiochos III. sajn Schwischeävaddeä woarn iss. Unn'eä wussd aach gans gennau, was'n hellenisdische Keenisch zu mache hadd: Wej Anno 277 v.Chr. uff de Insl Rhodos duasch e Eärdbeewe zimmlisch vill kabuddgange iss, had'de Mithradates II. wej ville anneärre Keenische die Spendierhose oogezouwwe unn de Rhodijeä geholfe. Awweä die Leud aus Rhodos hawwe's'm schlääschd gedanggd: Wej de Mithradates II. die grieschisch Polis Sinope am Schwoazze Meär eärrooweärn wolld, sinn'm die Leud aus Rhodos in de Oarm gefalle. E bissi mih Glück hadd'm Mithradates II. sajn Engglsuh, de Keenisch Pharnakes I., gehabbd (zum Pharnakes' sajne Münzbildeä vgl. Smith 1988, p. 113). Wej'eä Anno 183 v.Chr. Sinope unneä soi Fuchdl kriehd hadd, mussd eä vejjeä Juhr lang gejjeä'n Keenisch Eumenes von Pergamon kämfe. In dem Kriesch had'de Pharnakes soi ganse Eärrooweärunge veäloan, awweä nedd Sinope; unn dej Stadd iss dann aach m'Pharnakes soi Haubdstadd woarn. Aach de Pharnakes hadd gewußd, was sisch fir'n Keenisch geheärn duud, unn had'de Addeeneä irjndwelsche Wohldaade eärwiese. Vlajschd iss'eä 171/0 v.Chr. gestoarwe (Polyb. XXVII 17; alles nach Habicht 1995, p. 228f.). Unneä'm Mithradates V. Euergetes stiehd Pontos gans uff de Sajd von de Römeä; eä hadd'n im Dridde Punische Kriesch unn im Kriesch gejjeä Aristonikos unneästützd. Für die Hilf bajm Aristonikos-Uffstand had'de Mithradates V. aach ebbes kriehd: De römische Feldheärr Aquilius hadd'm Anno 129 v.Chr. die Lannschafd Gruhsphrygije geschengd. Awweä de Mithradates V. Euergetes selld nedd in sajm Bedd steärwe. E poar von sajne Höflinge hadde sisch gejjeä'n veäschworn unn'n dann imgebroochd; des woar Anno 120 v.Chr. Unn daduasch iss sajn klaane Boub Keenisch woarn, des woar de Mithradates VI. Eupator. Wej in so ville hellenisdische Keenischsfamillje hadd's Jochd gäwwe mid'de buggelisch Veäwannschafd (irschd mid sajne Muddeä, dann midd sajm Broureä), awweä dann hadd sisch de Mithradates VI. Eupator duaschgesetzd. Dadefir hawwe'm die Römeä baald gezajschd, weär in dere Weld s'Saache hadd. De Mithradates hadd Orddeä kriehd, die Lannschafd Gruhsphrygije widdeä erraussegäwwe, wajl, dess de römische Genneraal Aquilius dej Gejjnd m'Mithradates V. geschenggd gehabbd hadd, des hadd de römische Senat nedd genehmischd. Unn so mussd de Mithradates VI. klaa bajgäwwe unn munschimunschi mache, wajl gejjeä Rom konnd'eä nix mache - noch nedd. Dadefir had'de Mithradates VI. sisch baald in'eärreä Gejjnd braad mache kenne, wo die Römeä noch kaa Inderesse hadde: Im nördlische Schwoazzmeärgebied, also uff de Krim unn im Bosporanische Rajsch. Da woarn grieschische Poleis, die wo Aussiedleä aus'm klaasijaddische Milet gegründ hadde: Dene iss's nedd schlääschd gange, awweä jetz hawwe die Skythe unn Sarmate Drugg gemachd. Unn desdeweje hawwe dej grieschische Poleis de Mithradates VI. Eupator gehoold. Unn deä hadd nedd lang gefaggld; nach unn nach iss'eä am Eänn de Heärr üwweä die Krim unn's Bosporanische Rajsch woarn; spädeä hadd'eä aach noch Kolchis im Kaukasus eärrooweärd (Reinach 1895, p. 48ff.; üwweä'm Mithradates VI. soi Fesdunge in Kolchis vgl. de Uffsatz von Todua 1988). So iss de Mithradates VI. als mih in die Roll ennajgewachse, de Griesche ihrn Beschützeä unn Voakämfeä se soi. Groad in dere Zajd, wo die Römeä sisch immeä widdeä wej die Urwl uffgefihrd hawwe, iss de Mithradates als berühmdeä woarn. Aach ville modeärne Foascheä maane des aach; de Taeger (Taeger 1958, II 615) schrajbd, dess m'Mithradates soi Pontisch Rajsch irschd duasch dej Eärrooweärunge soi weägglisch geschischdlisch Bedeudung kriehd hedd, die Griesche am noaddösdlische Rand von ihrm Siedlungsgebied zu beschütze. Dess de Griesche ihrn Reddeä aach Poleis wej Trapezunt eärrooweärd hadd, hadd die Griesche nedd gejuggd. Unn de Römeä schajnd's egal geweäse se soi, was dahinne in dere Egg von de Weld bassierd iss. [dcxvi] [dcxvi,1] Awweä wej de Mithradates oogefange hadd, sisch in de Nochbeäschafd vom römische Inderessegebied im Klaasijaddische braad se mache, da hadd's dann Jochd mid'de Römeä gäwwe. Irschd im Bund mi'm Keenisch Nikomedes III. Euergetes von Bithynije, dann gejjeä'n iss um Galatije, Kappadokije unn Paphlagonije gange. Waschajnlisch Anno 108/7 v.Chr. hawwe se sisch Paphlagonije gedaald (Dadierung nach Reinach 1902). Spädeä iss de Nikomedes üwweä's Kappadokische heägefalle unn had'de junge Keenisch Ariarathes VII. foaddgejaachd, awweä da iss'm de Mithradates VI. von Pontos in de Oarm gefalle unn hadd sisch selweä Kappadokije geschnabbd unn de bithynische Keenisch besieschd (Justin XXXVIII 1,1-10; dadezou de Uffsatz von Glew 1987; anneäsdeä in de Dadierung de Meyer 1879, p.92f. unn Reinach 1888, p. 118f. unn Reinach 1895, p. 89f.). Jetz woar de Mithradates VI. Heärr üwweä Galatije, Kappadokije unn Paphlagonije. Awweä nedd lang, wajl Anno 97 v.Chr., da hawwe die Römeä de Mithradates gezwunge, dej Gebiede widdeä uffsegäwwe. De Mithradates VI., deä woar de Schwischeäsuh vom armenische Keenisch Tigranes d.Gr. Unn deä hadd'm geholfe, noch emmaa s'Kappadokische se eärrooweärn. No ja, fraj nach dem Moddo "De nexde Heärr, dieselwe Dame": Anno 92 v.Chr., wej de Sulla als Propraetor die Prowins Kilikije unneä sisch gehabbd hadd (üwweä de Sulla als Staddhaldäe im Kilikische s. Badian 1959, deä awweä e anneä Juhr voaschlaache duud, 96 v.Chr. hald, dadezou aach Wolski 1976, p. 196 unn Olshausen 1972, p. 812), had'de Sulla m'Mithradates uff soi Wuaschdfingeä gehaache, wajl, dess de Mithradates sisch's Keenischrajsch Kappadokije schon widdeä gekralld gehabbd hadd, des had'de Römeä jetz gelangd. De Mithradates mussd s'Kappadokische widdeä räume unn mussd veäspresche, dess'eä sisch aach aus'm Paphlogonische devoomache deed. Im Kappadokische had'de Sulla als Keenisch n'Ariobarzanes oigesetzd; deä woar'n kappadokische Adlische, den wo sisch die Leud aus'm Kappadokische selweä errausgesuchd hadde, wajl von de Keenischsfamillje, de Ariathide, woar kaans mih üwwerisch. Mid'dere Sach woar de Sulla noch nedd gans feäddisch, wajl de Ariobarzanes woar noch baj'm, da iss e parthisch Gesannschafd unneä so'm Orobazos baj'n Sulla gemachd, wejjeä Freunschafd zwische de Partheä unn de Römeä unn noch so Sache hald (Plut. Sulla 5,4; Liv. Per. 70; Ruf. Fest. 15; Vell. Pat. II 24,3). Die Römeä unn die Partheä woarn sisch aach aanisch, nua de Sulla, deä hadd dadefir gesoaschd, dess de Orobazos noch biese Kobbschmeäzze krejje selld. De Sulla hadd nemmlisch de Ariobarzanes zou de Veähannelunge bestelld unn sich de Eähreplatz zwische'm kappadokische Keenisch unn'm parthische Gesande gesischeärd. Jetz had'de Sulla dagesesse wej de gruhse Scheff. De Mithradates II., was de Partheäkeenisch woar, hadd midd Rom Freunschafd gehaale. Awweä de Orobazos, deä iss'n Kobb kürzeä gemachd woarn, wajl'eä s'Partheärajsch blamierd gehabbd hadd (dadezou de Ziegler 1964, pp. 20ff. unn de Wolski 1993, p. 92f.; anneäsdeä als wej de Taeger 1958, II 616, maand de Ziegler, die Fraach missd uffe blajwe, ob's n'rischdische Freunschafdsveädraach gäwwe hadd. Vgl. aach de franseesische Uffsatz vom Dobias 1931, bes. p. 222 unn in de deutsch Dogdeäeärwedd vom Koehler 1978, p. 5ff.). [dcxvi,2] [De Irschde Mithradatische Kriesch] So wajd, so goud. Awweä dann iss de M.' Aquilius ooschajnend uff die Idee komme, dess mer dem schlääschde Mithradates doch noch e bissi mih zousetze kennd. Desdewäje had'de M.' Aquilius de Keenisch Nikomedes III. von Bithynije dadezou gebroochd, de Mihtradates oosegrajfe (App. Mithr. 35). No ja, unn dadraus iss dann de Irschde Mithradatische Kriesch woarn (zou de Umstänn, wej de Kriesch ausgebroche iss unn ob de M.' Aquilius voa Oadd im Uurääschd woar, vgl. Albert 1980, p. 80ff.) [Taeger, Altertum II 616// II 217, unten alt] [dcxvii] [dcxvii,2] (üwweä die Führeä von de römeäfajndlisch Paddaj in Addeen: Habicht 1995, p. 301ff. unn de Uffsatz vom Dow 1947) [Taeger, Altertum II 617***?***] [dcxviii] Lucullus (genau, des iss de Schutzpatron von de Foischmeggeä; e goud Leäwnsbeschrajwung stammd vom Keaveney 1992) [Taeger, Altertum II 618,1 Ende] [dcxix] (Lidderaduur üwweä dej "Säuwerunge": Bennett 1923, p. 25ff. unn Bulst 1964 unn Carney 1961, p. 67ff. unn van Ooteghem 1964, p. 311ff.) De Marius hadd sisch sesamme mi'm Cinna zum Consul fir's Juhr 86 v.Chr. wähle loasse. Unn die aale Borne sinn sisch aanisch, dess de Marius midd sajm Rachefeldzuch als wajdeä gemachd hedd. "Am selwe Daach, wo die Beamde ihr Ämdeä oogedreäre hawwe," hääsds bajm Livius (Per. 80,9), "had'de Marius befohle, dess de Senadoor S. Licinius vom [Tarpejische] Felse errabgewoaffe weärn selld, unn noch vill mih Veäbresche sinn oogeoaddnedd woarn. Uff de Ide vom Jannuwar [= 13. Jannuwar 86 v.Chr.] iss de Marius dann gestoawe" (vgl. Plut. Mar. 45,3; Dio fr. 102,12; dadezou de Richard 1994, p. 83ff.). [Taeger, Altertum II 619, 2. Absatz Ende] [dcxx,1] [Abschließende Gesamtbewertung des Marius] (m'Marius soi neusd Leäwnsbeschrajwung iss vom Evans 1994, uff Englisch, dadeneeweä die von Carney 1961 unn die von van Ooteghem 1964) [Taeger, Altertum II 620,1] [dcxx,3] Als Heäscheä uwweä Rom had'dann de Sulla veäsuchd, die, die wo gejjeä'n woarn, ausserodde. Dadefir hadd'eä e Gesetz gemacht, die "lex Cornelia de proscriptione". Unn de Christ (Christ 1994, p. 125) schrajbd, de Sulla hedd hier m'Mithradates VI. Eupator soi Schlääschdischkajde nachgemachd: S'massehafde Duudhaache von dene Leud, die wo gejjeä'n Sulla woarn, des Denunziandeduum, unn die schlaachse Denunziande hawwe dann aach noch s'Zeusch kriehd, was dene Leud woar, die wo se oo's Messeä geliefeärd hadde; dademidd wier ebbes neues in de Römeä ihr Pollidigg komme, unn es selld noch schlääschdeä weärn. [Taeger, Altertum II 620,3] (üwweä die Spädfolsche von dene Endajschnunge in Pompeji had'de Stöver 1984 n'Kriminalrommaan geschriwwe, e bissi Karl-May-lasdisch, awweä mer kann's leäse) [Taeger, Altertum II 621, 2. Absatz Mitte// II 224, oben alt] [dcxxiii,2] Hiaheä gehheärd aach m'Cicero soi Redd "Pro Sextio Roscio Amerino". Aaneä von'm Sulla sajne Frajgeloassenne, de Cornelius Chrysogonus, konnd de Hals als noch nedd voll krijje, unn dadebaj hadd'eä schonn baj de Proskripzjoone kräfdisch abkassierd gehabbd. Jetz wolld'eä aach noch m'Sextus Roscius aus Ameria soi Zeusch hawwe. Awweä de Cicero, deä woa m'Sextus Roscius sajn Rääschdsoowald unn hadd'm Chrysogonus kräfdisch aan uff'n Deggl gäwwe. Unn de Sulla hadd'm Chrysogonus nedd geholfe. Die Zajd von de Proskripzjoone woar voabaj (üwweä den Prozess had'de Saylor 1995 n'rischdisch spannende Rommaan geschriwwe). [Taeger, Altertum II 623,2] (anneäsdeä als de Taeger 1958, II 624, maand de Wooliscroft 1988, mer selld e bissi mih druff gugge, dess de Sulla aaneä vom Stamm Nimm geweäse iss, deä deffir gesoaschd hadd, dess'eä nie se kuazz komme iss!). [Taeger, Altertum II 624, 2. Absatz] [dcxxvi] Im Klaasijaddische had'de L. Licinius Murena inzwische - im Juhr 83 v.Chr. - de Zwedde Mithradatische Kriesch oogefange gehabbd. Ned'dess de Sulla'n gehaase hedd odeä dess de Mithradates widdeä Jochd gemachd hedd, naa, awweä de Murena wolld hald aach n'gruhse Krieschsheld soi unn in Rom n'Triumph fajeärn deäffe (App. Mithr. 265ff.; dadezou Albert 1980, p. 114ff.). De Sulla mussd dann m'Murena uff die Fingeä haache unn hadd'm Oaddeä gäwwe, de Mithradates in Rouh se loasse. Desdewäje iss de Friednsveädraach von Dardanos im Juhr 81 v.Chr. eäneueärd woarn. Unn wajl de Murena trotz allm m'Sulla sajn goure Freund woar, duaffd'eä dehaam in Rom n'Triumphzuch veäanstalde. [Taeger, Altertum II 626, 4. Absatz] (e goud Leäwensbeschrajwung vom Sertorius had'de Spann 1987 uffgeschriwwe) [Taeger, Altertum II 627, 2. Absatz Ende] (üwweä'n Crassus unn die Voageschischd von sajm Feldzuch gejjeä die Sklawe gibbd's n'gans schiene Rommaan, n'Krimmi hald, vom Saylor 1992, in deutscheä Üwweäsetzung) [Taeger, Altertum II 629, 3. Absatz Anfang] Uff die Gelejjenhajd, de Römeä se zajsche, wo de Hammeä hänge duud, hadd'eä nedd lang basse müsse: Wej de Nikomedes IV., de Keenisch von Bithynie, im Juhr 75 v.Chr. gestoarwe iss, hawwe sisch die Römeä dess Ländsche aach gleisch gegralld. De Nikomedes hadd'n dess nemmlisch in seim Desdamend veämachd gehabbd, dess Keenischreischehinneäloasse woar schonn so rischdisch e Gewohnhajd baj de hellenistische Keenische woarn. Awweä de Mithridates VI. hadd sisch gleisch uff'n Krieschspoad gemachd, iss ins Bithynische oimaschierd unn hadd de Römeä n'Strisch duasch die Reschnung gemachd. Dess ganse kam'meä aach de "Bithynische Eäbbfolschekriesch" haase (zou de Chronoloschie nachgugge baj Merkelbach 1990). [Taeger, Altertum II 634] Tigranokerta (mir wisse nedd, wo's lajd; vgl. u.a. de RE-Addiggl vom Lehmann-Haupt 1936 odeä Syme 1988b unn 1995f) [Taeger, Altertum II 636,2] Also de Tigranes, uff jedn Fall woar'eä so kaan schlimme Fingeä, dess'eä voa de Römeä gekniffe hedd unn'n sajn Schwischeävaddeä Mithradates e bissi schieh oigepaggd zougeschiggd hedd. Was solld da de Lucullus mache? Nach Armenje gih unn sisch de Mithradates hole? Des woar de römische Soldoade nedd Rääschd, die wo nedd so wajd foadd wollde unn nedd in so e Gejjnd midd so ville Berje; unn des woar aach'm römische Senat nedd Rääschd, wajl so'n Feldzuch, dess woar schonn e bissi oasch mih als wej des, was'se m'Lucullus eälaubd gehabbd hadde. De Lucullus hadd gemaand, wann'eä sisch jetz ned'de Mithradates hole duud, gibd's kaa Rouh fir die Römeä im Klaasijaddische. Desdewäje missd deä Feldzuch gejjeä Armenje soi! E gruhs Ammee had'de Lucullus ja nedd unneä sisch gehabbd, unn dadevoo noch'n Daal, deä mussd im Pontische blajwe als Besatzungsammee, nedd dess sisch de Mithradates widdeä braad mache deed im Rügge vom Lucullus. Da had'de Lucullus nedd lang gefaggld, iss baj Melitene uwweä'n Euphrat gemachd, ins Armenische oimaschierd, hadd'm Tigranes soi Soldoade gewoaffe unn Tigranokerta oigekessld. No ja, n'stagge Oofang. Awweä s'hedd e bies Enn nomme kenne, ja wann de Tigranes uff'n Mithradates geheärd hedd. De Lucullus midd sajne Soldoade woar ja so zimmlisch ellaa uff wajdeä Flur, unn da had'de Mithradates m'Tigranes geruhre: Schnajd'm de Nachsschub unn die Veäbindungslinje ab, unn dann muss de Lucullus ab duasch die Midd mache! Awweä weä nedd heärn will, mhss feuhle. De Tigranes hadd sisch also üwweä'n Tauros seriggezooche unn als noch mih Soldoade sesammegedrommld. Eä wolld de Lucullus unn soi schlachse Römeä unneä de Maueärn von Tigranokerta veänischde. De Lucullus, aach nedd dumm, hadd uff die Üwweälejjnhajd von sajne Soldoade gebaud unn hadd e klaa Abdajlung zua Belacheärung von Tigranokerta dageloasse unn iss mi'm Resd (14.000 Mann steägg) gejjeä'n Tigranes maschierd. Dann iss de 6. Ogdooweä 69 v.Chr. komme: N'gans schwoazze Daach fir'n Tigranes, wajl de Lucullus, deä hadd midd zoahlemäsisch wajd unneälejjenne Drubbe de Armenier gezajschd, wej mer e Schlachd gewinne duud unn in die Geschischdsbüscheä komme duud. Dadenach hadde'se aach in Tigranokerta kaa Lusd mih, fir'n Tigranes de Kobb hisehaale. Groad die Leud, die wo nedd frahwillisch nach Tigranokerta umgezooche woarn waarn, die hawwe de Römeä die Doorn uffgemachd. Was had'des fir'n Heffe Beude fir die Römeä gäwwe! Ja, da woarn aach m'Lucullus soi Soldoade midd'm sefridde. Unn'm Tigranes soi Haubdstadd foaddsenomme, des konnd'm Lucullus nedd gelangd, wajl de Tigranes um's Veäplatze nedd kabbiduliern wolld. No ja, da iss de Lucullus in die Gordyene oimaschierd, wo eä dann üwweäwindeärd hadd. Awweä weenischsdns ville von de Dynasde, die wo nedd so gans frajwillisch im Tigranes sajm Rajsch middgemachd hadde, die hawwe sich jetz von'm luusgemachd unn sisch baj die Römeä gemachd (Plut. Lucull. 21-29; vgl. Eckhardt 1910a). Unn im Syrische duaffde sisch die Seleukide noch'emmaa freuje: Hier hawwe die Römeä de Antiochos XIII. Asiaticus als Keenisch oigesetzd. Nua de Tigranes, deä woa noch lenxd nedd am Enn, unn de Mithradates iss aach noch wajdeä fraj in de Gejjnd errimgelaafe. De Lucullus hadd mid'de Erroowäerung von Tigranokerta Pungde gemachd, nua hadd'eä hald kaa Ommaa-Bleddsche uff de Hand gehabbd. Awweä dadefir hadd'eä uffgebassd, dess aus sajm Skad mi'm Tigranes unn'm Mithradates kaan Dobblkobb woarn iss, wajl die Parther, die hadd'eä duasch Veähannlunge im Winter 69/68 v.Chr. drausegehaale. De Lucullus hadd nemmlisch mid'de Parther n'Veädraach gemachd, dess de Euphrat die Grens zwische de Römeä unn de Parther ihrne Inderessegebiede soi selld. No ja, mer deäff hald nedd veägesse, jetz woar ja Tigranokerta die Haubdstadd vom Tigranes sajm neue Rajsch, awweä hald nedd deä Platz, wo mer saache kennd, wann de die Stadd errooweärd hasd, dann iss des fir die Armenier wej n'Schlaach in die Angg. Desdewäje had'de Tigranes aach nedd lang de Kobb henge loasse, sonneän hadd mi'm Mithradates sesamme in Zendralarmenje die Drubbe neu formierd. Unn desdewäje wolld de Lucullus n'da stelle unn veänischde: Die zwaa Keenische sellde nedd die Innizjadive oo sisch rajse kenne. Im Sommeä Anno 68 v.Chr. iss de Lucullus midd sajne Soldoade üwweä'n Taurus gemachd unn uff Artaxata, die aald armenisch Haubdstadd, maschierd. Des woar oasch hadd fir die römische Soldoade, nedd wejjeä'm Fajnd, sonneärn wejjeä de Gejjnd unn'm Weddeä. Trotzdem konnd'de Lucullus die zwaa Keenische am Arsanias schlaache, awweä dann woar de Oofe aus. S'schlääschde Weddeä had'die Leud feäddisch gemachd, die wollde aafach foadd aus'm Huchland: Meuderaj! So iss Artaxata fir'n Tigranes geredd woarn. Gell, was mer im Sommeä nedd schaffe duud, dess kriehd mer im Heäbbsd irschd rääschd nemmih in die Scheujeä. Also iss de Lucullus errimgedrehd, nach Mesopotamje maschierd, hadd awweä doch noch s'stagg befesdischde Nisibis errooweärd unn dann widdeä in de Gordyene üwweäwindeärd (Plut. Lucull. 31f.; vgl. Eckhardt 1910b). [Taeger, Altertum II 637,1] [dcxl] Aach im Syrische had'de Pompeius mid'dere "Daale unn Heärsche-Pollidigg" wajdeägemachd. [Pompeius Neuordnung Syrien Justin 40,2] (vgl. Grainger 1991, p. 159ff.) [Taeger, Altertum II 640,2] Awweä wem'meä im Syrische Oaddnung mach will, dann muss mer aach in Paläsdina fir Rouh im Kaddong sorje. Die aald Krangghajd von de hellenisdische Keenischrajsche, nemmlisch dess's Irschdgebuaddsrääschd nedd mih gelde selld, woar aach in Paläsdina ausgebroche. Da hadd gans lang de Iannaios s'Reschimend gehabbd, was'n Noochkomme vom Mattathias woar. Mer kann weägglisch nedd saache, dess deä Iannaios n'besonneäs freundlische Zajdgenosse woar, awweä die Nochbeäschafd hadd Anxd voar'm gehabbd, unn des woar in dene Zajde unn in dere Gejjnd vill weärd. Awweä aach de Iannaios hadd, wej'eä die Eäbbschafd rejelle wolld, die Wahl zwische Rejje unn Draaf gehabbd, wajl eä hadd zwaa Bouwe gehabbd midd sajneä Fraa, de Alexandra. Die Bouwe, des woarn de Aristobul unn de Hyrkanos. Die Laache waor aach desdewäje brenslisch, wajl im Iannaios sajm Stoad hawwe zwaa Paddajje gejjeäennanneägestanne: Die Judde, die wo nedd gans so veäbabbd in ihrm Glauwe woarn unn hellenisierd woarn, die Sadduzäer (miesdns rajsche Leud aus de Owweäschischd), unn die Judde, die so rischdisch hunneärdprozendisch woarn in ihrm Glauwe, die Pharisäer. De aale Iannaios woar hinneä de Pharisäer, wajl eä hadd in dere ihrne rellischjös Veäbabbdhajd die grissd Gefoahr fir sajn Droon gesejje. Awweä wej de Iannaios duud woar, da hadd soi Fraa die Voamundschafd fir die zwaa Bouwe üwweänomme. Nua, wo de aald Iannaios die Pharisäer nedd in Rouh geloasse hadd, da iss die Alexandra hinneä de Sadduzäer heägemachd. Nedd irschd heud wohne in dere Gejjnd n'Haffe Beklobbde. No ja, des iss als wajdeä gange, bis de Aristobul, was'm Iannaios und de Alexandra ihrn jüngeärre Boub woar, also bis de Aristobul soi Muddeä üwweäredd hadd, Rouh se gäwwe. Wejvill in dere Geschischd Glauwe woar, unn wejvill Bereschnung, waas isch nedd. Awweä wej die Alexandra Ann 67 v.Chr. gestoarwe iss, woar's m'Aristobul soi irschdes, dess'eä sajn elleärre Broureä uff die Sajd geschuubd hadd unn sisch zum Keenisch gemachd hadd. Goud, de Aristobul hadd sajn Broureä nedd duudgemachd, awweä aach hier muss mer saache: Wejvill da Familljesinn woar, unn wejvill Bereschnung, fraache Se misch des nedd. Also, de Hyrkanos iss mi'm Leäwe devookomme, unn had'de Posde vom Hohepriesdeä kriehd. Isch glaab, de Hyrkanos muss sisch als so e Oard "Vizepräsidend fir Wahrung unn Fleesche deä Firmetradizjoone" gesejje hawwe. Anno 65 v.Chr. hadd'eä dann zum Gejjeschlaach ausgehold, unn baald had'de Aristobul nedd mih von sajm Rajsch gehabbd als wej Jerusalem. Eä drinn, unn de Hyrkanos drause voa de Düür, nua dess die Beckmann-Roll hier die besseä woar. Awweä, wej fasd immeä in dene Zajde, hadd's nedd lang gedaueärd, unn irjnd'n Römäe hadd soi digg Noas ennajgesteggd. Des war de Gabinius, deä wo unneä Pompeius als Legat gediend hadd. De Gabinius unn de Aristobul woarn sisch aach baald aanisch. Unn jetz sim'mer oo dem Pungd von de Geschischd, wo sisch de unneäelejjenne hellenisdische Füasd oo den odeä die Voagesetzde von dem Römeä wende duud, deä wo aam groad die kaald Schuldeä gezajschd hadd. Des woar de Pompeius, unn deä woar groad in Damaskus. Unn wajl mer sisch nedd druff veäloasse selld, dess de römische Prokonsul aach des mäschd, was sajn Legat gesaad hadd, desdewäje hadd aach de Aristobul soi Leud nach Damaskus geschiggd. *** (Jos. AJ XIV 1-5; dadezou Abel 1952, I 269ff.) [Taeger, Altertum II 640,2] Dess woarn dann awweä aach die Fundamende fir wajderre Geschischde, die wo uus immeä uff Weihnachde oorührn duu: Daduasch nemmlisch iss's Idumäer-Reisch huch komme, unn deene ihr bekanndesde Heärscheä, dess woar de Herodes, die aane haas'n "de Gruhse", fir die anneän iss'eä de Keäll, deä wo m'Johannes m'Täufeä sein Kobb veäschengd hadd (ohne de Resd!) unn in Bethlehem die klaane Keänn hadd duudmache loasse (zou dem Herodes gibbd's aus'm Michael Grant 1982 sajm "Gemischdwoaregeschäfd" aach e Leäwensbeschrajwung, inzwische aach uff Deutsch); kuazz: Uuseän Jesus unn dess, was'eä gemachd hadd, kam'mer sisch ohne de biese Herodes nedd so rischdisch voastelle! [Taeger, Altertum I 641, 1. Absatz] Kyrenaika, die wo de Ptolemaios Apion Anno 74 tesdamendarisch de Römeä veäeäbbd gehabbd hadd (dadezou de Laronde 1987, p. 455ff), unn die berüschdischd Pirraade-Insl Kreta (zou de Kreter ihre Pirraaderie vgl. Brulé 1978) [Taeger, Altertum I 641, 2. Absatz] [dcxlii] Mer kann also saache, dess mir hier zwaa Endwigglunge sejje duun, die wo irschd'emmaa goar nedd so vill middennenneä se duu hadde: Uff de aane Sajd die klaane Leud, die wo alles veäloan hadde unn die geglaabd hawwe, s'kennd nua noch besseä weärn; uff de anneä Sajd hawwe mer die römisch Owweäschischd, die wo immeä weenischeä fir Sesammehald unn Oaddnung in ihrne ajenne Rajje sorje konnd. Unn so sischeä, wej's Amen in de Keärsch, selld's Leud aus de Owweäschischd gäwwe, die wo sisch im ihrn oogestammde Platz bedrooche gefühld hawwe unn die wo gehoffd hawwe, se kennde des mid'de Hilf von dene Oame, die wo alles veäloan hadde, enneärn. Schonn Anno 66 v.Chr. soll'eä dann midd e poar anneärn (z.B. m'P. Autronius Paetus unn'm P. Cornelius Sulla, die wo 65 v.Chr. Consuln weärn sollde, awweä wejjeä Wähleäbesteschung schon voaheä abgesääschd woarn sinn) e Veäschwörung ogganisierd hawwe, awweä de Caesar unn de Crassus hedde ihr Henn schütznd üwweä'n gehaale, wajl se konnd'n vlajschd noch gebrauche im Machdkamf mi'm Pompeius (üwweä die sogenannd "Irschd Catalinarisch Veäschwörung" vgl. de englische Uffsatz vom Gruen 1969). [Taeger, Altertum II 642, 3. Absatz Anfang] Bajm Velleius Paterculus kam'mer folschndes üwweä die Niedeäschlachung von dere Veäschwörung leäse: "Wej de Cicero Consul woar, hadd'eä midd aanischoardischeä Tapfeäkajd, Standhafdischkajd, Wachsamkajd unn Umsischd die Veäschwörung uffgedeggd, zou dere sisch de Sergius Catilina unn de Lentulus unn de Cethegus unn noch anneärn aus'm Senatore- unn'm Riddeästand veäabredd hadde. De Catilina hadd Muffe kriehd voa de Machd vom konsularische Amd unn iss dadevoo rischdisch aus Rom ennausgejaachd woarn. De geweäsenne Consul Lentulus, deä wo aach schonn zwaa Moal Praetor geweäse woar, unn de Cethegus unn anneärre Mannsleud von Adl sinn uff'n Senatsbeschluss hi uff de Befehl vom Consul Cicero im Gefängnis higerischd woarn. Dej Senatssitzung, wo üwweä dej Oogelejjnhajde veähannld woarn iss, hadd so rischdisch m'M. Cato soi Tugnd, die suwejsu schonn baj so ville Gelejjnhajde errausgestoche unn alles üwweästrahld hadd, also dej Tugnd iss an dem Daach ins hellsde Lischd gerüggd woarn. Deä M. Cato hier woar de Urenggel vom M. Cato, deä wo de Begründeä von de Porcisch Famillje geweäse woar, unn eä woar de Tugnd so ähnlisch wej nua meeschlisch. *** (Vell. Pat. II 34,3-35). (üwweä'n Uffstand, den wo de Catilina gemacht hadd, gibd's n'Haffe Lidderaduur, dadrüwweä deäff mer sisch nedd wunneärn, wajl mir sinn duasch m'm Cicero soi Philippische Redde unn'm Sallust soi Schrifd üwweä'm Catilina soi Veäschwörung weägglisch oasch goud unneärischd: irschd'emma de RE-Addiggl vom Gelzer 1923 unn e iddaljenisch Bibliograffie von Criniti 1971; dann die Quellesammlung vom Drexler 1976; die deutsche Uffsetz von Hoffmann 1959 unn Meier 1962; uff ausweäds die Büscheä von Beesly 1878 unn Hardy 1924 unn Pareti 1934 unn Manni 1969 unn dann noch die Uffsetz von Yavetz 1963 unn Waters 1970; dadeneewe aach n'spannende Krimmi von'm Ammi: Roberts 1993; den kam'mer weägglisch emmoa leäse). [Taeger, Altertum II 643, 1. Absatz Ende] -------------------------------------------------------- [dcxlviii] Des Triumvirat [dcxlviii,2] S'Enn vom Caesar sajneä Prätur woar nedd groad rouisch unn still. Dadefir had'de P. Clodius Pulcher gesoaschd, was'n rischdische Schlaachshund geweäse woar. Awweä mir wolle alles de Raj nach veäzehle, dess aach jedeä middkimmd. Also, so wej mir immeä am sexde Dezembeä de Niggolausdaach fajeärn (bis uff die rischdische Giesseneä wejjeä dem schwiere Lufdoogriff uff Gießen am Niggolausdaach Anno 1944), hawwe die römische Wajbsleud immeä Oofang Dezembeä s'Fesd von de Bona Dea (uff Deutsch "de goud Göddin") gefajeärd. Die "Hott Wollee" von de römische Wajbsleud hadd sisch im Haus von'm amdierende Magistrat veäsammld unn nachds gehaame Ridduwaale duaschgefihrd, wo kaa Mannsbild zougugge duaffd - sogoar Staduwe, Bildeä odeä Mosaigge, wo Männeä abgebild woarn, mussde zougehängd weärn (üwweä'n Kuld von de Bona Dea vgl. s'wischdische englische Buch Brouwer 1989). No ja, s'Bona Dea-Fesd Anno 62 v.Chr. iss im Caesar sajm Haus gefajeärd woarn, wajl eä woar ja de Praetor urbanus, unn de P. Clodius Pulcher hadd sisch wej e Fraa oogezouwe unn iss aach higemachd. S'woar e rischdisch Bouwestügg, unn es iss ausgange, wej so ebbes ausgih muß: E Sklawemaadsche hadd gesejje, dess die aa Matrona n'Keäll woar. Unn da woar's aus mi'm Clodius sajm Ausfluuch in die Weld von de wajblische Mysderije. M'Caesar soi Muddeä, die Aurelia, hadd'n huuchkand ennausgeschmisse. Mir deede ja üwweä ebbes baald ejjeä lache, so Wajweäkroom (unn die Wajbsleud solle sisch baj dere Fajeä oaddenlisch aan gäwwe hawwe!) unn Charly's Dande unn so, awweä was noch so'n rischdische Römeä woar, deä konnd nua noch roufe: Fraa, maj Heäzzdrobbe! Wajl e Kuldhandlung so se störn, des konnde sisch de Göddeä nedd gefalle loasse. Bestimmd deede die Göddeä Rom jetz bestroafe. Naddirlisch hadd sisch gans Rom s'Maul zeärrisse. Die aane hawwe sisch veäzehld, de Clodius wier hinneä de Pompeia heägeweäse, was'm Caesar soi Fraa unn'm Pompeius Magnus soi Schwesdeä woar, unn hedd sisch wejjeä dere bajm Bona Dea-Fesd oigeschlische. Die anneärn hawwe gesaad, deä Clodius iss so'n schlääschde, veäkommenne Keäll, deä sogoar midd sajne ajenne Schwesdeärn Inzuchd drajwe duud, deä mäschd hald so Sache. De Caesar woar also nedd nua als Pontifex Maximus unn als Praetor midde drin, sonneänn aach als Ejjemann unn populareä Pollidiggeä. Eä hadd sisch soffoadd von de Pompeia schajde loasse, unn des ohne dess'eä sisch gruhs drim bekümmeärd hedd, ob die Pompeia weägglisch weägglisch ebbes mi'm Clodius gehabbd hedd. Awweä de Caesar hadd gesaad, ihm soi Fraa, die missd üwweä jedn Veädachd eähaawe soi (so de Plutarch). Vlajschd wolld de Caesar soi Pompeia aach nua luus soi; Kenn hadde se kaa, unn vlajschd woar se aach nedd mih wischdisch, wajl dess dej Hoiroad mid'de Pompeia e pollidisch Eh woar, da bajsd die Maus kaan Foarrem ab (so de Grant 1970, p. 42). Unn dann waor da ja immeä noch de Clodius. Unn de Clodius woar nedd nua so veäkomme unn arrogand, wej's (fasd) nua n'Claudijeä s'soi konnd, eä woar aach noch aaneä von de laudsde Krischeä in de Rajje von de Populare, unn ville Optimate hawwe sisch gedoochd, jetz schaffe mer uss de Schlaachsuas vom Hals, so midd Veäbannung odeä vlajschd sogoar Kobb ab. Unn de Cicero, deä wo middkriehd hadd, dess de Clodius Witze üwweä'n mache deed, de Cicero woar gans well, deä hadd sisch so rischdisch da ennajgestajscheärd. De Caesar woar da anneäsdeä. Des woar n'rischdische Fuchs! Goud, s'Kind woar hald schonn im Brunne. Kaan Grund, hinneäheäsehibbe unn am Enn selweä noch se veäsaufe. Ville von dene Optimate, die wo m'Clodius oo die Gurjl wollde, woarn aach mi'm Caesar strajbeä. Mer kann sogoar saache, die hawwe n'Clodius schmajse wolle unn'n Caesar gemaand. Also üwweähaabd kaan Grund fir'n Caesar, mid'dene in dere Baggaasch aan Kobb unn aan Aasch se soi. Unn de Clodius, des woar aaneä von de besde Agidadoorn in Rom, unn ville Leud hawwe baj'n gehaale; so aan, den konnd de Caesar noch gebrauche, gell!. No ja, die Schajdung, die schajnd m'Caesar nedd wih gedaan se hawwe. Also, wej's voa Gerischd gange iss, had'de Caesar so voasischdisch gebabbld, dess de Clodius im Maj 61 v.Chr. frajgesproche woarn iss. No ja, Besteschung woar aach noch im Spill, unn nedd so knabb, majn liebeä Scholli!. Awweä trotzdem kam'mer sejje, was fir'n schlaue Keäll de Caesar woar. Wajl so iss de mäschdische Bandnführeä Clodius aaneä vom Caesar sajne treusde Spießgeselle woarn. Unn de Kornemann schrajbd (Kornemann 1954, I 517), dess mer hier aach de gruhse Unneäschied zwische m'Caesar unn'm Pompeius sejje kennd: De Caesar hedd als mih fäische Leud oo sisch gebunne, wo'm Pompeius die Leud stifdegange wiern, unn'eä hedd aach sonsd nedd goud mid'de Leud imgih kenne. Dene Optimate, die wo ihr Mäuleä so wajd uffgerobbd hadde, dene iss de Clodius buchstäblisch im Hals stegge gebliwwe. Wann des in Rom meeschlisch woar, des'sisch so'n Saubär oo de Stoadsrellischjoon veägrajfe duud unn uugestroofd devookimmd, dann konnd mer oo Rom nua noch veäzwajfelle. Unn aaneä von de gans gruhse Veäliereä, des woar de Cicero. Wajl de Clodius, deä woar so rischdisch nachdraachnd unn hedd de Cicero am lejbsde duudgehaache. No ja geschaffd hadd'eä's nedd, awweä eä had'de Cicero nemmih gih loasse (Cic. Att. 1,12,3 u.a.; üwweä's Gerischdsveäfahrn geejeä'n Clodius aus de Sischd vom Cicero vgl. de englische Uffsatz vom Epstein 1986; üwweä die Clodius-Affär gibbd's n'schiene Rommaan vom Roberts 1996a) [dcxlviii,3] E gans anneä Meinung had'de Wimmel (Wimmel 1980; vgl. Walser 1995, p. 220) von dere Sach: De Caesar wier oo de Herminier, was'n Stamm woar, deä wo uff de Beärje gewohnd hadd, also de Caesar woar oo de Herminier, des'se aussiedele sellde, wo besseä fir se wier. Unn wej die dann luusmaschierd sinn, da had'de Caesar sein Krieschsgrund gehabbd, sajn "casus belli". De Caesar als'n gans lingge Hund, deä wo die Herminier ins offene Messeä hadd laafe loasse, wajl de Caesar wolld aach als berühmdeä Feldheärr widdeä haam nach Rom komme, wajl da wolld'eä ja Konsul weärn. Fir die Optimate woar's nedd nua'n innerre Reischspaddajdaach, unn se hadde ihrn besonnerre Spass droo, de Pompeius, deä sisch ja selweä die Kralle gestutzd hadd, wej'eä soi Soldoade haam geschiggd hadd, also deem oarme Pompeius uff de Noas rummsedanse. De Pompeius, dess kam'mer hier sejje, woar'n kurraschierde Soldoad, awweä wej mer mid'deem Gesoggs im römische Senat umspringe mussd, des woar bestimmd nedd soi Parraadestügg. Unn wajl Dabbischkajd dobbld gestoafd weärn muss, hawwe soi peäsönlische Feinde, also besonneäs de Lucullus unn de Crassus, die mid'de besonneäs hadde Optimate sesammegange woarn, n'Pompeius aach'n dobblde Dridd in de Hinneän gäwwe: Irschd hawwe se m'Pompeius soi Oaddnung fir die asijaddische Gebiede nedd bestäädischd, dann hawwe se aach noch veähinneäd, dess de Pompeius weenischsdens soi Soldoade bezoahle unn midd Land veäsoaje konnd. Dess Juhr 60 v.Chr. konnd'de Pompeius dademidd so zimmlisch abhaage (die klasssich Fassung had'de Meyer 1922, p. 51ff. fabrizierd; dadezou noch Williams 1988). [Taeger, Altertum II 649, 2. Absatz// 258,2 alt] [dcl] [dcl,4] Besonneäs eäbiddeärd had'de Quintus Caecilius Metellus Celer (Consul im Juhr 60 v.Chr.), deä wo mid'de Clodia (m'P. Clodius Pulcher soi Schwesdeä veähoiroad woar, also had'deä gejjeä m'Caesar sajm Aggeägesetz gekämfd; awweä de Metellus Celer iss dann baald gestoarwe (dadrüwweä had'de Roberts 1994 n'Rommaan geschriwwe, wo de L. Calpurnius Bestia n'Celer veägiffde duud). (üwwea'n P. Clodius Pulcher vgl. s'englische Buch vom Tatum 1986 unn's deutsche von Benner 1987) [Taeger, Altertum II 651 unten// 261,3] Unn fir'n M. Porcius Cato had'de Clodius ebbes gans besonneärres ausbaldoweärd: De jüngeärre Cato selld nach Zybbeärn gih unn die Insl unneä römisch Heäschafd stelle; dadraus selld dann'n'Daal von de römisch Prowins Kilikije weärn. Da konnd de Cato nedd naa saache unn iss ab in de Osde. Des woar goud fir'm Clodius soi Pläne unn goud fir de Römeä ihr Stoadskass: Wej de Cato m'veästoawenne Keenisch von Zybbeärn soi Veämöösche veäkaafd hadd, sinn siwwe Dausnd Talende sesammekomme (Cic De dom. 20f.; 52f.; 65f.; Pro Sest. 56f.; Liv. Per. 104; Vell. Pat. II 38,6; 45,4; Plut. Cat. Min. 32-40; 45; App. BC II 23; Dio XXXVIII 30; XXXIX 22f.; dadezou uff deutsch de Olshausen 1963, p. 38ff. unn de Hölbl 1994, p. 199f.; fir mih Lidderaduur Will 1979, II 522ff. unn Mitford 1980, p. 1289f. unn de Wiseman in CAH_ IX, p. 379ff.; unn sonsd noch fir'n direggde Zougriff die Uffsetz vom Oost 1955 unn vom Badian 1965 unn vom Balsdon 1962, p. 134f.). [Taeger, Altertum II ???// 262,2] [dcliv] Ja, so' Keäll woar de Crassus. Eä wolld hald midd alleä Gewald aach widdeä als so'n gruhse Feldheärr wej de Pompeius odeä (sajd kuazzm) de Caesar oogeguggd weärn. Unn dadefir hadd'eä sisch's Partheärajsch als Opfeä errausgesuchd gehabbd. Die Arsakide hadde de Ruf, rajsch wej Kroisos (Krösus) se soi, unn de Keenisch Orodes woar noch nedd lang uff'm Droon unn hadd schonn soi Gefeschd midd sajm Broureä hinneä sisch gehabbd. Den, had'de Crassus geglaabd, den kam'mer lajschd aus'm Oozuch stuhse (Dio XL 12,1; Plut. Crass. 16,2ff., wann aach de Regling 1907, p. 361 maane duud, dej gruhse Osdpläne wiern nua Fandasderaje von usseärre Borne). Dadebaj had'de Parther de Römeä üwweähaabd nix gemachd gehabbd, unn aach in Rom hadd kaans de Crassus gehaase, n'goure Nochbeä oosegrajfe. Unn in Rom woarn se rischdisch well, nach ause hi, wajl de Kriesch gejjeä die Partheä Uurääschd woar, awweä naddirlisch woar vill wischdischeä, dess'n Siesch üwweä die Arsakide s'Triumvirat noch vill mäschdischeä gemachd hedd. Desdewäje hawwe sisch die Volxtribune gejjeä m'Crassus soi Reggrudierunge gestelld (Dio XXXIX 33,2), awweä de Pompeius hadd baj'n gehaale. No ja, weenischsdns hawwe's die Volxtribune gepaggd, des'se de Crassus, wej'eä aus Rom abmaschierd iss, veäfluchd hawwe (Plut. Crass. 16; Dio XXXIX 39,5-7; üwweä die stoadsrääschdlische Fraache vom Kriesch vgl. Ziegler 1964, pp. 32ff.; aus dere Geschischd mid'dem Fluch had'de Roberts 1996 e moadds Rommaan gemachd). Awweä de Crassus woar hald nua skrupellos, n'zweddeä Alexander odeä aach nua n'zwedde Seleukos Nikator odeä Antiochos d.Gr. woar'eä nedd. Unn des selld'm buchstäblisch de Deeds kosde. Dadebaj had'deä Partherfeldzuch im Juhr 54 v.Chr. goud oogefange. Da kam'mer weägglisch nix degejjeä saache (die Borne zum Crassus sajm Partherfeldzuch: Caes. BC III 31; Nikolaos v. Damaskos baj Athen. VI 252D; Liv. Per. 106; Justin XLII 4; Vell. Pat. II 46,2; Jos. BJ I 8,8; Jos. AJ XIV 7,1.3; Plut. Crass. 16-33; Strabo XVI 748; App. BC II 18; Dio XL 12-27; Oros. Hist. VI 13; Eutrop. VI 18; Zos. III 32; Zon. V 7; dadezou de Uffsatz vom Regling 1907, deä wo's mi'm Crassus oasch goud maane duud, unn de Debevoise 1938, pp. 78ff.). Wem'mer sisch so m'Crassus soi Koadde oogugge duud, konnd eä dadruff rajze, dess de armenische Keenisch Artavasdes baj'n haale deed unn dess'eä vom Armenische aus endweddeä de Noaddwesdiran odeä s'Mesopotamische oograjfe kennd. Unn'eä konnd druff reschenne, dess aach baj de Arsakide nedd alles gans sauweä woar, wajl de Partheäkeenisch Orodes hadd groad n'Bürjeäkriesch gejjeä sajn Broureä Mithradates III. hinneä sisch gehabbd. Unn die Grieschestädde unn die Dynaste im Mesopotamische, des woarn uusischeärre Kandonisde. Da deede bestimmd n'poar die Fronde wexelle. Awweä, so schrajbd de Taeger (1958, II 654) gans rischdisch, de Crassus hed'des nedd uff die Raj kriehd, soi Drümb rischdisch aussespielle, unn voa allem hedd'eä kaan blasse Schimmeä gehabbd, wej'eä mid'de Geländeschwierischkajde unn de Partheä ihrne Taggdigg feäddisch weärn kennd. Anno 54 v.Chr. iss de Crassus midd siwwe Legione ins Noaddmesopotamische ennajmaschierd (zou de Scheographie vom Crassus sajm Obberazjoonsgebied vgl. Regling 1901), awweä so rischdisch wajd komme iss'eä nedd. Eä hedd uff Seleukeia unn Babylon voastuhse musse, iss awweä üwweä die Lannschafd Osrhoene nedd ennauskomme. De grissde Daal von de römisch Ammee iss ins Syrische in die Windeäquardiere seriggveäleeschd woarn. So had'de Crassus s'Juhr 54 v.Chr. veädaa, ohne dess'eä n'weägglische Eäfolsch eärrunge hedd (Dio XL 13,3; Plut. Crass. 17; anneäsdeä de Regling 1907, p. 368f.). Anno 53 v.Chr. wolld dann de Crassus Seleukeia am Tigris eäooweärn, awweä wajl eä nedd duasch's Armenische maschiern wolld (was des Land gejjeä'n parthische Oogriff gesischeärd hedd), iss de Artavasdes foaddgebliwwe - unn midd'm die armenisch Kawallerie. Unn de Taeger (1958, II 654) schrajbd, des wier m'Crassus sajn zwedde schwiere Fehleä geweäse. No ja, so iss de Crassus duasch's Mesopotamische de Euphrat ennunneämaschierd midd vill se weenisch Kawallerie unn Lajschdbewaffnede. Unn die Partheä woarn nedd faul geweäse. De Keenisch Orodes iss gejjeä's Armenische gange unn had'de Artavasdes in die Mangl genomme. Deä hadd aach baald de Schwans oigezooche unn soi Dochdeä oo'n Pakoros, was'm Orodes sajn Suh woar, veähoiroad (Plut. Crass. 21; 33; Dio XL 16,2). De Surenas, was'm Orodes sajn Feldheärr aus de Suren-Famillje woar, wo mer de Noome nedd kenne unn'n unn desdewäje wird'eä hald Surenas genannd (zum Surenas nachgugge baj Altheim/ Stiehl 1970, p. 623ff.), also de Surenas hadd midd sajne Soldoade im Mesopotamische gestanne unn uff de Crassus gebassd. De Surenas hadd'm Crassus voagemachd, eä deed midd sajne Ammee abhaue, unn da iss de Crassus hinneä'm heägemachd, wajl eä wolld ja de Partheä so e oaddenlisch Abrajwung veäbasse (Plut. Crass. 20-22; Dio XL 20). Wej die römische Soldoade uff die Partheä getroffe sinn, so goud drajsisch Km südlisch von Carrhae (Karrhai) am neunde Juni (Regling 1907, pp. 380-382), hadd's e oasch bies Üwweäraschung gäwwe: Die Legione sinn in e rischdisch "Fajlgewiddeä" geruure unn konnde sisch kaum noch von de Stell bewejje (Plut. Crass. 23). Unneä'm P. Crassus, was'm Crassus sajn Suh woar, hawwe die Römeä veäsuchd, n'Endlastungsogriff se unneänemme, awweä de Publius Crassus unn soi ganse Soldoade sinn bis uff fünfhunneärd Mann abgeschnidde unn uffgeriwwe woarn (Plut. Crass. 25-27; Dio XL 21,3). Nach de Veänischdung vom Publius Crassus sajneä Abdajlung iss's römische Heär als mih in di Bredullje komme. Gejjeä de Parther ihr Fajle unn die Panseärajdeä woar kaa Kraud gewaxe, awweä die Römeä hawwe die Stellung gehaale (des iss Disziplin!), unn wej die Nachd komme iss, hawwe aach die Partheä gerougd - awweä die Schlachd baj Carrhae woarn veäloarn (Plut. Crass. 27; Dio XL 22-24,2). Noch so'n Daach hedd'm Crassus soi Ammee nedd üwweästanne. Unn so hadd's in dere Nachd gehaase, "Voaweärds, Kammeroade, mir müsse serigg!" Die römische Drubbe konnde sisch duasch'n Nachdmasch vom Fajnd leese unn sinn uff's fesde Karrhai seriggange. Awweä de Prajs woar huuch: Vejjeädausnd Kammeroade, die wo krangg odeä veäwund woarn, mussde lajje blajwe unn sinn von de Partheä massagrierd woarn (Plut. Crass. 27f.; Dio XL 25f.). Awweä in Karrhai konnde die Römeä nedd ewisch blajwe (so de Regling 1907, p. 387; anneäsdeä de Taeger 1958, II 654): So ville Mäuleä konnd die Stadd goar nedd stobbe, unn aach die römische Soldoade wollde midd alleä Gewald foadd. Die aansisch Reddung woarn die Beäjje im Armenische. Awweä aach uff dem Masch in die Beäjje iss's drunneä unn drüwweä gange, unn die Partheä konnde de Crassus oihole (Plut. Crass. 29; Dio XL 25,4f.; Polyain. VII 41). De Surenas woar'n schlaue Keäll: Die Römeä woarn kuazz devoa, sisch in die Beäjje absesetze. Unn ohne de Crassus woar de Siesch von Carrhae nua noch die Hälfd weährd. De Surenas hadd oasch gruhszüschische Friednsbedingunge gestelld unn de Crassus oigeloade, midd'm se veähannelle. De Crassus hadd gesaad, Isch bin doch nedd hier! Awweä die römische Soldoade, die woarn so feäddisch, des'se ihrn Scheff gezwunge hawwe, noch emmaa mi'm Surenas se veähannelle. Unn dademidd had'deä ganse Kuschemuggl sajn Hejjepungd errajschd gehabbd: Denn s'Enn vom Lied woar, dess die Parther baj dem Treffe de Crassus unn soi Begleidung abgemuaggsd hawwe (dadezou, wo dess bassierd iss, Clementoni 1983) unn'm Crassus sein Kobb m'Arsakidekeenisch als Geschenk geschiggd hawwe (Plut. Crass. 30-33; Dio XL 26f.; Polyain. VII 41). Die Römeä woarn naddirlisch felsefesd dadevon üwweäzeuschd, dess des von de Partheä, dene lingge Bazille, aach so veäabredd woarn woar (Plut. Crass. 30f.; Dio XL 26f.): Die ganse Orijendaale unn besonneäs die Peässeä sinn hald so, e gans hinneähäldisch Gesellschafd. Aach wem'mer emmaa die Voaurdaale im Sagg loasse - wann die Partheä m' Crassus e Fall gestelld hawwe, woarn se gans schih uff Zagg. Wajl die römische Soldoade, die woarn ja schonn kobbscheu. Unn wann se jetz noch ihrn Scheff veäliern deede, deed sisch die gans Ammee uffleese. Saj mer doch emmaa eährlisch: Kam'mer des noch e Mißveäständnis haase, wann die gans römisch Gesannschafd liquidierd wird? Gell, da wird Ihne aach anneäsdeä (vgl. aach Regling 1907, pp. 391f. unn Gelzer 1926, Sp. 329). Wej de Crassus duud woarn, hawwe die Partheä die Römeä zua Kabbidulazjoon uffgefoaddeärd. Unn'n gruhse Daal had'des aach gemachd: Zejjedausnd Gefangene solle die Partheä gemachd hawwe. Ville von dene had'de Orodes im Baktrische oogesiedld, z.B. in Antiochia Margiane, also am anneärn Enn vom Partheärajsch, wo se kaa Hoffnung mih hawwe konnde, noch emmaa haam se komme (Justin XLII 5,11; Plin. n.h. VI 47). Neeweä dene zejjedausnd Gefangene unn vlajschd zwansischdausnd Gefallene (zou dene Zoahle de Regling 1907, p. 392) hawwe sisch aach goud zejjedausnd Mann ins Syrische unn ins Kilikische duaschschlaache kenne. De C. Cassius Longinus (spädeä aaneä von de Caesar-Möddeä), was'm Crassus sajn Quaestor geweäse woarn, iss schonn voa m'Crassus sajm Duud midd fünfunneärd Mann ins Syrische duaschgange unn hadd oogefange, de Widdeästand gejjeä die drohend parthisch Inwasjoon se ogganisiern (Plut. Crass. 29; Dio XL 25,4). [dclv] *** (zou de Bedeudung von dere Schlachd fir die römisch Innepollidigg vgl. Timpe 1962) *** [Taeger, Altertum II 655//266,1 alt] Anno 54 v.Chr., im Juhr nach'm Crassus unn'm Pompeius ihrm Konsulat, hadd's in Rom nua Chaos gäwwe. Die Beweärweä in's Konsulat woarn so goud, des'se all von de Wahle ausgeschlosse woarn sinn. Fir's Juhr 53 v.Chr. konnde desdewäje bis uff die Volstribune kaa Beamde gewähld weärn. Dadehinneä hadd naddirlisch aach de Pompeius gesteggd, wajl deä hadd sisch ausgereschnd, wann's m'Stoad als schlääschdeä gih deed, kennd als mih Vollmachde oo sisch zejje. Dadebaj hadd'm aach de P. Clodius geholfe, deä widdeä mi'm Pompeius aanisch woar. Awweä die Optimate hawwe veäsuchd, degejje se haale. Die hawwe de A. Gabinius, was'n Pompeius-Mann woar, uff's Gerischd gezeärrd unn wejjeä sajneä Amdsfihrung im Syrische veäurdaale loasse. De Optimate ihrn Mann fir's Groowe woar de T. Annius Milo. M'Milo soi Schlääscheä hawwe sisch mi'm Clodius sajneä Baggaasch Stroaseschlachde geliefeärd. Anno 53 v.Chr. hadd's siwwe Monad lang kaa Konsule unn kaa kurulische Magistrate gäwwe. Unn schonn hadd's Leud gäwwe, die laud gefoaddeärd hawwe, de Pompeius selld de Diktator mache. Awweä de Pompeius konnd woadde, unn wej die Optimate gebiddld unn gebeddld hawwe, hadd'eä gruhszüschisch defir gesoaschd, dess doch noch Beamde gewähld weärn konnde. Awweä des woar nua Aachewischeraj. Die draj Beweärweä fir's Konsulat fir's Juhr 52 v.Chr., de Milo, de P. Plautius Hysaeus unn de Q. Caecilius Metellus Scipio sinn so oo ennanneä geruure, dess's in Rom rischdisch Kriesch gäwwe hadd (üwweä e veäloorn Cicero-Redd fir'n Milo aus'm Heäbsd 53 v.Chr. vgl. Kumaniecki 1977). Desdewäje mussde die Wahle widdeä ausfalle. [Taeger, Altertum II 655//268,1 alt] [dclvii] Die Jochd unn des Duaschennanneä nach'm Clodius sajm Duud woarn die Krönung von dene ganse Stroaseschlachde unn Ooschlej, die wo's in Rom sajd'm Catilina sajneä Veäwörung gäwwe gehabbd hadd. E rischdisch Bulleraj hadd's baj de Römeä nedd gäwwe. Je grisseä die Bande woarn, uff dej so Keälle wej de Milo odeä de Clodius seriggrajfe konnde, woarn se aach inderessand fir so Leud wej de Caesar, de Pompeius usw. Unn desdewäje woarn sisch aach die owweärre Zejjedausnd nedd aanisch unn konnde dem Spuk kaa Enn mache. Die Römisch Rebbubligg woar aach hier (voaläufisch) am Enn unn hadd'n stagge Mann gebrauchd - unn des woar m'Pompeius oasch rääschd (üwweä's Problem von'eärreä Schandammerie im rebbubligganische Rom unn besonneäs üwweä dej Bandekriesche vgl. Nippel 1988, bes. p. 108ff.). ---------------------------------------------------------------------- [dclviii] De Triumvirat [dclviii,1] (in dere Zajd spilld aach de Kriminalrommaan vom Roberts 2005, wo aach de Pompeius middspille deäff, wej'eä im Campanische soi Vedderaane besuche duud; nedd schlääschd, awweä schon so e bissi wej vom Fliessband) [dclviii,3] Häduer, die wo schonn voa 125 v.Chr. n'Freunschafdsveädraach midd Rom hadde (Dobesch 1989) [Taeger, Altertum II 658, unten//270,3 alt] ------------------------------------------------------------------------ [dclix] Curio - De Caesar im Gallische - Ariovist [dclix,1] Unn da woarn aach noch die Helvetier, die wo in de Wesdschwajz in de Gejjnd am Genfeä See gewohnd hawwe. Die hawwe von oowe heä (also vom Noadde, vom Ariovist, von de Germane, nedd von de Göddeä) als Drugg unn EPA kriehd unn wollde midd alleä Gewald auswanneärn. Unn desdewäje hawwe dene ihr junge Leud aach schonn s'Grensgeland von de Provincia Narbonensis uusischeä gemachd. So hadd's de Caesar geschriwwe, unn ville modeärne Foascheä glaawe'm des (aach Taeger 1958, II 659). Voasischd, sääd da de Walser (Walser 1995), wajl zwische de Helvetijeä unn de Germane, da hawwe die Rauriker gesesse, unn des woarn n'keldische Stamm. Wann Germane unn Helvetijeä goar kaa gemajnsam Grens nedd gehabbd hedde, warum wollde dann die Helvetijeä üwweähaabd foadd? Des woar e gans schih Bulveäfass, wo sisch de Caesar ennajgesetzd hadd - aach wann vlajschd sogoar de Caesar selweä s'Feueäzeusch droo gehaale hadd. Unn die miesde römische Gennerääl wiern fruh geweäse, wann se sisch nach'm Juhr hedde widdeä haam mache kenne. Awweä de Caesar, deä Knallkobb, iss da baald mih wej fünf Juhr gebliwwe. [Taeger, Altertum II 659,1] [dclix,3] (üwweä'm Caesar soi Schwierischkajde mid'de Wuhred im Gallische Kriesch: Rambaud 1952 unn Walser 1995); de Walser (Walser 1995, p. 221) schrajbd: De Caesar hedd gezield Desinformazjoon baj wischdische Grunddadsache gemachd, awweä dadeneäweä müssde mir aach m'Caesar sajn Berischd als Zeuschnis fir dej Eärajschnisse nomme. [dclix,4] Was mer sisch baald hedd ausreschenne kenne: Die schlaachse Helvetier woarn die irschde, mid'dene de Caesar Hännl kriehd hadd. Die Helvetier wollde midd alleä Gewald woanneäsdeä hizejje, unn desdewäje hawwe se de Caesar gefraachd, ob se nedd duasch die Narbonensis maschiern kennde. Sie deede aach nix kabuddmache. Des had'de Caesar nedd gedaa: 368.000 Helvetier sellde da komme (Caes. BG I 29,3; üwweä dej Zoahl iss vill debbaddierd woarn, vgl. die deutsche Uffsetz vom Wachsmuth 1903 unn Müller 1909), unn die deede nedd s'inneäschde se owweäschd kiehrn? Goud, hawwe da die Helvetier gesaad, da maschiern mer hald duasch's Land von de Häduer. Des had'de Caesar aach nedd gedaa, wajl die Häduer, die hawwe ja schonn lang Freunschafd mid'de Römeä gehaale. Unn die Häduer woarn aach nedd uff'n Kobb gefalle unn hawwe glajsch Oddeä gäwwe, dess de Caesar n'helfe selld. Awweä so rischdisch feeschdisch konnd'de Caesar die Helvetier nedd mache mid'dere aane Legion, die wo in de Narbonensis in Gannisoon gelejje hadd. Also hadd'eä die draj Legione, die wo in de Cisalpina gelejje hawwe, gehoold unn hadd noch zwaa neue uffstelle loasse. Mid'dene sex Legione iss'eä dann baj Bibracte (was de Häduer ihr Haubdstadd woar) uff die Helvetier luusgange. Die Helvetier hawwe durffgehaache wej de Narr uff de kaale Oofe, awweä gejjeä die römische Legionärn had'des dissmual nedd vill geholfe. 110.000 Helvetier solle des Schlachdfesd uwweäleäbd hawwe, unn die had'de Caesar dahigeschiggd, wo se heäkomme sinn. De Taeger (1958, II 659) schrajbd, de Caesar hed'des gemachd, wajl die Helvetier, die hedde de Owweärhein gejjeä die Germane degge solle (dadrüwweä, wej ehrlisch de Caesar woar, wej'eä üwweä den Krisch gejjeä die Helvetier geschriwwe hadd, vgl. de polnische Uffsatz von de Baumbergowa 1935; im Voafeld von dere Schlachd gejjeä die Helvetier had'de de Roberts 1995 aan von sajne Rommaane oogesiedld, nedd schlääschd). Ja, de sälwe Ariovist, deä wo eewe noch fir'n Consul Caesar "rex et amicus populi Romani" (Keenisch unn Freund vom römische Volg) geweäse woar, woar jetz fir'n Proconsul Caesar de Fajnd. Woar des nedd e hinneähäldisch Schlääschdischkajd? De Gelzer (Gelzer 1960, p. 86) hadd dadezou geschriwwe: De Caesar haeed die Ausepollidigg von sajm Prokonsulat schon daduasch voaberajd, dess'eä mi'm Ariovist veähannld hedd; im Gallische selld noch Rouh heärsche unn desdewäje hed'de Caesar dadefir gesoaschd, dess de römische Senat de Ariovist als 'Keenisch unn Freund vom römische Volg' oeäkannd hedd. Des wier e Eähr fir'n Ariovist geweäse, unn die Gesande, die wo'm des melle sollde, die hedde aach noch ville Geschengge middgebroochd. Unn so hed'de Caesar soi Ziel eärrajschd, de Ariovist hedd sisch sischeä gefeuhld unn hedd nix gemachd, bis de Caesar'n im Sommeä 58 oogegriffe hedd. So wajd de Gelzer. [Taeger, Altertum II 659,4] (Haselgrove 1984) [Archäolog. Funde, bes. Münzfunde, ergänzen die bereits sehr detaillierten Infos aus Cäsars BG über die Auswirkungen des Gallischen Krieges auf die Stämme] [Taeger, Altertum II 661,2] [dclxii] unn, wej de Tausend Klaus (Tausend 1988) nachgewisse hadd, hadd aach Kawallerrie aus'm Owweähessische im Caesar sajm Heär gediend. Da kenne mer heud noch druff stolz soi! [Taeger, Altertum II 662 oben] 3. De Bürjeäkriesch (De Caesar gejjeär'n Resd vom Römische Rajsch) Digge Luft had's gäwwe in Rom; s'woar Dezämbeä, nedd groad de schinsde Monad im Juhr. Naddirlisch hadd jedeä fir soi ajenn Sach geworwe. Awweä so rischdisch uff Kriesch aus woar ja ajendlisch kaans. Die Popularn unn die klaane Leud woarn fir'n Caesar (Dreggsoptimate!), unn de Sallust, de abgedanggde Beamde, hadd geschriwwe: De Caesar iss uuseä Mann unn führd uus ins gelobde Land. Aach die Städde uff'm Land woarn fir'n. Awweä dadefir in die Schützegräwe steije? Noch emmaa so'n Uffstand wej mim Marius unn'm Sulla? Des woar nur was fir die alleäschoufelsde, fir die Nixnutze, die so nach owwe wollde oder sisch wenichsdens die Säck vollmache wollde (anneäsdeä de Will 1992, p. 179: Groad unneä de Senadoorn hedd so ville Schulde wej'n Stabsoffzier gehabbd, des'se de Kriesch gewolld hedde, wajl se uff Proskriptione unn Beude aus geweäse wiern; in de Prowinse wier nix mih se hole geweäse. Des heärd awweä e bissi üwweädriwwe oo!). No ja, se hädde sisch noch aanische kenne, unn wann de Caesar nedd Caesar geweäse wier, hedd eä de Schwanz eigezooche wej vor'em Pompeius. Awweä de Caesar woar hald Caesar, unn da iss'eä mi'm Kobb duasch die Wand, awweä - Godd soi dangg! - die woar aach nedd besonneärs stabil. Am 1. Jannuwar 49 had'de Caesar noch emmaa soi Leud in de Senat geschiggd zum Veähannelle. S'hadd jede Menge Jochd unn Krajscheraj gäwwe, aber dann duaffde se doch schwätze: De Caesar wier'n goure Mann unn hedd nua soi Flischd gedaa. Was'se dann wellde? Eä, de Caesar, deed uff soi Soldoade unn uff die Prowinse veäzischde, wann de Pompeius des aach mache deed. Unn wann de Pompeius des nedd welld, dann deed eä, de Caesar, die Sach in seu Hänn nomme unn den Stoad schütze. Kuazz: E Redd midd Zuggeäbruud unn Peitsch. Die miesde Senatorn awweä woarn gejjeä'n Caesar, unn fir die woar jetz Schluß mit Lusdisch. Auseädem hadde se aach noch de Pompeius midd sajne Soldoade. Se hadde die Machd, unn jetz selld's Drugg unn Epa gäwwe. Desdewäje had'de Senat beschlosse, dess de Caesar bis zum 1. Julaj soi Ammee endloasse missd; unn wann'eä des nedd mache deed, deede se'n zum Stoadsfajnd eäkleärn (Caes. BC I 2,7). Naddirlisch hawwe die Volxtribune M. Antonius unn Q. Cassius Longinus (was'm Caesar soi Leud woarn) irschd emmaa ihr Veto oigeleeschd. Awweä lang had'des nedd gehaale. Wajl am 7. Jannuwar, da had'dann de Senat e "senatus consultum ultimum" eäloasse unn dademidd de Stoadsnodstand ausgeroufe. Die Konsule hawwe besonneärre Vollmachde kriehd, unn de Senat mussd sisch nemmih oo so Oischränggunge wej de Volxtribune ihr Veto-Rääschd (genaueä: Interzessions-Rääschd) haale. Die zwaa Volxtribune, dene iss jetz gans schih de Stifd gange. Wajl im Stoadsnodstand, da mussde se Anxd hawwe, oigespeärrd se weärn odeä vlajschd sogoar duudgehache se weärn. Da hawwe se sisch Sklavemotze oogedaa unn sinn zum Caesar abgehaue nach Ravenna. Jetz hadd's m'Caesar gelangd, unn'eä hadd am 10. Jannuwar noch de Drajzehnd Legion (legio XIII) de Befehl gäwwe, Ariminum se besetze. Ariminum lajd südlisch vom Fluss Rubikon (`Rubico'), die Grens vom Iddalische, unn dahi duaffd kaan römische Feldheärr soi Soldoade schigge. De Caesar solld gesaad hawwe, wej'eä üwweä'n Rubikon gemachd iss: "Alea iacta est" (De Wüaffl iss gefalle; dej Woadde finne mer nedd bajm Caesar selweä, sonneärn bajm Suet. Div. Iul. 32; Plut. Caes. 32,6; Plut. Pomp. 60,2; App. B.C. II 5,35). No ja, so schnell hawwe awweä aach die Römeä nedd geschosse (Caes. BC I 2-5; Dio XLI 2ff.; App. BC II 33; Plut. Caes. 31; Plut. Anton. 5; dadezou uff iddaljenisch unn besonneärs zou dere Sach mi'm Rubikon s. Berti 1987; sonsd noch üwweä'n Caesar am Rubikon vgl. Hermann 1935 unn Hohl 1952 unn Tucker 1988, deä wo sisch voa allm midd Lucan. BC I 185-203 beschäfdische duud). [Taeger, Das Altertum II 662] [dclxiii] (Üwweä die letzde Veähannlunge bis zua Fluchd vom Senat aus Rom s. die goure aale Uffsatz vom Holzapfel 1903) (üwweä die Beschlüsse, die de Senat oo dem Daach veäabschied hadd, die Veähängung vom Krieschsrääschd, `decretus tumultum', unn dess de Caesar zum Stoadsfajnd, zum `hostis', eäkleärd woarn iss, Holzapfel 1904, p. 327ff.) [Taeger, Das Altertum II 663,1] (dadrüwweä, warum de Pompeius s'Iddaalische uffgäwwe hadd unn was sajn Krieschsplan woar, s. Holzapfel 1904, p. 345ff.) [Taeger, Das Altertum II 663,2] [dclxvi] Jetz hed'de Caesar n'aale Plan aus de Schubbload hole kenne unn aus'm Egybbdische e römisch Provins mache kenne. Awweä de Caesar woar, wej de Gelzer (1960, p. 236) geschriwwe hadd, vill geschajdeä unn had'de Kleopatra Egybbde geloasse. [Taeger, Das Altertum II 666,4] [dclxxi] Wej so die letzde Fajnde im Rajsch geschlaache woarn waarn, mussd de Caesar jetz druff gugge, Oaddnung ins Chaos se bringe. Eä hadd ja geschriwwe gehabbd, eä welld nedd nua fir Rom sorje, sonneän aach de Provinse Friedn bringe. Wem'mer des ganse Rajsch sesammehaale wolld, mussd mer irjnd ebbes finne, was wej Uhu haale deed. Die Römische Rebbubligg in ihrne Glanszajde konnd sisch druff veäloasse, dess kaan Geeschneä de Römer ihr Legione uffhaale kennd. De Caesar hadd desdewäje veäsuchd, e neu Sysdem von sozjaale unn poliddische Veäbindunge zwische Rom unn'm Rajsch se schaffe. A Middl woar e neu Relischjoonspolidigg, die maßgeblisch soi selld fir die nexde Jahrhunneärde (vgl. Weinstock 1971). Dadebaj had'de Caesar naddirlisch nedd gesaad: Junx, ab morje weärd ebbes neues geglaabd! Odeä ab morje mach isch fir eusch n'ptolemäische Pharao. Naa, des hadd'eä nedd unn mussd'eä aach nedd. Eä konnd uff Voastellunge seriggrajfe, die wo's aach im römische Berajsch schonn längeä gäwwe hadd. Da hawwe mer die kuldisch Veäeährung von de `imperatores' (sajd'm elleärre Scipio Africanus), was de Ausganxpunggd fir die Veägoddung von'm duure odeä leäwnde Heäscheä soi konnd (dadezou die Jaczynowska 1986 & 1986a). Unn dann konnd de Caesar aach mid'de aale Geschischde reschenne, dess soi Familje, die `gens Iulia' von de Göddin Venus abstamme deed. [Taeger, Altertum II 671 unten] [dclxxvi] (wischdisch de Foaschungsüwweäbligg üwweä'n Caesar von de Gesche 1976 unn die ejjeä foaschungsgeschischdlisch Awwajd vom Christ 1994a; üwweä'n Caesar gibbd's naddirlisch aach n'Haffe Leäwnsbeschrajwunge, dadrunneä uff Deutsch die vom Gelzer 1960, e rischdisch Wisseschafdsdenggmoal, die vom Meier 1982, oasch goud lesboar, awweä sonsd, no ja, die komisch vom Dahlheim 1987 unn die vom Will 1992) [Taeger, Altertum II 676 unten] ------------------------------------------ [dclxxvii] (üwweä's wexlhafde, aach biese Caesar-Bild in de römisch Kajseäzajd vgl. de Uffsatz von Geiger 1975 unn die Doggdeäeärwedd vom Donié 1996) [Taeger, Altertum II 677 oben] ------------------------------------------- [dclxxix] (aach de aane odeä de anneärre Rommaan iss üwweä'n Caesar geschriwwe woarn: Dumas 2001). -------------------------------------------------- [dclxxx] [dclxxx,1] S' fünfde Kabbiddl: [dclxxx,2] Die Augusdeisch Zajd [dclxxx,3] 1. Neos Dionysos [Taeger, Altertum II 680] --------------------------------------------------- [dclxxxi] Bestüazzung - Amnesdie - M'Antonius soi Spillscheä [Taeger, Altertum II 681] ----------------------------------------------------- [dclxxxii] Neos Dionysos [dclxxxii,1] De Taeger schrajbd üwweä'n Marcus Antonius sajn Charakdeä: (n'schiene Rommaan üwweä'n Marc Anton had'de Massie 2000 geschriwwe) [Taeger, Altertum II 682] ----------------------------------------- [dclxxxiv] [dclxxxiv,1] Aach de Cicero woar uff dene Proskriptionslisde, unn m'Cicero sajn Duud, deä woar furschdboar (üwweä'm Cicero sajm Duud gibbd's e schih klaa Büschelsche vom Fruttero & Lucentini - Fruttero/ Lucentini 1995a) [Taeger, Altertum II 684 oben] ----------------------------------------- [dclxxxviii] (üwweä de Parther ihr Rom-Pollidigg in de Juhrn dadevoa duud Dabrowa 1986 schrajwe). [Taeger, Altertum II 688] [dcxci] M. Vipsanius Agrippa (üwweä den had'de Fransuus Roddaz 1984 e gruhs Leäwnsbeschrajwung veäfassd) [Taeger, Altertum II 691,1] --------------------------------------- [dcxcii] Neos Dioynsos [dcxcii,2] Actium (üwweä die ville Denkmäleä, die wejjeä de Schlachd baj Actium gebaud woarn sinn, unn wej de Augustus dademidd Propaganda gemachd hadd, dadezou Hölscher 1985) -------------------------------------- [dcxciii] [dcxciii,2] (üwweä de Kleopatra ihrnSelbsdmoadd had'die Achmatowa Anna e schieh, klaa Gedischd gemachd: Achmatowa 1994, p. 70) [Taeger, Altertum II 693,2] [dcxciii,3] 2. M' Vergil soi viadd Eklog Groad im Horaz seine freuje Gedischtscher, de Epode, kam'mer die Veäzweiflung üwwä dej Zoustänn goud eäkenne. De Horaz hadd, obwohl'eä nua de Suh von'm Frajgeloassene woar, als'n Offzier, im Rang von'm Tribun, in de Caesarmöeddeä ihrm Heer in de Schlachd baj Philippi middgekämpfd gehabbd. In dere Schlachd hadd'eä mih veäloarn wej sajn Dinnsdgroad. Die Siescheä woarn fir'n so e rischdisch Awangerd, dej in Rom s'inneäschde se owweäsd gekeärd hadde. Unn warum? Wejjeä ihrne Selbsdsuchd unn ihrm Eärgajz. De aansische Weesch aus dem Schlamassl woar die Fluchd in so e Oard "Nimmerland", in die Uddoobie, wo's kaa Jochd unn kaa Zuchd unn kann Zuures nedd gäwwe duud, wej's aach schonn de Hesiod geprerrischd gehabbd hadd. Vill spädä irschd hadd de Maecenas de Horaz mid'de neuje Zajd veäseehne kenne, unn da hadd dann aach de Horaz im augusteische Männeägesangverajn middgesunge unn de Oktavian als Musdeärömeä geloobd (zum Horaz sajm Veähäldnis zum Augustus vgl. de schiene Uffsatz vom Schuller 1991). Was dadebaj Üwweäzeuschung unn was "Wess' Brot ich ess', dess' Lied ich sing'" woar, weä will dess hunneädprozendisch unneäschajde? [Taeger, Altertum II 698] [dcc] 3. De Prinzipat Jetz müsse mer oofange, uus oosegugge, was de Augustus aus sajm Siesch gemachd hadd. Mer kennd ja maane, eä hedd jetz alles mache kenne, was'eä nua wolld. Awweä de Octavian woar irschdns n'reirassische Römeä unn'm gruhse Caesar sajn Eärwe. Des deäff mer nedd veägesse. [Taeger, Altertum II 700] -------------------------------------------------- [dcci] De Poad zum Prinzipat [dcci,2] Senat , wann se jetz so gejjeä zwaahunneärd Senatorn ennausgeschmisse hawwe. Unn wem'mer jetz noch droo dengge duud, dess de Senat sajd'm Juhr 29 v.Chr. in de "Curia Iulia" (Iulius iss ja m'Augustus sajn Familljenoome) gesesse hadd, also in'm Bau, den wo de Augustus spendierd gehabd hadd, dann kam'm mid'de Bonnefond-Coudry (Bonnefond-Coudry 1995, p. 391, die uff Sablayrolles 1981 veäwajse duud) saache, dess de Augustus sisch wej'm Senat sajn Patron uffgefihrt hedd. [dcci,3] (z.B. de Agrippa uff'm Marsfeld, dadezou Roddaz 1984, p. 231ff.; unn de Augustus selweä die Curia Iulia, wo de Senat jetz daache solld; unn de Augustus selweä s'Augustus-Forum, wo eä präschdische Bildeä vom Appelles hadd uffhänge loasse, die Dioskurn, wej'se die Sieschesgöddin Victoria unn de Alexander beglajde, de gefesselde Kriesch unn m'Alexander sajn Triumph, so Plin. nat. hist. XXXV 27; 93f.; zum Wajdeäleäse Zanker 1968, p. 23) ------------------------------------------ [dccv] De Ausbau von de kajseärlisch Stellung - des Volg [dccv,3] Wann die Dinnsdzajd errimm woar (DZE 300683!), hadd jedeä e Endlassungsgeld kriehd, die praemia militiae (dadezou Scheidel 1995 unn Corbier 1977). [Taeger, Altertum II 705,3] [dccviii] De Augustus wier kaan eschde Römer geweäse, wann eä nedd gesejje hedd, dess dej ganse poliddische Refoamme nix weärd geweäse weärn, wann nedd aach die Rellischjonn unn die Moral widdeä gesteäggd weärn deede. Des hääsd ja nedd, dess die Leud nix mih geglaabd hedde unn nua noch Uurääschd begange hedde. Awweä de Römeä ihr Rellischjoosidäd so im allgemajne hadd sisch veäeänneärd: Aale Kulde woarn veägesse woarn, ville Tembl woarn nua noch als Abstellhalle se gebrauche; unn des woar fir n'rischdische Römeä e bies Sach. Die Kuldreeschelle mussde exakd oigehaale weärn, sonsd gibbd's aans von de Göddeä uff'n Deggl. Unn wann die Göddeä saueä sinn, gihd's aach m'römische Stoad dreggisch, so hawwe sisch die Römeä des voagestelld. Desdewäje had'de Augustus e gruhs Rüggbesinnungsprogramm ins Leäwe geroufe: Aale Kulde, Rite unn Priesdeäämdeä sinn widdeäbeleäbd woarn (z.B. iss de Kuld vom Hercules Invictus, deä wo am Enn von de Rebubligg oasch beliebd woar in Rom, seriggedrängd woarn, unn dadefir iss de Mars-Kuld widdeä huchgehaale woarn; vgl. Schilling 1942); halbveäfallenne Tembl sinn widdeä resdaurierd woarn (vgl. dadezou aach Hor. c. III 6, unn dadezou widdeä Kraggerud 1995). Uff den anneä Sajd had'de Augustus ebbes foaddgesetzd, was de Caesar schonn oogefange gehabbd hadd: Die Häufung von Priesdeäämdeä uff soi Peässoon. De Caesar woar ja sajd 63 v.Chr. `pontifex maximus' geweäse unn kuazz voa sajm Duud noch Augur woarn. De Augustus hadd dann dadefir gesoaschd, dess'eä die wischdischsde Priesdeäämdeä üwweänomme konnd. Daduasch konnd'eä de Römeä ihr rellischjös Leäwe noch besseä kondrolliern. [dccix] (nedd üwweä'm Augustus sein Dinnsd als Siddlischkajdsbaabsd, sonneän üwweä'n als Gesetzgäwweä im allgemeine hadd die Tilson 1986 geschriwwe) [Taeger, Altertum II 709,1] [dccxi] S'gibbd da noch'n wischdische Berajsch, wo mer sejje kann, wej voasischdisch de Augustus aales unn neues sesammegebroochd hadd, de Heäscheä- odeä Kajseäkuld. Was des iss, n'Heäscheäkuld, des hawwe mer ja schonn gesejje: Die aale Pharaone (unn die Ptolemäer als ihr Nochfolscheä) sinn von de Egybbdeä als lewendische Göddeä oogebeäd woarn, unn die miesde hellenisdische Heäscheä hawwe sisch göddlische Eährn eäwajse loasse. Fir'n Ptolemäer woar des gans noamal, als neueä Dionysos uffsedreäre; wej de Triumvir Marcus Antonius sisch in dere Roll veäsuchd hadd, iss's de Römeä baald schlääschd woarn: So'e veäsoffn Gruhsmaul! Unn fir'n römische Aadl wier's bestimmd n'Grund geweäse, widdeä die Messeä se wetze, wann sisch aaneä aus ihrne Rajje als "Godd unn Heärr" (dominus et deus) uffgespilld hedd. Naa, mi'm Goddheäscheädum konnd mer in Rom noch kaa Blummedibbe gewinne. So'n Heäscheäkuld woar e zwaaschnajdisch Sach fir'n Augustus: Als Loyalitätsbewajs, als Spajs fir's neue Heäschafdsgebäude nedd se veäachde; awweä wann'eä's üwweädrajwe deed, kennd die gans Probbaganda gejjeä'n "Egybbdeä" Marcus Antonius uff'n seriggfalle, unn de römische Aadl kennd doch noch druff komme, wej mer m'Caesar soi Eämoaddung widdeähole kennd. Desdewäje hadd sisch de Augustus gejjeärüwweä de aanselne Grubbe von Mensche unn de unneäschiedlische Foamme vom Heäscheäkuld aach gans unneäschiedlisch veähaale (e Lidderaduurlisd üwweä'n römische Heäscheäkuld had'de Herz 1978 geschriwwe; zum Augustus da p. 845). Ich babbl hier gans bewussd dadevoo, dess de Augustus sisch gejjeärüwweä de unneäschiedlische Foamme von Heäscheäkuld unneäschiedlisch veähaale hadd. Wajl wenischsdns die Wurzelle vom Heäscheäkuld, die woarn schonn da. De Augustus mussd nedd exdra Oaddeä gäwwe: So, ihr Leud, ab morje Middaach weärd fir misch (odeä zou mer) gebeäd! Da hed'de Augustus schonn oasch bleed soi musse, unn des woar'eä bestimmd nedd. Mer kann awweä saache, dess de Augustus da, wo's noch kaan Heäscheäkuld gäwwe hadd, Gas gäwwe hadd, in Iddaalje unn de wesdlische Provinse, unn da, wo de Heäscheäkuld (unn Goddheäscheädum) gans noamal woar, gebremsd hadd. Dadebaj woar's ooschajnnd m'Augustus soi Ziel, de Heäscheäkuld dadezou se benutze, dess groad die aafache Leud loyal zou'm stih deede, awweä s'selld kaans uff die Idee komme, eä selweä deed sisch als'n Godd ausgäwwe (zum Stischwoadd "Loyalidäd unn Heäscheäkuld baj de Römeä" vgl. de franzeesische Uffsatz von de Jaczynowska 1989). Mer muss hier, glaaw'isch, aans noch emmaa gans deutllisch saache: Wej im hellenisdische Heäscheäkuld woar des aach im Römische Rajsch kaa Glauwnssach. De Heäscheä, deä wo kuldisch veäeährd woarn iss, also n'Aldar un'n Priesdeä gehabbd hadd unn Opfeä kriehd hadd, so'n Heäscheä hadd üwweä de Mensche gestanne, awweä noch unneä de rischdische Göddeä (gans wischdisch dadezou de Uffsatz von Price 1980, deä zajschd, dess's u.a. in de Foamm unn in de Adressierung von de Opfeä gruhse Unneäschiede gäwwe hadd). Baj de Römeä hadd's da noch e gans besonneä Voastellung gäwwe, nemmlisch de Genius. Im Rom woar's in de gruhse Famillje so, dess nedd nua die Ahne, sonneän aach m'pater familias sajn Genius veäeährd woarn iss. De Genius, des iss ajendlisch s'Sinnbild fir die Zeuschungskrafd, die wo jedeä Mann hawwe duud. Unn de pater familias, des woar de Familljevoastand, deä wo in sajm Haus walde unn schalde konnd, wej'eä wolld: Eä woar de Heärr, de `dominus'. Wann de pater familias Gebuaddsdaach gehabbd hadd, iss sajm Genius geopfeärd woarn; unn die Sklave, die hawwe bajm pater familias sajm Genius geschwoarn. Mir hawwe hier also n'Kuld nedd direggd fir'n lewnde Mensch, sonneärn fir die göddlisch Krafd, die wo in'm wohne duud. [Taeger, Altertum II 712,2] In Rom selweä hadd de Genius-Kuld e anneä Foamm gehabbd. Wej's in Rom Anno 7 v.Chr. e Veäwaldungsrefoamm gäwwe hadd, wo die `divisiones' unn die `vici' neu oigedaald woarn sinn, iss des aale Fesd von de Compitalia neu ogganisierd woarn. Die `lares', die Hausgöddeä, die wo uff jedeä Kreuzung gestanne hawwe, sinn `Lares Augusti' woarn, unn in jedm `lararium' iss e klaa Staduwe vom Augustus sajm Genius uffgestelld woarn (Suet. Aug. 31; zum Wajdeäleäse Bomer 1957, p. 32ff. unn Liebeschuetz 1979, p. 70f.). [dccxiii] Wej schonn de Caesar hadd aach de Augustus soi Faworidde unneä de Göddeä gehabbd. Da hawwe mer de Krieschsgodd Mars Ultor (Mars, der Räscheä). Schonn Anno 42 v.Chr. nach de Schlachd baj Philippi, da hadde die Triumvirn veäsproche, m'Mars Ultor n'Tembl se baue. Alleädings hawwe sisch die Bauawwajdeä Zajd geloasse: Viazzisch Juhr hadd's gedaueärd, bis des Ding feäddisch woarn iss (Suet. Aug. 29; Hor. c. I 21,1-4). Awweä was iss des schonn gejeä de Dom in Wetzlar! M'Augustus sajn peäsönlische Schutzhajlische woar de Apollon, deä wo'm de Siesch baj Actium geschenggd gehabbd hadd. Aus sajm ajenne Boaddmonnee had'de Augustus m'Apollon n'moadds Tembl uff'm Palatin spendierd. [Taeger, Altertum II 713,2] [dccxiv] Gans anneäsdeä woarn die Foamme von Kajseäkuld, die wo's in de Provinse gäwwe hadd. Unn dadebaj muss mer zwische de Provinse im Osde unn de Provinse im Wesde unneäschajde. Wajl im hellenisdische Osde, da hadd's ja schonn lang n'Heäscheäkuld gäwwe, im Wesde nedd. Unn im Osde, wo de leewnde Heäscheä als Godd veäeährd woarn iss, da iss de Augustus in die Ajse gange. In de Leäwnsbeschrajwung vom Augustus schrajbd de Sueton (Aug. 52): "De Augustus hadd gewussd, dess's noamal woar, sogoar fir Prokonsule Tembl se errischde. Awweä eä had'des veäbode. In kaaneä Provins sellde Tembl fir'n errischd weärn, auseä sesamme mid'de Göddin Roma." De Kuld von de Göddin Roma hadd's im Klaasijaddische schonn sajd'm zwedde Jahrhunneärd v.Chr. gäwwe. So weärd de Augustus zum `sunnaos' von de Göddin Roma, des hääsd: soi Staduwe weärd zum Middbewohneä von de Göddin, unneä dere ihrm besonneärre Schutz eä stehn duud. Dademidd hadd sisch de Augustus nedd zum Godd eäkleärd, awweä fir die Leud, die wo dej Tembl besuche, fir dej Leud woar de Grensstaa zwische Mensch unn Godd nemmih se eäkenne. Die Leud im Osde woarn mih wej berajd, de Augustus als Godd se veäeährn. Des woar nedd nua lang oigeebleud Stieflleggeraj; nach dem ganse Zuures mid'dene Bürjeäkriesche woar de Augustus de gruhse Friednsbringeä. Die Provinse Bithynije unn Asia hawwe'n Oodraach gestellt, m'Augustus Tembl errischde se deäffe, unn hawwe se gesaad kriehd, wej se's se mache hedde. In Pergamon unn in Nikomedije (im Bithynische) sinn desdewäje Anno 29 v.Chr. die irschde Tembl fir die Roma unn'n Augustus errischd woarn (Dio LI 20; mid'de Korregduur duasch Tac. Ann. IV 37 unn Suet. Aug. 52; so Kornemann 1901, p. 98f.; anneäsdeä de Taeger 1958, II 714, deä wo'm Dio folsche duud, dess die zwaa Tembl nua fir'n Augustus bestimmd woarn). Des woar de Oofang vom sogenannde "Provinsjaalkuld" (zum Heäscheäkuld im Klaasijaddische vgl. s'englische Buch von Price 1984). Baald hadd's in de ganse Provinse wenischsdns aan Tembl fir die Göddin Roma unn ihrn `sunnaos' Augustus; de berühmdesde iss vlajschd de Roma-Augustus-Tembl in Ankyra im Galatische (heud Ankara), wajl da hawwe mer a Abschrifd vom Augustus sajm berühmde Desdamend, sajne "Res Gestae" gefunne. Aach im Wesde hadd's baald so'n Kuld gäwwe, awweä hier iss'eä von owwe oogeoaddned woarn (zum Heäscheäkuld in de wesdlische Provinse vgl. de Foaschungsüwweäbligg vom Fishwick 1978 unn dem soi Buch Fishwick 1987; besonneäs fir Spanje s'franzeesische Buch Etienne 1958). Uuseä Germane mussde irschd noch nach Lugdunum im Gallische (heud Lyon) rajse, wo's relischjöse Zentrum fir die `Tres Galliae' woar unn wo Anno 12 v.Chr. de irschde Aldar fir'n Augustus im Wesde errischd woarn woar (Dio LIV 32,1; Suet. Claud. 2,1; dadezou uff Deutsch Kornemann 1901a unn uff Englisch Fishwick 1972 & 1987, II 1207f. unn uff Franzeesisch Turcan 1982). Hier hawwe sisch die Veädredeä von de seschzisch gallische `civitates' veäsammld unn'n Owweäpriesdeä gewähld. De Owweäpriesdeä had'dann die Spille duaschgeführd unn's `concilium' gelajd. Dej Veäsammlung hadd nedd nua e kuldisch Bedeudung gehabbd, sonneän hadd aach n'gewisse Oifluss uff'n Staddhaldeä gehabbd. So `concilia' (im Osde hawwe se `koiná' gehaase), die mi'm Kajseäkuld veäbunne woarn, hadd's in de miesde Provinse vom römische Rajsch gäwwe (mih drüwweä bajm Deininger 1965). Fir's Germanische iss schonn unneä'm Augustus im heudische Köln (Colonia Claudia Ara Agrippinensis) so'n Aldar errischd woarn unn'n Owweäpriesdeä oigesetzd woarn (vgl. Fishwick 1987, II 1208). Owweäpriesdeä woar'n Cheruskeä, deä wo Sigimundus gehaase hadd. Awweä des Keällsche iss zum Arminius üwweägelaafe (Tac. Ann. I 57). No ja, nach de Schlachd im Teutoburjeä Waald woar's ja nix mih mid'de Eärrooweärung von de `Germania libera'. Spädeä, wej sisch die Römeä voa allm im Schwaweland mid'de Germane geschwoard hawwe, woar Arae Flaviae (heud Rottweil) so e Zentrum. Anneäsdeä als im Osde woar hier Rom die drajwnd Krafd; dademidd solld die Romanisierung von de wesdlische Provinse gesteäggd weärn unn die Loyalität vom Provinzjaalaadl zum Kajseä in Rom (zum Augustus sajm Kajseäkuld vgl. Kornemann 1901, p. 98ff.) [Taeger, Altertum II 714,3] [dccxvi] 4. M'Augustus soi Auspollidigg [Taeger, Altertum II 716] [dccxviii] Unn was lajd ösdlisch vom Gallische? Gennau, Germanije, wo mir Deutsche heud hause duun (zou de Germanije-Pollidigg unneä'm Augustus vgl. Wiegels 1993). Duasch'm Caesar soi Eärooweärung vom Gallische woar de Rhein de Osdgrens von de Römeä ihrm Machdberajsch woarn. Im Germanische iss's weusd zougange, unn vill se hoole woar aach nedd. Awweä die Germane, was ofd genungg schlachse Keälle woarn, die mussde ab unn zou e poar uff die Heärneä krijje, des'se nedd gans so üwweämüdisch woarn sinn. Desdewäje iss de Caesar aach Anno 55 unn 53 v.Chr. üwweä'n Rhein gemachd unn hadd die Musgelle spille loasse unn Drugg unn EPA gemachd. Die Germane sollde leänne, dess am Rhein Schluß midd lusdisch iss. Aach wej dann de Caesar duud woar, hadd sisch dadroo nedd vill geänneärd. Unn so mussd aach de M. Vipsanius Agrippa Anno 39/38 v.Chr. üwweä'n Rhein mache unn fir Rouh soasche. Dadebaj sinn die Ubier uff die lingg Rheinsajd umgesiedld woarn. Unn Anno 25 v.Chr. hadd sisch de M. Vinicius mid'de Sugambrer geschwoard. Unn Anno 16 odeä 17 v.Chr. hawwe's die Germane gans doll gedriwwe: Die Sugambrer, die Usipeter unn die Tenkterer hawwe im Noaddgallische de römische Feldheärr M. Lollius besieschd. Nedd dess die Römeä da gruhse Veälusde gehabbd hedde, naa, awweä die Fünfd Legion hadd ihrn Adleä veälorn, unn desdewäje woar die "clades Lolliana" e Schann huuch zwaa (Dio LIV 20,4-6; Vell. Pat. II 97,1; Suet. Aug. 23,1; Obsequ. 71; dadezou Becker 1992, p. 99). Jetz sinn die Legione, die wo im Gallische in Gannisoon gelejje hawwe, oo'n Rhein veäleeschd woarn, unn de Augustus iss selweä komme unn hadd Schwung in die Sach gebroochd. Anno 12 v.Chr. hadd dann de Augustus de Nero Drusus Claudius, was sajn Stejfsuh woar, als OB Rheinfrond oigesetzd. Unn de Drusus woar kanneä, deä wo druf gebassd hedd, dess'm die Germane in de Nachd die Hinggl aus'm Stall hole, sonneän m'Drusus soi Sach woar die Voaweärdsveädajdischung. Wej die Sugambrer widdeä Jochd mache wollde, iss de Drusus üwweä'n Rhein gemachd unn hadd'n die Hugge vollgehaache. Uff de rääschd Sajd vom Rhein sinn jetz gruhse Legionslaacheä eärrischd woarn, von dene aus des Voafeld von de Rhein-Grens kondrollierd weärn selld. Unn so iss's fraje Germanije bis oo die Elb Krieschsschauplatz woarn. Mer kann goud eäkenne, wej aus dere Pollidigg, s'Voafeld von de Rhein-Grens fesd im Griff se hawwe, im fliesnde Üwweägang e Pollidigg woarn, s'Germanische bis oo die Elb fir's Römische Rajsch se errooweärn. Unn mer kann sisch lajschd ausreschenne, dess de Drusus die Elb-Donau-Linje als Rajschsgrens fesdmache wolld, wajl des woar die küazzesd Veädajdischungsfrond im Noaddosde (so Taeger 1958, II 717). Des hadd aach sowajd gans goud geklabbd. S'Land woar oasch unzugänglisch, awweä die Römeä hawwe die Ems, die Weser unn ach die Elb als "Schnellstroase" fir ihr Obberazjoone benutzd. Anno 9 v.Chr. hawwe se oo de Elb gestanne. Awweä im sälwe Juhr iss de Drusus uff'm Rüggmasch von de Elb imkomme: An de Saale iss'eä vom Gaul gefalle. Waschajnlisch woar de Drusus de Haubdmann baj de Obberrazjoon "S'stihd'n Legionär am Elbestrand", wajl nach sajm Dudd, da hawwe die Römeä ihr Stützpunggde uff de rääschd Rheinsajd geräumd (zou de planmääsisch Räumung von de Laacheä Oberaden, Rödgen unn Dangstetten, die wo irschd e poar Juhr aald woarn, vgl. Kühlborn 1995, p. 19). *** die Markomanne unneä ihrm Keenisch Marbod*** Unn dann, so ab 1 n.Chr., iss irjndebbes baj de Germane bassierd, mir wisse nedd, was, awweä de Tiberius Claudius Nero, was'm Drusus sajn Broureä unn de spädeärre Kajseä Tiberius woar, also deä Tiberius, unneä dem nach'm Drusus sajm Duud noch die Frondbegradischung nach hinne abgelaafe woar, deä Tiberius iss widdeä üwweä'n Rhein gemachd unn hadd oogefange, die Provinsialisierung vom fraje Germanije bis oo die Elb voaseberajde. Anno 4 n.Chr. woar de Tiberius vom Augustus zum Middreschend eähoowe woarn, wajl de Gaius Caesar unn de Lucius Caesar, die woarn gestoawe. De Tiberius iss oo die Rheinfrond geschiggd woarn unn hadd sisch glajsch oo's Uffraume gemachd. Die Uffstännische hawwe e poar in die Angg kriehd, unn die Cherusker hawwe sisch de Römäe unneäwoaffe. Die Legione sinn nach dem Feldzuuch nedd uff ihr Laacheä im Räschdsrheinische seriggenomme woarn, sonneärn hawwe Windeäquadiern in de eärrooweärde germanische Gebiede bezooche. Unn in Haltern oo de Lippe iss e gruhs Legionslaacheä aus'm Burrem gestamfd woarn, wo e poar Foscheä maane, dess des emma die Haubdstadd von dere neue Provins bis oo die Elb hedd gäwwe solle (Kühlborn 1995a). [Taeger, Altertum II 717,2 Mitte//II 337,1 alt] Ab'm Juhr 4 n.Chr. hadd's widdeä mih Drugg unn epa fir die schlach'se Germane gäwwe. Da iss de Tiberius vom Augustus zum Caesar, also zum Middheäscheä eähoowe woarn, unn de Tiberius iss glajsch nach Gallije gemachd unn uff die Germane luusgange (Vell. Pat. II 104-107; dadezou de Uffsatz vom Kornemann 1909) [Vielleicht könnte hier die Schilderung des Velleius Paterculus - leicht gekürzt - eingefügt werden] -------------------------------------------------------------------------------------- [dccxviii] M'Augustus soi Ausepollidigg [dccxviii,3] S'woar de Heäbbsd Anno 9 n.Chr.; groad woar de dalmatinisch-pannonische Uffstand sesammegehaache woarn. Da iss de Varus midd kombledde draj Legione --------------------------------------------------------------------------------------- [dccxix] Die Kämfe zwische Rhein unn Elbe [dccxix,1] im Teutobrjeä Waald (Saltus Teutoburgensis) m'Arminius in die Fall gange. Daachelang hawwe sisch die Legione in ungünstischem Gelände gejjeä die Germane geweährd. Dann woar Schluss. Draj Legione veänischd! De Augustus woar rischdisch feäddisch: Eä soll als mi'm Kobb gejjeä'n Dürrahme gehaache hawwe, unn'eä soll als gesaad hawwe: "Quintili Vare, redde legiones!" (uff Deutsch: "Quintilius Varus, gebb mir mei Legione widdeä!" (Suet. Aug. 23); Lidderaadur üwweä die Schlachd im Teutoburjeä Waald: Borca 1996) [Taeger, Altertum II 719,1 oben] Fir ville Leud iss dej Schlachd im Teutoburger Waald e Epochedadum (fir'n Mitchell 1989, deä wo in sajne Fandasderajerommaane s'römische Rajsch bis gejjeä's Eänn vom Zwansischsde Joahrhunneärd wajdeäbestih lässd, sinn zwaa Eärajschnisse wischdisch: Wann se Jesus nedd gekreuzischd hedde unn gejjeä'n Arminius nedd veäloarn hedde). (dadezou, dess die Römeä s'uffgäwwe hawwe, die Elb-Linje se eärrajsche, Timpe 1971) [Taeger, Altertum II 719,1 Mitte] Awweä dej ganse Eäfolsche sinn üwweä'n Haffe gwoaffe woarn, wej Anno 6 n.Chr. Dalmatije unn Pannonije n'Uffstand gejjeä Rom gemachd hawwe. Die Römeä hawwe Anxd kriehd, dess's Iddalische selweä oogegriffe weärn deed, wann se's Dalmatische veäliern deede. In Rom hadd's aach noch Jochd gäwwe, wajl die Veädaalung von de Frischd oo die Oarme gestörd woarn iss (dadezou Kienast 1982, p. 118f.). Unn als ob des nedd lange deed, woarn die römische Soldoade oo de Donaufrond saueä unn hedde sogoar, maand de Cassius Dio (Dio LVI 13,1f.; dadezou Kienast 1982, p. 305), e Meuderaj voagehabbd. Keälle, Keälle, des woar e bies Zajd, unn de Sueton (Suet. Aug. 16,1) maand, des wier de schlimmsde Kriesche fir Rom sajd'm Zwedde Punische Kriesch geweäse. No ja, da kam'mer drüwweä strajde; awweä es woar, so de Taeger (1958, II 719), de schwiersde Kriesch fir'n Augustus sajd'm Bürjeäkriesch gejjeä'n Marcus Antonius unn die Kleopatra. [Taeger, Altertum II 719,2] ---------------------------------------------------------------------- [dccxxi] Donaustellung - Parther - Südarabije In Rom hawwe se die "Parthica signa recepta" gefajeärd, als ob die kompledd parthisch Ammee im Schwoazze Meär unneägange wier. Im sajm Desdamend weärd de Augustus spädeä schrajwe, eä hedd die Parther gezwunge, m'römische Volg soi Freunschafd se eäbidde (RG 29). Unn aach die berühmd Panseästatuwe vom Kajseä aus Prima Porta iss e Zeuschnis fir des Sieschesbewußdsoi (vgl. Zanker 1987, p. 188ff.). [Taeger, Altertum II 721,1] Awweä dann hadd's doch widdeä Krach im Hinneähaus gäwwe wejjeä de Armenjeä in dere Zajd, wo de Tiberius audonoom unn selbsdbestimmd uff Rhodos in sajm Daueä-Urlaubs-Exiel gesesse hoadd. Mid'de Armenjer, dess woar so e Sach. Polliddisch hawwe se als Kliendelstoad baj Rom geheerd, awweä so kuldurell unn aach so vom ganse Menscheschlaach heä hedd mer se hald fir Iraner haale kenne. Desdewäje hadd's in Armenje aach immeä zwaa Paddaje gäwwe, e römisch unn e parthisch. Unn immeä wann die parthisch Paddaj uffgedrumbd hadd, hadd de Armenjeä ihrn Keenisch, den wo die Römeä oigesetzd hawwe, nix mih se melle gehabbd. Dess iss aach jetz bassierd, unn's sinn aach glajsch parthische Soldoade nach Armenje oimaschierd, unn die sellde dadefir se sorje, dess dess aach so blajwe deed. Awweä da hadde se die Reschnung ohne'n Augustus gemachd, gell! De Augustus hadd nemmlisch nedd lang gefaggld unn sajn oogenommenne Suh, de Gaius Caesar, nach Osde in Marsch gesetzd (am 29. Januar 1 n.Chr., so de Herz 1980). Dess woar zwaafach inderessand: Irschdens deede die Parther glajsch meägge, dess's m'Augustus eärnsd iss, wann'eä sajn Droonfolscheä schigge duud; unn zweddens konnd de Augustus sajne Römeä zajsche, was fir'n dolle Keäll soi lajblisch Enggelsche doch woarn iss unn dademidd die Nachfolsch sischeän (vgl. Zetzel 1970). Dess hadd aach fungzionierd: Die Parther hawwe Armenje uffgäwwe, wej de Gaius Caesar komme iss, unn im Juhr 2 n.Chr. hadd'eä sisch dann mi'm Partherkeenisch Phraates IV. gedroffe unn die amicitia, de Freunschafdsveädraach zwische Rom unn'm Partherrajsch eäneueärd. So hadde die Römeä aach schwazz uff wajs widdeä s'Saache in dere Gejjnd. [Taeger, Altertum II 721] ---------------------------------------------------------------------- [dccxxii] Pater Patriae [dccxxii,2] Rajsch von Meroe (n'goure Üwweäbligg find mer bei Shinnie 1967) De C. Petronius iss midd sajne Legione bis nach Napata, was in de Neh vom viadde Katarakt leije duud, maschierd unn had'de Nubijeä e düschdisch Abrajwung veäbassd. Im Juhr 21 v.Chr. hawwe dann Rom unn Meroe Friedn gemachd, awweä die Römeä hawwe de Nubijeä ihr Rajsch nedd oigemajnd, s'woar'n doch e bissi oasch wajd foadd (vgl. Burstein 1979 unn 1993, p. 66). Die Nubijeä woarn jetz gebrannde Keänn unn hawwe ihr Haubdstadd widdeä von Napata nach Meroe veäleeschd, wo's fir die Römeä noch schwiereä woar hisekomme. Dess woar nemmlisch schonn e gans scheh Stügg im heudische Sudan, da wo de Atbara-Fluß in'n Nil enneifließe duud. [Taeger, Altertum II 722] -------------------------------------------------------------------------- [dccxxvi] Pater Patriae [dccxxvi,2] Lucretius (zum Lukrez gibbd's e klaa, uff moddeärm getrimmd Oiführung vom Johnson 2000) -------------------------------------------------------- [dccxxx] Besonneäs baj de grißde Dischdä von dere Zajd kam'mer sejje, dess nua noch des Drimmerimm grieschisch iss. Wem'mer die Veäpaggung abmäschd, blajbd rischdisch Römeäduum üwwerisch, Romanitas. M'Vergil soi Georgica unn Aeneis unn'm Horaz soi Ode, Epode unn die Satirn duun zwoar in de Foamm mid'de Griesche ihrne Dischdung im Weddbeweärb stih, awwä dej zajdgenössische Griesche bringe nix mih Glaischweädisches uff die Baa (de Horaz iss'n Dischdä, dem sein Ruf meäggwüaddisch gespalde iss. Soi Gemäsch mid'de Moraal iss nedd jedem soi Sach. Bajm Haefs 1988, p. 47 - unn deä Keäll, deä wo selwä'n Dischdä iss, hadd ebbes druff, wann's um die Andigge gihd - kimmd'eä goud weg: "Horaz", so sääd aa von seine Rommanfiggurn, "Er begleitet mich, wenn ich eine Reise antrete, an deren Ende Schmutzfinken, Verrückte und sonstige Akademiker warten. Die Dummheit läßt sich so leichter ertragen."). (so gans spezjell üwweä's Veähäldnis vom Livius zum Augustus vgl. die deutsche Uffsetz von Burck 1935, Mette 1961, Mensching 1967 unn Deininger 1985, unn dann naddirlisch noch s'ausweärdse Zeusch vom Syme 1959, Petersen 1961, Luce 1965 unn Nethercut 1969, alles uff Englisch; dadeneweä üwweä'm Livius soi Weldsischd: Dadezou, was'eä geglaabd hawwe kennd unn wej'eä's mid'de Fillosofie gehaale hadd, uff Deutsch s'Buch vom Stübler 1941 unn uff ausweäds die Schrifde von Kajanto 1957, Walsh 1958, Liebeschuetz 1967 unn Levene 1993) [Taeger, Altertum II 730,1] ------------------------------------------ [dccxxxi] Die augusdeisch Lidderaduur - Aurea Aetas (S'goldenne Zajdaldeä) [dccxxxi,5] De Augustus hadd sich des so gedoochd, dess de Germanicus dann m'Tiberius sajn Noochfolscheä weärn selld. Wej de Augustus Anno 4 n.Chr. de Tiberius addobbdierd hadd, da mussd aach de Tiberius de Germanicus addobbdiern (Tac. ann. I 3,5; XII 25,1; Suet. Tib. 15,2; Cass. Dio LV 31,2). De Germanicus hadd ville Gellejnhajde kriehd, voa de Römeä se glänse. So hadd'n de Augustus als de üwweänäxde princeps uffgebaud (dadezou Akveld 1961, p. 10ff. unn Gallotta 1987, p. 7ff. unn Heil 1995). [dccxxxii] [dccxxxii,2] Awweä aach de Augustus mussd emmaa steärwe. Unn dadrüwweä schrajbd de Velleius Paterculus (Vell. Pat. II 123) so: "[cap. 123] Venitur ad tempus, in quo fuit plurimum metus. Quippe Caesar Augustus cum Germanicum nepotem suum reliqua belli patraturum misisset in Germaniam. Tiberium autem filium missurus esset in Illyricum ad firmanda pace quae bello subegerat, prosequens eum simulque interfuturus athletarum certaminis ludicro, quod eius honori sacratum a Neapolitanis est, processit in Campaniam. Quamquam iam motus imbecillitatis inclinataeque in deterius principia valetudinis senserat, tamen obnitente vi animi prosecutus filium digressusque ab eo Beneventi ipse Nolam petiit: et ingravescente in dies valetudine, cum sciret, quis volenti omnia post se salva remanere accersendus foret, festinanter revocavit filium; ille ad patrem patriae expectato revolavit maturius. (§2) Tum securum se Augustus praedicans circumfususque amplexibus Tiberii sui, commendans illi sua atque ipsius opera nec quidquam iam de fine, si fata poscerent, recusans, subrefectus primo conspectu alloquioque carissimi sibi spiritus, mox, cum omnem curam fata vincerent, in sua resolutus initia Pompeio Apuleioque consulibus septuagesimo et sexto anno animam caelestem caelo reddidit." Des hääsd uff deutsch so vill wej: ... (Leäwnsbeschrajwunge vom Augustus: Die vlajschd am majsde gefajeärd iss die vom Bleicken 1998; modeärn unn kuazz die vom Eck 1998 unn uff iddaljenisch die vom Fraschetti 1998; sonsd des aale Monumendalweägg vom Gardthausen 1891, naddirlisch, aach wem'mer'n geänn veägesse duud, de RE-Addiggl von Fitzler/Seeck 1918 unn de Foaschungsüwweäbligg vom Schmitthenner 1969, dann's Buch vom Kienast 1982, de Sammlband von Millar/ Segal 1984, de Sammlband von Raaflaub/ Toher 1990 unn schließlisch vom Vittinghoff 1959) [Taeger, Altertum II 732] --------------------------------------------------------------- [dccxxxiii] [dccxxxiii,1] S'sexde Kabbiddl [dccxxxiii,2] Die "Pax Augusta" [dccxxxiii,3] A. Die Claudijeä unn die Flavijeä [dccxxxiii,4] 1. Die Julisch-claudisch Dynnasdie [Taeger, Altertum II 733] (üwweä dej Zajd von de julisch-claudisch Familljeheäschafd unn de Flavijeä, veämengd mid'de Aposdlgeschischd had'de Burgess 1985 n'zimmlisch giffdische Rommaan geschriwwe) [dccxxxiii,6] Tiberius Claudius Nero, de Livia ihrn ellsde Suh von ihrm irschde Mann (zou dem s. m'Gelzer 1918 sajn RE-Addiggl unn die Leäwnsbeschrajwunge vom Kornemann 1960, aach wann'eä e bissi oasch komisch iss, unn vom Seager 1972), woar de fäischsde Mann aus m'Augustus sajneä gans buggelisch Veäwanschafd. Ville Juhrn lang woar'eä de römische OB im Germanische unn in Illyrije, unn bajm Sueton (Tib. 21) kam'mer nachloeäse, dess de Augustus m'Tiberius oasch danggboar woar. Unn de Tiberius woar midd sajne 56 Juhr schonn e Keäll, deä wo sisch soi Hörneä abgestuhse gehabbd hadd, was aach nedd schlääschd woar fir's Römische Rajsch. [Taeger, Altertum II 733, unten] --------------------------------------------------------------------- [dccxxxv] S'Soldoadepagg woar oasch saueä, wajl dademidd hadde se nedd gereschnd, dess de Germanicus nedd middspille deed. Unn üwweähaabd, enndäuschd Lieb unn so. De Germanicus hadd gemeäggd, dess des bies ausgih kennd. Desdewäje hadd'eä e poar Briefe gefälschd, dess de Tiberius zou allm ja unn Amen gesaad hedd, was die Soldoade hawwe wellde. Awweä dumm gelaafe, wajl Leujeraje hawwe kuazze Baa. Wej die Soldoade errauskriehd hawwe, dess de Germanicus se gelinggd gehabbd hadd, sinn se als noch welleä woarn. Da wolld de Germanicus wenischsdns soi Fraa Agrippina (wajl die hadd was Klaanes eäwadd) unn sajn Boub, de Caligula, aus'm Laacheä schaffe. Awweä die Soldoade hawwe des aach gemeäggd unn se als Geiselle genomme. Die Agrippina hawwe se dann frajgeloasse, hald schwangeä unn so, awweä de Caligula, den hawwe se gaj sisch behaale, aach wann de Germanicus baald uff de Knejje errimgerutschd iss. No ja, mid'de Zajd muss die Baggaasch oigesejje hawwe, dess des nedd mih vill weärd midd ihne ihrm Uffstand. Wajl was'se so hawwe wollde (auseä m'Germanicus als m'Augustus sajm Nochfolscheä), mih Sold unn so, des hawwe se ja dann vom Germanicus kriehd. Unn da hawwe se hald Rouh gäwwe, gell. Awweä dej Awangeärd, die wo dej Jochd oogefihrd hadde, die hadde ihr Reschnung nedd mi'm Germanicus gemachd, wajl deä hadd se hinnerum liquidiern loasse. Unn de Tiberius dehaam in Rom, deä konnd froh soi, dess's so glimflisch ausgange iss. Desdewäje hadd'eä alles bewillischd, was de Germanicus de Soldoade veäsproche gehabbd hadd, unn des mussd'eä dann aach de anneärre Legione zoubillische (Dio LVIII 5,6f.; anneäsdeä Suet. Cal. 9 & Tac. Ann. I 41, wo de Germanicus vill besseä, waschajnlisch vill se goud wegkomme duud; die Dio-Stell weärd aach duasch Suet. Cal. 48 gesteäggd). [Taeger, Altertum II 735,2// II 355,2 alt] --------------------------------------------------------------------- [dccxxxvi] Die Julisch-Claudisch Dynnasdie [dccxxxvi,2] De Federico Borca (Borca 2004) hadd e Büschelsche geschriwwe, wo eä zajsche will, dess die Germane fir die Römeä s'Gejjedaal woarn: Die Römeä zivilisierd, die Germane Barbarn, die Römeä human, die Germane so rischdische Welle, nedd besseä wej Vieh; baj de Germane find mer nua feritas, iracundia, discordia, unn immanitas; de Germane ihr Länneä kennde gladd in de Unneäweld lajje, so oarmselisch unn well unn veäkomme sinn die. Nedd nua die Germane sinn'n biese Fajnd fir die Römeä, sonneärn s'ganse Germanije selweä. Unn so Voastellunge hawwe die Römeä aach schon voa de Schlachd im Teutoburjeä Waald gehabbd. Kaa Wunneä, dess de Tiberius s'Kommando gäwwe hadd, sisch nedd wajdeä mid'dem schlachse Germanije se behänge. ---------------------------------------------------------------------- [dccxxxvii] Rüggschlääsch gejjeä die Germane - m'Germanicus sajn Duud [dccxxxvii,2] De Germanicus iss oo die Osdfrond geschiggd woarn, wo's im Armenische Jochd gäwwe hadd. Aach wann'eä gejjeä die Germane n'Haffe Veälusde fabbrizierd gehabbd hadd, woar'eä hald doch de Römeä ihrn Krieschsgodd. De Tiberius hadd'n Anno 17 n.Chr. sajn Trimph fajeärn loasse unn'm dann die anneä wischdisch Frond üwweädraache: e imperium maius üwweä die ganse Osdprowinse. Awweä, muss mer als widdeä mi'm Lenin saache, Veädraue iss goud, de Daume druff iss besseä, had'de Tiberius de Cn. Calpurnius Piso, was'n aaldgediende Konsular aus'm römische Huuchaadl woar, als Legat ins Syrische geschiggd. Sischeä, de aale Cn. Piso solld'm junge Germanicus helfe, awweä eä solld sischeä aach uff'n Germanicus uffbasse. Wajl, was de Tiberius bestimmd nedd wolld, des woar n'gruhse Kriesch gejjeä's Partherrajsch. So ebbes konnd so odeä so bies ausgih. Am Oofang iss's im Osde goud gelaafe. Im Klaasijaddische oo de parthisch Frond sinn neue Provinse uffgerischd woarn: S'Kappadokische iss'm aale Keenisch Archelaos abgenomme woarn, deä wo, so veäzehld mer sisch, nedd unneäwüaffisch genungg zum Tiberius woar (Tac. Ann. II 42,3f.; Dio LVII 17,3f.), unn aach die Kommagene iss oigemajnd woarn (üwweä's Kappadokische die Quelle: Strabo XII 1,4, 354C; Tac. Ann. II 42,6f.; 56,5; Dio LVII 17,7; Vell. Pat. II 39,3; Suet. Tib. 37,9; Suet. Cal. 1,2; Eutr. VII 11,2; unn wajdeäleäse baj de Liebmann-Frankfort 1975, p. 424f.). Im Armenische had'de Germanicus n'neue Keenisch oigesetzd, unn mid'de Partheä hadd'eä'n Freunschafdsveädraach abgeschlosse, was awweä nedd üwweäbeweärd weärn soll: Im Partherrajsch hawwe sisch groad n'ganse Haffe Keälle im de Keenischsdroon geklobbd. Awweä dann hadd's oogefange mid'dere ganse Jochd, die wo wej Pesch am Tiberius kleäwe gebliwwe iss. De Germanicus unn de Cn. Piso Pater, die woarn nedd goud uff'ennanneä se spresche; unn dere ihr Wajbsleud, die Agrippina, was'm Germanicus soi Fraa woar, unn die Plancina, was'm Piso soi Fraa woar unn de Livia ihr Freundin, also dej zwaa Wajbsleud woarn wej die Haarefraa'e. Unn dann iss de Germanicus aach noch nach Alexandria im Egybdische gemachd, wo'eä nedd hedd higih deäffe. Wajl, nach'm römische Rääschd, duaffd kaaneä aus'm Senad Egybbde besuche, wajl s'Egybbdische woar so rajsch, da had'de Augustus die Änxd ausgehaale,mid'de Egybbdeä ihrm Geld kennd's n'zwedde Marcus Antonius gäwwe. Also de Germanicus iss nach Alexandria gemachd, had'da e Hungeäsnood behoowe unn sisch m'gruhse Alexander soi Groab oogeguggd. Die Alexandrineä hawwe'm baald die Feuß abgeschleggd. Unn da hawwe se in Rom schonn e bissi schebb geguggd (zou'erreä Redd, die wo de Germanicus in Alexandria gehaale hawwe soll, vgl. P. Oxy. XXV 2453). Wej de Germanicus widdeä aus'm Egybbdische foaddgemachd iss, hadd's'n gruhse Krach mi'm Piso gäwwe; unn de Germanicus had'de Piso devoogejaachd. No ja, unn wej de Germanicus Anno 19 n.Chr. (am zehnde Oggdooweä in Epidaphne) plötzlisch duud woar, hawwe ville Leud gesaad, de Piso hedd'm Gifd gäwwe loasse unn dess die Livia unn de Tiberius n'oogestifd hedde. Majn lieweä Scholli, da muß de Tiberius gans schih ins Schwitze komme soi. De Piso iss voa e Senatsgerischd gestelld woarn. Aach wann'se'm des mid'dem Gifdmoadd nedd bewajse konnde, hawwe'se'm Piso genungg oogehengd, dess'eä sisch nua noch selweä im die Egg bringe konnd. De Piso iss als gans aansl Peäsoon higestelld woarn unn de Tiberius unn soi Muddeä, die hedde üwweähaabd nix mid'dere Sach se schaffe gehabbd. De Tiberius had'des Uaddaal im ganse Rajsch veäbrajde loasse. Awweä ville Leud hawwe trotzdem geglaabd, dess m'Germanicus sajn Duud in Rom ausgeheggd woarn woar, unn wann de Tiberius noch so ville Abschrifde von dem Uaddaal im Rajsch hedd ooneäle loasse, wej mer voa kuaazm aa in de Baetica gefunne hadd (zou dere Inschrifd unn zum Prozess gejjeä'n Piso s. Eck et al. 1996 unn dann noch Griffin 1997 unn Barnes 1998 unn Damon 1999 unn Talbert 1999). [Taeger, Altertum II 737,2// II 357,2 alt] [dccxxxvii,3] Aach anneädeäwo hadd's Duaschenanneä unn Uffstänn gäwwe, awweä dess woar nedd os wild, wajl's kaan Fläschebrand gäwwe hadd. In Afrika hadd de Maurescheisch Tacfarinas siwwe Juhr lang von 17 bis 24 A.D. de römische Besatzungssoldoade gezajschd, wej bies so'n Gerilljjakriesch soi kann. Awweä wej's hald ofd iss, wann de Scheff von de Uffstännische duud iss, iss de Kouche geässe (vgl. Romanelli 1959, p. 227ff.). Üwwerischns - unn des iss noch ebbes besonnerres - des woar's letzde Maa in de Römeä ihrne Geschischd, dess'n senatorische Staddhaldeä uff'm Schlachdfeld von sajne Soldoade zum Imperator ausgeroufe woarn iss, nemmlisch wej de P. Cornelius Dolabella de Tacfarinas endlisch duudgemachd gehabbd hadd (Tac. Ann. IV 23-26). [Taeger, Altertum II 737, unten// II 357,3 alt] ------------------------------------------------------------------- [dccxxxviii] Die Julisch-Claudisch Dynnasdie [dccxxxviii,4] (zum Begriff von de `maiestas' in de römisch Rebbubligg vgl. Gundel 1963a) [Taeger, Altertum II 738, unten] -------------------------------------------------------------------- [dccxxxix] Innepollidigg - Senat - Majesdädsprozesse - Seian ---------------------------------------------------------------------- [dccxl] Die Iulisch-Claudisch Dynnasdie [dccxl,1] Unn sogoar midd sajne ajenne Muddeä, mid'de Livia, had'de Tiberius soi Gefeschd gehabbd, wajl die wolld sisch als Iulia Augusta so ebbes wej die Middheäschafd sischeärn - `dominationis socia', "Heäschafdsgenossin", hadd se de Tacitus (Ann. IV 57) gedaafd. Awweä aach dademidd iss de Tiberius feäddisch woarn (dadezou de Willrich 1903, p.92ff.). Awweä die Livia iss dann aach 29 n.Chr. gestoarwe. [dccxl,2] Am Seschzehnde (16.) Meäzz Anno 37 n.Chr. iss de Tiberius dann gestoawe, waschajnlisch oo'm Heäzzkaspeä (dadezou Bonamente 1994); awweä die Leud hawwe baald oogefange, üwweäall errimseeäzehle, de Macro unn de Caligula hedde de Tiberius duudgemachd, wej'eä'n nedd schnell genugg abgekratzd iss (Tac. Ann. I 7). [Taeger, Altertum II 740,2 Ende] [dccxl,3] (üwweä m'Tacitus soi Tiberius-Bild vgl. u.a. Miller 1968 unn Levick 1978 unn Wharton 1997; üwweä'm Velleius Paterculus soi Tiberius-Bild: Woodman 1977) [dccxli] Caligula (zou dem Frischdsche vgl. m'Gelzer 1918a sajn RE-Addiggl unn de Willrich 1903) Unn was'm Caligula soi grissd Kabbidaal woar, des woar sajn Vaddeä, de Germanicus, den wo die Römeä nedd veägesse konnde, de gruhse Feldheärr, deä wo bestimmd besseä reschierd hedd wej de Tiberius! Dej gans Veäeährung hawwe se uff de Caligual üwweädraache ("exoptatissimus princeps ... ob memoriam Germanici patris", so Suet. Cal. 39). [Taeger, Altertum II 741,2] Nach'm Voabild von de Ptolemäer (schrajbd de Taeger 1958, II 741) soll de Caligula ebbes midd sajneä Lieblingsschwesdeä Drusilla gehabbd hawwe, no ja, Inzuchd unn Bloudschann unn so ebbes (anneäsdeä de Willrich 1903, p. 201f.: Dej Gerüschde deede hald zou'm rischdische Tyrann geheärn; Tyranne hawwe immeä ebbes midd ihrne ajenne Muddeä, awweä wajl die Agrippina hald schonn duud woar, hedde die Schwesdeärn heähaale musse). [Taeger, Altertum II 741, unten] ----------------------------------------------------------------------------- [dccxlii] Die Julisch-Claudisch Dynnasdie [dccxlii,1] Sajn irschde gruhse Feldzuch wolld de Gaius gejjeä die Germane uff de rääschde Sajd vom Rhein unneänomme; ob'eä des vlajschd aus Familljetradizjoon gemachd hadd, wajl schonn sajn Vaddeä Germanicus hej gestanne hadd, nix gennaa's waas mer nedd. Vlajschd woar's so, wej de Momigliano (1961, p. 23) geschriwwe hadd, des'sisch de Caligula dademidd als mih Oosejje in de Ammee schaffe wolld unn in Rom e Oard Ablenggung, wajl in Rom hedd's immeä Duaschennanneä gäwwe, wann de Ammee e rischdisch Ziel gefehld hedd. Unn de Willrich (1903, p.309ff.) maand, s'wier nua n'Eäkundungsvoastuhs unn e Machddemonstrazjoon geweäse. Awweä uff jedn Fall hadd's irschd emmaa im Owweägermanische Stungg gäwwe: De Staddhaldeä da, de Lentulus Gaetulicus, hadd e Veäschwörung ausgeheggd, wo aach m'Gaius soi Schwesdeärn Agrippina unn Iulia Livilla unn'm Gaius sajn Schwacheä, de Aemilius Lepidus, middgemachd hawwe solle. Irschd wej die Veäschwörung unneä Hirischdung von de ganse Bedaljlischde besajdischd woarn woar, konnd de Gaius die Germane widdeä ins Visier (vgl. Balsdon 1964, p. 59ff.). N'ganse Haffe von Soldoade solle sesammegedrommld woarn soi, awweä vill rauskomme iss nedd: Wej de Gaius middkriehd hedd, dess die Germane im Oomasch sinn, wier'eä duaschgange wej'n Ox im Schlachdhof. S'woar n'rischdische Schlaach ins Wasseä (Tac. Germ. 37,5; hist. IV 15,2; Agr. 13,4; dadezou Balsdon 1964, p. 66ff.). Unn wajl a Blammaasch nedd gelangd hadd, iss aach m'Gaius soi "Unneänehme Seelöwe", soi Landung in England, ins Wasseä gefalle. Awweä anneärsdeä als bajm Hitler iss kaans gestoarwe: De Sueton (Cal. 46) veäzehld, die Soldoade hedde Muschelle uffleäse musse, unn dademidd hed'de Gaius sajn Siesch üwweä de welle Ozejan demonstriern wolle. De Balsdon maand, dess vlajschd die Soldoade gemeudeärd hawwe unn nedd uff die Landungsschiffe gih wollde (1964, p. 88ff.). Ob jetz de Gaius Caligula weägglisch n'Schlaach mid'de Waxbürschd gehabbd hadd odeä ob eä sisch als Feldheärr nedd duaschsetze konnd, s'woar aach hej widdeä e schwach Bild, unn so ebbes kann fir'n römische Kajseä döödlisch soi! [Taeger, Altertum II 742,1] [dccxlii,2] Unn dehaam in Rom iss's aach als schlääschdeä woarn: Baald hadd sisch de Caligula aach mid'de senatorisch Owweäschischd üwweäwoaffe. Desdewäje sinn aach die Majestätsprozesse widdeä oigefihrd woarn, was, unneä uus gesaad, aach noch e goud Geschäfd fir die Stoadskass woar von weeje Endajschnung unn so (dadezou Gelzer 1918a, Sp. 396f.). Awweä wej sääd mer: Wann's m'Esl se wuhl wird, gihd'eä uff's Eis danse. Unn des hadd de Caligula gemachd, wej'eä sisch mid'de Praetorianeägard oogeleeschd hadd, also groad mid'dene, die wo die aansische woarn, die wo den Beklobbde voam Zoann vom Resd von de Menschajd bewoahrd gehabbd hadde. Dess'eä de Cassius Chaerea, n'hohe Gaddeoffzier belajdischd gehabbd hadd, woar mid de letzde Naal fir soin Sarsch. Die Leud, die stännisch um'n Caligula rimm woarn, soi Knääschde unn soi Gadd, unneä deene Leud hadd's e Veäschwörung gäwwe, unn die hawwe den gemmajngefährlische Irre am 24. Januar 41 A.D. in die eewisch Hobbla beföeddeäd - nua n'duure Tyrann iss'n goure Tyrann, unn midde Psyschofammagga woarn se hald noch nedd so wajd, gell (zou deem ganse Gemmäsch wejjeä deere "Noodschlachdung" nachgugge baj Wiseman 1988; vgl. aach Schrömbges 1988 dadezou, ob de Caligula weägglisch wahnsinnisch woar oddeä ob'm dess nua oogehängd woarn iss von Leud, die wo'n nedd veästanne hawwe oddeä nedd veästih wollde). [Taeger, Altertum II 742, 2. Absatz] [dccxlii,2] Kaa Wunneä, schrajbd de Taeger (Taeger 1958, II 742), dess jetz de Glauwe oo dej neu Stoadsfoamm selweä eäschüddeärd geweäse wier, unn de Senat hedd träume kenne, widdeä die Rebbubligg oisefihrn. Bajm Sueton (Calig. 60,2) kam'mer leäse: "senatus in asserenda libertate adeo consensit ut consules primo non in curiam, quia Luilia vocabatur, sed in Capitolium convocarent, quidam vero sententiae loco abolendam Caesarum memoriam ac diruenda templa censuerint." ----------------------------------------------------------------------------------- [dccxliii] Wej de Claudius uff'n Thron komme iss - Wajbsleud unn Frajgeloassenne [dccxliii,1] De Augustus hadd'm nua e klaa Eäbbschafd hinneäloasse, unn de Claudius had'dann als Privadgeleährdeä unn Antiquar geleäbd; besonneäs mid'de Geschischd von de Etrukeä schajnd'eä sisch beschäfdischd se hawwe (zou de Üwweäresde s. FGH 276; unn dadezou dann Malitz 1994). Mer waas nedd, ob mer sisch wunneärn soll odeä nedd, awweä's hadd nua aan Uffstand gäwwe gejjeä'n Claudius: Im Dalmatische iss de doaddische Staddhaldeä, de Camillius Scribonianus, midd sajne Drubbe uff die Barrikade gange, unn aach e poar Senatorn hawwe middgemachd. Awweä de Camillius Scribonianus hadd aan Fehleä gehabbd, eä woar nemmlisch noch rüggstännischeä wej de Claudius unn wolld midd alleä Gewald die Rebbubligg widdeä oifihrn. Unn dadebaj (so e rischdisch Owweäschischdhirngespinsd) hawwe ihm soi Soldoade nedd middmache wolle. De Camillius unn soi Oohengeä sinn dann liquidierd woarn. Awweä m'Clau-Clau-Claudius mussd kloar soi, des's noch vill Ärwedd gäwwe deed, bis'eä sischeä uff'm Droon sitze deed (dadezou Momigliano 1961, p. 22). [Taeger, Altertum II 743, Nach 1. Absatz Einschub] [dccxliii,2] (wej de Tacitus n'Claudius beschriwwe hadd, dadezou de englische Uffsatz vom Vessey 1971; e Beweärdung vom Claudius sajm Prinzipat vesuchd de Sammlband Strocka 1994; n'rischdisch goure hisdoorische Rommaan üwweä'n Clau-Claud-Claudius stammd vom Graves 1947) ----------------------------------------------------------------------------- [dccxliv] Die Julisch-Claudisch Dynnasdie [dccxliv,3] (Im Juhr 44 n.Chr. had'die Comastri Montanari 1999 n'Krimminalrommaan geschriwwe, deä wo am Averner-See spille duud; goure Oifäll, awweä die Üwweäsetzung iss schlääschd) [dccxliv,4] Dadenaach schrajbd de Taeger (Taeger 1958, II 744) üwweä die Rajschpollidigg vom Claudius: Dej Reschierung hedd awweä aach veägesse, ebbes fir's Rajsch se mache; unn wajl im Rajsch, da hedd's Strömunge gäwwe, alles se veäajnhajdlische; unn uff dej Strömunge hedd'm Claudius soi Reschierung midd voasischdische Refoamme reagierd; in aanselne Fälle hedde se awweä aach s'römische Bürjeärääschd widdeä foaddgenomme; im Gallische wier dene Bürjeä ohne Simmrääschd s'Rääschd gäwwe woarn, die Ämdeälaufbahn (cursus honorum) se beschrajde, unn dadefir hed'de Claudius genauso geleährd wej uugeschiggd geballbd; anneärre Gejjnde hedde s'latinische Rääschd veäliehe kriehd. So wajd de Taeger. De Niese (Niese 1897, p. 193) schrajbd dadrüwweä: M'Claudius soi Reschierung hedd widdeä uff die oaddnlisch Veäwaldung vom Tiberius seriggelenkd unn sisch besonneä Meuh mid'de Provinse gäwwe; de Claudius hedd mih Provinzjaale s'römische Bürjeärääschd gäwwe als wej soi Voagängeä; Anno 48 n.Chr. hedde die Galljeä, besonneäs die Häduer, s'ius honorum kriehd; daduasch hedde'se's Rääschd kriehd, aach römische Senatorn se weärn; des hedd mid'de Censur sesammegehonge, die wo de Claudius sesame mi'm L. Vitellius Anno 47 n.Chr. fir fünf Juhr üwweänomme gehabbd hedd; dadebaj hedd'eä aach de Senat eägänsd. So wajd de Niese. Dej Debadd üwweä's volle Bürjeärräschd fir die Galljeä iss fir uus besonneäs wischdisch, wajl da hawwe mer de Berischd vom Tacitus aus de Annale (Tac. ann. XI,23-25,1) unn e Innschrifd aus Lyon (Dessau, ILS 212), wo deä Texd von'm Claudius sajne Oosproach aach druff iss (dadezou gibbd's Lidderaduur: Fabia 1929; Vittinghoff 1954; Schillinger-Häfele 1965). Besonneäs gefalle aus'm Claudius sajne Redd bajm Tacitus hadd mer deä Satz: "quid aliud exitio Lacedaemoniis et Atheniensibus fuit, quamquam armis pollerent, nisi quod victos pro alienigenis arcebant?" (Tac. ann. XI,24,4; das iss'n dobblde Dativ drinn - was uff deutsch sovill hääsd wej: 'Was anneäsdeä iss fir die Spartaneä unn Addeeneä zum Uuglügg woarn, aach wann se midd Waffe stagg woarn, auseä des'se die Besieschde als Auslänneä von sisch foadd gehaale hedde?' Ja, ja, de Menschemangl). ------------------------------------------------------------------------------ [dccxlv] Inne- unn Ausepollidigg [dccxlv,1] Mauretanje (dadezou Momigliano 1961, p.55) Aach im Germanische iss'voaranngange, awweä hej had'de Claudius kaa neue Grense hawwe wolle, sonneärn soi Rouh. Schonn Anno 41 n.Chr. hawwe die Cherusker des letzde römische Feldzajsche seriggäwwe, was'se in de Schlachd im Teutoburgeä Waald eäbeud hadde (dadezou de Momigliano 1961, p. 61). Awweä s'selld noch besseä komme: Anno 47 n.Chr. woarn die Cherusker midd ihrne stännische Jochd gejjeäennanneä so wajd, dess nua noch Prins aus ihreä Keenischsfamillje üwwerisch woar, unn des woar de Italicus, von dem de Arminius de Unggl woar, unn deä hadd in Rom gesesse. Also hawwe die Cherusker de Claudius gebeäde, doch de Italicus baj se schigge, des'se widdeä n'Keenisch hedde (Tac. Ann. XI 16). Unn de Claudius woar nedd dumm: De Italicus, vill mih Römeä als wej Cheruskeä, hadd oaddenlisch Geld kriehd; so sinn die inneärre Kemf baj de Cheruskeä widdeä oogehajzd woarn, unn die Cheruskeä sinn als schwäscheä woarn. Unn des woar goud fir's Römische Rajsch (Tac. Ann. XI 18ff.; dadezou Petrikovits 1978, p. 66). Ab Anno 46 n.Chr. woar dann de Cn. Domitius Corbulo im Niddeägermanische im Einsatz, unn de Corbulo iss spädeä als de vlajschd besde Feldheärr in dere Zajd berühmd woarn. De Corbulo mussd Uffstenn unn Eärooweärungszüsche von de Friese unn de Chauke seriggschlache. Des hadd'eä aach gepaggd, awweä ooschajnd wolld'eä mih. Unn so hadd'eä oogefange, Operationsbase fir'n Voastuhs in die noaddeutsch Dejfewenne ooselejje. Awweä de Claudius hadd nedd veägesse, was schonn de Tiberius gesaad hadd, also Fingeä weg vom fraje Germanje unn so. Unn de Claudius hadd ja aach schonn lang n'anneärn operative Schweärpungd gesetzd, unn des woar Britannje: Da sollde die Legione vom Rhein siesche unn nedd in Lummerland! De Corbulo hadd zwoar baald in de Debbisch gebisse, awweä wej de Rüggzuchsbefehl komme iss, hadd'eä die voageschowenne Stellunge uffgäwwe (Tac. Ann. XI 18ff.; Dio LX 30,4; dadezou Telschow 1989, p. 308f.). [Taeger, Altertum II 745, 1. Absatz//365,2 alt] [dccxlv,2] Unn da in Rom iss dann aach n'moadds Triumphbooche gebaud woarn, dess die Leud den Siesch im Britannische nedd veägesse sellde (üwweä des Bauweägg vgl. Barrett 1991). [Taeger, Altertum II 745, 2. Absatz] Im Armenische had'de Claudius widdeä de Mithradates uff'n Droon setze loasse, wajl deä woar vom Caligula devoogejaachd woarn. Unn de Mithradates hadd aach baald widdeä Armenje unneä soi (unn dademidd aach unneä de Römeä ihr) Fuchdl gebroochd. Unn dann iss de Claudius aach noch in de Arsakide ihr Thronfolschestrajdischkajde veäwiggld woarn: Wajl wej de Artabanos III. duud woar, hadd's n'moadds Krach wejjeä de Droonfolsch gäwwe hadd. Gejjeä de Siescheä in dene Kemf, gejjeä'n Gotarzes solld widdeä n'Arsakid oodreäre, deä wo in Rom gruhs woarn woar, de Meherdates, was'm Vonones sajn Suh unn'm Phraates IV. soi Enggelsche woar. De Claudius hadd sajn Seesche gäwwe, awweä kaa Soldoade geschiggd. No ja, unn so iss de Meherdates vom Gotarzes besieschd woarn. Warum selld's de Claudius besseä hawwe als die anneärn römische Heäscheä, die wo sisch in de Arsakide ihr Familljekräsch oigemischd hawwe! Uff'n Gotarzes iss dann de Vonones komme, deä wo Keenisch von Medijen geweäse woarn. Unn uff den iss dann sajn Suh Vologaises I. komme, unn von dem weärn mer noch se heärn krijje (Jos. AJ XX 67ff.; Tac. Ann. XI 8,1ff.; Dio LX 8,1ff.; dadezou de Kahrstedt 1950, p. 22f. unn de Ziegler 1964, p. 64ff. unn die Chaumont 1976, p. 92f.). Nero (bidde nedd mi'm Ustinov Peter veäwexelle, sonneän nachgugge bajm RE-Addiggl vom Hohl 1918) [Taeger, Altertum II 746, 3. Absatz] Die römisch Ausepollidigg mussd sisch widdeä schweäpungdmäsisch mi'm Osde befasse, wajl da hawwe die Partheä nedd gerougd, unn des woar aach dej Gejjnd, wo baj de miesde römische Feldheärrn unn Kajseä die Bump schnelleä gange iss, wajl da woarn die gruhse Feldzüsch bis nach Indje, de sagnhafde vom Godd Dionysos unn die hisdoorische vom Alexander d.Gr. unn'm Antiochos d.Gr. Des hadd noch kann Römeä gepaggd gehabbd. Unn de Nero woar so'n Keäll, dem mir zoudraue deede, dess'eä mi'm Alexander n'klaane Weddkamf ausdraache deed. Gell, mir deede's'm zoudraue, awweä mir wisse widdeä nix genaa'es. In de letzde Juhrn had'de Nero ooschajn'nd Feldzüsch gepland, die wo da higih sollde, wo noch kaa römisch Ammee gestanne hedd. De aane Feldzuch selld bis oo die Kaspische Foadde (Caspiae Portae), vlajsch wajl'eä de Alane aan uff'n Deggl gäwwe wolld, die wo aach de Bedroung fir die Donau-Grens woarn, vlajsch wajl'eä n'neue Hannlsweesch midd Indje unn de Schinnese üwweä's Kaspische Meär sischeärn, wo des Partheä-Pagg nedd droo hedd veädiene kenne. Awweä aach dadebaj wisse mer nedd, ob's so'n Hannlsweesch weägglisch gäwwe hadd (des mid'dene gruhse Pläne had'de Schur 1923 voageschlaache; anneäsdeä Anderson in: CAH X, p. 776f. unn Magie 1950, II 1418 unn Tarn 1951, p. 113.488ff.). De Nero soll aach veäsuchd hawwe, n'Feldzuch de Nil ennabb ins Äthiopische uff die Baa se stelle. Anno 61 v.Chr. iss e Abdajlung Prätorianeä zum Wajse Nil geschiggd woarn, was noch hinneä Meroe (unn hinneä Khartum unn Omdurman) lajje duud. Vlajschd sollde die Keälle die die Nil-Quelle finne, vlajschd sollde se aach fir'n Feldzuch gejjeä's Keenischrajsch Axum uffkleärn. Nix genaa'es waas mer nedd. Unn mer kann sisch aach goar nedd voastelle, wej die Römeä die ganse Schwierischkajde von so'm Unneänehme hedde leese kenne (Plin. n.h. VI 181ff.; XII 19; Sen. nat. quaest. VI 8,3; Dio LXIII 8,1; fir so'n Feldzuch iss de Schur 1923, deä wo maand, dademidd selld de Hannl im Ruure Meär gesischeärd weärn; anneäsdeä Anderson in CAH X, p. 880ff.). Uff jedn Fall hadd's fasd die gans Reschierungszajd vom Nero lang Jochd im Armenische mid'de Partheä gäwwe, so rischdisch midd Schmagges. Unn des woar so, nedd wajl de Nero e üwweäkandidld Ausepollidigg gemachd hedd, sonneärn des hadd schonn unneä'm Claudius oogefange. De neue Partheäeenisch Vologaises I. (reschierd hadd'eä ca. 51-77/9 n.Chr.; üwweä den Keäll nachgugge im RE-Addiggl vom Hanslik 1962, Sp. 1839) woar nemmlisch n'kleweärre unn ausdaueärnde Heäscheä, unn deä hadd gesaad: S'Armenische iss de Arsakide. Anno 52 n.Chr. woar im Armenische Krach im Hinneähaus: De Keenisch Mithradates, den wo die Römeä uff'n Droon gesetzd gehabbd hadde, iss von sajm ajenne Neffe im die Egg gebroochd woarn. De had'de Römeä nedd gebassd, awweä sie hawwe aach nix gemachd. Anno 53 n.Chr. iss dann de Vologaises ins Armenische oimaschierd unn hadd sajn Broureä Tiridates als Keenisch oigesetzd. S'hadd noch vill hi unn heä gäwwe, awweä 54 n.Chr. woar alles fesd in parthischeä Hand (so de Schippmann 1980, p. 54). De Claudius hadd nix mih dadegejje mache loasse, wajl'eä kaan gruhse Kriesch gejjeä die Partheä mache wolld, die römisch Gannisoon in Armenje hadd sisch ins Syrische abgesajld gehabbd, unn die römische Veäandwoaddlische in de Prowinse in de Nochbeäschafd vom Armenische, no ja, se weärn nedd vill gedaachd hawwe (Tac. Ann. XII 44ff.; dadezou Anderson in CAH X, p. 743ff. unn Ziegler 1964, 64ff. unn Chaumont 1976, p. 94ff.). Awweä wej de Nero Anno 54 n.Chr. Kajseä woarn iss, woar aa von de irschde Maßnahme, dess de Cn. Domitius Corbulo, deä wo schonn am Rhoi de Germane oaddenlisch uff die Heärneä gehaache gehabbd hadd, ins Kappadokische geschiggd woarn, dess'eä die Partheä widdeä aus Armenije veädrajwe selld. Awweä baj de Römeä hadd's sozesaache e Ladehemmung gäwwe, wajl die syrische Legione, die hawwe kaan Schuß Bulveä gedaachd unn mussde irschd uff Voaddeämann gebroochd weärn. Awweä aach de Vologaises I. hadd baald n'Uffstand am Hals gehabbd unn mussd soi Drubbe vom Armenische oo die Osdgrens vom Partheärajsch umdirischiern (dadezou Kahrstedt 1950, p. 23 unn Debevoise 1938, p. 180). So sind waschajnlisch zwaa Juhr ins Land gange, wo sisch im Armenische nedd vill gedaa hadd. Irschd 58 v.Chr. konnd de Corbulo so rischdisch uff'n Tiridates luusgih, wodraus dann ville Feldzüsch woarn sinn, wo de Corbulo so rischdisch berühmd woarn iss, was'm dann de Duud gebrachd hadd (Tac. Ann. XIII 34-41; XIV 23-26; XV 1-17; 24-31; Dio LXIII 19-23; Frontin. Strat. II 9,5; zum Wajdeäleäse Henderson 1903, p. 153ff. unn Schur 1923, p. 69ff. unn Anderson in CAH X, p. 758ff. unn Magie 1950, II 1411ff. unn Ziegler 1964, p. 67ff. unn Chaumont 1976, p. 98ff. unn Angeli Bertinelli 1979, p. 54ff.; die zajdlisch Abfolsch vom Corbulo sajne Sache, da iss sisch die Foaschung nedd aanisch, vgl. die unneäschiedlische Uffassunge vom Schur 1925 uff de aane Sajd unn vom Henderson 1901 unn vom Gutschmid 1888, p. 130ff. uff de anneä Sajd unn, wem'mer geänn Laddajn leäse duud, awweä hald üwweähoold, noch Lauffenberg 1875). Anno 57 n.Chr. konnd de Corbulo endlisch oodreäre loasse unn iss midd sajne Drubbe ins Armenische ennajgemachd. Da hadd'eä üwweäwindeärd, was oo sisch schonn e Lajsdung woar, so im Eis unn Schnih unn so. Anno 58 n.Chr. hadd'eä Artaxata eärrooweärd unn Anno 59 n.Chr. Tigranokerta, die zwaa wischdischsde Stedd im Armenische. Unn wej de Tiridates Anno 60 n.Chr. vom Medische aus e Gejjeoffensiv gemachd hadd, hadd'n de Corbulo widdeä ennausgeschmisse. Mid'de Partheä woar hald als noch nedd vill luus, wajl de Vologaises als noch im Osde im Hyrkanische soi Gefeschd gehabbd hadd. Jetz konnde die Römeä widdeä wej freujeä in Armenje schalde unn walde. Als Keenisch iss de Tigranes V. oigesetzd woarn, was'n Noochkomme vom Herodes woar. Mer kann nedd groad saache, dess'eä vill Oohang in Armenje gehabbd hedd, nua die Römeäfreunde hald. Unn deä Tigranes mäschd ebbes, was aam oasch komisch voakomme duud: Eä grajfd Anno 61 n.Chr. (odeä 60 n. Chr.) die Adiabene oo, was e parthisch Vasallekeenischrajsch woar. In de Partheä ihrne Aache woar des e römisch Krieschseäkleärung (de Schur, 1923, p. 19f. & 1949, Sp. 2016, maand, dademidd hedde die Römeä n'rischdisch gruhse Partheäkriesch prowoziern wolle). Jetz iss de Vologaises so rischdisch saueä woarn unn hadd Friedn im Hyrkanische gemachd. Eä wolld die Hänn fraj hawwe fir die Wesdfrond unn sajn Broureä midd alleä Gewald uff'm armenische Droon sejje. Unn wajl des aach jedeä middkrijje selld, hadd'eä sajn Broureä voa de parthische Huuchoadlische zum Keenisch von Armenje gekrönd (dadezou de Wolski 1982-83). Selld doch deä schlachse Nero in de Debbisch bajse! Die Romeä hawwe aach oaddenlisch degejjegehaale: De Corbulo hadd die Euphrat-Linje gehaale, unn im Armenische had'de L. Caesennius Paetus, e rischdisch Gruhsmaul, gestanne. No ja, s'selld gans anneäsdeä komme. Die Parther hawwe de Paetus unn soi Drubbe Anno 62 n.Chr. im Windeälaacheä bei Rhandeia im Armenische oigekessld. De Vologaises woar schlau genungg, kaa zwedd Carrhae se veäoostalde, sonneän eä had'de Paetus uff fraje Abzuch kabbiduliern loasse. Des woar de Oofang vom Friedn. Die Römeä hawwe noch emmaa so rischdisch die Musgelle spille loasse, awweä die Lufd woar raus. Waschajnlisch solld nua noch m'Paetus soi Blammasch veägesse gemachd weärn. Bei Rhandeia Anno 63 n.Chr. hawwe sisch dann de Tiridates unn de Corbulo gedroffe. De Tiridates iss als Keenisch üwweä Armenje ooeäkannd woarn, unn die Arsakide mussde zougäwwe, dess Armenje n'römische Vasallestoad blajwe deed. Unn desdewäje, dess des aach jedeä middkrijje selld, selld de Tiridates nach Rom komme unn sisch vom Nero kröne loasse. Unn so iss de Partheäprins Tiridates dann 66 n.Chr. selweä unn höchsdpeäsöönlisch nach Rom komme, wo eä'm Nero gehuldischd hadd unn dadefir vom römische Kaiseä s'Diadem (dess is uuseä Keenischskroon) uffgesetzd bekomme hadd. Dess woar e moadds Theadeä, was da de Nero veäoostald hadd, wajl'eä mussd hald sajne Römer den faule Kombromiss als Siesch oodrejje (Suet. Nero 13; Dio LXII [LXIII 4f.]; dadezou de Ziegler 1964, 74f.). Uff lange Sischd woar des goar nedd schlääschd, was de Nero da errausgehold hadd. Fir die nexde fuffzisch Juhr woar aanischeämase Rouh oo de parthisch Grens, unn Armenje selld bis wajd in die Spädandigge n'römische Vasallestoad blajwe, aach wann's irschd emmaa e arsakidisch Sekundogeniduur woarn iss. Awweä Rom mussd uffbasse: Noch so'n Eäfolsch, unn Armenje woar passee (zou de stoadsrääschdlisch Beweärdung vgl. Ziegler 1964, p. 75ff. unn zou de pollidisch Beweärdung vgl. Angeli Bertinelli 1979, p. 57f.). [Taeger, Altertum II 748//369,1 alt] -------------------------------------------------------------------- [dccxlix] Corbulo unn Rhandeia - Hellenisdische Oiflüss [dccxlix,1] (üwweä dej Veäfolschung von de Chrisde unneä'm Nero had'de Sienkiewicz 1985 n'moadds berühmde hisdoorische Rommaan geschriwwe) [dccxlix,2] Üwweä den Thrasea Paetus unn soi Fraa Arria had'de Martial e berühmd Epigramm gemachd (I 13): Casta suo gladium cum traderet Arria Paeto, quem de visceribus strinxerat ipsa suis, 'Si qua fides, vulnus quod feci non dolet,' inquit, 'sed tu quod facies, hoc mihi, Paete, dolet.' Des hääsd so vill wej: "Wej die broav Arria ihrm Paetus des Schweärd gäwwe hadd, was'se sisch selweä groad aus'm Lajb gezooche gehabbd hadd, da hadd se gesaad: 'Des kannsde mer rouisch glaawe: Die Wund, die wo isch mer gemachd hab, die doud mer nedd wih, awweä was du glajsch mache duusd, des doud mer wih.'" Da kam'mer sejje, was de Taeger dademidd gemaand, wann eä schrajwe duud, da hedd's noch Leud gäwwe, die wo verstanne hedde, wej mer steärwe duud! [Taeger, Altertum II 749,2] [dcclv] (üwweä'm Tacitus soi Doarstellung vom Vitellius sajneä Eähewung s. de aale franseesische Uffsatz von Fabia 1904) [Taeger, Altertum II 755,2] [dcclvi] De Aulus Caecina unn de Fabius Valens, des woarn rischdische Soldoade, awweä als Mensche hawwe se nedd vill gedaachd, sonsd hedde se sisch nedd im ajenne Land so uffgefihrd wej de Russ im Osdpreussische, bis de Hindenbuasch se widdeä ennausgeschmisse hadd im Irschde Kriesch Anno 14/15. So awweä sinn die Legione aus de zwaa germanische Provinse sengnd unn brennend duasch's Gallische maschierd unn sinn noch im späde Windeä üwweä'n Mont Genèvre unn de Gruhse St. Bernard in die Lombardaj komme (Tac. hist. I 61-70; üwweä m'Tacitus soi Schilderunge von dene Urwl s. de englische Uffsatz von Gwyn Morgan 1994). [Taeger, Altertum II 756,2] [dcclvii] So gejjeä 4 v.Chr. (im vlajschd im Windeä 4/3 v.Chr.) iss de Herodes gestoarwe (zou dere Dadierung vgl. de englische Uffsatz von de Kushnir-Stein 1995). [Taeger, Altertum II 757 unten] [dcclviii] Wej de Herodes duud woar, hawwe die Römer *** [Taeger, Altertum II 758,2] [dcclxii] M'Judde-Uffstand soi Voageschischd Dej individduwalrellischijöse Strömunge im mosaische Glauwe, die wo bajm Jesus Christus ihr eltzd Subblimierung gefunne hadde, hawwe sisch aach polliddisch braad gemachd im Hajlische Land: Rellischijöse Fannaadiggeä, die wo geglaabd hawwe, mer kennd de Messias ebbajbombe. Unn wej's in dene Krajse so üüblisch iss, hadd's da gans unneäschiedlische Grubbe gäwwe, die Zelote ("Eiferer") unn die Sicarii ("Messeäkeälle" oddeä "Räuweä, wej die Römeä se gehaase hawwe). Die Sicarii weärn besonneäs bruddaal geweäse, hääsd's (dadezou Baumbach 1965 unn aach Horsley 1986, wem'meä Engelländisch babbelle kann). [Taeger, Altertum II 762,4] Zischdausende sinn duudgehaache woarn, wajl se de aane oddeä de anneärre Sajd nedd gebassd hawwe (heud deed mer so ebbes vleischd "ethnisch Säuwerung" nenne; s'maach domuals so ähnlisch zougange sei wej seid langm im Bosnische Kriesch). De Staddhaldeä von de syrisch Provins, deä wo sisch voaheä so viernehm seriggehaale gehabbd hadd, also deä Labbeaasch hadd endlisch oigegriffe, iss awweä voa de Doorn von Jersusalem geschlaache woarn; die römische Soldoade, die wo in Jerusalem in Gannisoon gelejje hadde unn sisch uff Eährnwoadd eägäwwe hadde, woarn schonn massagrierd woarn (spezjell zou de Geschischd von Jerusalem in de deene Juhrn gibbd's e Doggdeärärwedd von Price 1987). Nach deene Eäfolsche hadd die Judde nix mih gehaale. Ihne ihr gajsdische unn bolliddische Führeä wej de Simon Bar Giora (zou dem Keäll nachgugge bajm Fuks 1985) hawwe sisch sesammegedaa unn's ganse Land erroweäd. Nua e poar befesdischde grieschische Poleis konnde sisch haale. Dademidd woar aus'm Uffstand de berühmde "Jüdische Kriesch" woarn, unn de römische Kaiseä hadd'e Ammee in Masch setze müsse als deed's gejjeä Parther oddeä Germane gih (mid'de wischdischsde Born fir den Kriesch in Palästina iss de Flavius Josephus, deä wo n'Offzier baj de Judde gewese woar, dann baj de Römeä in Krieschsgefangeschafd woar unn dann dadrüwweä e Buch geschriwwe hadd, s'"Bellum Iudaicum"; dadezou Lindner 1972). [Taeger, Altertum II 763] 3. De Flavier ihr Zajd Dadebaj woarn nedd alle Judde gejjeä die Römeä; de ejjemoalische jüddische Genneroal Josephus woar'm Titus sajn Roadgäwweä (eä hääsd Flavius Josephus, wajl'eä m'Flavius Vespasianus sajn Frajgeloassenne woar; also m'Josephus soi komisch Roll in dem Kriesch hadd'n Feuchtwanger Lion zou'erreä moadds Romantrioloschie inspirierd, Feuchtwanger 1991a-c; mer deäff dej Sach awweä nedd mi'm Thomas Mann sajne "Josephs-Trilogie" veäwexelle, dess iss de Joseph aus'm Aale Desdamend). [Taeger, Altertum II 765,3] ------------------------------------ [dcclxvi] [dcclxvi,1] Immeä fesde druff, hawwe sisch die Römeä gesaad unn Jerusalem anno 70 e Enn midd Schregge bereid. Wej die Karthager im Dridde Punische Kriesch hadde die Belaacheäde nix mih zou veäliern unn hawwe sisch geweährd wej n'Radd, den mer in e Egg gedriwwe hadd. Von Haus zou Haus, im jeed Gass iss's Gemetzl wajdeägange, bis die letzde Veädajdischeä im brennende Tembl duud woarn (dadezou Weiler 1968; in'm zimmlisch gefeuhlsdusselische Rommaan had'de Heinrich 1990 die Belacheärung unn de Unneägang von Jerusalem beschriwwe). Jerusalem als Stadd selld's nemmih gäwwe, so ähnlisch wollde aach 1945 aanische, dess's kabuddgebombde Berlin als unbewohnd Denkmual so blajwe selld. Fir den ganse Uffstand woar dej Eroowerung von Jerusalem n'Schlaach in die Ank. Aanselne Fesdunge konnde sisch noch haale, besonneäs Masada iss berühmd, nedd nua weil sisch die Judde daa noch lang haale konnde, sonneän aach unn voallem wajl die Besatzung von dere Fesdung sisch kombledd imgebroochd hadd, wej kaa Reddung voa de Römeä mih se eähoffe woar, so Anno 73 odeä 74 n.Chr. (üwweä Masada vgl. de englische Uffsatz vom Roth 1995, uff Deutsch de Uffsatz vom Eck 1960 unn zou de Dadierung Campbell 1988 odeä Cotton 1989; üwweä die Bedeudung von Masada fir die heudische Israelis vgl. de Zajdunxaddiggl vom Bremer 1997). [dcclxvi,3] Fir'n Taeger woar de anneä gruhse Uffstand von de Bataver unn vom Iulius Civilis oasch wischdisch, wajl eä brauchd dadefir mih wej zwaa Druggsajde, unn des giehd so: In de miesde Prowinse im Wesde hadd's baald widdeä Rouh gäwwe, wej die Legione widdeä in die Gannisoone oigerüggd sinn - awweä nedd am Rhein. [Taeger, Altertum II 766] --------------------------------------------------------- [dcclxx] Die Flavisch Zajd [dcclxx,2] (in dem Juhr 74 n.Chr. spilld ach'n Rommaan, also n'Krimminalrommaan von de Davis 2004, wo aach de Titus unn soi Freundin, die Prinzessin Berenike, voakomme) ----------------------------------------------------------- [dcclxxi] M'Vespasian soi Peäsönlischkajd - Veäwaldung - Konsolidierung [dcclxxi,3] Vespasian (Leäwnsbeschrajwunge vom Vespasian gibbd's u.a. vom Bengtson 1979 unn von de Levick 1999) -------------------------------------------------------------- [dcclxxii] [dcclxxii,1] Am 24. August 79 n.Chr. iss im Kampanische de Vesuv ausgebroche unn hadd die Städde Pompei (Pompeji) unn Herculaneum unneä Äsche unn Bimsstaabrogge veägraawe (n'schiene klaane Rommaan üwweä Pompeji unn dej Kaddasdroof stammd von de Lundgren 2004 unn'n moadds spannende vom Harris 2003). [dcclxxii,2] Kaiser Domitian Domitian (Leäwnsbeschrajwunge gibbd's u.a. vom Jones 1992, deä de Domitian als Despot, awweä als aan, deä's goud gemaand hadd, darstelle duud; n'Rommaan had'de Trommer 1990 üwweä'n de biese Boub Domitian geschriwwe, e bissi schwülsdisch) [Taeger, Altertum II 772,2] [dcclxxiii] Unn hej kam'mer aach emmaa saache, was fir e schiene Fang die Römeä mid'de Werrera gemachd hawwe: Die goure Eggeä hawwe Frischd fir die Legione geliefeärd, unn die Chatte, die woarn so veästörd, des'se achzisch Juhr lang Rouh gehaale hawwe (so Petrikovits 1978, p. 79). [Taeger, Altertum II 773,2] [dcclxxiv] M' L. Antonius Saturninus sajn Uffstand (üwweä den Saturninus vgl. de englische Uffsatz vom Syme 1984) Aach ihm sajn Kriesch gejjeä die Jazgye in de Theiß-Eewenne A.D. 92 woar vill Kramf unn weenisch Eäfolsch: Wann's domuals schonn so ebbes wej's Lied "Ich hatt' einen Kameraden" gäwwe hedd, dann hedd's römisch Donauheär als Fischer-Chor uffdreäre kenne, su gruhs woarn die Veälusde, gefalle fir Kaiseä unn Rajsch (üwweä die Eäwähnung von deem Feldzuch als "expeditio Suebica et Sarmatica" in de Inschrift CIL III 6818 vgl. Vidman 1988). Vlajschd woar de Domitian kaan Moltke odeä Rommel, awweä in de Veäwaldung unn uff de Gerischde, da hadd'eä ebbes druff gehabbd, da woar'eä n'rischdische Flavier (üwweä'n Domitian als Veäwaldungsmensch vgl. Jones 1992, p. 72ff.) Naddirlisch hadd'eä aach uff dem Gebied veäsuchd, besseä se soi als sajn Vaddeä unn sajn gruhse Broureä. Unn wajl des so rischdische Fennischfuxeä woarn, iss'm des aach nedd schwier gefalle: S'Silweägeld iss besseä gepräschd woarn; die Soldoade hawwe mih Sold kriehd; so gifdische Beamde hawwe maa e poar uff die Fingeä kriehd; de Domitian woar selweä n'fäische Rischdeä, unn'eä aach druff geguggd, dess uff de Gerischde alles sauweä gebliwwe iss (a Bajspill, wej de Domitian als Rischdeä woar, iss die Jochd, die wo zwaa römische Kollonije in Picenum middennanneä gemachd hawwe, üwweäliefeärd in de Inschrifd CIL IX 5420, dadezou de deutsche Uffsatz vom Ott 1994). Sajd'm Juhr 85 woar de Domitian aach Censor (im April 85 hadd'eä die `censoria potestas_ kriehd, unn gejjeä Enn vom Juhr iss'eä `censor perpetuus_ gewoarn; zou de Dadierung vgl. Jones 1992, p. 106f.). [Taeger, Altertum II 774] [dcclxxx] Palmyra (üwweä de Palmyrener ihrn Karawanehannl in de freuh unn huuch Kajseäzajd vgl. s'franseesische Buch vom Teixidor 1985) [Taeger, Altertum II 780,1] -------------------------------------------------- [dcclxxxv] Ovid - Manilius - Pseudolonginus - Seneca - Petronius [dcclxxxv,2] Petronius Arbiter (Liddearduur üwweä's Satyricon: Jensson 2004) ----------------------------------------------- [dcclxxxv] Unn wej de Nero'm befohle gehabbd hadd, eä selld sisch s'Leäwe nomme, da had'de Seneca nedd lang gefaggld unn hadd veäsuchd, so uffrääschd wej saj gruhs Voabild, de Sokrates, aus'm Leäwe se gih; isch waas nedd, ob mer so hadd soi deäff wej de Taeger (1958, II 785), deä wo schrajwe duud, noch im Steärwe wier de Seneca n'gruhse Schauspilleä geweäse: Soe Haldung zajsche, des iss mih als wej nua Schauspilleraj (üwweä'm Seneca sajn Duud gibbd's n'schiene Addiggl vom Fuhrmann 1997) [Taeger, Altertum II 785,2] ----------------------------------------------- [dcclxxxvi] [dcclxxxvi,1] (üwweä des Dischdeä-Gemäsch in de Zajd von de Flavijeä had'die Davis n'Krimminalrommaan geschriwwe: Davis 2003, deä wo im Sommeä 74 n.Chr. spille duud mid'de Davis ihrm Held M. Didius Falco). [dcclxxxvi,2] De Martial (sajn volle Noome woar M. Valerius Martialis), maand de Taeger (Taeger 1958, II 786), hedd üwweä dem ganse Dischdeägezeppsl gestanne. De Martial iss aus'm Spanische komme (so gejjeä 40 n.Chr. iss'eä im spanische Bilbilis uff die Weld komme) - wej de Seneca d.J. De Martial hadd fuffzeh Büscheä Epigramme geschriwwe unn dademidd, so wajdeä de Taeger (Taeger 1958, II 786), hedd's andigge Epigramm soi schinnsd Bleudezajd eäleäbd; ------------------------------------------------ [dccxc] Optimus princeps [dccxc,1] Awweä, schrajbd de Taeger (Taeger 1958, II 790), des gruhsoadischsde sozjaale Weägg vom Nerva, des woar die Alimentarstifdung odeä Alimentatione: Stoadlische unn privaade Geldeä sinn gejjeä niedrische Zinse in Grundbesitz im Iddaalische hypothekarisch oogeleeschd woarn; unn mid'dene Zinsoinahme sinn bedüaffdische Kinneä von römische Bürjeärn ("alimentarii pueri et puellae") unneästützd woarn; dademidd sinn zwaa Flejje midd aane Klabb duudgehaache woarn: Die Schwierischkajde fir iddaalische Grundbesitzeä, Kredidde se krejje, unn de Kinneämangel, den wo's zou dere Zajd aach schonn unneä de ärmeärre römische Bürjeä gäwwe hadd (Dio LXIX,2; Aurel. Vict. Epit. 2). Aach de Trajan (Cass. Dio LXVIII,5,4)unn die spädeärre Kajseä unn aach Privadleud hawwe mid'dene Stifdunge wajdeägemachd (Heuß 2000, p. 385). Unneä'm Nerva woar im Juhr 97 n.Chr. de Sextus Iulius Frontinus odeä Frontin, wej mer'n heud nenne duun, also de Frontin woar in dem Juhr "curator aquarum", als Scheff von de Wasseäweägge von Rom, von dene ganse Aquaedukte unn Brunne usw. Unn üwweä die Wasseäveäsoaschung von Rom, da had'de Frontin e Buch drüwweä geschriwwe; des hääsd "De aquis urbis Romae". Wajl sajd'm Augustus mussde die Römeä kaa Wasseägeld mih bezoahle. De kosdnlos Wasseä woar aa von de Wohldaade (beneficia) vom Kajseä fir die Römeä. Unn de curator aquarum mussd dadefir soasche, dess aach genungg Wasseä fir se allminnanneä do woar. Awweä mid'de Zajd, schrajbd de Peachin (Peachin 2004), hedde korrubde "aquarii" (was sovill hääsd wej "Wasseäbeamde") de Leud als Geld abgenomme fir des Wasseä; m'Frontin soi Uffgab wier's jetz geweäse, de Leud ihr kosdnlos Wasseä se loasse, awweä mid'de Korrubzjoon e Eänn se mache; unn aach dadroo kennd mer de "Gajsd von de neue Zajd", also de Gajsd vom Nerva sajm Reschimend eäkenne; unn naddirlisch hedd's dadebaj aach Jochd gäwwe, wajl die Leud, die wo von de korrubde aquarii proffidierd gehabbd hedde, die wiern bies woarn. [dccxc,3] Trajan, waschajnlisch Anno 56 n.Chr. uff die Weld komme (nach Dio LXVIII 6,3; anneäsdeä z.B. de Taeger 1958, II 790, deä wo fir 53 n.Chr. oidridd) (Leäwnsbeschrajwunge vom Trajan gibbd's n'ganse Haffe; z.B. die vom Bennett 1997 uff Englisch fir e grisseä Publigumm; die iss nedd so doll, awweä dadefir uff Englisch) [Taeger, Altertum II 790,3 Ende] -------------------------------------------------- [dccxcvi] Widdeästänn - Trajan - Abstammung - Heäscheäuffassung Anno 102 n.Chr. hadd's dann gehaase: "S'Imperium häägd serigg!" Die Römer hawwe n'Zangeoogriff uff de Dakeä ihr Keärnland in Siwwebürje gemachd. De Trajan iss gejjeä die Beäschfesdunge voagange unn hadd sisch Schridd fir Schridd voakämfe musse; von de anneärr Sajd iss de maurische Kawalleriegenneroal Lusius Quietus komme, unn, majn lieweä Scholli, deä had'de Dakeä gans schih oigehajzd. Dadebaj hawwe die Römeä aach m'Decebalus soi Schwesdeä gefangegenomme (fasd hedd isch gesaad wej'm Rommel soi Sibbd Panseädiwisjoon im Franggrajschfeldzuch, no ja). Da hadd's m'Decebalus gelangd, unn'eä wolld Friedn mache. Des woar aach m'Trajan rääschd, wajl die Veälusde woarn schweär geweäse unn anneäsdewo sinn die Leud schonn uurowisch woarn. De Decebalus mussd soi Fesdunge schlajfe (aach Sarmizegethusa, was vlajschd de Dakeä ihr Haubdstadd woar; dadezou de Schindler 1977) unn römische Besatzung uffnomme unn die Länneä oo de Donau (s'Banat unn die Klaa Walachei) oo die Römeä abdreäre (Dio LXVIII 9,3-7). [Taeger, Altertum II 796,2 Ende] Angeblisch hadd sich de Decebalus selweä imgebroochd, wej'eä geglaabd hadd, dess sisch alles gejjeä'n gewend hadd (zou deere Geschischd, ob's n'Selbsdmoadd woar oddeä nedd: Gagé 1986). [Taeger, Altertum II 796/412,2 Alt] [dccxcviii,1] unn im Juhr 106 iss de Nabatäer ihr Keenischrajsch zua römische Provins Arabia befördeärd woarn, unn de Nabatäer ihr berühmd Felsestadd Petra iss e römisch Provinsstadd woarn (Dio LXVIII 14,5; Eutr. VIII 3,1; Fest. XIV 3; Amm. XIV 8,13; des woar aa von de grissde Karrjeäre, bevoa Waschau e preussisch Provinsstadd woarn iss); die Nabatäer hawwe schonn lang goure Beziejunge zou de hellenisch-römische Kulduur gehabbd. Vlajschd hadde die Nabatäer kaan Bogg mih, sisch ellaa immeä midd ihrne welle Kussengs aus de Wüsd errimseklobbe, vljaschd woar die Annexjoon vom Nabatäerrajsch nua aan Baustaa vom Trajan sajm gruhse Plan, de Osdhannl se kondrolliern (zou de Nabatäer unn Rom vgl. die Uffsätz vom Negev 1977 unn vom Funke 1989 unn dan'noch s'Buch vom Bowersock 1983, bsonneäs zua Annexjoon p. 76ff.) [Taeger, Altertum II 798,1] m'Trajan sajn gruhse Partherkriesch (dadrüwweä jetz de englische Uffsatz von Lightfoot 1990) [Taeger, Altertum II 798,2] Provinz Assyria (dadezou Lightfoot 1990, p. 121ff.) Unn de Trajan soll sogoar e Seefoahrd im Peässische Golf gemachd hawwe; dadebaj hedd'eä e indisch Hannlsschiff gesejje unn sisch drüwweä beklaachd, anneäsdeä als de Alexander wier'eä schonn se aald unn kennd nemmih die Länneä bis nach Indje eärroweärn (Dio LXVIII 29,1). [Taeger, Altertum II 798,3] Anno 115 n.Chr. hawwe die Judde in de ösdlisch Rajschshälfd n'moadds Uffstand gemachd (dadezou de Uffsatz vom Fuks 1961): [Taeger, Altertum II 798,4] (zua Chronnoloschie vom Hadrian seine Rajse vgl. Syme 1988) [Taeger, Altertum II 802, 2. Absatz] [dccciii] Awweä s'kann de friedlischsde nedd rouisch leäwe, wann's de biese Nochbeän nedd gefalle duud. Unn aach de Hadrian mußd duasch "sajn" Uffstand in de Provinse duasch: De gruhse Bar-Kochba-Uffstand in Palästina. Aach wann eä's waschajnlisch nedd gewolld gehabbd hadd, awweä wenischsdns Bensihn had'de Hadrian da ins Feujeä gekibbd. Eä hadd nemmlisch die Beschneidung veäboode unn's vom Vespasian sajm Suh Titus pladdgemachde Jerusalem als römisch Kollonnie widdeäuffgebaud unn nach sisch selweä "Aelia Capitolina" gedaafd. Ob eä dademidd de Judde aans uff'n Deggl gäwwe wolld (dadezou Golan 1986, deä wo die Chrisde midd ins Spill bringe duud), mer waas's nedd. Awweä Anno 131 n.Chr. iss die gans Sach in Palästina huchgange wej e Raggeed, besonneäs wajl aach die Judde groad widdeä emmaa gedachd hadde, de Messias deed voa de Düä stejje. [Taeger, Altertum II 803] [dcccx] Irschd im Juhr 178 n.Chr. had'de Mark Aurel widdeä oo de Donaufrond stih kenne unn de Zwedde Markomannekriesch duaschfeschde. De Kriesch iss goud voaranngange, die Jazyge hawwe ihr Hieb kriehd. Jetz, schrajbd de Instinsky (1972), hedd sisch m'Mark Aurel sajn gruhse Genneroalsstab üwweälejje musse, was's dann gäwwe selld mid'de Gebiede, wo gekämfd woarn iss. Mer konnd die Gejjnd ja nedd ohne Leud loasse, wajl da kennde ja widdeä so e anneä Baggaasch komme, die wo'm Rajsch nua Zuchd unn Zuures bringe deede. Desdewäje sollde im Behme unn in Mährn unn im Jazygeland zwaa neue Provinse, Marcomannia unn Sarmatia, oigerischd weärn, die wo von de Sudete unn de Karpate geschützd weärn deede (HA, v. Marci 24,3; 27,10; de Mocsy 1971 häld des fir Quatsch; mih Lidderaduur bajm Alföldy 1971, p. 94f.). A Juhr, hääsd's in de Historia Augusta (HA, v. Marci 27,10), hedd de Mark Aurel noch gebrauchd - awweä am 17. Meärz iss'eä in Vindobona gestoarwe. [Taeger, Altertum II 810,2] [dcccx,3] Uff uus iss'm Marcus Aurelius sajn philosophische Kalenneä komme, wo eä jedn Daach soi Gedangge uffgeschriwwe hadd, naddirlisch uff grieschisch (des Buch hääsd uff grieschisch "hypomnemata" unn uff deutsch "Selbsdbedrachdunge"; dadezou z.B. Hadot 1998 in de englisch Üwweäsetzung). Vlajschd woarn dej "Selbsdbedrachdunge" e Meddizin gejjeä die Lasd, die wo so'n Kajseä se draache gehabbd hadd (anneärn, aach m'Marcus Aurelius sajn ajenne Suh, sinn dadebaj üwweägeschnabbd). M' Marcus Aurelius soi "hypomnemata" sinn bis uff de heudische Daach e lesnweärd Buch, unn ville Leud hawwe von dem Buch geholfe kriehd. Wajl, de Marcus Aurelius woar kaaneä von dene hunneärdzwansischprozendische Stoikeä, die wo sisch Stachldroahd um de Mawwe wiggelle unn dann behaubde, alles deed glajsch schmegge. [Taeger, Altertum II 810,3] [dcccxi] Kaiseä Commodus (180-192 n.Chr.) Uff'n Marc Aurel iss sein Suh M. Aurelius Commodus Antoninus komme, sajd'm Domitian s'irschde Eäbprinzi. Unn jetz muß aach'm letzde Iddealisd klaar weärn, dess dess ganse Gedees mi'm Adobdivkaiserdum nua dademid se eäkleärn iss, dess die ganse Kaisä seid'm Nerva kaa leiblische Keänn gehabbd hawwe (vgl. dadezou Carcopino 1949.). Dess des nedd ewisch so wajdeägih konnd, kam'mer sisch an seine fünf Fingä abzeähle. Inn de ganse Andigge hadd's nedd geklabbd, s'Eärbrääschd abseschaffe: Su schlääschd konnd doch de Suh vom besde Mann goar nedd soi. Wann'eä emmaa steärwe deed, hadd sisch de Mark Aurel gesaad, selld's kaan Ärjeä gäwwe: Desdewäje hadd'eä de Commodus so rischdisch als Nachfolscheä uffgebaud: Anno 175 n.Chr. had'de Mark Aurel de Commodus baj de Donaulegione als sajn Nochfolscheä voagestelld, unn Anno 177 n.Chr. hadd'eä'n zum glajschbereschdischde Middheäscheä eänannd. Unn soi aale Genneräl, Beammde unn Beraadä sollde dadefir soaje, dess da nix oobrenne deed, wann'eä nemmih wier. Awweä de Mark Aurel hadd nua soi zwaadbesdes gedaa, s'besde wirsch's geweäse, wann eä sajm Boub de Hals erimmgedreäd hedd. Denn'n leäwe se loasse unn'n von de Droonfolsch ausseschlejse, da hed'de Mark Aurel glajsch öffendlisch zum Bürjeäkriesch bloase kenne. Bajspille? Z.B. in de Diadochezeit, m'Antipatros sajn Suh Kassandros. Wann aan Idiot n'Oospruch uff'n Thron hadd, duud sisch bestimmd baald'n zwedde Idiot finne, der dengge duud, s'deed ebbes fir'n rausspringe, wann'eä so m'verhinneärde Prinzi helfe duud. Des iss wej e Naduurgesetz. M'Commodus, m'Boub von 19 Juhrn, woar nedd se heälfe. Dess mer üwweä de rejsche Leud ihr Kenn schilld, unn dess des selbsdgezowwenne Kranische soi, des kennd'mer ja, unn genau des woar des Gebiet, wo de klaane Commodus Spitze woar (zum Commodus seim "goure" Ruf in de Quelle nachgugge bajm Espinosa Ruiz 1984). Wen wunneärd's, dess im Mark Aurel sajm Schadde nix anneärsdeä als wej'n gajsdische Goaddezwersch gruhs weärn konnd? Vleischd woar'm Commodus soi Dewiese, dess'eä, wann'eä schonn nedd so goud wej sein Vadder sei konnd, dess'eä wenischsdens alles anneärsdeä mach wolld. De Commodus hadd nämlisch die Offensive gejjeä die Markomanne unn Quade oigestelld unn hadd midd'n Frieden gemachd. Se sellde Kliente vom Römische Rajsch weärn, also frei blajwe midd'e poar klaane Oischränggune, unn fraj nach dem Spruch "Schluggimfung iss seuß, Kinneälähmung iss grausam" hawwe se aach noch Subsidije kriehd (Dio LXXII 1-3; Herod. I 6,8; HA v. Commodi 3; vgl. Alföldy 1971). Die Idee, zwaa neue Provinze uffsemache, woar dademidd gestorwe, awweä s'Römische Reisch woar wenischsdens nedd völlisch blammierd. Aach oo de anneärn Grense iss jetz die Parole ausgeäwwe woarn: Komme lasse! In Britannien hadd's e strategisch Frontbegradischung unn'n takdische Rückzuch geäwwe uff'n Hadrianswall. Iss's rischdisch, dess nua de Commodus als Schlabbsagg dadedro schuld woar? Dess kam'mä so nedd saache. Die Römä hadde aach gans schee oisteägge müsse. Die Pest woar immä noch da, unn bei dene Schlachde hawwe die Markomanne unn Quade aach nedd midd Waddebäuscheschen um sisch geschosse. Wascheinlisch woar's gar nedd so doof, emma mi'm Krieschspille Pause se mache, bevoa sisch's Römische Reisch noch'n Bruch gehoowe hädd. Unn die römische Leschijoone in ihrne Verteidischungsstellunge hawwe ja die Front gehaale, fir's irschde jedenfalls (wer denkd da nedd an die Sieschfriedlinie aus'm Irsche Kriesch!). Awweä so ebbes mäschd hald kaan "goure Kajseä", unn des selld oo'm Commodus als Makl hengegebliwwe (dadezou Telschow 1989, besonneäs p. 316f.). Commodus hadd jednfalls vom Leäwe als Frondschwein de Rüssl voll gehabbd. Er iss von de Donaufront sofoadd nach Rom haamgemachd unn hadd sisch nie widdeä n'Limes odeä ebbes ähnlisches aus de Neh oogeguggd. Unn dehaam in Rom hadd'eä irschdemmaa uff die Pauke gehaun unn'n Triumph gefajeärd, wann des aach'n middlbräschdische Schmuh geweäse iss: Denn was de Commodus an de Donau gejjeä die Germane errausgeholt gehabbd hadd, woar besdnfalls e Unenschiede unn kaan Siesch. Awweä da woar'eä ja in besdeä römischeä Gesellschafd; aach de grohse Augustus - errineärn mer uus - hadd soi Hännl mit de Parther als Siesch veäkaafd. Gans annersder als wej sein Vadder, de grohse Philosoph, woar Commodus ejä fir's "dolce vita". Wascheinlisch hadd'ä e goud Gemeud gehabbd unn wolld aach'emma die Voaddeile, die wo sein Job gehabbd hadd, genejse. So'n Kaiser, dess woar e komisch Sach. Ob sisch die Leud dadebei an Nero odä an Domitian errinnerd hawwe? Anno 182 hawwe jedenfalls soi agjenne Oogehörische väsucht'n um die Eck se bringe. Wenn aach de Commodus die Sach üwwäläbd hadd, s'Mißtraue iss'm gebliwwe. So e Mißtraue hadd's oo sisch se wachse, unn dann gihd's gejä die allminanner, die wo aach uff'n Thron wolle kennde, also nedd nua gejjä die aajen Famillje, sonnern gejjä die gans Senatsarisdokkraddie. Schütze gejjä die Ooschläj wolld'de Commodus sisch, indem er'm Volk von Rom unn de Soldoade goures gedaan hadd: Vill Brood unn Spille fir die aane unn Solderhöhunge fir die annern. E anner Middl, sisch die, die wo die Messä wetze, vom Leib se haale, iss die Absonnerung unn die relischös Üwwähöhung vom Kaiser. Schonn bei de Ptolemäer hadd's ja'n "Neos Dionysos" gäwwe. Commodus had'de unnä annerem de "Junge Jupiter" gemacht, besonners awwä de "Hercules Romanus", dess woar soi Meisterstück. Dadebei falle so hellenistische Foamme vom Heäschäkuld, de Philosophe ihr Meinung üwwä'n Herakles als dem Moadskeäl, der die Welt, den riesische Saustall, emma rischdisch uffraumd unn dere Baggaasch Kuldura beibringd, unn de aale karthagisch-spanische Schutzgott Herakles-Melkart, den wo schonn de Trajan oogebeäd hadd, innenannä. Sisch selwä hadd de Commodus wascheinlisch nedd fir'n Godd gehaale; dess woar zwaa seid'm Domitian aus de Mode in Rom, awwä's woar aach widdä im Komme. Seid'm Julius Caesar iss klaar: Solang noch's Lämbsche glühd, iss de Kaiser n'Mensch, awwä wann's'n erwisch hadd, werd'er'n "divus". So iss aus'm Iulius de Divus Iulius woarn, s'menschlische Individuum werd soosesaache beföedderd, s'iss de aale Adam mid'de Ergänsung "divus" im Bass. Awwä Commodus hadd ja de Hercules nachgemachd, unn der woar als Gott n'besonnere Typ, weil'ä nach seim Duud nedd aafach als "divus" uff'm Olymp oogerüggd komme iss, sondern als Gott aajenner Art. Ooscheinend wolld'de Commodus nach seim Duud höjä ennaus als wej soi Voagängä. Unn dess woar e Voastellung vom Üwwägang vom Mensch zum Goddd, die wo vill bessä in de Philosphe ihr Menschebild im Hellenismus unn'in de Kaiserzeit gebassd hadd wej de aale Humbugg mit de Epiphanie. Also hadd'des Hercules Nachmache vill midde de Philosophe und dene ihrne Voastellung vom goure Kaiser se duu; dess gibbd'n Stammbaum mi'm Trajan, Hadrian odä Dion von Prusa droi. Awwä Commodus hadd dadebei ejer dess am Hercules inderessierd, was midd Druffhaache unn "Ich robb'dä de Kopp ab, wenn de nedd barrierst" se duu hadd (n'freuje Voaläufä vom Herkules in uuseänne Zirgusse unn in de iddaljenische Sandalefilme?). Dadebei werd die Nachahmung schonn zur Nachäfferei. Wo de rischdische Herakles die Welt von de Unngeheujä befreit hadd, had'de Commodus die Krübbl in Rom als Giggande verkleid unn hadd die oarme Keälle buchstäblisch duud gehaache (fast schonn komisch, wann's nedd so oarm weär) . Unn aach exoodisch Viehzeusch hadd'ä duudgemacht von'm sischere Pätzi aus (sogoar e Giraff woar debbei). Dess awwä hadd aach mi'm aale Orient se duu, von wo die Voastellung vom keenischlische Jäjer komme duud unn sisch duasch Alexander d.Gr. unn de Hellenismus aach naach Rom veäbreid hadd (vgl. dadezou Kornemann 1954, II 292 unn Grant 1984, p. 206f.). So ebbes, wo dem aane soi Relischjon sisch mit e annerer unn noch annern vermenge duud, häßd mer "Synkretismus". Dadezou geherd aach die Voastellung, dess sisch die Kraft von'm Mann unn die Kraft von'm Weibstück in aam göttlische Weäse veraanische kennde. Dess find sisch besonners in de zwedd Hälfd vom dridde Jahrhunnerd beim Kaiser Gallienus. De Commodus hadd sisch außä Hercules aach Amazonius gehaase, was awwä nach de Stellung in seinä Didduladdur nedd "Amazonesiescher" haase kann, sonnän de Commodus wolld in sisch die Kräfde vom Hercules unn von de Amazone veraanische. Die Voastellung vom Hercules Romanus hadd'm Commodus sei Stellung als Heäschä fesdische solle, denn dadroj steckd ja aach ebbes absoludisdisches: Denn de Kaiser als Hercules Romanus konnd ja goarnemmi "princeps" unn "primus inter pares" soi (aach wenn dess länxd nua noch Ideoloschie woar), sonnän als Hercules Romanus woar'är de Subbäboss vom Römische Reisch, dem kaans nemmi enneischwätze konnd. Dess siehd mer besonners am Commodus seim Umbenennungswahn, sogoar Rom selld nemmi Rom soi, sonnän "Colonia Commodiana". Unn aach annern Monatsname hadd's gäwwe (de Sebdembä hadd'är "Commodus" gehaase!), s'ganse Juhr nämlisch selld unnerm Schutz von seim göttlische Charisma stih. Dess aaner so ebbes mäschd, dess iss fir uus doddaal beklobbd unn gröhsewahnsinnisch (mer muß nua oo'n Hitler dengge, der wo Berlin in "Germania" umdaafe wolld!). Awwä fir die daamalische Zeit woarn nedd die Sache oo sisch verrickt, die wo de Commodus gemacht hadd, sonnern er hadd's aafach se weid geddriwwe. Nedd's was, sonnän s'wej, dess'iss'es Probbleem. Die Leud damuals hadde s'Bederfnis, dess'sisch'n mäschdische Godd um se kimmern selld, dem wo's Reisch unn die Macht unn die Kraft iss, die Oarme se erlöse. Fir die Leud, die wo die Pest vleischd hinner sisch hadde odä aans im Kriesch veärloorn odä üwwähaaabd alles veärloorn hadde, fir die Leud woar de Commodus kaan schläschde Kaiser vleischt - awwä mer waas's nedd, denn die Leud hawwe uus nix schriftlisches hinnälasse. Die Üwwälieferung, dess hawwe die Nobiles gemacht, unn die hadde unnä'm Commodus nedd vill se lache. Commodus woar vleischd alles meeschlische, awwä er woar kann Verwaldungsmensch. Unn mid'deene Leut, die wo immä noch die miisde Verwaldungsposde besetzt hadde, mid'de senatorische Arrisdokkraddie hadd'ä, wej gesaahd, Ärjä. In soon'ner Zeit komme immä die Klaane huuch; Freigelassene unn Sklaven sinn uff wischdische Posde komme, weil de Commodus kaa Angst se hawwe brauchd, dess'se gejä'n schaffe dääde. Denn dene ihr Wohl unn Wehje hadd gans allaans von'm selwä abgehonge. S'woarn gans fähische Keälle drunnä, awwä s'hadd'n oo sowoas wej Verantwoaddungsbewutsoi gefehlt. Ville hawwe irschd emma väsucht, sisch die ajenne Sägg voll se mache, unn dess iss nix uunoamales: Wer schnell huuch kimmd, waas aach, wej dejf mer falle kann - unn da iss e dick Boattmonnee e goud Kisse. Dademidd sesamme hängt awwä aach, dess's midd'de Finansväwaldung immä schläschder woarn iss. Kriesch unn Pest hawwe buchstäblisch Sand in de Wirtschaft ihrn Ootrieb geschmisse. In die Münse iss immä wenischer Edelmedall komme; unn Münsväschlääschderung unn Solderhöjunge sinn'n Deufelskreis. Die Wirtschaft hadd'n Knax krejd, unn nedd se knabb. Dauschhannl hadd sisch braat gemacht. Die Poleis, dene's unnä de Adobbdivkaiser goud gange iss, dene iss's jetz aach schläschder gange. Awwä vor allm die Reischsarrisdokkraddie hadd droo glauwe müsse: Aach mit Vermöschenskonfiskazione hadd mer die Staazkass uffülle wolle. De Senat hadd nua noch Ja unn Amen zu allm, was de Commodus gewolld hadd, sache derfe. Unn wehn de Kaiser uff'm Kigger gehabbd hadd (unn s'iss tybbisch, dess groad die virnehmsde unn besde als meeschlische Konggurrende schebb oogeguggd weärn), mit dem woar's aus. Werklisch was se saache, hadd in die Rom die Prätorianergard unn de Abschaum. De Scheff von de Prätorianergard, de praefectus praetorio, woar de mäschsdischsde Mann in Rom, awwä wann die Masse Krach gemachd hawwe unn dem sein Kopf gewolld hawwe, dann mußt aach de Commodus uff die Baggasch heern. Dene ihr Unnerstüzung hadd'm Kaiser gejä die Schischde geholfe, die'm werklisch gefährlisch weärn konnde, de Hochadel. Awwä de Preis woar hoch; s'Römische Reisch woar druff unn droo se veärloddern. M'Kaiser sein Ruf woar so schläscht, dess sisch's Räuwä- unn Latronengesocks aach im Keärn vom Reisch, in Iddalje, braat gemacht hadd (ob mer hier awweä glajsch de aale Knübbl vom "Klassekamf" aus'm Sagg hole muß, no ja, aach fir üwwäzeugte Marxiste-Leniniste gild hald's Biewlwoadd: "Denn wer suchet, der wird finden", odeä so. Vgl. Dieter/ Günther 1990, p. 268.). Dess hadd's alles in de Römische Geschischde schonn gäwwe und weärd's aach noch gäwwe, solang's römisch Geschischd gäwwe duud. Awweä des iss aach genau die Gelejjnhajd fir'n erfolschrajsche Millidärputsch (Memento Neronis!), unn oo de Grense hadd's e poar stramme Buasche gäwwe, fir die m'Commodus soi Schouh nedd se gruhs soi sellde. Unn die Zajd iss komme. Dess de Commodus de Booche üwweäspannd gehabbd hadd, kam'mer lajschd eärkenne: S'woarn kaa Senatorn, die wo'n umgebracht hawwe, s'woarn Leud aus sajm enxde Krajs, oigeschlosse soi Kebsweib, die Marcia. De Commodus woar nemmlisch uff den Dreh komme, die Consule fir's Juhr 193 umsebringe unn selweä im Uffzuch von'm Gladiator s'Konsulat oosedreäre. Soi enxde Berradeä unn Freunde woarn degejeä. Awweä eä hadd sisch nix mih saache loasse. Unn Sylvester Anno 192 hadd's dann fir'n Commodus gehaase: Aus die Maus. Sajn ajenne Ringeäträneä hadd'm solang s'Maul zougehaale, bis'eä duud woar. Warum die Leud dess gemacht hawwe, ob'se m'Milidärputsch sevorkomme wollde, bei deem mer'se aach higerischd hädd? Mer waas's nedd. Fir jedn, der wo die gruhse Zeit von de Adobdivkaiser geänn hadd, iss'm Commodus soi Reschierung so ebbes wej'n biese Draum. Awweä wascheinlisch woar'är nua de falsche Mann uff'm falsche Posde. Sei Reschierungszeit iss nua e Edabbe uff'm Wesch in die Kriese vom Römische Reisch. De Mark Aurel hadd dadegejje noch kräfdisch gekämft. Unn'm Commodus soi Nachfolscheä sollde vill Meuh hawwe, die veärloddeäd Buud widdeä e bissi uffseroume. S'Römisch Rajsch mussd sisch änneärn, wann's üwwäleäwe solld. So ebbes mäschd kaans mit Linx. Wolle mer nedd zouvill uff de Commodus scheälle, vlajschd deed aach'n besseärn Heäscheä veäsaacht hawwe. [Taeger, Altertum II 813] [dcccxiv] S'sibbde Kabbiddl De Dominat A. De Soldoadekaisä ihr Zajd 1. Die polliddisch Entwigglung von de Severer bis zou'm Gallienus Addobbdejvkaisäzajd, wej schnell bis'de ennschwunne! So lang woar alles so goud gange. De englische Geschischtsschrajwä Gibbon hadd's dridde Jahrhunnerd `de Menschhajd ihr gligglischsd Zajd' gedaaft, unn dess iss oo dem Jahrhunneärd kleewe gebliwwe. Nach außehi woar ja aach alles Gold. Des Rajsch selld nie mih grissä soi, die Städde raischä, s'Leäwe sischerä. Wem'mer ma e bissi de Hadrian üwweäsiehd, da hedd mer als Römeä weägglisch maane kenne, vom Nerva bis zou'm Marcus Aurelius hedd immeä de besde Mann de Kaiseä gemachd. Unn de Commodus, des woar dann hald Schluß midd Lusdisch. Awweä wej's hald so iss, unneä'm schwache Heäschä kimmd des alles huuch, was schonn gans lang hald deneäwä gange woar, nua hald, dess's kaans so rischdisch gemeäggd gehabbd hadd. Unneä'm Commodus konnd'mer dann sejje, des'sischs goldne Jahrhunneärd immeä mih in'n duure Fisch im Mondlischd verwannld hadd: Glänsnd, awweä stinggisch. Ja, so iss des schajnboar 1,2,3 gange. [Taeger, Altertum II 814//II 427,1 alt] Was die Außebollidigg oogihd, da hadd de Severus so uugefihr s'sälwe gedaa wej de Marcus Aurelius: Weä'm Römische Reisch krumm kimmd, kried e poar uff'n Deggl. Dadebaj woar's fir'n Severus goud, dess'eä hald goure Offziern gehabbd hadd wej de Laetus (deä iss awweä zou goud woarn. Wajl die Soldoade so zou'm gheaale hawwe, hadd'n de Severus spädeä umbringe lasse). Aach die Parther hawwe sisch widdeä gerreeschd, unn dess, wo se doch midd sisch selweä se duu hadde. Awweä wann die Römeä sisch selweä s'Leäwe schweä mache unn Bürjeäkriesch mache, wej hald de Septimius Severus unn de Clodius Albinus, da kann sisch hald kaan Arsakid serigghaale unn duud noch e Pund druffsetze. Noch 197 duud m'Severus seine Gejjeoffensiv ihm sein Zwedde Partherkriesch oofange (Dio 76[75],9-12; Herod. 3,9; HA, v. Sev. 14,4,11;15,1-3;16,1ff.). De Eäflosch läßd nedd uff sisch woadde: Ktesiphon werd errooweäd unn ausgenomme wejj'n Banktresor. S'Armenie werd widdeä n'römische Kliendeelstoad. Unn im Friddensveädraach von anno 199 muß de Arsakid Noadd-Mesopotamie heägäwwe; da werd von de Römeä e neu kräfdisch Grenzveädajdischung uffgebaud. Nua baj de Fesdung Hatra iss's m'Severus aach nedd annersdeä gange wej'm Trajan: Da hadd'eä sisch aach die Zih ausgebisse (zou deem Kriesch: Rubin 1975, besonneäs wej die Schlabbekiggeä des midd Hatra veätuschd hawwe). Im Juhr 208 n.Chr. mußd'de Severus nach Britannje gih, wajl uffstäänische schoddische Stämme aus'm Huuchland (besonneäas Mäaten unn Kaledonier) m'Reisch sei Grense bedrohd hawwe (Herodian. III,14,1). Sajdem de Clodius Albinus die regguläre Soldoade midd nach Gallije genomme gehabbd hadd unn dann dej Beäschvölgä die Grensbefesdischunge üwweärannd hadde, hadd's hier kaa Rouh mih gäwwe gehabbd. Aus de Aschäoloche ihrne Funne kam'mer schlejse, dess de Severus hier emma oaddendlisch uffroume wolld. Die noddoorisch uffstännische Stämm sellde nach Noadde abgedrängeld weärn. M'Severus sein Duud im Juhr 211 n.Chr. (waschajnlisch am 4. Febbewar) had'des veähinneäd (Dio LXXVII,15,2). De Caracalla hadd sogoar Fesdunge, die wo schonn oogefange woarn, uffgäwwe (dadezu Birley 1963-64) unn die römische Soldoade uff'n Hadrianswall serüggenomme (allgemaa zou dem Deema: Hanson/ Maxwell 1983). (Taeger, Altertum II 816) In Iddaalje sinn Drubbe stazjonierd woarn, da waor e syrisch Legjoon debaj, die Legio II Parthica, die wo in Alba in Gannisson gelejje hadd, nua e poar Stunn Foußmasch von Rom ennfeärnd. Ganz kloar, des woar m'Severus soi neu "Garde du corps" (dadezou Ritterling 1924, Sp. 1476ff.). [dcccxix] [dcccxix,1] Wej de Caracalla Anno 215/16 n.Chr. nach Alexandria gemachd iss, hadd's Moadd unn Duudschlaach gäwwe. Wej de Caracalla unn soi Soldoade in die Stadd oigezooche sinn, iss de Kaiseä von de Leud ausgepiffe unn belajdischd woarn. Da had'de Carcalla, deä Fuldeä, die Waffe fraj mache loasse unn soi Soldoade uff die Alexandrineä gehetzd. So ville Duure hadd's in Alexandria noch nie gäwwe, wann de römische Kaiseä n'Hausbesuch gemachd hadd (Dio LXXVII 22,1-24,1; Herod. IV 8,6-9,8; dadezou uff Deutsch de Kolb 1972, p. 97-111 unn die Sünskes Thompson 1990, p. 159-166 unn de franseesische Uffsatz von Benoit/ Schwartz 1948). [Taeger, Altertum II 819,1] [dcccxix,2] De Caracalla woar nua zwaa Maa in Rom unn dann aach nedd lang. Awweä trotzdem stihd des Bauweägg, woduasch die miesde Leud heud noch m'Caracalla sajn Noome kenne: Die Caracalla-Therme (dadrüwweä s'Moaddsbuch von de DeLaine 1997 uff Englisch). Des woar die grissd unn die prunkvollsd Boadeoolaach, die wo üwweähaabd im Römische Rajsch gebaud woarn iss ('thermae magnificentissimae', HA v. Sev. 21.11-12). Deä ganse Bau, des woar Heäscheäprobbaganda: Die Römeä sollde sejje unn eäleäwe, wej gruhszüschisch de Kajseä Caracalla wier. [Taeger, Altertum II 819,2] [dcccxix,3] M'Elgabal sajn Sonnegodd, deä selweä Elagabal (nach `Ilaha Gabal', "Godd Beäsch") gehaase hadd, selld fir draj Juhr de Römeä ihrn Scheffgodd weärn, aach wann'eä so zimmlisch s'uurömischsde woar, was mer sisch nua voastelle kann: Als de Foaddblanzung unn'm "Seid fruchtbar und mehret euch!" ihrn Godd hadd'eä aach die ennspreschnde Goddesdinnsde gehabbd, wilde Paadies unn nedd juchndfrajje Orgije (dadezou Halsberghe 1972). Im Rom vom aale Cato wier mer schonn wejjä weenischeä gekreuzischd woarn! Awweä aach baald vejjeähunneürd Juhr spädeä konnde die Römeä mid'dene zwaa Elagabale unn ihrm Gemäsch nedd vill oofange. Unn mer kann heud noch bajm Cassius Dio, bajm Herodian unn in de Scriptores Historiae Augustae noochleäse, dess de Elagabal de beklobbdesde Kajseä woar, den wo sisch die Römeä nua voastelle konnde. Wajl de Kajseä Elagabal, des woar de veäbabbdesde Oohängeä vom Godd Elagabal unn hadd üwweähaabd kaa Rüggsischd uff die Römeä genomme, unn des wolld de Römeä nedd in de Kobb ennaj. [Taeger, Altertum II 819,3] [dcccxx] (e Wüaddischung vom Elagabal sajneä Relischjoonspollidigg biede de Foaschungsuffsatz vom Pietrzykowski 1986 unn die Doggdeäeärwedd vom Frey 1989) [Taeger, Altertum II 820,1 Ende] (n'moadds hisdoorische Rommaan üwweä'n Elagabal stammd von'm Holländeä, Couperus 1995) (n'indeeressande Uffsatz üwweä'n falsche Alexander, deä wo gejjeän Elagabal uffgestanne iss, hadd de Zecchini 1988 bajgesteuejäd) [Taeger, Altertum II 820, 3. Absatz] [dcccxx,4] Im sajm Geschischdsweägg als Redd vom Maeceans oo'n Augustus veästeggld, had'de Cassius Dio Voaschlääsch gemachd, wej mer m'Senat unn'm Senatornstand widdeä uff die Baa helfe kennd, dess die goure Zajde vom Hadrian unn'm Antoninus Pius widdeäkomme sellde (LII 14-40; vgl. Bleicken 1962). [dcccxxi] [dcccxxi,1] Awweä dess woar alles Schnie von gesdeärn, unn die Voadenggeä hawwe gefehrlisch geleäbd: Die Praetorianer hawwe de Ulpian duudgehaache, unn baald druff mussd aach de Cassius Dio Stifde gih, wajl se'm aach oo's Leäwe wollde. Rom woar widdeä emma e haas Blasdeä woarn midd Straaseschlachde unn Uffstänn unn sonsd noch so Sache. [dcccxxi,3] Schonn im Juhr 212 n.Chr. iss fir's Partherrajsch die letzd Rund oigeleud woarn: [dcccxxii] [dcccxxii,1] E Keenischsdynnasdie aus de Persis (de Achämenide ihrm aale Stammland, gell!) selld die Arsakide vom Thron schmajse. De Ardaschir woar de Keenisch von Stachr, was in de Neh von Persepolis/ Parsa gelejje hadd. Unn deä Ardaschir hadd oogefange, die Vasallekeenische in de Nochbeäschafd se unneäweäffe. Unn dann hadd'eä aach in de Eewenne von Firuzabad e Haubstadd gegründ, die wo eä nach sisch selweä gedaafd hadd: Ardaschir-Chwarrah (Ardaschirs Ruhm). Unn des woar gans woar gans kloar e Heärrausfoaddeärung. De Arsakidekeenisch Artabanos odeä Ardawan IV. hadd nedd gefaggld unn iss gejjeä'n Ardaschir maschierd. Unn dadraus iss dann'n rischdisch lange Kriesch woarn. Im Juhr 224 n.Chr. (vljaschd am 28. Abrill) iss de Artabanos in de Schlachd baj Hormizdegan gefalle. Dademidd woar die Arsakideheäschafd voabaj (nua im Armenische, da konnd sisch n'Zweig von de Arsakidefamillje haale). Jetzd konnd sisch de Ardaschir de "Keenische ihrn Keenisch von Eran" nenne. Unn Anno 226 n.Chr. hadd'eä aach noch Ktesiphon eärooweärd, was dann de Sassanide ihr Haubdstadd weärn selld. Dej neu Heäscheädynnasdie üwweä'n Iran, dej nenne die aane "Neupeässeä", wajl se komme aus de Persis wej die Achämenide, unn die anneärn nenne se Sassanide, wajl m'Ardaschir sajn Obbaa, deä hedd Sasan gehaase. [dcccxxii,2] (üwweä die Fraach, ob die Sassanide die Eärwe von de Achämenide woarn unn ob se des üwweähaabd soi wollde, vgl. de englische Uffsatz vom Yarshater 1971) [Taeger, Altertum II 822] [dcccxxiii] De Maximinus Thrax iss in de Geschischdsschrajwung als Barbar schlääschd gemachd woarn, awweä des kimmd ejjeä dadevoo, dess'eä als'n Mann aus aafache Veähäldnisse mi'm Senat nedd konnd. Fir soi Soldoade woar'eä irschd n'goure Mann, wajl'eä'n ville Geschengge gemachd hadd. Awweä wej'eä dann Kajseä woar unn dere Baggaasch e bissi Zuchd bajbringe wolld, da hadde soi Geeschneä nedd vill Meuh, die Soldoade gejjeä'n uffsehetze. So iss'eä dann unneägange: Nedd nua wajl'eä unneä'm falsche Dach uff die Weld komme woar, sonneän aach wajl'm de Ruhm gefehld hadd. De Maximinus Thrax selld kaan zwedde Vespasian weärn (dadezou s'Buch von Bellezza 1964 unn de Uffsatz von de Leone 1987, alle baad uff iddaljenisch). [Taeger, Altertum II 823,3] (n'schneälle Üwweäbligg üwweä dej Alemanne, dej wo baj uus ajenndlisch nua wejjeä ihrne koomisch Fassenachd uffalle, duun m'Geuenich 1982 unn 1997 soi Uffsätz gäwwe). Anneäsdeä siehd des de Geuenich (1997, p. 16): Nedd die Alemanne hedde de im Süddeutsche de Limes kuazz unn klaa gehaache, sonneän im Bürjeäkriesch zwische'm Kajseä Gallienus unn'm gallische Usurpator Postumus wiern sovill Drubbeveäbänd vom Limes abgezooche woarn, dess de Limes nedd mih hedd gehaale weärn kenne unn dess die Ziwilisde, die wo uff die Soldoade als Schutz unn als wiaddschafdlisch Gundlaach oogewisse woarn, also des'sisch aach die Ziwilisde uff unn devoo gemachd hedde. Irschd im uffgegäwenne Dekumatland wiern aus dene ganse elbgermanische Grubbe unn Grübbscheä die Alemanne woarn, die wo mir jetz sozesaache im Rückspischl als'n neue Germanestamm bedrachde deede. (zou de Franke so im allgemajne nachgugge baj James 1988). [Taeger, Altertum II 825, unten] (aa Bajspill fir dess veäheerende Duaschennanneä nach'm Postumus sajm Duud sinn die Kämfe um Augustodunum, heud Autun, s. Le Gentilhomme 1943; hald uff franzeesisch, awweä n'schiene Foaschungsuffsatz). [Taeger, Altertum II 826, 1 Absatz, Ende] (e oarsch goud Buch üwweä die Gote had'de Wolfram 1990 verbroche!) [Taeger, Altertum II 826, 2. Absatz] ---------------------------------------------- [dcccxxviii] Dem Rajsch soi inneä Gerüsd [dcccxxviii,3] Mer mussd die Änxd aushaale, dess des Römische Rajsch zeäschlaache unn uffgedaald weärn kennd. Unn des hadd naddirlisch aach soi Auswiaggunge uff die inneärre Veähäldnisse gehabbd. Nua in de affriganische Provinse hedd's noch so ebbes wej Rouh unn Sischeähajd gäwwe (wajl da hadd's Fajnde gäwwe, die wo üwweä die Grens oogegriffe hawwe), maand gans rischdisch de Taeger (Taeger 1958, II 828; als Bajspill dadezou de deutsche Uffsatz vom Witschel 1995 üwweä die Stadd Timgad im Numidische). Die Fraach, ob die Leud damoals nedd nua Anxd odeä Uusischeähajd, sonneärn aach so ebbes wej e "Krisebewußtsoi" hadde, dadrüwweä duun die Foascheä hefdisch diskudiern (dadezou Alföldy 1973 unn Alföldy 1975 unn Strobel 1993). Mid 'de Städde hadd's in de miesde Rajschprovinse schlääschd gestanne; von'eärreä Krise schrajbd de Taeger (Taeger 1958, II 828; von'eärreä Stagnazjoon in de affrigaanische Provinse schrajbd Thébert 1983; üwweä Affriga aach Dupuis 1992 unn Witschel 1995, p. 274). S'hadd nix geholfe, dess de Augustus unn de Tiberius die Uhrn seriggstelle wollde. Grad'emma oo de Symbdoome had'de irschde Princeps erimmgedoggdeädd, awwä mi'm aale Glauwe woar kaan Stoad mi se mache: A aald Kouh kam'mä butze unn feureärn wej mer will, mih Milsch gibbd'se trotzdeem kaa. Aach wann so Dischdä wej de Vergil oddä de Horaz oddä de Properz nach auße augustäischer wej de Augustus Octavian woarn, dejf in sisch droi musse'se gemeäggd hawwe, dess nemmih vill Flaasch oo dem Knoche iss. M'Epikur soi Sprüsch woarn e goud Meddizien gejjeä die Uurouh, awweä als Berrouischungsmiddl, annersdeä als beim gruhse römische Epikureer Lucretius (zum Sesammehang zwische de Augusteer unn'm Epikureismus vgl. Hadas 1981, p. 134f.). Vill "moddeänneä" woar daa de Manilius mid seim Astroloochegemmäsch. De Römeä ihr Weldreisch hadd aach uff'm Gebied von de Rellischjon m'gruhse Alexander soi Weägg foaddgesetzd: Weil die Leud rajse konnde, sinn aach ihne ihr Ideen unn ihne ihrn Glauwe midd uff die Rajse gange. De Beddarf woar schonn lang doo naach mih Spirriduallidäd, nach'm Glauwe fir die Mensche. Unn jetz sinn se komme aus'm Osde, midd Machd aach noch, die Mysteriekulde, die Eälöösungsrellischjone, so ähnlische Philosophie wej de Naupythagoreismus oddeä die Astrolloschie. Unn dess woar nedd nua e Fraaeoogelejjenheid! Ville ösdlische Göddeä hawwe sisch soo uff'n Weesch nach Wesde gemachd, so begeährd wej freujeä in Deutschland n'Schlaacheäsängeä mi'm Dialeggd von Ausweädds. Da woarn die Ma-Bellona aus'm Kappadokische, Isis unn Serapis aus'm ptolemäisch geprääschde Egybbde (dadezou aach noch inderessand Dunand 1973), (Taeger, Altertum II 839) -------------------------------------------------------------- [dcccliii] Archaisdische Strömunge [dcccliii,2] B. Die Spädandigge [dcccliii,3] 1. M' Konstantin soi Zajdaldeä [Taeger, Altertum II 853] -------------------------------------------------------------- [dcccliv] M' Konstantin soi Zajdaldeä --------------------------------------------------------------- [dccclv] Vom Kajseä Gallienus zum Kajseä Aurelianus - Restitutor Orbis [dccclv,1] Unn's Dakerland woar abgebrannd: Die Provinz Dakie iss uffgäwwe woarn, unn die Bevölgerung iss'ins Moesische üwweägesiedld woarn (dadezou Cizek 1986). Die heudische Rumäne sinn e meäggwüddisch Romane-Insel uff'm grieschisch-slawisch-tüaggisch geprääschde Ballgaan, awweä se hawwe nix oddeä weenisch mi'm römische Dakie se duu, aach wann se's ofd unn geänn behaubde unn widdeähoole (Zum Bleistift duud Eliade 1980 in anneä von seine Geschischde die Rumäne die, "die wir unsere Herkunft von Väterchen Trajan ableiten", nenne, p. 14). Wascheinlisch sinn im freuje Middlaldeä Romane aus'm Noadde vom Ballgaan in die Walachei gezooche. [dccclv,2] Aurelian hadd nedd vill Meuh in Klaasije gehabbd. Egybbde woar ruggzugg besetzd. So rischdisch haas woarn iss's'm im Syrische, wo'ä de Palmyrener ihr Ammee zwaamual besieschd hadd - unn immeä baj hajlische Städde: Irschd Daphne (baj Antiochia am Orontes) unn dadenach baj Emesa, da wo de Heliogabal unn sein Staa heäkomme woarn. S'woar kaa Wunneä, dess'm Aurelian sein Siesch baj deere Nochberschafd als wej e Wunneä oogeguggd woarn iss, dess de Sonnegodd von Emesa, de Sol Invictus, vollbrachd gehabbd hädd. Dadfir hadd dann de Aurelian de Sol Invictus zum hiichsde Godd in de Römeä ihrm Reisch gemachd unn'm in Rom n'gruhse Tembl higestelld. Awweä jetz iss's naddirlich vill Römischeä zougange wej unneä'm Heliogabal (zum Sol Invictus nachgugge baj Halsberghe 1972, p. 131ff.). [Taeger, Altertum II 855] ---------------------------------------------------------------------------- [dccclvi] M' Konstantin soi Zajdaldeä ----------------------------------------------------------------------------- [dccclvii] "Dominus et Deus" - Tacitus - Probus - Carus ------------------------------------------------------------------------------- [dccclxi] Daalunge unn Stfunge - Senat - Beamde [dccclxi,1] De Taeger (1958, II 861) hadd geschriwwe, dess die Leud falsch lajje, die maane, die Tetrarchie wier nua e Zoufallsproduggd geweäse: De Diokletian hedd veäsuchd, e neu Heäschafdssysdem fir's Römische Rajsch se schaffe (so aach de Kolb 1987). [Taeger, Altertum II 861,1] --------------------------------------------------------------- [dccclxiv] M' Konstantin soi Zajdaldeä Mer muss sisch naddirlisch fraache, wej wiaggungsvoll dej ganse Massnahme woarn. Mir hawwe ja heud e Bürrokraddie, da kennd'n spädandigge Kajseä nua devoo träume. Unn trotzdem kenne mer aach sejje, dess ville Veäbesseärunge, wann se irschd emmaa de Bürokrade in die Hänn gefalle sinn, uff aamaa nedd vill mih weärd sinn, als wej's Babbier, wo se druffgedruggd woarn sinn. Isch will Ihne glajsch saache, sogoar unneä'm flajsische Kajseä wej'm Diokletian woar's noch schlääschdeä. Mir klobbe uus heud drim, wej mer die ganse stadisdische Unneälaache üwweä die Widdschafd unn die sozjale Probleme se beweärde hawwe. De Diokletian unn soi Kolleesche hadde so ebbes fasd üwweähaabd nedd. Wann heud e neu Gesetz gemachd wiadd, dann krijje die ganse Stoadsdruggeraje Awwajd, die Zajdunge schrajwe drüwweä, unn wem'mer mid'dem neue Gesetz noch Steujeärn spoarn kann, dann iss e gans Ammee von Steujeäberoadeä uff'm Krieschspoad. Die spädandigge Kajseä hadde schonn Schwierischkajde, midd ihrne Gesetze die Spitze von de Provinzjaalveäwaldunge se errajsche. Üwweä die klenneärre Beamde, da brauche mer üwweähaabd drüwweä se redde. Spädandigge Kajseä wej de Diokletian konnde miesdns nedd mih mache, als uff Beschweärdebriefe se andwoadde, unn so e Andwoadd, die hadd gesetzeskrafd gehabbd; des woan die Reskripte, die wo dann in Gesetzbüscheärn, de Codices, gesammld woarn sinn. Odeä die Kajseä hadde gans spezjell bestimmde Berajsche voa Aache, wo's hinne unn voanne nedd gestimmd hadd. Odeä de Kajseä ihr Beroadeä hawwe des odeä des duaschgesetzd. Irschd wem'mer üwweä die Jahrhunneärde serigg gugge duud, glaabd mer Oaddnunge unn Pläne se eäkenne, des, was mir Sozjaalpollidigg unn Wiaddschafdspollidigg nenne unn was's sonsd noch so gäwwe duud. In ville Fälle hawwe die Kajseänua e Pollidigg mache kenne, die wo die Ennwigglunge uffnomme duud, unn kaa Pollidigg, die wo neue Ennwigglunge in Gang gesetzd hedd (allgemajn üwweä de Wiaggungsgroad von de Rajschsveäwaldung in de Tetrarchie s'Buch vom Corcoran 1996). E schieh Bajspill, wej noh Machd unn Ohnmachd bajm Diokletian baj ennanneä gelejje hawwe, iss ihm sajn Prajseäloass (`Edictum de maximis pretiis') aus'm Juhr 301 n.Chr (ILS 642; e Sammlung von de ganse Inschrifdefunde had'de Lauffer 1971; e deutsch Üwweäsetzung gibbd's bajm Freis 1984). Uff Hessisch kennd de rhedoorisch maggandesde Abschnidd aus dem Eäloass uugefihr so haase: "Weä iss so'n Fuldeä unn mih e Stügg Vieh als wej'n Mensch, dess'eä die gans Schlääschdischkajd nedd middkrijje missd, die wo die Geschäfdsleud drajwe! Fir die ganse Ware, die wo in de Hannl komme odeä jedn Daach fir de Veäkaaf in de Städde hi - unn heägeliffeärd weärn, weärn so üwweädriwwenne Prajse genomme, dess kaa goud Eärn unn kaa voll Scheujeä dej geldgierisch Hännleäbaggaasch uffhaale kann. ... Schonn uuseä Voafahrn hawwe druff geguggd, wann se Gesetze gemachd hawwe, dess die fresche Keälle, die wo sisch nedd droo haale, die Hugge vollkriiehd hawwe, unn des oaddenlisch. Wajl, die Leud sinn hald so, des'se des, was goud fir se iss, nedd voo sisch aus mache; awweä wann se nua genungg Anxd hawwe, sinn se als voanne midd debbaj. Unn desdewäje saache aach mir jetz: Wann aaneä so'n fresche Hund iss, dess'eä sisch nedd oo dej Bestimmung haale duud, dann wiadd'eä uff's Gerischd ziddierd unn dann gihd's um Leäwe unn Duud." Isch will hier nedd lang drim errimm babbelle: Des konnd nedd klabbe mid'dem Prajseäloass. Groad mir Deutsche wisse des oasch goud. So woar's im Irschde Kriesch, dann unneä de Nazis, dann in de schlääschd Zajd nach'm Kriesch mid'de Ammizigaredde als Eäsatzgeld; unn die Drexkommunisde in de Osdzone hawwe's aach nedd gepaggd, unn die hadde ihr gans Stasi unn beschußsischeärre Robotronreschneä. So'n Prajseäloass iss die besd Hebamm fir'n Schwoazze Maggd, unn den kam'mer midd Pollizajstoadsmedoode nedd duud krejje. De allgemajne Hinneägrund von dem Eäloass woar die Inflazjoon, die wo die Krise vom dridde Jahrhunneärd beglajd hadd wej die Hirneäwajschung die Syphilis. Wann die Leud als weenischeä fir ihr Geld kaafe kenne, dann gihd des nedd goud. In dene ganse schlääschde Zajde, die wo des Römische Rajsch mid'de gruhs Pesd oogefange middgemachd gehabbd hadd, hadd's als Geldennweärdung gäwwe. Mir weärn uus des glajsch noch e bissi nejjeä oogugge. Awweä Geldennweärdung hadd's aach im klaane gäwwe. Mir kenne des ja aus Franggfuadd, wann da Mess iss: Da kosde die Hotels unn die Kolleschinne von de Rosemarie Nitribitt glajsch e gans Egg mih. In de Andigge woar des aach nedd anneäsdeä: Wann de Kajseä midd sajm Hofstoad unn sajne Soldoade irjndwo hikomme iss, hawwe nedd nua die Dame aus'm äldesde Geweärwe von de Weld die Prajse eähöhd, sondeän alles iss deureä woarn. Ob in Franggfuadd e gruhs Mess iss odeä nedd, des iss'm Albreschd egaal. Die Franggfuaddeä unn die Besucheä kenn in de miesde Geschäfde gans noamaal oikaafe gih. Unn des iss de Unneäschied. Jetz stelle Se sisch emmaa voa, Sie sinn Soldoad unn lajje in Antiochia im Syrische in Gannisoon. So vill Sold, des'Se sisch e moads Vorradskammeä lajsde kenne, krijje Se nedd. Des midd Ihrm Sold iss sowieso so e Sach. Unn dann kimmd de Kajseä midd sajneä gans Baggaasch in die Stadd, unn uff aamaa iss Ihne Ihr Sold noch wenischeä weärd. Gell, wann's im Mawwe zwiggd unn de Hals troggn iss, da weärn mer bies! Dess mir wisse, dess's in draj Wuche odeä m'Viaddljuhr schonn widdeä anneäsdeä soi kann, des mäschd nix. Unn da sim'mer oo den Pungd komme, wo die Foaschung ausennanneä gihd: Was woar m'Diokletian sajn Prajseäloass fir e Ding? De Taeger (1958, II 863) siehd des im gruhse Sesammehang unn schrajbd, dess'm Diokletian sajn Prajseäloass e wischdisch Zeuschnis fir'm Diokletian soi absoludisdisch Stoadsuffassung iss; unn zou dere Stoadsuffassung hedd's dezou geheärd, dess de Heäscheä als Üwweävaddeä vom ganse Rajsch s'ganse Leäwe von de Unneädaane in Oaddnung se haale veäsuchd. Die Geldennweärdung wier nedd in Oaddnung in geweäse unn hedd aach die Ammee schwier gedroffe. Unn ohne dej Ammee wier's Römische Rajsch nedd mih vill Weärd geweäse. Desdwäje wier m'Diokletian sjan Prajseäloass kaa Spinneraj geweäse unn aach nedd's Weägg von'm Oaddnungsfanadiggeä, sonneän de Diokletianhedd schonn s'Problem rischdisch eäkannd, awweä so wej die Zajde woarn, hedd'eä nedd vill mache kenne auseä'm Falsche. De Corcoran (1996, p. 219) maand, m'Diokletian sajn Prajseäloass wier irschd emmaa nua die Andwoadd geweäse uff Beschweärde von Soldoade geweäse. Wej de Diokletian midd sajm Hofstoad unn sajne Soldoade in Antiochia geweäse wier, wier naddirlisch alles deureä woarn. Unn da hed'de Kajseä emmaa uff'n Disch gehaache. Von weeje absoludisdisch odeä patriarschalisch Stoadsuffassung! Des ganse Brimborium midd güldisch fir's ganse Rajsch unn Kobb ab unn so, des deed uus heud däusche. Deä ganse Eäloass wier nedd mih wej e Foußnood in de Geschischd vom Diokletian geweäse. In de Prowinse im Wesde iss deä Eäloass üwweähaabd nedd veäöffndlischd woarn, unn im Osde hedde sisch ach nedd ville Leud droo gehaale. Fir uus heud wier deä Prajseäloass e Leährstügg, wej begrensd die Machd von'm spädandigge Kajseä in Weägglischkajd geweäse wier. [Taeger, Altertum II 864,2] ------------------------------------------------------------------------------ [dccclxvi] M' Konstantin soi Zajdaldeä Konstantin d.Gr. (e klaa, awweä foi Leäwnsbeschrajwung stammt vom Clauss 1996) Mir nenne ja immeä noch de Konstantin immeä noch de "Gruhse". Was mäschd'n awweä zou'eärreä geschischdlisch Grehs? (n'klaane Lidderraaduurüwweäbligg duud Harries 1985 gäwwe). [dccclxvi,2] Wo schonn de Diokletian unn de Konstantin n'Oospruch uff'n Platz zwische ihrne Unneädaane unn'm liewe Godd eähoowe hawwe - wej mer nedd nua von ihrne Münsbildeä unn von de Monnumendaalstaduwe wisse - aach da iss de Constantius n'wüaddischeä Noochfolscheä. Bajm Ammian (Ammian. XVI 10,4-12) kam'mer nachleäse,wej de Constantius im Freujuhr 357 n.Chr. in Rom oigezooche iss: De Waache, wo de Constantius druff gesesse hadd, woar veägolded; de Constantius selweä hadd üwweähaabd kaan Mux gemachd (also als groadaus geguggd, nedd gespuggd, nedd geschneuzd, als still gehaale) unn hadd so gedaan, als ob'eä e üwweämenschlisch Staduwe wier ("tamquam figmentum hominis"). Unn nedd nua de Constantius hedd sisch so uffgefihrd, sonneän aach so Lajbgaddisde hedde so gedaa, als ob se nedd voo dere Weld wiern. Unn de Ammian sääd aach gans deudlisch, dess des jetz kaan besonneärre Uffzuch fir die aald Rajschshaubstadd Rom woar, sonneän dess de Constantius üwweäall sajn Uffdridd so inzenierd hedd ("talem se tamque immobilem, qualis in provinciis suis visebatur, ostendens"). Wej de Constantius sisch selweä gesejje hadd, wisse mer nedd. Des Schauspill woar ja kaan Selbsdzweck, sonneän Machdsischeärung: Wann de Kajseä so errausgehoowe woar, wann die Leud midd ajenne Aache sejje konnde, was fir e goddgegäwwn Majesdäd ('maiestas divina') de Kajseä woar, dann woar des aach e Absischeärung gejjeä Usurpadoorn unn Umstuazzveäsuche. [Taeger, Altertum II 866,2] [dccclxvii] (üwweä's Veähäldnis von Relischjoon unn Philosophie im Dengge unn Mache bajm Julian Apostata vgl. Smith 1995) Als Heäscheä wolld de Julian nedd so soi wej de Constantius odeä de Konstantin. Foadd mid'dem ganse üwweämeschlische Brimborium, de Julian wolld lieweä n'Heäscheä soi, wej'eä m'Platon gefalle hedd, so'n Kajseä hald wej de Marcus Aurelius odeä de Augustus: Heäscheä unn irschdeä Bürjeä im Römische Rajsch (des, was die Römeä 'civilis princeps' gedaafd hadde). Awweä die Zajde hadde sisch geänneärd, unn de Julian hadd schon ville Fäischkajde gehabbd, awweä eä woar hald kaan gruhse Stoadsmann, deä wo so e neu-aald Heäscheäuffassung hedd duaschsetze kenne (üwweä's Schajdeärn vom Julian sajne Heäscheäuffassung am Bajspill von Antiochia im Syrische vgl. Rosen 1998). [Taeger, Altertum II 867,1] M'Julian Apostata sein Noochfolscheä, de Jovian, hadd mi'm Schandveädraach sein Kopp aus de Sassanide ihrne Schlinge gezooche: Im Friddensveädraach von 363 hawwe die Römeä Armenie uffgäwwe unn de grissde Daal von de Gebiede, die wo uff de anneä Seid vom Euphrat gelejje hawwe, besonneäs Nisibis. Dess woar'n Schlaach, so de Taeger Fritz, den wo's Römische Reisch nemmih wegstegge konnd, awweä s'hädd - wem'mer oo de Crassus emmaa dengge duud - schlimmeä komme kenne (e bissi anneäsdeä Blockley 1984). [Taeger, Altertum II 867] --------------------------------------------------------- [dccclxviii] M' Konstantin soi Zajdaldeä [dccclxviii,1] Aach so'n wischdische Soldoad unn Staadsmann wej de Heermajsdeä (magister militum) Stilicho (zou dem Keäll gibbd's aach n'hisdoorische Rommaan, Wosniak 1989) unn de Geschischdsschrajweä Cassiodor, die wo zwische deene zwaa Welde gestanne hawwe, hawwe's nedd gepaggd. [Taeger, Altertum II 868, 1. Absatz] [dccclxviii,2] De Theodosius d.Gr. (dem soi Leäwensbeschrajwung stammd vom Lippold 1980) woar nach de Schlachd baj Adrianopel Kajseä im Osdrömische woarn, wajl ja de Valens gefalle woar. Die Wesdgote, dess woar'm Theodosius soi bies Eäbbdaal. Awweä aach mid'dere Baggaasch iss'eä aanisch woarn unn hadd'se Anno 382 im Thrakische oogesiedld. Zwaamua hadd'eä sisch midd Usurpatorn aus'm Wesdrömische sajm Kamf gehabbd, awweä eä hadd Anno 387 de Magnus Maximus üwweä die Kling springe loasse unn Anno 394 in de Schlachd am Frigidus (heud hääsd deä Bach Wippach) ösdlisch von Aquileia de Eugenius besieschd unn hirischde loasse. De Römeä ihr Rajsch hadd so vill Soldoade veälorn. Kaa Wunneä, dess de Theodosius mid'de Sassanide kaa Jochd mache wolld. Desdewäje hadd'eä sisch aach mid'de Neupeässeä nedd im Armenie gehaache, sonneän's mid'dene gedaald, unn hald so, dess die Sassanide s'miesde vom Armenische kried hawwe (dadezou, wann dess geweäse woar, Doise 1945). Unn so had'de Theodosius weenischsdns im Osde soi Rouh gehabbd. Aach de Theodosius hädd "Auferstandn aus Ruine" singe loasse kenne! Awweä uffhaale konnd'eä's Uuhajl aach nemmih. Unn wej'eä dann Anno 395 soi zwaa Bouwe als glajschberreschdischde Heäscheä im de Römeä ihrm Rajsch oigesetzt gehabbd hadd, da hadd engüldisch de Oofang vom Enn oogefange. Unn de Taeger (1958, II 868) hadd geschriwwe, dademidd hädd aach'n neue Abschnidd von de Middlmeärweld ihrne Geschischd oogefange, also s'Juhr 395 als Epochejuhr. [Taeger, Altertum II 868, 2. Absatz] [dccclxviii,3] De Taeger (Taeger 1958, II 868) schrajbd, m'Konstantin soi geschischdlisch Grees wier des geweäse, dess'eä, de Konstantin, s'geweäse wier, deä wo e weägglisch weldgeschischdlisch Ennschajdung gedroffe hedd: Hald die Fraache von Stoad unn Chrisdeduum se leese, so wajd's zou dere Zajd üwweähaabd meeschlisch geweäse wier (n'Üwweäbligg fir Studende üwweä's Veähäldnis vom Chrisdeduum unn de römisch Gesellschafd gibbd die Clark 2005). Die chrisdlisch Keärsch hadd sisch als besseä ogganisierd, unn besonneäs hadd se ebbes gemachd, was baj de aale Griesche unn Römeä vlajschd nedd so wischdisch woar: "Liebesdädischkajd" nennd's de Taeger (Taeger 1958, II 868), also die Chrisde, die hawwe sisch aach um die gans oarme Leud (gans egaal, ob des Chrisde odeä Hajde woarn) gekümmeärd, unn so hawwe se die Löscheä im sozjaale Netz gestobbd, die wo de andigge Stoad geloasse hadd; de hadd de Chrisde e goud Oosejje unn gesellschafdlisch Machd veäschaffd (dadezou Clark 1995, p. 23.110). Die gruhse Keärschegemajnde hawwe sisch aach schon gruhse Kuldstädde gebaud. Awweä die chrisdlisch Keärsch woar nedd nua ebbes fir die oarme unn klaane Leud. De Valentin (Valentin 1939, I 140) schrajbd, die chrisdlisch Keärsch hedd aach fir die Oospruchsvolle unn fir die Veäwehnde ebbes hawwe müsse; wajl dej wiern nedd kuldisch-mysdischeä Gemäsch unn midd Askese unn volksdüümlische Zauweäformelle sefridde geweäse; unn so hedde die Chrisde oogefange, e rischdisch Theoloschie sisch aussedengge unn sisch mid'de hajdnisch hellenisdisch Philosophie se beschäfdische (n'Üwweäbligg, wej die Chrisde ihrn Platz in de römisch Weld im zwedde unn dridde Joahrhunneärd n.Chr. lidderraarisch eäkämfd unn definierd hawwe, gibbd die Rhee 2005). ------------------------------------------------------- [dccclxix] Hunne - wej's Rajsch gedaald woarn iss - Origenes - Veäfolschung unn Duldung [dccclxix,3] (üwweä'm Konstantin sajjm Edikd gejjeä die Kirschespaldeä unn Glauwnsabdrünnische vgl. de Uffsatz vom Norderval 1995) [Taeger, Altertum II 869,3 unten] --------------------------------------------------- [dccclxx] M' Konstantin soi Zajdaldeä M'Konstantin soi Muddeä, die Helena, mi'm volle Noome hadd se Flavia Iulia Helena Augusta gehaase (geboarn so gejjeä 248/250 n.Chr. in Drepanon (heud: Karamürsel) in Bithynien, unn waschajnlisch gesoarwe am 18. August gejjeä 330 n.Chr. in Nikomedia (heud: Izmit); üwweä die Helena gibbd's n'hisdoorische Rommaan vom Evelyn Waugh ), also dej Helena hadd aach middgemachd baj de Chrisde. Dej soll sisch glajsch nooch de Schlachd oo de Milvisch Brügg hawwe daafe loasse; vlajschd woar'se aaweä aach schon e Chrisdefraa. Im Juhr 326 n.Chr. iss die Helena nach Jerusalem gemachd unn hadd da nooch'm Kreuz unn'm Hajlische Grab suche loasse - unn se solle des alles aach gefunne hawwe. Die Helena unn de Konstantin hawwe dann da die Graaweskeärsch baue loasse, die wo heud noch stih duud. De chrisdlisch eäzoochenne Kajseä Julian Apostata woar de letzde gruhse Heäscheä, deä wo veäsuchd hadd, s'Chrsideduum uffsehaale. De Julian hadd'n helle Kobb gehabbd (als Schüleä von de neuplatonische Philosophe Maximus und Jamblichos), awweä was de Oolaß woar, dess'eä mid'de chrisdlisch Kirsch gebroche hadd, dess wisse mer nedd. De englische Rommanschrajweä Durrell hadd emmaa gesaad: Dess die Idee vom Chrisdeduum von Scholiaste unn Mystagoge duudgebabbld woarn wier; nua so aanselne wache Gajsdeä wej de Julian hedde middkriehd, dess ebbes vom Wesnskeänn veäloarngange woar, wann'eä aach nedd begriffe hedd, was (Durrell 1967, p. 190). [Taeger, Altertum II 885, 1. Absatz] ------------------------------------ [dccclxxii] [dccclxxii,3] Augustinus ------------------------------------ [dccclxxiv] [dccclxxiv,1] Irschd oasch vill spädeä im späde Byzanz sinn aach die Ziagguspaddaje in die hierarschisch Oaddnung oigebaud woarn - aach wann de Kajseä Justinian unn soi Fraa Theodora de gruhse Ziaggusuffstand Anno 532 n.Chr. midd acheä Nuud nua üwweäleäbd hawwe (in'm Rommaan üwweä die Theodora, deä wo mer nedd besonneäs gefalle hadd, kam'mer vill üwweä den Nika-Uffstand noochleäse: Wellman 1953; wisseschafdlisch Lidderaadur zum Nika-Uffstand: Meier 2003 unn Meier 2004, p.47ff.). ------------------------------------ [dccclxxv] [dccclxxv,2] Owwe (Taeger 1958, II 868) had'de Taeger geschriwwe, dess mid'de Daalung vom Rajsch zwische m'Theodosius d.Gr. soi Kenn n'neue Abschnidd vom Middlmeär sajne Geschischd oofange duud. Awweä fir die Eärajschnisgeschischd nooch de Daalung vom Rajsch woar in sajm "Altertum" kaan Platz mih; desdewäje komme so Keälle wej die Kajseä Honorius (395-423) unn Valentinian III. (425-455) aus'm Wesdrajsch unn die Kajseä Arcadius (395-408) unn Theodosius II. (408-450) aach nedd midd Noome voa. Awweä wajl de Benrath (des iss de Albert H. Rausch aus Fribbeäsch in Owweähesse) n'Rommaan üwweä die Kajserin Galla Placidia geschriwwe hadd (Benrath 1937; üwweä'm Benrath soi Kajserinnerommaane vgl. Kurz 1993), mussd isch hier e bissi ebbes debaj schrajwe. Fir'n Valentin (Valentin 1939, I 157f.) woar de Hunnestuamm unn, dess die Gote ins Römische Rajsch uffgenomme woarn sinn, gans wischdisch: Die Gote woarn Germane unn arianische Christe - e anneä Sproach, e anneä Volg, anneärn Sidde (de Valentin schrajbd von ‚Rasse- unn Kulduurgejjeäsetz') unn dann aach noch e anneä Konfessjoon; des hadd Jochd gäwwe mid'de Leud, die wo die Rajschbevölgerung gestelld hawwe, unn des selld, so de Valentin wajdeä, e geschischdlisch Draachwajd hawwe: Die Gote unn die Germane üwweähaabd wiern anneäsdeä als die römisch Bevölgerung geweäse, awweä Konstantinopel, s'Kaiseäduum unn de Rajschsgedangge hedde die Gote rischdisch berauschd. Sie hedde sisch midd römische Wajbsleud veähoiroad, goure Posde bajm Stoad unn bajm Barrass kriehd, unn se wiern aach uff de Römeä ihre Schoule gange. Unn dej Veämischung, baj dere hedde die ganse Germane middgemachd, die mäschdische unn aach die klaane Leud. E besonneä Bajspill wier de Vandale Stilicho geweäse: Deä woar m'Kajseä Theodosius d.Gr. sajn Schischeäneff unn hadd uff die Thronfolscheä Arcadius unn Honorius uffgebassd, die wo noch als Bouwe Kajseä woarn sinn. So wajd de Valentin. Awweä zwische Osdrom unn Wesdrom hadd's baald Jochd gäwwe. Des woar so rischdisch kobbschlääschd, wajl des had'de Wesdgotekeenisch Alarich ausgenutzt unn iss uff Idaalje luusgange. Zwaamoa konnd'n de Stilicho uffhaale: Anno 402 baj Pollenza unn Anno 403 baj Verona. Awweä wej de Stilicho Anno 408 gestoarwe iss, dann konnd de Alarich schalde unn walde, wej er wolld. Anno 408 hadd'eä s'irschde Maa Rom belaacheärd, unn die Römeä konnde nedd mih mache, als wej sisch fraj kaafe. Dann iss de Alarich nach Ravenna maschierd unn had'de Kajseä Honorius in sajne Residenz oogegriffe, awweä Ravenna, des woar n'hadde Brogge. Da hawwe sisch die Gote nua bloudische Kebb gehold. Desdewäje iss de Alarich widdeä uff Rom luusgange. Unn dissmual iss die Stadd gefalle: Die Gote solle alles middgenomme hawwe, was nedd nied- unn nachlfesd woar, unn aach noch e bissi mih. Des woar de gruhse "sacco di Roma". Nach fasd achdunneärd Juhrn woar die Muddeästadd vom Römische Rajsch widdeä gefalle. Des, was sisch kaans hedd voastelle kenne! M'Kajseä Theodosius d.Gr. soi Dochdeä, die Galla Placidia, mussd als Gajsl mid'de Gote gih. Dann wollde die Gote wajdeä nach Affrigga, was e besonneäs rajsch Provins woar. Awweä in Südidaalje baj Cosenza iss de Alarich gestoarwe. Dadrüwweä gibbd's e gans berühmd Gedischd vom Platen: Das Grab im Busento Nächtlich am Busento lispeln bei Cosenza dumpfe Lieder; Aus den Wassern schallt es Antwort, und in Wirbeln klingt es wieder! Und den Fluß hinauf, hinunter zieh'n die Schatten tapfrer Goten, Die den Alarich beweinen, ihres Volkes besten Toten. Allzu früh und fern der Heimat mußten hier sie ihn begraben, Während noch die Jugendlocken seine Schulter blond umgaben. Und am Ufer des Busento reihten sie sich um die Wette, Um die Strömung abzuleiten, gruben sie ein frisches Bette. In der wogenleeren Höhlung wühlten sie empor die Erde, Senkten tief hinein den Leichnam, mit der Rüstung auf dem Pferde. Deckten dann mit Erde wieder ihn und seine stolze Habe, Daß die hohen Stromgewächse wüchsen aus dem Heldengrabe. Abgelenkt zum zweiten Male, ward der Fluß herbeigezogen: Mächtig in ihr altes Bette schäumten die Busentowogen. Und es sang ein Chor von Männern: "Schlaf in deinen Heldenehren! Keines Römers schnöde Habsucht soll dir je dein Grab versehren!" Sangen's und die Lobgesänge tönten fort im Gotenheere; Wälze sie, Busentowelle, wälze sie von Meer zu Meere! (August Graf von Platen 1796-1835) Im irschde Band vom "dtv-Atlas zur Weltgeschichte" uff de Sajd 139 gibbd's n'Abschnidd üwweä die byzantinisch Geschischd ("Frühes Mittelalter/Ostrom(Byzanz, bis 867)"). Da hääsd's üwweä die freuhbyzantinisch Geschichd: 1-) Grundlaache sinn: -- S'römische Rääschd unn die Veäwaldung. -- Die grieschisch Sprach unn die grieschiscch Kulduur. -- De chrisdlische Glaawe unn die chrisdliscche Sidde. 2-) E moadds gruhs Machd hadd die chrisdlisch Keärsch, nedd nua wajl's Chrisdeduum Stoadsrellischjoon iss, sonneärn aach wajl von dere Keärsch kriehd de Kajseä soi Kron (vom Juhr 479 n.Chr. oo). Awweä groad desdewäje woar's schlääschd, dess die Chrisde unneä ennanneä strajbeä woarn. Die hawwe sisch dadrüwweä gestridde, ob Jesus Christus mih Mensch odeä mih Godd woar (was mer Christologie nenne duud, was sovill iss wej: Was fir e Veähäldnis hadd Jesus Christus zou de Mensche gehabbd). Awweä die Kajseä unn die Keärscheleud hawwe als widdeä veäsuchd, den Strajd zou beenne: -- Anno 431 n.Chr. uff'm zwedde ökumenische Konzil in Ephesos hawwe se folschndes beschlosse: ---- M' Nestorius soi Leähre, dess Jesus Chrristus mih Mensch geweäse wier, des wier falsch. ---- M' Kyrill von Alexandria soi Leähr, desss Jesus Christus mih Godd geweäse wier, des wier rischdisch. -- Anno 451 n.Chr. uff'm viadde ökumenische Konzil in Chalkedon hawwe se folschndes beschlosse: ---- Die monophysitisch Leähr (dess Jesus Chhristus nua aa Nadduur gehabbd hedd) weärd als Irrglaawe (Häresie) veäuaddald. ---- Des aansisch rischdische wier die Zwaannaddureleähr vom Papst Leo I. ("duae naturae, una persona"). 3-) Die Germane: De Kajseä Leo I. (457-474 n.Chr.) duud de Germane ihrn Oifluss am Hof klenneä mache; dadebaj hadd'eä sisch uff die Isaurier aus'm Klaasijaddische gestützd. -- Anno 476 n.Chr. weärd de Germane Odoaker (Odowaker) als römischer Patricius im Iddalische ooeäkannd. 4-) Justinian (527-565 n.Chr.; üwweä den vgl. Schubart 1943 unn Evans 1996 unn Maraval 1999 unn Meier 2003a unn Meier 2004): -- veähoiroad mid'de Theodora (gestoarwe 5488 n.Chr.; üwweä dej Ejjeleud unn die Theodora vgl. Beck 1986 unn Evans 2002 unn Leppin 2002) -- had'de Kriesch mid'de Sassanide beend unnn'n "eewische Friede" geschlosse (Anno 532 n.Chr.; üwweä den lange Kriesch gejjeä die Sassanide vgl. Greatrex 1998) -- hadd ville Gebiede im wesdrömische Rajschh duasch Belisarius und Narses seriggeärrooweärn loasse: ---- Anno 535 n.Chr. Noaddaffrigga von de Vaandale ---- Anno 553 n.Chr. Iddaalje von de Osdgotee ---- Anno 554 n.Chr. s'Südspanische von de WWesdgote -- De Justinian had'de Stoad üwweälasded. Deesdewäje hadd's als mih Schulde gäwwe. -- Anno 532 n.Chr. hawwe die Ziagguspaddajjee (die Greune unn die Blaue) n'gruhse Uffstand gemachd (de Nika- odeä Ziaggus-Uffstand; Lidderadur zum Nika-Uffstand: Meier 2003 unn Meier 2004, p.47ff.). Dess de Justinian den Uffstand bloudisch niedeäschlaache konnd, had'die autokratisch Stellung vom Kajseä gesischeärd (Stischwoadd: Caesaropapismus). 5-) Die Kodifikation vom römische Rääschd (Corpus Iuris Civilis): --- Institutione (Leährbuch) --- Digeste odeä Pandekte (was die klassischhe Rääschdsgeleährde geschriwwe hawwe) --- Codex Iustinianus (e Sammlung von kajseäälische Konstitutione) --- Novelle (Konstitutione, die wo de Justinnian nooch 534 n.Chr. eälosse hadd) 6-) Anno 568 n.Chr. gihd Iddaalje oo die Langobarde veäloan. 7-) Kajseä Maurikios: --- Exarchate: Wajl die Aware unn die Slawe uff'm Balkan gejjeä's Byzantinische Rajsch gekämfd hawwe, had'de Maurikios Exarchate (des hääsd: Staddhaldeäschafde) gegründ: Ravenna unn Karthago. Die Exarche hadde milidärische unn zivile Rääschde, unn daduasch sinn se oasch mäschdisch woarn. --- Aremnije: Anno 591 v.Chr. bringd de Maurrikios s'Armenische oo sisch. So wajd im irschde Band vom "dtv-Atlas zur Weltgeschichte" uff de Sajd 139 gibbd's n'Abschnidd üwweä die byzandinisch Geschischd ("Frühes Mittelalter/Ostrom(Byzanz, bis 867). Veäzajschnis von de Abküazzunge AchHist = Achaemenid history. Sancisi-Weerdenburg, H./ Kuhrt, A. (Hgg.), Leiden. AchHist I: Sancisi-Weerdenburg, H. (Hg.), Sources, Structures and Synthesis. Achaemenid history 1. 1987. AchHist II: Sancisi-Weerdenburg, H./Kuhrt, A. (Hgg.), The Greek Sources. Achaemenid history 2. 1987. AchHist III: Sancisi-Weerdenburg, H./Kuhrt, A. (Hgg.), Method and Theory. Achaemenid history 3. 1988. AchHist V: Sancisi-Weerdenburg, H./Drijvers, J.W. (Hgg.), The Roots of the European Tradition. Achaemenid history 5. 1990. AchHist VIII: Sancisi-Weerdenburg, H./Kuhrt, A./M. Cool Root (Hgg.), Continuity and Change. Achaemenid history 8. 1994. Ach. Tat. Achilleus Tatios Aesch. Aischylos Aeschin. Aischines Ain. Takt. Aeneas Alk. Alkaios Amm. Ammian ANRW Aufstieg und Niedergang der römischen Welt (Festschrift Vogt) App. Appian Aristid. Aelius Aristides BAW Bibliothek der Alten Welt, München/ Zürich (zwaasprachisch midd'eärreä deutschn Üwweäsetzung) BGL Bibliothek der Griechischen Literatur, Stuttgart (deutsche Üwweäsetzunge) BT Bibliotheca Teubneriana, Leipzig/ Stuttgart Cic. Cicero CLE F. Bücheler, Carmina Latina Epigraphica, I-II, Leipzig, 1895-1897 (Supplementum (= Carmina Latina Epigraphica, III) ed. von E. Lommatzsch, Leipzig, 1926 (I, II, III repr. Amsterdam, 1972). CSEL Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum. CSHB Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae (zwaasprachisch grieschisch/ laddajnisch) CTh Codex Theodosianus Dio Dio Cassius Diod. Diodor Diog. Laert. Diogenes Laertios Dion. Hal. Dionysios von Halikarnassos D.L. Diogenes Laertios Eur. Euripides FAttCom Edmonds, Fragments of Attic Comedy FGH Die Fragmente der griechischen Historiker. Hg.von F. Jacoby, Berlin/ Leiden. FGH 45 Hegesianax von Alexandria Troas FGH 63 Euhemeros FGH 70 Ephoros FGH 72 Anaximenes von Lampsakos FGH 73 Diyllos FGH 76 Duris von Samos FGH 81 Phylarch FGH 86 Agatharchides FGH 87 Poseidonios FGH 88 Timagenes von Alexandria FGH 100 Dexippos FGH 103 Charax von Pergamo FGH 106 Myron von Priene FGH 109 Sophainetos FGH 115 Theopomp von Chios FGH 124 Kallisthenes von Olynth FGH 125 Chares FGH 126 Ephippos FGH 133 Nearchos FGH 134 Onesikritos von Astypalaia FGH 135 Marsyas FGH 137 Kleitarch von Alexandria FGH 138 Ptolemaios Lagou FGH 139 Aristoboulos von Kassandreia FGH 154 Hieronymos von Kardia FGH 155 Heidelberger Epitome FGH 156 Arrian, Ta meta Alexandron FGH 164 Mnesiptolemos von Kyme FGH 174 Philinos FGH 175 Silenos FGH 176 Sosylos FGH 228 Demetrios von Phaleron FGH 229 Pyrrhos von Epirus FGH 234 Ptolemaios Euergetes II. FGH 238 Philochoros FGH 239 Marmor Parium FGH 244 Apollodoros von Athen FGH 245 Ktesikles FGH 257/257a Phlegon von Tralles FGH 260 Porphyrios FGH 262 Charon von Lampsakos FGH 265 Rhianos von Bene FGH 273 Alexander Polyhistor FGH 324 Androtion FGH 428 Demodamas von Milet FGH 432 Nymphis von Herakleia Pontika FGH 434 Memnon von Herakleia FGH 508 Antisthenes von Rhodos FGH 523 Zenon von Rhodos FGH 532 Tempelchronik von Lindos FGH 537 Olympichos FGH 538 Ouliades FGH 556 Philistos FGH 566 Timaios von Tauromenion FGH 595 Sosibios FGH 609 Manetho FGH 627 Kallixeinos FGH 680 Berossos FGH 685 Abydenos FGH 688 Ktesias von Knidos FGH 689 Herakleides von Kyme FGH 690 Deinon von Kolophon FGH 691 Hermesianax FGH 707 Cassius Dio FGH 729 Philon der Ältere FGH 765 Xanthos FGH 767 Xenophilos von Lydien FGH 768 Menekrates von Xanthos FGH 779 Apollodoros von Artemita FGH 783 Menander von Ephesos FHG Fragmenta Historicorum Graecorum. Hg. von C. & Th. Müller, 5 Bde, Paris 1841-1870. Ajendlisch üwweähoold duasch'm Jacoby soi FGH, awweä wajl des Weägg nedd fäeddisch woarn iss, gibbd's immeä noch Audoorn, fir die mer in die FHG gugge muss. GGM Geographi Graeci minores, ed. C. Müller, Paris 1855 (ND Hildesheim 1965). GHI Tod, M.N., A Selection of Greek Historical Inscriptions. HA Scriptores Historiae Augustae Hell.Oxy. Hellenika Oxyrhynchia Her. Herodot Herod. Herodian Hes. Hesiod Hom Homer Hor. Horaz HRR Historicorum Romanorum reliquiae, Peter 1906 ILS Inscriptiones Latinae selectae, Dessau 1892 Jos. Josephus (Flavius Josephus) LCL Loeb Classical Library MGH AA Monumenta Germaniae Historica, Auctores Antiquissimi. OCT Oxford Classical Texts OGIS Orientis Graecae Inscriptiones Selectae, Leipzig. Oros. Orosius Pol. Polybios. Polyb. Polybios P.Oxy. The Oxyrhynchus Papyri, ed. by B.P. Grenfell, A.S. Hunt, and others. London 1898ff. Oasch wischdisch, wajl da aach immeä widdeä andigg Lidderraduur uffdauche duud, die wo bisheä veäloan woar, zum Blajstifd die "Hellenica Oxyrhynchia". Vgl. u.a. de Huß Werner 1980 (zu P. Oxy. XXIV 2399). PSI Papiri greci e latini della Società Italiana, Firenze. 1912ff. Zum wischdische PSI 1284 vgl. Wirth 1964. Nep. Cornelius Nepos Paneg. Panegyrici Paus. Pausanias PG Patrologia Graeca (zwaasprachisch grieschisch/ laddajnisch) SAW Schriften und Quellen der Alten Welt, Berlin (zwaasprachisch midd deutscheä Üwweäsetzung) SCPP Senatus Consultum De Cn. Pisone Patre SHA Scriptores Historiae Augustae SEG . Supplementum Epigraphicum Graecum, Leiden. SEG XXII 506 Prandi 1983 SVF Stoicorum Veterum Fragmenta Syll. Sylloge Inscriptionum Graecarum, Leipzig (wann nedd anneärsd veämeäggd, iss die dridd Uffllaach gemaand). Syll. 283 Prandi 1983 Tac. Tacitus TGF Tragicorum Graecorum Fragmenta ed. A. Nauck, 1889, 2. Aufl. edd. B. Snell, R. Kann nicht, S. Radt, Göttingen 1985 - Thuk. Thukydides UPZ = Wilcken, U., Urkunden der Ptolemäerzeit. Berlin-Leipzig 1922ff. Val. Max Valerius Maximus Vell. Pat. Velleius Paterculus Zon. Zonaras Zos. Zosimos Supplement-Seite: Hier sollen Informations-Brocken abgelegt werden zur späteren Einordnung, für die in Polemos5.tld nicht der richtige Platz ist: DELPHI (Weä wisse will, was in Delphi heud so abgih kennd, wann's de Göddin Athene Spass mache deed, deä e bissi im Rommaan von Fruttero/ Lucentini 1995 errimschmögeärn.) THUKYDIDES Mir fehlt eine würdigende Präsentation des Thukydides! Mykenische Zeit 1. franz. Synthese, die auschließl der Geschichte der Mykenäer gewidmet ist: Ozanne 1992. Weiß noch nicht, wo dieser Lit.hinweis untergebracht werden kann. Zeit nach dem Ionischen Aufstand Athen: Phrynichos' "Zerstörung Milets" Phryichos' "Zerstörung Milets" kurz nach 494v. aufgeführt; Stück bewegt Zuschauer zutiefst, daher Bestrafung des Dichters (Her. VI 21,2 et al.) durch Behörden. Hinter Phrynichos, so Bengtson & Berve, steht Themistokles, der 493v. zum Archon gewählt wird. Themistokles steht für die Athener, die gg. Persien rüsten wollten, um Schicksal der ion. Griechen zu entgehen: Ausbau der Flotte & Heranziehung der Theten zur Bemannung der Flotte & Ausbau des Piraios. Rückkehr des Miltiades beendet diese Politik. (Badian 1996 für andere Datierung von Phrynichos' "Zerstörung Milets": 478/7v.; allzu deutliche Anspielung auf das eigene Schicksal macht Athener böse) Mögliche Einordnung: p. 237 unten oder in Verbindung mit der Einführung des Themistokles in die Geschichte. Polis: Beziehungen zu anderen Poleis Taeger, Altertum I 155/ um: Die zwischenstaatl. Beziehungen zw. den Poleis (Proxenie u.ä.) kommt hier m.E. zu kurz. Habe mir überlegt, ob man hier nicht aus Ehrenberg, Staat der Griechen, p. 78-82 etwas übernehmen sollte. ##893-912## Register Abdera 278 ABSOLUTISMUS 452,2 (Hellenimus) Achchijawa 124 Abisares 380 Abraham 846 Achaeer s. ACHAIOI Achäischer Bund s. Koinon ACHAIOI 93; 100; 112; 117; 144; 184 ADONI ZEDEK, Keenisch von Jerusalem 133,3 Ägypten 21ff.; 47; 54; 57; 64ff.; 136; 138; 140; 226f.; 243; 259; 263; 353; 362; 444ff.; 702f.; 722 5. Dynastie 35 12. Dynastie 66 Aetoler s. Aitoler Ätolischer Bund s. Koinon Agesilaos 311; 322; 328 Agis IV., Kg. von Sparta 464 Agoge 204; 308 Agrippa 686; 690; 691f.; 701; 716f.; 724; 729; 731 Agrigent s. Akragas AGUM II. (Kassitekeenisch) 80,3 AHAB, König von Israel 134,4 Ahuramazda 225; 229; 243f.; 822; 847 Aigina 186; 208; 213; 221; 243; 261f. Aischylos 53; 142; 237; 244; 249; 250; 253; 260; 276 Aisymneten 187,4 AITOLER 354; 405; 407; 517; 545; 547 (s.a. Koinon) Akhenation s. Amenophis IV. Akkad 55; 56 Akragas 174,2 (Gründung); 248,3 (Theron von Akragas); 251,3 (Sturz der Tyrannis); 297,3 (Krieg gg. Karthago); 419f. (Agathokles) Akragas, Schlacht 510 Akrokorinth 350 Alalia, Schlacht 191,3 Alamannen s. Alemannen Alemannen 825,2 Alexander von Korinth 461 ALIMENTA s. Alimentarstiftungen ALIMENTARII s. Alimentarstiftungen Alimentarstiftungen 790,1 (Nerva); 795,2 (Trajan) ALIMENTATION s. Alimentarstiftungen Amenophis III. 87,2 Amenophis IV. 89f. amicitia & inimicitia (Rom, Innenpolitik) 501 Amphiktyonien 196,2; 348f.; 379 Anakreon 218,1; 231,1; 236 T. Annius Milo s. Milo ANSCHAN 140,1 ANTIGONEIA (Noaddsyrije) 413,3 Antinoos 802f. ANTIOCHIA/Syrien 867,1 (Julian Apostata) Antiochos I. Soter (Seleukide) 417; 447f.; 458 Antiochos II. Theos (Seleukide) 447; 460ff. Antiochos III. Megas (Seleukide) 443; 467; 542; 546f.; 559 Antiochos IV. Epiphanes (Seleukide) 552; 553; 559ff. Antiochos Hierax (Seleukide) 462f. ANTIOCHOS (Sklavekeenisch) s. Eunus Antonius, Marcus (Triumvir) 664; 671; 675; 680ff.; 682,1 (Charakdeä) Antonius Primus 764f.; 770 Antonius Saturninus, L. 773f. Anu 50; 73 Aornos (Baktrien) 370 Aornos (Indien) 373,2 APADANA 279 Apameia 549,4 Arabia 12; 21; 45; 54; 374; 377ff.; 721f.; 798,1 Aratos von Sikyon 461; 466 Archontat 208; 212; 215; 241; 271 ARDIAIOI, illyrischer Stamm 517 Areopag 208f.; 212; 220; 244; 259 AREIOPAG s. Areopag Argos 205; 244; 256; 260; 263; 289f.; 312ff. Aristophanes 276; 301f.; 331 Arkadien 128,5 (Zeit der Dorischen Wanderung); 355,4 (Reaktion auf Eroberung Thebens durch Alexander d.Gr.) ARKADISCHES KOINON 328,1 Artaxerxes I. (Achämenide) 253; 261 Artaxerxes Mnemon 311; 330; 353 Artemis 159,2; 358,1 (Alexander unn Ephesos) Artemision 245 (Schlacht) Averner 661 ASDOD 133,2 ASKALON 133,2 Assur Gott 137 Stadt 224 Reich 50; 59; 71; 87; 98ff.; 137ff.; 172f.; 222ff.; 557 Assurbanipal 138ff. Assuruballit 100 Assur-uballit I. s. Assuruballit Astrologie 396; 699; 734 (Tiberius' astrolog. Schicksalsglaube); 784; 837; 839; 847 ASYLIE n.f. Attilius Regulus s. Regulus AULETES s. Ptolemaios XII. Auletes AURAMAZDA s. Ahuramazda AUTARITOS 514,1 Autonomia 153,3; 207; 257; 265; 283; 313; 324f.; 329; 388; 411; 414 AUTRONIUS PAETUS, P. (cos. desig. 65 v.Chr.) dcxlii Avaris 82,2 Bagdad 890 Bagoas 353 Bahram II. 857 Baktra 370 Baktrien 230,2 (Dareios d.Gr.); 370f. (Alexander d.Gr.); 404f. (de baktrische Griesche ihrn Uffstand); 440 (kuldurell Bedeudung von de Griesche ihrm Baktrische Rajsch); 464,1 (Ennstejjung von de Griesche ihrm Baktrische Rajsch); 467,2 (Antiochos d.Gr.); 542,3 (Antiochos d.Gr. unn Euthydemos von Baktrien); 550,2 (Baktrisch Rajsch widdeä selbstännisch) BALAKROS 408,4 Balbek 841 Balbinus 823 Balearen 171 Basileus 125; 714 Bataver 766-768 Battos 172,2 Bellum iustum Alter Orient 54 Rom 486 Berossos 396; 569,2 BIER 32 BIRKET AL-QARUN s. Fayum BITUMEN 412,2 Böotien s. Boiotien Boiotien 197; 211 BOIOTISCHER BUND 266 Bona Dea 648,2 BOULE 212; 220 BRISEIS 162,2 Bule s. BOULE Bundesgenossenkrieg 329; 344 (Addeen); 527 (hellenisdisch Zajd); 611ff. (Rom) Calpurnius Piso, Cn. (cos. 7 v.Chr.) 737 Calpurnius Piso, C. (Pisonische Verschwörung) 749 Camillius s. M. Furius Camillus CAMITLNAS Camillus Caracalla 818f.; 821; 825; 826; 840; 851; 853 CARACALLA-THERMEN 819,2 Catilina 307; 620; 642ff.; 698,3 Caudium 484,3 (Schlacht) Centum-Völker 77 Chaironeia, Schlacht 338 v.Chr. 350 Champollion 29; 104,1 (im Veäglajsch mi'm Ventris) Cheops 31ff. Chephren 41f. Chephrenpyramide 39 Chephrensphinx 41f. Christentum 47; 438; 699; 749; 789; 794; 840; 844ff.; 856; 868f; 870ff.; 883ff. CHRISTENVERFOLGUNG Nero 749,1 CHRYSOGONUS (Freigelassener Sullas) 623,2 CHSCHAJARSCHA s. Xerxes Churriter 78; 81; 96 Cicero s. M. TULLIUS Cicero CIVILIS Iulius Civilis Claudius I. 742ff.; 753; 762 Claudius II. Gothicus 854 clientela s. Klientelwesen P. CLODIUS Pulcher 648,2 COMITIA s. Komitien Constantinus I. s. Konstantin d.Gr. CONTIO 489,2 CORNELIUS SULLA, P. (cos. desig. 65 v.Chr.) dcxlii Crassus (M. Licinius Crassus) Partherfeldzug 654,1 Spartacus-Aufstand 629,3 CURATOR AQUARUM 790,1 DAMASIAS s. Damasippos Damasippos 215 Dareios d.Gr. 194; 227ff.; 243 Dareios I. s. Dareios d.Gr. Dareios II. 293 DARAJAVAUSCH s. Dareios DECRETUM TUMULTUS 663,1 DEKUMATLAND s. Dekumatenland Dekumatenland 825,2 Delion (Schlacht) 288 Delium s. Delion Delphi 169,1 (Die Sprüsch als Boann fir die gajsdisch Haldung in de archaisch Zajd); 195,2 (Krisdallisazjoonspunggd fir de Hellene ihr Gemajnschafdsbewussdsoi); 196 (zendrale Kuldstädde); 244f. (Xerxes-Feldzuch); 265,3 (Hajlischer Kriesch: Spadda gejjeä die Phokeä); 328,2 (Veähannelunge wejjeä de Thebaneä ihrm Uffstiesch anno 369); 344ff. (m'Philipp II. sajn "hajlische Kriesch") Demades 350,3; 355,4; 398; 407,2 Demosthenes 329; 334; 336; 346; 354ff.; 388; 407 Demetrios von Pharos 517 Demetrios Poliorketes 412,2; 413ff.; 451 Di Penates s. Penaten Diadem HELLENISMUS 450,3 Rom 675 Spätantike 859 DIALEKTE, GRIECHISCHE 145 Dimini 115,3 DIOMEDES 162,2 Dion (Syrakus) 321 Dion von Prusa 788; 793 Dionysios (Phok.) 233 Dionysios I. von Syrakus 190; 297f.; 313; 314ff.; 335 Dionysios II. von Syrakus 320f. Dionysios von Halikarnass 485; 730 Dodekaschoinos 457,4 Domitian 764; 772ff.; 777; 789; 840; 858 DOPPELAXT s. Doppelbeil; s. Labrys Doppelbeil 112; s.a. Labrys Dorieus 191 DRABESCOS ? Drakon 210f; 213 DRAPSAKOS 370,2 Ea 50; 73; 74 EANNADU s. Eannatum Eannatum 52f. EBLA 56f. Ebro-Vertrag 516; 520f. Echnaton s. Amenophis IV. Eidgenossenschaft, panhellenische 244 Ekallatum 71,1 EKECHEIRIA 195,2 Eknomos, Schlacht 421,1 (Agathokles); 511,2 (1. Punischer Krieg) Elagabal 819f.; 841 Elam 49; 52; 59; 72; 100; 138; 140; 224; 227; 229 Engidu 50 Enlil 50; 72 Ennius 568 EPHEBIE 354,2 Ephialtes 259f. EPITEICHISMOS 292,4 Etrusker 47; 118; 127; 171; 180; 191; 193; 249; 319; 474ff.; 481ff. Euagoras 313; 315; 335 Euboia 266 Euboulos 337,1 (Eubulos als Veäwaldungsfachmann); 353,3 Eudamidas 323 Eudoxos 180; 337 Euergetes I. s. Ptolemaios III. Euergetes Euhemerismus 568 Eumenes von Kardia 383f.; 404; 409; 411 Eunus 566,2 Fabius Pictor, Q. 519 Fars s. Persis Fayum 66,3 FETIALES n.f. foedus Cassianum 481,3 FORMULA TOGATORUM 506,2 FREIHEITSPROPAGANDA 321 (Syrakus: Sturz Dionysios' II.) FRONTIN (Sextus Iulius Frontinus) 790,1 M. FULVIUS NOBILIOR 568,3 M. Furius Camillus 482,2 (Fall von Veji); 494,2 (Diktatur 367/66 v.Chr.); 499,1; 671,3 (Caesar unn Camillus) Friede APAMEIA 549,4 Drajsischjährischeä 266 Kallias-Friede 264,3 Gabinius 633; 640,2 GALLA PLACIDIA 875,2 GAMIR 132,4 Gaugamela, Schlacht 365f. Gaza 133,2; 362; 413 Geierstele 53,1 Geraneia 208,1 Germanen 122; 131; 298; 471; 599ff. Geta 818 Gilgamesch 50 GIMIRRAIA s. Kimmerier Glaucia 605ff. GLEICHGEWICHT 449,2 (de hellenisdische Gruhsmäschde ihr Glajschgewischd) Gordion 140; 359 GOTTESFRIEDEN 195,2 Gottherrschertum & verwandte Erscheinungen Griechenland & Makedonien 363f.; 388ff.; 394; 444f.; 450ff. Gyges 194,1 Halikarnassos 358; 361 Halys 79; 224 Hamilkar Barkas 512,3; 514f. Hanno, Periplous 191,4 HAPI Nil Harpagos 224 Harpalos 387f. Hatschepsut 64; 84f.; 92 HATTUSCHA 100,3 HAUSGOTTHEITEN, röm. 479,1 Hawass, Zahi (Gizeh) 39,2 Heilige Kriege 196,2; 265; 344ff. Hektemoroi 210,2; 212 Heliogabal s. Elagabal HELLANODIKAI 196,1 Heloten 145; 199; 258 Helvetier 600; 659,1.4 HERCULANEUM 772,1 HERMIAS VON ATARNEUS ??? Herodes d.Gr., Idumäerkönig 641; 730; 757; 759 Herodot 31; 34; 39,2; 41; 66; 188; 216; 232f.; 240; 244; 248; 254; 270; 277; 395; 836 Heroenkult 450; 843 Herrscherkult s. "Gottherrschertum" Hethiter 46; 63; 77ff.; 82; 85; 95ff.; 124; 133 Hieron II. von Syrakus 426; 508ff.; 531 Hieronymos von Kardia 412,2; 431 Himera, Schlacht 248, 482 Historiographie Hellenismus 431,1üs Homer 122; 137; 160ff.; 169 Homoioi 200 Hoplitentaktik 186; 477; 491 Hostilius Mancinus, L. 573 HURRITER s. Churriter Hyperbolos 287 Hypereides 406,2; 407,2 Hyphasis 373; 377; 384 Hyrkanos 640f. Ibykos 231,1; 236 Illyrier 128; 132; 1442; 354; 470f.; 597 ILLYRISCHE KRIEGE, 1 517 IMPERIALISMUS: Rom 506,2 Inaros 261ff. Inder 223; 373ff.; 442 (Maurya-Dynasdie) Indien 63; 79; 226; 230; 797 INDOEUROPÄER s. Indogermanen Indogermanen 63f. (die irschde Uffdridde); 77 (Hethiter); 78f. (Ursprung); 131ff. (Seevölgeä/ Dorisch Wanderung); 223 (im Voaddeäasijaddische, Peässeärajsch) Indra 78 Industal 18; 79 Ion von Chios 270 Ipsos, Schlacht 414 Iran 12; 223 Iranier 137; 223ff.; 889f. Isagoras 219 Ischme-Dagan 71,1 ISEBEEL 134,4 ISOLATIONISMUS: Rom 506,2 Iulius Civilis 766-768 IUS AUXILII 492,1 Jasmach-Adad 70,3 Jasmahadad s. Jasmach-Adad Jazygen 774; 809 Jerusalem 640; 758; 765 JESABEL 134,4 JOSUA 133,3 Juden 444; 556ff; 640f; 757ff; 840 Jugurtha 590f. Julius Civilis Iulius Civilis Justinian 803,3 (Pantheon unn Hagia Sophia); 874,1 (Ziaggus- odeä Nika-Uffstand); 885,2 (mäschd die addeenische Philospheschule zou) Kabira, Schlacht 635 Kadesch 93 (Schlachd); 99 (Schlachd); 127 Kallias-Friede s. Friede KAMBUDSCHIJA s. Kambyses Kambyses 95 (Bedeudung von de Eärroowäerung vom Egybbdische fir die egybbdisch Geschischd); 194 (üwweäschrajded die Grense vom Asijaddische); 226f. KARCHEDON s. grieschischeä Noome fir Karthago Karrhai, Schlacht 654 Karthager 171,3 (Gründung, Geographie); 174,4 (Ausennanneäsetzung midd Massalia); 180,2 (Rückgang vom phönizische Kollonisazjoonsgebiet/Hellenisierung); 190f. (Uffstiesch unn Rajschsbildung); 243,3 (Xerxes befiehld Oogriff uff die Griesche); 248ff. (Gelon/Himera); 297 (Sizilje: Segesta roufd um Hilf); 315ff. (Dionysios d.Ä.); 418ff. (Agathokles/Sizilje); 488f. (Karthagerveädrääsch); 504f. (Pyrrhos-Kriesch); 509ff. (Irschde Punische Kriesch - Zwedde Punische Kriesch); 554f. (Dridde Punische Kriesch) Karthago (röm.) 586f.; 673; 777; 881 KASKÄER 80,3 KASKER s. KASKÄER KEKROPS 208,3 Kerasos (Boiotien), Schlacht 197,2 KHEMET Ägypten Kimmerier 132,4 (Heäkunfd/Wiaggung); 140,3; 194,1 (Lydien) Klaros 199; 201 Klassizistische Strömungen 434; 877 Kleitarch 368; 431 Kleitos 357; 370f.; 384 Kleombrotos 327 Kleomenes I. v. Sparta 202; 218ff.; 238; 242 Kleomenes III. v. Sparta 463; 464ff. Kleomenes v. Naukratis 364,3 (Finanzveäwaldung Egybbde); 408,3 (higerischd duasch Ptolemaios Lagou) Kleopatra (m'Alexander soi Schwesdeä) 408f. Kleopatra VII. 666; 687f.; 689ff. Kleruchen 453 Klientelwesen 477f.; 492 Klimaverschiebungen 18; 20ff. Knabenliebe 234; 802 KOCHAB 39,2 Koinê 444; Koinê Eirênê 314,2 Koinon 407; 448ff.; 456 Koinon Achaier 449; 461; 517 (irschde Veäbindunge midd Rom); 552f. (Geiseln / bellum Achaicum) Arkader 328 Aitoler 407; 449; 457; 460f.; 517 (irschde Veäbindunge midd Rom) Boioter 311; 325; 327 Chalkidier 322f. Komitien 489; 705; 738; 742 KONSTANTIN d.Gr. 8; 14; 794; 841; 858; 859; 865ff; 868 Korinth 173 (Gründung Syrakus); 175ff.; 186; 197; 208; 213; 231; 261; 281f.; 312ff.; 321; 390; 553; 673 KORINTHISCHER KRIEG 312 Kossäer 48; 80; 87; 95; 100; 380,1; 393,2 (Alexander unn die Kossäer) Kroisos 194; 207; 214; 227 Krokosfeld (Schlacht) 345 KRYPTEIA 199,3 Kylon 210 Kylonischer Frevel & Kleisthenes 219,1 Kynoskephalai (Schlacht) 544f. Kyrene 172,2; 176,3 (Hellenisierung, Gründung von Kyrene); 185; 193; 230; 407 (Ptolemaios Lagou); 641 Kyros d.Gr. 57; 194; 224; 558,2 (Judde) Kyros d.J. 295f.; 311 Kyzikos (Schlacht) 295; 816 Laagetas 125 Labarna 80 Labrys 110 Labyrinth 110 Lacinium-Vertrag 502 Lanciarii 862 LANGE MAUERN 262,1 Lapis niger 476; 478 Leges agrariae 574ff.; 582; 589; 643; 650 frumentariae 582; 610 Horatiae-Valeriae 493 iudiciariae 583; 585; 609 Liciniae-Sextiae 494; 574 LELANTISCHER KRIEG 197,3 Leuktra 206; 327,2 (Schlacht) Lex Acilia repetundarum 582 Lex agraria von 111 v.Chr. 589 LEX CANULEIA 493,3 LEX CLAUDIA von 218 v.Chr. n.f. Lex Cornelia de proscriptione 620,3 Lex de imperio Vespasiani 769 Lex Gabinia 633 Lex Hortensia 495f. Lex Julia 612 Lex Licinia-Mucia 609 LEX LICINIA SEXTIA 574,2 LEX VILLIA ANNALIS 563,3 L. Licinius Lucullus, cos. 74 v.Chr. s. Lucullus Lilybaion 505,2 LINEAR B 104,2; 110; 124,6; 133,2 Livius 730,1; 784 Livius Andronicus 498 Lucullus 618,1; 628; 629; 634ff. Lygdamis (König) 194,1 Lygdamis, Tyrann von Naxos 231,1 Lykurgos (Athener) 215f. Lykurgos (Sparta) 198 Lysander 295ff.; 300; 306ff.; 312 LYSIAS 314,2 (panhellenisch Redd) Lysimacheia 417 (Schlacht); 448; 547,1 Magas von Kyrene 449,1 (uuabhängisch vom Ptolemaios II. Philadelphos); 458,2 (1. Syrischer Kriesch); 460,3 (Duud) Magnesia am Mäander 194,1 (Kimmerier); 548 (Schlacht) Majestätsprozesse 738; 744 Makedonien 185,4; 230; 237; 323; 340ff.; 553 Makkabäer 446; 759 Mamertiner 508f. Mancinus 535 [?] MÁNI Tainaron Mantineia 289f. (Irschd Schlachd); 322; 328f. (Zwedd Schlachd); 461 (Schlachd) MARC ANTON s. Antonius, M. (Triumvir) Marcus Aurelius 804; 806ff.; 833; 867 Masada 766,1 Massada s. Masada Massalia 174; 180; 186; 191; 252; 320; 516; 520; 664 MATHOS 514,1 MAURYA Maussolos 330; 344 Megara 175f. (Kolonisation auf Sizilien); 208,1 (Grenze Athens zu Megara); 210 (Theagenes v.Megara unterstützt Tyrannis des Kylon); 215 (Peisistratos' Sieg über Megara); 260 (Bündnis mit Athen unter Perikles); 282 (athenische Handelssperre gegen Megara); 309,3 (Megara nimmt athenische Flüchtlinge auf) Megara auf Sizilien 174 Megaron 112; 115; 119 Megasthenes 430 MEGIDDO, Schlacht 85,4 Meleagros 403f. Melkart 361; 515; 793; 795 Melon 323 Melos 107; 114; 179; 290 Memnon 353; 357; 359 Memphis 30; 31; 261; 364 Menander(Komödie) 433 Menes 25; 30 Menippos 837 Mentor 353 Merenptah s. Mernephtah Mernephtah 94,1; 127,5 Meroe 457,4; 722 Mesopotamien 18; 30; 45ff. METELLI Q. Caecilius Metellus Numidicus 592ff.; 605 Q. Caecilius Metellus Creticus 632,2; 634,2 Q. CAECILIUS METELLUS CELER 650,4 Micipsa 590f. Midas 140,2 Milet 175; 179; 194; 197; 224; 230ff.; 241; 358 Milo 652ff.; 657 Miltiades 216 Miltiades d.J. 239; 259ff. MITA s. Midas Mitanni 78,2 (Indogermanen); 83,1 (Ägypten); 85,4 (Thutmosis III.); 87,4 (Amarna-Zeit); 99,3 (Assyrer) Mithradates VI. Eupator 613ff.; 620,3 (Vorbild für Sullas Proskriptionspolitik); 626f.; 629; 634ff. MIZAR 39,2 MOIRIS-SEE s. Fayum Mommsen, Th. 536 (über Scipio d.Ä.); 549 (über Cato d.Ä.); 641 (über Pompeius' Magnus Tätigkeit im Osten); 676 (über Caesar); 710,2 (über den Prinzipat) Monotheismus Ägypten 89f. Israeliten/Juden 446 Kaiserzeit: zur Problematik 879ff. Monumentum Ancyranum 711; 714 Moses 57,2 (vgl. mi'm Sargon-Mythos); 248,1 (vgl. mi'm Duud vom Karthagerkeenisch Hamilkar); 558,2 (Moses-Büscheä) Münzverschlechterung 807; 832 Municipia 487; 622f. Murena 626ff. MURSILIS I. (Hethiterkönig) 80,2 Mutina 519; 629 (Schlacht); 683 (Schlacht) Mutterrecht 26; 471; 475 Mykenische Keramik 116f. Myoparon 632 Myrsilos I. s. MURSILIS Mysterienkulte 139f.; 839 NABATÄER 412,2 Nabis 545; 546 Nabopolassar 140,1 Naevius 498,3; 568; 726 Napata 83; 85; 138,2; 457,4 Naramsin 57f.; 72 Nektanebos 362; 394 Nemea 195 Nemea-Bach (Schlacht) 312 Nemesis 163 Neu-Perser s. Sassaniden NIKA-AUFSTAND 874,1 Ninlil 52 Nippur 51 Nofret 40 Nofretete 92 Nonnos 879 Nola 193 Nora 410,2 Nubien 11; 25; 34; 35; 82f.; 457,4 s.a. s.v. Meroe Numantia 556; 562; 573 Obai 202 ODEION 279,3 Oden, pseudosalomonische 843 Odyssee 161; 161f. Oikenwirtschaft 125 Oinophyta (Schlacht) 262; 265 OLIGANTHROPIE 201,3 (Spadda) Olympia 195,2; 251 Olympias 343,3 (Hoiroad mi'm Philipp II.); 351 (m'Philipp soi Eärmoaddung); 388,1 (will de Harpalos); 400; 408; 410 Olynth 322f.; 342; 345f. Onomarchos 345 Orakel 196; 363 (Alexander d.Gr. in Siwa) Orientalisierender Stil 184f. Orientalisierung Hellenismus 439ff. römische Kaiserzeit 839ff.; 875 Orphik 167; 234f. OSIRIS-GRAB 39,2 Ostrakismos 220,2; 241f. Pacorus 688 Pacuvius 570 Pagenverschwörung 372 PAGONDAS 288 Pala 77 Palästina 23; 35; 44; 47; 54; 67; 82; 88ff.; 95 Pallas 743 Pallene, Schlacht 216 Palmyra 76; 780,1; 855 PAMMENES, Thebaner 342,5 Panhellenischer Gedanke 244; 325; 334ff. Parmenion 351; 353; 356; 358ff.; 365; 369; 384; 402 Parni 463 PAROS 240,4 (Miltiades) PARSA s. Persepolis Parthenius 775 Parthenon 279,3; 888 Parther 12 (Huuchland von Iran); 443,2 (Partherrajsch als m' Hellenismus sajn Fajnd); 463,4 (Parni-Uffstand); 550,2 (Parther widdeä selbstännisch); 556,3 (seleukidisch Keärnland); 616,1 (de irschde direggde Kondakt midd Rom/Sulla); 637ff. (Tigranes d.Gr./ Euphratgrens/ Pompeius Magnus); 653ff. (m' Crassus sajn Partherkriesch); 673 (m' Caesar sajn Partherfeldzuuch); 687,2 (M. Antonius); 720f. (Augustus/ Phraates IV./ Parthica signa recepta); 737,2 (Germanicus); 766,2 (Vespasian); 772,1 (Titus unn de falsche Nero); 797ff. (m' Trajan sajn Partherkriesch); 808,2 (m' Lucius Verus sajn Partherkriesch); 816,3 (m' Septimius Severus sajn Partherkriesch); 821f. (de Arsakide ihrn Unneägang) PASAGARDAI 225,5 Penaten 479,1 Perdikkas (Keenisch) 343 Perdikkas (Diadoche) 403f.; 408f. PER-HAU Pharaoh Periöken 153; 201; 205,2 Persepolis 229; 279,3; 368; 890 Perseus, Kg. v. Makedonien 551f. Persis 140; 224; 228; 443; 821 Pest und Seuchen 284,3 (Pest in Athen); 316ff.; 808 (vgl. Bevölkerungsrückgang) Petra 798,1 Petronius, Gaius 722 Petronius, Gaius (praefectus Aegypti, 24/25 n.Chr.) 709,2 Petronius, Gaius Petronius Arbiter 784,1 (de Gajsd von de Flavijeä ihrne Zajd); 785,2 (Weägg/Würdischung) Phalangentaktik 453; 473; 503 Phalanx 186 Pheidon von Argos 196f. Philadelphos s. Ptolemaios II. Philadelphos PHILAE 457,4 Philister 113,2; 128,4; 133,2; 142,4 PHILOKRATES-FRIEDEN 347 Philopator s. Ptolemaios IV. Philopator Philotas 369 Phokion "der Gute" 336,4; 355,4; 407; 411 Phoker 197; 262; 265; 344ff.; 347f. Phöniker 47,1 (kuldurell Bedeudung); 134f. (Veäglajsch mid'de Judde); 170f. (grieschisch Kolonisazjoon); 180,2 (Hellenisierung); 226,4 (Kyros d.Gr.) Phönikien 22; 34f. Phraaspa 688 Phratrien 147; 219 PHRYNICHOS, Tragiker ??? Phrynichos, attischer Politiker 294 Phylen 147 PIANCHI (Pharao, 25. Dynnasdie) 138,2 PIANKHY PIANCHI Piso (angebl. Mörder des Germanicus) s. Calpurnius Piso, Cn. (cos. 7 v.Chr.) Piso (Haupt der Verschwörung gegen Nero) s. Calpurnius Piso, C. PISONISCHE VERSCHWÖRUNG Pittakos von Mytilene 187,4 PIY s. PIANCHI PLACIDIA GALLA s. GALLA PLACIDIA PLATAEAE s. Plataiai Plataiai 239; 247,3 (Schlacht); 266; 284; 288 PLEISTARCHOS n.f. Polis 102; 118; 150ff.; 166; 244; 250; 268f.; 273ff.; 283; 297; 299; 329; 333; 377ff.; 392; 405; 407; 418; 431; 439; 456 POLIZEI römische Republik 657 Polybios 191; 198; 431; 485; 515; 518f.; 532; 547; 552; 567; 570; 576; 695 Polydamas 326 Polygnot 279 Polyklet 279 Polykrates 190,1 (im Veäglajsch mid'de Tyranne uff Sizilje); 194,3; 207,1; 231,1 Polyperchon 410ff. POMPEI 772,1 Popilius Laenas 553 Poppaea Sabina 749 Poros 373; 380 PRAEMIA MILITIAE 705,3 PRAETOR PEREGRINUS 516,4 PRAETOR URBANUS s. praetura praetura 489; 494,3 (Rääschdspreschung) PSEPHOS 187,1 PTOLEMAIOS, Sohn des Aloros 342,5 Ptolemaios II. Philadelphos 416; 441; 447; 449; 451; 457ff.; 507 Ptolemaios III. Euergetes 444f.; 447; 462ff.; 466 Ptolemaios IV. Philopator 466; 542 PTOLEMAIOS XII. Neos Dionysos (gen. `Auletes') ? PUBLICANI n.f. Pyramiden 39,2 Pyramidentexte 38 Pyrrhos 415,3 (Veäbindung midd'm Ptolemaios I.); 425 (Veäbindung midd'm Agathokles); 448,2 (de Uffstiesch vom Antigonos Gonatas); 458f. (m'Pyrrhos sajn Unneägang); 488ff.; 497; 503ff. Pythagoras 180; 235 Pytheas 430; 596,2 PYTHIA 196,2 QART-HADASCHT phönizischeä Noome fir Karthago Rabirius 647 Rakottis 362 Ramesses s. Ramses Ramses I. 93 Ramses II. 93f.; 99 Ramses III. 93; 128 Ranofer 42 Raphia, Schlacht 445,2; 454,1; 542,3; 546,3 Ravenna 122; 706; 861; 889 Re 26; 28; 35; 89 Regillersee, Schlacht 481,3 Regulus 511 Rhadamantys 104 Rhea 111 Rhegion 248; 319; 504; 506 RHETRA Rhodos 405; 413f.; 449ff.; 617f. ROSCIUS, SEXTUS 623,2 SABINER 473,5-6 SADARNAPAL s. Assurbanipal Saguntum 516; 520f.; 529 Salmanassar I. 100,2 Samniten 252; 270; 316; 418; 471,2; 483ff.; 507; 531; 620 Samos 175; 267; 296; 308 Samsiadad s. Schamschi-Adad Sandrokottos 414; 442 SANTORIN s. Thera SARAPIS 455; 839 Sassaniden 12; 821ff.; 826ff.; 854ff.; 859; 866f. SATURNINUS s. L. Antonius Saturninus odeä L. Apuleius Saturninus Saul 134f. SATYRICON s. Petronius (Gaius Petronius Arbiter ) Schamschi-Adad I. 70,3 (Mari); 71,1 (Assur) SCHERBENGERICHT s. Ostrakismos SEEHER, JÜRGEN (Archäologe) 100,3 Seevölker 81; 93f.; 127f. Seleukos I. Nikator 410; 412; 414ff. Seleukos II. Kallinikos 462f. Sellasia, Schlacht 463; 466 Semonides 236 Sempronier 495 Sempronius Longus 521; 525 Sena Gallica, Schlacht 536 Seneca 570; 746ff.; 749; 785; 787; 848; 881 Seraps s. SARAPIS L. Sergius Catilina s. Catilina SERVIUS TULLIUS 477,3 Sesklo 115,2 Sesostris III. 66,2 Sesostris-Legende 67,4 Sethos I. 93,4; 99 SETI s. Sethos SINEAR s. Mesopotamien Sklaven 599; 891 Skythen 132; 223; 230f.; 349; 596 Smerdis 227 Smyrna 194 SÖLDNER Kennzeichen grch. Tyrannen 188,3 Söldnerdekret Alexanders d.Gr. ??? Komödienfigur 453,2 SÖLDNERAUFSTAND Karthago (241-238 v.Chr.) 514,1 Sogdiane 370f. Sokrates 154,1; cclxxxviii,3; 290,2 (Alkibiades); 296,1 (Arginusenprozess); 305f. (Weägg/Bedeudung/Wüaddischung); 310,5 (Prozess) Sokratesprozeß 310,5 Sol 742 Sol Invictus 841; 855f. Solon 155; 187; 209; 211ff.; 215f.; 217 Spartacus 628f. SPENCE, KATE (Ägyptologin) 39,2 SPENDIOS 514,1 SPHINX s.a. Chephrensphinx STADELMANN, RAINER (Archäologe) 39,2 Strategen 220 (Athen: Strategenwahl); 241 (Athen: wachsende Bedeutung des Amtes) STRATEGOS AUTOKRATOR 291 STRATONIKE (m' Demetrios Poliorketes soi Dochdeä) 415,3; 450,3 Streitwagen 186; 477 Stromoasen 19; 223 Sumerer 48ff. Synoikismos 151,3 Syphax 537 Syrakus 173; 177; 248f. (die Tyrannen Gelon & Hieron); 531ff. (2. Pun. Krieg); 540 Syrien 54; 85ff.; 93; 95 Syssitien 201,2 (Ausschluss); 204 (Bedeudung) Tacfarinas 737 Tacitus (Schrifdstelleä) 691,3 (m'Caesar soi Triumviralgewald); 711,2 (Haldung zum Prinzipat); 723,3 (Augustus-Bild); 730,1; 739,1 (Majesdäädsprozesse unneä Tiberius baj Tacitus); 755; 794,2 (Strajd midd Trajan); 834,5 (lidderaduurgeschischdlisch Bedeudung); 882,3 (Ammian als Tacitus-Noochfolscheä) Tacitus (Kajseä) 857,1 Tainaron 453,3 TARAS s. Tarent Tarent 176; 204; 484; 502ff.; 531f.; 586; 688 Tarquinier 249; 476; 481 TATIUS (TITUS TATIUS) 473,5 Tell ed-Dab'a s. Avaris Tertullian 838 Tetrarchie 860f. Teuta 517 Teutonen 600ff. Thais 368 Thales 180; 223; 234 Thapsus, Schlacht 668 Thasos 175; 258 Theagenes v. Megara 210,2 Thebais 445; 696 Theben (Ägypten) 43; 64ff.; 82; 90; 127 Theben (Boiotien) 244,1 (Medismos); 256,3 (bestroofd wejjeä Medismos); 262,3 (Bündnis midd Spadda); 266,1 (nach de Schlachd baj Koroneia); 284,2 (Üwweäfall auf Plataiai); 309,3 (nimmd Flüschdling aus Addeen uff); 311,3 (gejjeä Spadda unn Agesilaos); 323ff. (de Thebaneä ihr Hegemonie); 354f. (gejjeä Alexander d.Gr.) Theis-Ebene 797 Themis 166f. Themistios 881 Themistokles 151; 214; 239; 242ff.; 252; 273 Theoderich 122; 889 THEODORA s. Justinian Theodosius 858; 868; 872; 881; 884 Theognis 155; 234 Theokrit 426,1; 432,2; 438 Theotokos 886 Thera 107f. Theramenes 296; 308f. THESEUS 208,3 Thrasea Paetus 749,2 Thukydides 5; 114; 142; 156; 178; 188; 190; 195; 242; 254; 269; 273; 276; 284; 287; 289; 291; 305; 340; 837 Thutmosis III. 85ff.; 92 Tiberius 717ff.; 723ff.; 731f. Tiberius Alexander 764f. Ticinus, Schlacht 524 Tigellinus 748; 751 Tiglat Pilesar 138 TILIPINU s. Telepinu Timaios 252; 320; 423 TIMGAD 828,3 Timoleon 178; 347; 419f.; 711 TITII SODALES 473,5 TITUS TATIUS s. Tatius Tobiaden 559 Tocharer 79 Tolmides 263; 265 Tolosa 601 TOTES MEER 412,2 Trajan 72; 402; 678; 725; 787; 790ff.; 799f. tribunus plebis 202; 491; 621 Tribus 476f.; 489; 491; 495; 566 TRIERARCHIE 260,1 alt TRIMALCHIO s. Petronius (Gaius Petronius Arbiter ) Triumph 500 TROIZEN 246,1 TSCHANDRAGUPTA Sandrokottos TUDHALIJA Tutchalija TUKULTI-NINURTA I. 100,2 M. TULLIUS Cicero 336; 495; 592; 623,2 (oratio "Pro Sextio Roscio Amerino"); 626; 655; 663; 676ff.; 681; 700; 711; 727 Q. TULLIUS Cicero 652 Tutchalija II. (Hethiterkeenisch) 96; 98 TUTHALIJA s. Tutchalija Tyrannenmord 188 TYRANNIS 187ff. UASET Theben UMBRIEN 471,2; 485,1 Umbro-Sabeller 471,1 Urartu 133,1; 138,2; 140,4 Uruk 50; 53; 56; 59; 74 Urukagina 53 Usipeter 660; 771 Utica 668 Uxier 367 Varus 718f. VERBANNTENDEKRET ??? Vergil 698; 713; 730f. Verwaltungsreform Claudius 743 VESUV 772,1 (Ausbruch Anno 79 n.Chr.) Vipsanius Agrippa, Marcus s. Agrippa Viriathus 556 Volkstribun s. tribunus plebis Wagenkämpfer Streitwagen WILUSA Troja Xerxes 243ff.; 259; 367 Zama (Schlacht) 539 Zarathustra s. Zoroaster ZENTURIENVERFASSUNG 477,3 ZIRKUSAUFSTAND 874,1 Zoroaster 225; 699; 822; 890 Zwölfmeilenland s. Dodekaschoinos Nachschlaach 1: Üwweäsischd üwweä die andigge Schrajweä. Abydenos (FGH 685) Accius N'römische Dischdeä, waschajnlisch so gejjeä 170 v.Chr. geboarn im Umbrische unn so um 86 v.Chr. gestoarwe; die Römeä hawwe'n firn irhn grissde Tragödjedischdeä gehaale, viazzisch Tiddl kenne mer, besonneäs de Euripides mussd als Voabild unn als Voalaach heähaale, mid'deä de Accius zimmlisch fraj umgesprunge iss. Kaa aansich Stügg iss aach nua oonejjeärnd vollstännisch üwweäliefeärd. Zum Accius sajm Stil vgl. Quint. X 1. Die maßgeblisch Textausgoab: d'Antò, Lecce 1980. Dann naddirlisch aach die neu Budé-Ausgoab: Dangel 1995 (laddajnisch-franzeesisch, mid'de neusd Bibliographie p. 105ff.). Achilleus Tatios N'grieschische Romanschrajweä aus Alexandria (Ach. Tat.) (hadd geleäbd so am Eänn vom zwedde Jahrhunneärd n.Chr.). Ihm soj berühmdesd Weägg iss de Liebesroman von "Leukippe unn Kleitophon". Aelius Aristides s. Aristides Aeneas Tacticus De Aeneas hadd im viadde Jahrhunneärd v.Chr. (Ain. Takt.) geleäbd unn hadd e poar Büscheä üwweä'n Kriesch geschriwwe. Awweä dadevoo hawwe mer nua noch soi Buch dadrüwweä, wej mer e belacheärd Stadd haale kann ("De obsidione toleranda", so um 350 v.Chr.). Des Buch iss's freujsde Zeuschnis von'm Millidärfachbuch aus'm Grieschische. Vlajschd woar de Aeneas idendisch mi'm Aineias von Stymphalos, deä wo Anno 367 v.Chr. de Genneraal vom Arkadische Bund woar. Üwweäsetzung: Englisch: Oldfather 1923 (Loeb) Lidderaduur: Whitehead 1990 unn die Uffsetz von Lehmann 1980 & 1989 unn Winterling 1991. Agatharchides (Knidos) (FGH 86) Lidderaadur: Zum Blajstifd die Doggdeäärwedd vom Woelk 1966 unn die Uffsetz von de Gozzoli 1978 unn vom Verdin 1983 unn dann noch im all-umfassnde Weägg üwweä Alexandria vom Fraser 1972, I 516f. 539ff. Aischines (Aeschin.) Üwweäsetzunge: Englisch: Carey 2000 Aischylos 525/4 - 456/5 v. Chr. (Eleusis), von sajne (Aesch.) 90 Tragödije sinn nua siwwe gans erhaale, dadrunneä "Die Peässeä" (Schlachd von Salamis unn ihr Wiaggung uff de peässische Hoof); aach die "Eumenide" (wischdisch fir die Geschischd von de Addeeneä ihrm Areopag). Ausgaawe: Zwaasprachisch grieschisch unn deutsch vom O. Werner 1988 in de 4. Ufflaach (Sammlung Tusculum). Lidderaduur: De Aischylos als Born fir de Addeeneä ihr Pollidigg: S'englische Buch vom Podlecki 1966. Spezjell zou de "Peässeä": De franseesische Sammlband von Ghiron-Bistagne et al. 1993. Die "Peässeä" als wärdvoll geschischdlisch Born: Harrison 2000 Alexander Poly- Cornelius Alexandros Polyhistôr, n'Krieschs- histor gefangene aus'm 1. Mithradatische Kriesch unn (FGH 273) dann von'm Cornelius frajgeloasse woarn; gestoarwe im 50 v.Chr. Lidderraduur: Christes 1979, p. 38ff. Alkaios ca. 600 v.Chr. (Mytilene, Lesbos), Lyriggeä, (Alk.) Veädredeä von de Adlspaddaj gejjeä die Oo- sprüsch von de Volxpaddaj unn die Tyranne. N'wischdische Born fir die Paddajkemf im 6. Jahrhunneärd v.Chr. Maßgeblisch Texdausgoab unn Üwweäsetzung: M. Treu 31980 (Tusculum) midd'm gruhse Lidderaduurveäzajschnis (bis 1963). Ammian 2. Hälfd vom 4. Jh. n.Chr. (aus Antiochia am (Amm.) Orontes, im Syrische), Offzier unneä'm Kaiseä Julian Apostata. Hadd geschriwwe e Römisch Geschischd üwweä die Juhrn 96 - 378 n. Chr. (31 Büscheä) eähaale nua ab 353 n.Chr. Text: Clark 1910/15 unn Seyfarth 1978 (BT) Üwweäsetzung: Deutsch: Veh/ Wirth 1974 (BAW) unn Seyfarth, I/II 1983 (5. Uffl.), III/IV 1986 (3. Uffl.; SAW) n'Foaschungsüwweäbligg gibbd's von Rosen 1982 unn aach e Exdraawörddeäbuch von Archbold 1980, wo alle Wörddeä uffgezeischned soi, die wo bajm Amm. voakomme duu; fir die "ol' soldiers, who never die" unneä de weähde Leseä gibbd's vom Austin 1979 e Buch üwweä dess ,was de Ammian so als Offzier druffgehabbd hadd. Unn sonsd kam'mer sisch noch mi'm Thompson 1947 unn Camus 1967 unn Syme 1968, deä wo m'Ammian soi Büscheä mid'de Historia Augusta veäglische hadd, wajdeäbeschäfdische.). Andokides Addeeneä, so gejjeä 440 v.Chr. geboarn; de Andokides soll anneä von de zejje besde Redneä in Addeen geweäse soi. Von'm sinn draj Redde üwweäliefeärd; die viadd Redd gejjeä Alkibiades iss nedd von'm, da iss sisch die Foaschung aanisch. or. 1 Perì tôn mustêríôn or. 2 Perì tês heautoû kathódou or. 3 Graphê parapresbeías or. 4 Katà Alkibiádou: Dadezou Heftner 1995. Androtion Addeeneä unn Zajdgenosse unn Fajnd vom Demos- (FGH 324) thenes. Hadd e Geschischd von de Stadd Addeen geschriwwe, e Atthis. Anoynmus Valesianus N'Schrajweä, den wo mer nedd kenne, hadd im späde viadde Jahrhunneärd n.Chr. e "Origo Constantini" (Üwweä'm Konstantin sajm Uffstiesch zua Machd") Texdausgab: I. König 1987 (midd'eärreä deutsch Üwweäsetzung unn'm hisdoorische Kommendaar) Antisthenes von Rhodos Logaalhisdoriggeä aus Rhodos (FGH 508) Apollodoros von Athen (ca. 180-110 v.Chr.), m'Asklepiades aus (FGH 244) Addeen sajn Suh, Grammadiggeä, unneä anneärem e Chronographie von de Griesche ihrne polliddische unn Kulduurgeschischde in Jambe unn e Prosaweägg üwweä de grieschische Göddeä ihr Epitheta (`Per'i theôn', Üwweä die Göddeä. Lidderaduur: Jacoby 1902 (zou de Chronik vom Apollodoros). Apollodoros von Artemita (FGH 779) Apollonios Rhodios Lidderaduur: Fraenkel 1968 unn Beye 1982. Appian 2. Jh. n.Chr. (Alexandria), Röm. Geschichte (App.) geogr. Anordnung) von den Anfängen bis Trajan Lidderraduur: De RE-Addiggl vom Schwartz 1895 unn de ANRW-Addiggl vom Brodersen 1993. - üwweä die römische Bürjeäkriesche (Emphyliia): S'schiene iddaljenische Buch vom Gabba 1956 unn de deutsche Uffsatz von Steidle 1983. - Üwweä die Syriaka: Gabba 1957a. Apuleius (aus Madaura in Affrigga) Maßgeblisch Textausgoab fir die Metamorphose: Helm, Leipzig 1897. Arat von Sikyon N'Griesche aus Sikyon, zwedd Hälfd vom dridde (FGH 231) Jahrhunneärd v.Chr. Vlajschd de wischdischsde Stoadsmann unn Genneraal vom Achäische Bund. Hadd "Eärinnerunge" geschriwwe. Nedd eähaale, awweä als Born benutzd vom Polybios (besonneäs im zwedde Buch) unn vom Plutarch. Archilochos ca. 650 v.Chr. (von de Insl Paros), soi (ofd (Archil.) biese) Gedischtscheä spischelle z.T. die pollidtische Oistellunge von sajneä Zajd, nua e bissi iss eähaale. Lidderraduur: Zum Blajstifd Nagy 1979, p. 222ff., üwweä's "Heldebild" bajm Archilochos. Aristides P. Aelius Aristides (117 oddeä 129 bis 190 n.Chr.), woar'n berühmde Reddneä unn Schrifdstelleä unn weärd baj die Zwedd Sophistik gereschnd. Eähaale sinn'n ganse Haffe Redde, aach hajlische Redde (`hieroi logoi', fasd kennd mer se "Prosahymne" nenne). Besonneäs geänn weärn m'Aristides soi Lobredde uff die Städde Addeen unn Rom geleäse. Lidderraduur: Boulanger 1923 unn Behr 1968 unn aach de Bleicken 1966. Aristoboulos n'Griesche (vlajschd aus Phokis) unn'n goure (FGH 139) Freund vom Alexander d.Gr., woar midd'm in Asije. Wolld midd sajneä Alexandergeschischd die komische Geschischdscheä, die wo so Leud wej de Kleitarch veäzehld hadde, uffkleärn. Neeweä'm Ptolemaios Lagou m' Arrian sajn wischdischsde Born; daduasch ville Bruchstüggeä eähaale. Aristophanes ca. 445 - 386 v.Chr. (Athen), von seinen 40 (Ar.) Komödien sind 11 ganz erhalten, in ihnen werden u.a. Zeiterscheinungen aus Politik, Philosophie, Poesie etc. angegriffen (Stellungnahme gegen Kleon; trat während des Pelop. Krieges für einen Friedens- schluß mit Sparta ein) Lidderaduur: Nedd veägesse: De Nachschlach zum RE-Addiggl vom Gelzer 1970. Aristoteles 384 - 323 v.Chr. (Athen), Staat der Athener (Arist.) (Athenaion politeia), Politika Lidderraduur: Zou aanselne Weägge: Athenaion Politeia: Rhodes 1981 unn Day/ Chambers 1962 oddeä Jacoby 1949, p. 207ff. Politika: Aubenque/ Tordesillas 1993. pol. 1261a22-29 Funke 1998 Arrian ca. 95 - 175 n.Chr. (Nikomedien), römischeä (Arr.) Bemdeä unn Offzier, Anabasis (An., Zug (FGH 156) Alex.d.Gr.), Beschrajwung von Indjenn (Indika); soi Diadochegeschischd iss bis uff e Sesammefassung bajm Photios unn weenische Bruchstüggeä veäloorn (FGH 156). N'Kommendaar zou de irschde draj Büscheä von de Anabasis gibbd's vom Bosworth 1980a. (E Leäwnsbeschrajwung had'de Stadter 1980 geschriwwe; wischdische grisserre Unneäsuchunge zou'm aus de letzde Juhrn: Bosworth 1988 unn Tonnet 1988. Vgl. aach die Uffsätz vom Wirth 1964 unn 1974, dej zwaa unn noch e bissi mih in Wirth 1985.) Asinius Pollio 76 v.Chr. - 5 n.Chr. (cos. 40 v.Chr.) Paddajgängeä vom Caesar unn vom M. Anton, hadd vill geschriwwe, u.a. e Zajdgeschischd, awweä nua fragmendarisch eähaale. Lidderraduur: Besonneäs de Zecchini 1982. Athenaios (Ath.) Lidderaduur: M'Athenaios soi Borne: dadezou Rudolf 1891. Augustinus (Aug.) An Lidderaaduur gibbd's n'ganse Haffe Zeusch; mer kann awweä immeä noch de goure, aale Marrou 1937 leäse üwweä'n Augustin alles iss hin unn's Enn von de andigg Kulduur. Aurelius Victor 4. Jh.n.Chr. (Noaddafrigga) n'römische (Aur.Vict.) Stoadsbeamde. Hadd geschriwwe e Geschischd von de römische Kaiseä vom Augustus bis zum Constantinus (De Caesaribus, Anno 360n.Chr.). S'gibbd aach Ergänzunge von seim Weägg (nach voann): Origo gentis Romanae; De viris illustribus. Unn nach hinne: Epitome de Caesaribus (bis Anno 395 n.Chr. Awweä dej stamme nedd vom Aur. Victor selweä (dadezou, wo de Aurel soi Kaiseäleäwe abgeschriwwe hadd, aus was fir'm Born eä geschebbd hadd, n'klaane Uffsatz vom Bird 1981.). Berossos aus Babylon. N'Zajdgenosse vom Alexander (FGH 680) d.Gr. unn de irschde zwaa Seleukide. Hadd uff Grieschisch e Chronik von Babylon (`Babyloniaka') geschriwwe. Lidderradur: Schnabel 1923. Caesar 100 bis 44 v.Chr. (Rom), Bellum Gallicum (Caes.) (58 -52 v.Chr.) Bellum Civile (49 - 48 v.Chr.) Maßbeblische Texdausgawe: Fir'n Bürjeäriesch von Klotz/ Trillitzsch, Leipzig 1969; fir'n Gallisch Kriesch von Hering, Leipzig 1987; un fir'n Spanisch Kriesch (Bellum Hispaniense) Pascucci, Florenz 1965. Lidderaduur: - zum Bellum civile: Schih se leäse iss de UUffsatz vom Schuller 1994. Cassius Dio s. unter: Dio (Dio) Cato 234 - 149 v.Chr. (Tusculum), seine Urgeschichte (Origines - Gesch. Roms u. der ital. Stämme) ist fast vollständig verloren; Fragmente bei Pater, HRR 51; wichtig für die Sozialgeschichte: de agri- cultura, die älteste lat. Prosaschrift (Vgl. fir'm Cato sei Bedeudung: Kierdorf 1980). Charon von Lampsakos (FGH 262) Choirilos von Samos Epischeä Dischdeä, um 400 v.Chr., gestoawe am (FGH 696) Hof vom Keenisch Archelaos von Makedonije. Hadd als irschdeä Epiker gruhse hisdorische Eäajnische in de Epos-Dischdung veäwend: Barbarika, Medika, Persika. Nua in Bruchstügge üwweäliefeärd. Cicero 106 - 43 v.Chr. (Arpinum), Redde, Philoso- (Cic.) phische Schrifde, uugefihr dausnd Briefe. (Wischdisch fir dieZajdgeschischtd); des Gedischd üwweä soiKonsulat im Juhr 63 v.Chr.) iss veäloar. Weä nedd so vill oolejje will, kann sisch die klaa Leäwnsbeschrawung von de Giebel_s Marion (Giebel 1977) hoole. Zou aanselne Redde: Pro Caecina: Claudius Kaiser Claudius (FGH 276) Codex Theodosianus Die Sammlung von de römische Kajseäeälasse, (CTh) die wo nach 312 n.Chr. gemachd woarn sinn. Die sinn gesammld woarn unn im Juhr 438 n.Chr. unneä'm Kajseä Theodosius II. errausgäwwe unn nach'm gehasse woarn. Text: Meyer/ Mommsen 1904/5 unn Krüger 1923-26 (CTh I-VIII). Üwweäsetzung: Englisch: Pharr 1969. Cornelius Nepos s.unter: Nepos (Nep.) Curtius Rufus ca. Anno 50 n.Chr. (umstridde, mer waas's (Curt.) hald nedd). Eä soll unneä'm Nero soi Büscheä geschriwwe hawwe, awweä irschd unneä de Flavier veäöffndlischd (Levi 1977a, p. 167.178). Zejje Büscheä üwweä'n Alexander d.Gr. Buch 1 unn 2 veäloorn; had'de Kleitarch als sein Born fir die Alexandergeschischd genomme (vlajschd üwweä die Veämiddlung duasch n'anneärrn Audoor, deä wo bajm Kleitarch abgeschriwwe hadd, unn de Levi 1977a, p. 150ff.172.322 maand, des woar de Timagenes). M' Curtius soi Leäwnsdade: Hamilton 1988. Kommendaar: Atkinson 1980 zou de Büscheä III-IV. Zum Wajdeäleäse noch die Doggdeäeäwedd von Egge 1978. Deinarchos (gebürdisch in Korinth, spädeä nach Addeen (Dein.) umgezooche), grieschischeä Redneä aus de zwedd Hälfd vom viadde Jahrhunneärd v.Chr., Schüleä vom Theophrast; von sajne 64 Redde sinn nua draj eähaale (aus'm Harpalos-Prozess), dadevoo a gejjeä'n Demosthenes. Text: F. Blass 1888. Englisch Üwweäsetzung: Burtt, Minor Attic orators, LCL 1954. Demades Addeeneä aus'm Eänn vom 3. Jh. v.Chr. Zeuschnisse üwweä soi Leäwe bajm Jacoby, FGH II D p. 641. Lidderraadur: De Falco 1932 (uff Iddaljeenisch). Demetrios von Phaleron (FGH 228) Waschajnlisch geboarn so gejjeä 350 v.Chr. in Addeen. Eä hadd aach e Buch üwweä's Völgeärääschd (Kriesche unn Auspollidigg) geschriwwe, unn des hadd ‚Díkaia' gehaase (dadezou Scala 1890, p. 153-158). Demosthenes Midd's neusde Buch üwweä'n Demosthenes unn soi Zajd s. Sealey 1993. Dem. IV = I. Philippica Dexippos 3. Jh.n.Chr. Chronik (Urgeschichte - 270 n. (FGH 100) Chr.) Skythica (Germaneneinfälle 238 - ca. 270 n. Chr.) unn e Diadochegeschischd, wej aach de Arrian schon aa geschriwwe gehabbd hadd; von allen Werken nur Fragmente erhalten, von de "Geschischd nach'm Alexander" sogoar e Sesammefassung bajm Photios in de Bibliothek. Dio Cassius ca. 150 - 235 n.Chr. (Nikaia, Bithyn.), 229 (Dio.) n. Chr. cos. Röm. Geschichte in 80 Büchern von den Anfängen - 229 n.Chr., ganz erhalten sind die Bücher 36 - 60 (69 v.Chr. - 46 n.Chr.); von den Büchern 61 - 80 Auszüge erhalten bei Xiphilinos (2.Hälfte d. 11. Jh.) und Zonaras (12. Jh.). Lidderraduur: De RE-Addiggl vom Schwartz 1899, dann besonneäs de Millar 1964 unn de Manuwald 1979 (zou de Büscheä 45-56). Diodor 1.Jh.v.Chr. (Sizilje), Unniveäsaalgeschischd (Diod.) in 40 Büscheä, dadevoo vollstännisch eähaale: Buch 1 - 5 (die Urgeschischd von de Orijenndaale unn Griesche) unn Nummero 11 - 20 (de Griesche ihr Geschischd von 480 bis 302 v.Chr.) Lidderaadur: De RE-Addiggl vom Schwartz 1903 unn noch die Uffsetz vom Chamoux 1990 unn von Spoerri 1991 und Wirth 1993; was soi Heimaad Sizilije unn deere Insl ihr Geschischd baj'm oogihd, nachgugge bajm Meister 1967. Wej'eä soi Geschischdsweägg sesammegeschriwwe hadd, dadezou die Uffsätz von de Bizière 1974 unn vom Pearson 1984 unn von Rubincam 1987; üwweä soi Borne de Uffsatz von Drews 1962. Diogenes Laertios (Diog. Laert.) Dionysios von seit ca. 30 v.Chr. in Rom, Römische Halikarnass Altertumskunde (von den Anfängen - 265 v.Chr.) (Dion. Hal.)ganz erhalten: Buch 1 - 10 Diyllos (Addeen) hadd so uugefihr von 330-290 v.Chr. (FGH 73) geleäbd, Geschischdsschrajweä, deä wo m' Ephoros soi Universalgeschischd wajdeägeschriwwe hadd (Diodor XVI 14,5; 76,6). Lidderaduur: - So im allgemaane: m' Schwahn 1930 sajn Ufffsatz unn knabb de Hammond 1937, p. 90. - De Diyllos als Born fir'n Diodor: Schubertt 1914, p. 218ff. unn Hammond 1937. Duris von Samos ca. 340 - 270 v.Chr. (Tyrann von Samos), (FGH 76) Geschichte 371 (Schlacht bei Leuktra) - 281 v. Chr., Monographien über Agathokles und Samos; alle Werke sind bruchstückhaft bei späteren Autoren erhalten. Lidderaduur: Besonneäs de Ferrero 1963 unn Kebric 1977, unn wem_mer geänn in Iddaalje iss, Toraca 1988. Nedd se veäachde iss ach noch m'Schwartz 1905 sein RE-Addiggl. Ennius Nix vollstännisch eähaale. Als Texdausgaawe kam'mer die vom Jocelyn (Cambridge 1969, midd Kommendaar) nemme odeä dess, was de Warmington 1935 sesammegeleäse hadd. Ephoros Geboarn ca. 400 v.Chr. (in Kyme im (FGH 70) Klaasijaddische), Isokrates-Schüleä, de Griesche ihrn irschde Universalgeschischd (von de Dorisch Wan derung - 340 v.Chr.), nur e poar Fragmende eähaale, vom Diodor (für Diod. XI - XV, so schon Volquardsen 1868) als Born benutzd. Lidderaaduur: Nemme mer emmaa de Laqueur 1911, Barber 1935, Momigliano 1935, Connor 1961, Drews 1976 (bis uff'n Laqueur alles ausweärds). Epitome de s.a. unneä: Aurelius Victor Caesaribus E Kuazzfassung von de römisch Geschischd vom Augustus bis zum Theodosius d.Gr. De Schrajweä iss uubekannd veäzooche. Duasch'n Fehleä im 16. Jh. n.Chr. iss des Weäggelsche m'Aurelius Victor zougeschriwwe woarn. Lidderaduur: Schlumberger 1974. Euhemeros (FGH 63) Eunapios ca. Anno 345 - 420 n.Chr. (aus Sardes im Lydische), hadd u.a. geschriwwe e Geschischdsweägg in virzeh Bänn (Fordsetzung zumDexippos seim, fir die Juhrn 270 - 404 n. Chr.), awweä dadevoo sinn nua Bruchstüggscheä eähaale. Besseä iss's seine "Leäwensbeschrajwunge von Sophiste" gange, dej hawwe mer noch. Zum Eunapios gibbd's n'üwweäsischdlische Lexigonaadiggl von de Opelt Ilona 1966, unn zum Umfang vom Eunapios sei Geschischd vgl. de Uffsatz vom Blockley 1980. Eupolis (Addeen), Kommödjedischdeä in de Zajd vom Peloponnesische Kriesch; vlajschd 411 v.Chr. gefalle im Hellespont; woar n'schwiere Kongurrend fir'n Aristophanes, no ja, dej zwaa hawwe sisch oaddenlisch gefetzd. Vom Eupolis sajne Stügge iss kaa aansisches üwweäliefeärd, nua e poar Fragmende. Awweä aach dej sinn wischdische Barromedeä fir die Stimmung in Addeen in dere Zajd. M'Eupolis soi wischdischsd Stügg woarn die "Demoi" aus'm Juhr 412 v.Chr., wo vejjeä duure addenische Stoadsmänneä aus de Unneäweld erruffkomme unn de Addeeneä die Lewidde leäse (Anno 413 v.Chr. woar die sizilisch Kaddasdroof bassierd). Texdausgab: Edmonds, Fragments of Attic Comedy FAttCom 1 310-347] Lidderaduur: De RE-Addiggl vom Kaibel 1909 unn Geißler 1925 Rommaan: Holt 1994 (da deäff de Eupolis den schlaachse Kriesch üwweäleäwe unn soi Leäwnseärinneärunge schrajwe) Euripides (Addeen), Tragödijedischdeä, geboarn um 480 (Eur.) v.Chr., gestoarwe Anno 406 v.Chr. am Hof vom Keenisch Archelaos von Makedonije. Sibbzeh Tragödije unn a Satyrspill sinn eähaale, bajm "Rhesos" waas mer nedd, ob die Zouschrajwung rischdisch iss; dazu noch ville Bruchstügge, die wo duasch die Papyrusfunde als mih weärn. Wischdisch iss de Euripides aach fir's Stimmungsbild in Addeen während'm Peloponnesische Kriesch. Foaschungsüwweäbligge had'de Mette 1959 & 1981/82 sesammegebasdld. S'gibbd aach e schih grieschisch-deutsch Ausgoab: Euripides, Tragödien, Griechisch und Deutsch von D. Ebener, 6 Bde., 2., durchges. und erw. Aufl., Berlin 1990 (Schriften und Quellen der Alten Welt, Bd. 30, 1-6). Eusebios ca. 260 - 339 n.Chr. (Palästina), Kirchen- schriftsteller, christl. apologet. Schriften, Vita Constantini, Chronik (nur in der Übersetzung des Hieronymus erhalten), Kirchengeschichte (- 324 n.Chr.) Lidderaadur: Zum Blajstift Croke 1982. Eutrop 4. Jh.n.Chr., n'Abriß von de röm. Geschischd ("Breviarium ab urbe condita"), gihd vom Romulus sajm Duud - Jovian, 364 n.Chr., haubdsäschlisch Krieschssgeschischd. Text: Droysen 1879 (MGH AA 2) unn Santini 1979 (BT). Excerpta Valesiana s. Anoynmus Valesianus Fabius Pictor De Quintus Fabius Pictor woar de irschde römische Geschischdsschrajweä am Enn vom 3. Jh. v.Chr. Eä woar Consul unn Middglied deä Pontifices. Eä hadd, noch uff grieschisch, "Annale" (Jahrbüscheä) veäfassd. Als Quelle hadd'eä de Pontifices ihr Notize genomme, aach grieschische Geschischdsschrajweä, die (wej de Hellanikos von Lesbos) üwweä Rom geschriwwe hawwe, awweä aach mündlisch Üwweälieferung, unn als Fabier hadd'eä aach in ville privade Familljearschive ennajgugge kenne, besonneäs in des von de Fabier. Ville maane, dess de Fabius Pictor die Bedeudung von ihm sajneä Sibbschafd groad fir die Freugeschischd von Rom, was kaans mih nachprüfe konnd, bies üwweädriwwe hadd (vgl. u.a. uff deutsch Bömer 1952; uff ausweärds dann Momigliano 1960, Badian 1966a unn 1976, Horsfall 1976, Frier 1979, Verbrugghe 1980). Festus Rufius 4. Jh.n.Chr., Abriß der röm. Geschichte (von den Anfängen - Regierungsantritt d Valens 364 n.Chr.) Florus L. Annaeus Florus, aus Noaddaffriga, hadd (Flor.) geleäbd unneä de Kajseä Trajan unn Hadrian. Hadd geschriwwe e Kuazzfassung (Epitome) von de Geschischd von de Römeä ihrne Kriesche bis 29 v. Chr. (Auszüschee aus'm Livius,m' Sallust unn'm Caesar). Maßgeblisch Texdausgoab: Malcovati, Rom 1962 (in de zwedd Ufflaach) Lidderaduur: De ANRW-Addiggl vom Bessone 1993 unn de Foaschungüwweäbligg vom Bessone 1994. Frontin De Sextus Iulius Frontinus (so uugefihr 40-103 n.Chr.) woar'n huhe römische Beamde unneä de Flavijeä unn Nerva unn Trajan; römischeä Konsul in de Juhrn 73, 98 unn 100 n.Chr.; Staddhaldeä im Britannische (74-77 n.Chr.); curator aquarum im Juhr 97 n.Chr. Hadd unneä anneärem vejjeä Büscheä Krieschslisde (Strategemata) geschriwwe unn e Buch üwweä die Wasseäweägge von Rom, die Auqaedukte unn so (De aquis urbis Romae). Wischdisch aach fir Millidäär- unn Veäwaldungsgeschischde. Maßgeblische Texdausgaawe: Strategemata: Gundermann Leipzig 1888; Bendz 1963 (midd Üwweäsetzung unn Kommendaar) De aquis urbis Romae: F. Krohn, Leipzig 1922; P. Grimal, Paris 1944 (midd franzeesischeä Üwweäsetzung unn Kommendaar); R. H. Rodgers, Cambridge 2004 (midd englischeä Üwweäsetzung) Lidderaduur: Strategemata: Bendz 1938 De aquis urbis Romae: Peachin 2004 Gellius M' Aulus Gellius soi "Attische Näschde" (noctes Atticae) Maßgeblisch Texdausgoab: Marshall, Oxford 1990 Lidderaduur: S'wischdische Buch vom Holford-Strevens 1988. Heidelberger Epitome (FGH 155) Hekataios von Abdera Lidderaadur: M'Jacoby Felix 1912 sajn RE- Addiggl. Hekataios ca. 500 v.Chr. (Milet), u.a. Genealogien, von Milet von Herodot verwendet, nur kl. Fragmente erhalten Hellenika Oxyrhynchia (Hell.Oxy)E im egybbdische Oxyrhynchos gefunnen grieschisch Geschischd, die wo e Foaddsetzung vom Thukydides woar (anneäsdeä de Canfora 1970, pp. 207ff., awweä deä hadd sisch nedd duaschsetze kenne) unn vlajschd bis zum Antalkidas-Friedn gange iss (des woar 386 v.Chr.). De Ephoros had'dadraus abgeschriwwe; de Ephoros iss veäloan, awweä aus dem hadd widdeä de Diodor abgeschriwwe. Die Üwweäresde sinn des irschde Maa im Juhr 1908 von Grenfell/ Hunt (P.Oxy. V, 1908, Nr. 842) veäöffndlischd woarn. N'hisdoorische Kommendaar stammd von Bruce 1967; e englisch Üwweäsetzung gibbd's von McKechnie/Kern 1988; uff deutsch wischdisch de RE-Addiggl vom Breitenbach 1970. S'stiehd nedd druff, weä's geschriwwe hadd. Mer maand, s'kennd de Theopompos (FGH 115), de Kratippos (FGH 64), de Daimachos von Plataiai (FGH 65) geweäse odeä n'Keäll, wo mer de Noome nedd kenne. Zou dere Fraach gibbd's n'Haffe Büscheä unn Uffsetz; so Üwweäbligg find mer in: als irschdes naddirlisch im Breitenbach 1970 sajm RE-Addiggl; dann bajm Bloch 1940, p. 303ff. unn Griffith 1954a unn Bruce 1967, p. 22ff. unn Koenen 1976, p. 65f. odeä McKechnie/Kern 1988, p. 7ff. Herakleides von Kyme (FGH 689) Hermesianax (FGH 691) Herodian 3.Jh.n.Chr. (Syrien), Geschichte des Kaisertums nach Marcus (180 - 238 n.Chr.) Üwweäsetzunge: Ins franzeesische: D. Roques 1990 (mi'm Kommendaar) Herodot ca. 485 - 425 v.Chr. (Halikarnassos), sei (Her.) Geschischdsweägg (9 Büscheä) reischd vom Trojanische Kriesch bis zum Xerxes seim Grieschelandfeldzuch unn de Schlacht baj Mykale 479 v.Chr.). Fir uus iss'eä de irschde, der wo die Gejjeward aus de Vergangeheid verstejje duud, ohne dess er sisch dadebaj uff so Sache wej "Eäbbsünd" unn ähnlisches behänge duud. Awwä aach bei'm Herodot spille die Göddä odä so ebbes wej e göddlisch Gereschdischkeid ihr Roll. Wann de Peässäkeenisch Xerxes e Brigg üwwä'n Hellespont baue duud , dann iss dess "Hybris" (`blindeä Üwwämuud', soo üwwäsetzd baj Strasburger 1984, s.v. Hybris, p. 186.), dann veäsundischd'ä sisch oo de göddlisch Ordnung unn werd dadefir aach bestroofd. Desdewäje kann'ä de Grieschelandfeldzuch goar nedd gewinne (vgl. Her. VII 35;54; VIII 109.). E zwaasprachisch Ausgaab: Herodot, Historien. Gr. & dt. von J. Felix. 2 Bde. 4. Aufl., München/ Zürich 1988 (n'Üwweäbligg üwweä die Lidderraduur hadd de Marg 1982 sesammegestelld. Von de gans neue Sache iss zum Blajstifd de Erbse 1992 se emfehle). Kommendaar: How/ Wells 1928. Lusdisch, witzisch unn kurijoos: Keller 1978 Hesiod ca. 700 v.Chr. (Kyme, Aeolis), Theogonie (Entstehung der Götter), Erga (Die Werke; Vorschriften für den Bauern) Hieronymos von ca. 350 - 260 v.Chr. (aus Kardia uff'm Kardia Hellespont); irschd m'Eumenes von Kardia, seim (FGH 154) Landsmann, sajn Hetairos, spädeä bajm Antigonos Monophthalmos unn bajm Demetrios Poliorketes. Hadd geschriwwe e Grieschisch Geschischd vom Alexander d.Gr. sajm Duud bis zum Juhr 272 v.Chr. (s'Juhr, wo de Pyrrhos von Epirus gestoarwe iss), waschajnlisch die besd Darstellung von de Diadochegeschischd, awweä nur Bruchstüggeä (besonneäs bajm Diodor) unn e Sesammefassung bajm Photios eähale (FGH 154). Lidderaaduur: Besonneäs die Uffsätz vom Brown 1946 unn vom Rosen 1967 unn s'Moaddsbuch von de Hornblower 1981; uff Deutsch, aald, awweä goud de Reuss 1876 (e Marburjeä Doggdeä- ärwedd!) unn'm Jacoby 1913 sajn RE-Addiggl; vgl. aach zum Lamische Kriesch de Lehmann 1988a. Historia Augusta s. Scriptores Historiae Augustae Homer ca. 8.Jh.v.Chr. (ion.Kl.Asien), Ilias (Hom.) (Adelswelt seiner u. der myken. Zeit), Odyssee (zusätzlich: Beginn d. Kolonisationszeit) N'schiene Sammlband üwweä'n ganse Berajsch von de Homer-Foaschung iss vom Latacz 1991. Horaz . Mi'm volle Noome Quintus Horatius Flaccus (65 (Hor.) - 8 v.Chr.), de Suh von'm neureische Freigelassenne, Offzier in de Ammee von de Caesar-Möeddeä, nach de Niedeälaache middlloos. Duasch sein Freund Vergil iss'ä beim Maecenas (n'wischdischeä Freund unn Roadgäwweä vom Augustus!) unneäkomme, deä wo defiir gesoaschd hadd, dess de Horaz madderrijell widdä uff die Baa komme iss. Sei Gedischd folsche in de äusserre Foamm grieschische Voabildeä. Besonneäs bekannd sinn soi Saddiern ("saturae" oddä aach "sermones" gehaase) unn die "ars poetica". Soi "carmen saeculare" vom Juhr 17 v.Chr., e Uffdraachsawwajd fir'n Augustus, iss midd de wischdischsde Born fir de Augusteer ihr Iddeolloschie. E zwaasproachisch Ausgaab gibbd's aach: Horaz, Sämtliche Werke. Lat. & dt. von H. Färber & W. Schöne. 10. Aufl. Zürich & München 1985 (Zum Wajdeäleäse: Fraenkel 1983 unn Doblhofer 1992, was'n Foaschungsberischd iss. Dadeneeweä spezjell zu de Ode/ "carmina": Syndikus 1989-90; spezjell zou de Saddiern: n'Uffsatz vom Knoche 1960, zwaa Büscheä vom Wimmel aus Mabbuasch - 1960 unn 1962 - unn als Dessert n'Uffsatz vom Buchheit 1968 aus Gejse.). Isokrates (Isokr.) Lidderaduur: Üwweä soi Veähäldnis zou de Philosophe vgl. Eucken 1983. Josephus 37 - ca. 95 n.Chr. De Flavius (Jos.) Josephus woar'n aadelische Judd aus Jerusalem, geborn 37 n.Chr., üwweä sei Muddeä iss dess noch Veäwandtschafd mid'de Hasmonäer. Als'n Offzier bajm Uffstand gejjeä die Römeä debaj, dann in Gefangeschafd unn dann m'Flavius Vespasianus sein Freigelassenne, desdewäje hald de Noome Flavius Josephus. Hadd sisch dann aach als Geschischdsschrajweä imgedoo: Üwweä den Kriesch, wo eä selweä debaj woar, die zajdgeschischdlisch Monnograffie "Bellum Iudaicum" (De Jüdische Kriesch. Deutsch Üwweäsetzung: Geschichte des Judäischen Krieges. A. d. Griech. von H. Clementz. Neu bearb. von H. Kreißig. (Reclams Univ.-Bibl. 359.). 5 Aufl., Leipzig 1990. S'gibbd's aach zwaasproachisch: De bello Iudaico. Gr. & dt. von O. Michel & O. Bauernfeind. 3 Bde. München 1963 - 1982). Unn dann aach noch die "Antiquitates Judaicae" (De Judde ihr Aldeädüümeä), genauso wischdisch fir de Judde unn'm mosaischee Glauwe soi Geschischd wej fir die Eäfoaschung vom Hellenismus. Weä's Englische nedd nua babbele, sonneän aach leäse kann, hadd's goud, deä kann die Loeb- Üwweäsetzung benutze (H.S.J. Thackeray unn annerre, 1925 - 1965). Besooneäs üwweä'n Geschischdsschrajweä Josephus immeä noch sei Geld weäd: Laqueur 1920 (neeweä Thackeray 1929 unn Lindner 1972). Biblijograffije gibbd's aach, zum Blajstift: Josephus. A supplementary bibliography, New York 1986. Üwweä'm Josephus soi Borne: Hoelscher 1904. Justin s. unter: Pompeius Trogus Juvenal Des woar n'römische Satirikeä aus de Zajd von (Juv.) de flavische Kajseä. Als Texdausgaawe kam'mer die vom U. Knoche (München 1950) unn die vom W.V. Clausen (Oxford 1959) emfeähle; de neusde Kommendaar is vom E. Courtney (1980). Wischdisch is's Buch vom Adamietz 1972 aus Mabbuasch. Kallias Aus Syrakus unn_n Zajdgenosse vom berühmde (FGH 564) Agathokles, fir dem soi Sach eä geschriwwe hadd. Kallimachos N'hellenisdische Dischdeä, nedd alles eähaale, (Kallim.) wischdisch fir die Relischjoonsgeschischd. Die maßgeblisch Texdausgab iss vom R. Pfeiffer (1953), unn e zwaasproachisch Ausgab gibbd's vom E. Howald unn E. Staiger (1955). Kallisthenes 2. Hälfte des 4. Jh.v.Chr. (Olynth), Neffe (FGH 124) des Aristoteles, Griechische Geschichte (Antalkides-Friede (387 v.Chr.) - Anf. Hl. Krieg 356 v.Chr.), Taten Alexanders d.Gr., alles bis auf einige Reste verloren Lidderaduur: Uff Deutsch de klaane Uffsatz von Plizia 1972, awweä besonneäs s'iddaljenische Buch von Prandi 1985, de Uffsatz von Golan 1988 unn uff Deutsch Meißner 1992b, bes. p. 395ff. . Kallixeinos (FGH 627) Kedrenos Byzantineä aus'm 11./12. Jhd. n.Chr.; hadd e (Kedren.) Weldchronigg geschriwwe, die bis ins Juhr 1057 n.Chr. gih duud. Text: Bekker 1838 (CSHB 39); PG 121.122. Kleitarch ca. 300 v.Chr., (stammd aus'm Klaasijaddische, (FGH 137) vlajschd Kolophon, iss dann unneä'm Ptolemaios I. Soter nach Alexandria gezooche); als studierdeä Philosoph hadd'eä broav im Grieschische gesesse, wej de Alexander duasch Asije gerauschd iss wej'n D-Zuch; hadd als irschdeä e vollstännisch Geschischd vom Alexander d.Gr. geschriwwe in mih wej zwelf Büscheä; mid'de Wuhredd hadd's de Kleitarch nedd so gehabbd, mih mid'de Spannung; villes, was'eä üwweä'n Alexander geschriwwe hadd, iss romaanhafd; schonn in de Andigge hadd'eä kaan goure Ruf gehabbd; Bruchstügge eähaale; woar'n wischdische Born fir Diodor, Trogus, Curtius unn Plutarch. Lidderaduur: Fir's allgemajne de RE-Addiggl vom Jacoby 1921 unn de englische Uffsatz vom Brown 1950 unn's iddaljenische Buch von de Prandi 1996, zou de Leäwnszajd de Uffsatz vom Badian 1965a unn Schachermeyr 1970, p. 211ff. (anneäsdeä Levi 1977a, p. 84.92.99 et pass., deä wo maand, de Kleitarch wier'n Zajdgenosse vom Ptolemaios II. geweäse). Krateros (FGH 342) Kratippos Nach'm Dionysios von Halikarnassos had' de (FGH 64) Kratippos glajschzajdisch mi'm Thukydides geleäbd unn hadd'm Thukydides soi Geschischdsweägg foaddgesetzd. Vill iss nedd eähaale, awweä ville haale de Kratippos fir de Schrajweä von de "Hellenika Oxyrhynchia" (dadezou de englische Uffsatz vom Walker 1908). Ktesias ca. 400 v Chr. (von Knidos), Lajbddoggdeä am (FGH 688) peässische Hof. Weägge: Peässisch Geschischd (bis 398 v.Chr.), e Indisch Geschischd (aach gejjeän Herodot), Periplous ("Rundfoahrd" e scheograafisch Weägg), nur e poar Fragmende sinn eärhaale (zou'm Ktesias soi Leäwens- geschischd s. Brown 1978). Laktanz ca. 300 n.Chr. (Nordafrika), christl (Lact.) Schriftsteller, Divinae Institutiones(Religionslehre), De mortibus persecutorum (Gesch. d. Christenverfolger) Livius 59 v.Chr. - 17 n.Chr. (Patavium), Römische (Liv.) Gesch. in 142 Büchern (753 - 9 v.Chr.), er- halten sind die Bücher 1 - 10 (- 293 v.Chr.), 21 - 45 (21 - 167 v.Chr.), Teil von Buch 96 (benutzte u.a. Fabius Pictor und Polybius), Kaiserzeitliche Auszüge aus Livius = Periochae (oder Epitome) Maßgeblische Texdausgaawe: Oxford Classical Texts: Vol. 1: Books 1-5, ed. R.M. Ogilvie, 1974. Vol. 2: Books 6-10, edd. C.F. Walters/ R.S. Conway, 1919. Vol. 3: Books 21-25, edd. C.F. Walters/ R.S. Conway, 1929. Vol. 4: Books 26-30, edd. S.K. Johnson/ R.S. Conway, 1935. Vol. 5: Books 31-35, ed. A.H. McDonald, 1965. Vol. 6: Books 36-40, ed. P.G. Walsh, 1999. B.G. Teubner: Libri 1-10, 31-45, edd. W. Weissenborn, M. Müller & W. Heraeus, Leipzig 1887-1908. Libri 21-25, ed. T.A. Dorey, Leipzig 1971-76. Libri 26-27, ed. P.G. Walsh, 2. Aufl., Leipzig 1989. Libri 28-30, ed. P.G. Walsh, Leipzig 1986. Libri 31-40, ed. J. Briscoe, Stuttgart, 1991. Libri 41-45, ed. J. Briscoe, Stuttgart 1986. Kommendaarn: Fir'n ganse Livius: Weissenborn/ Müller (2. Aufl., Berlin, 1880). Büscheä 1-5: Ogilvie 1965. Buch 6: Kraus 1994. Büscheä 31-37: Briscoe 1973, Briscoe 1981 Üwweäsetzunge: Englisch: Bücheä 31-40: Yardley 2000 Lidderaduur: Foaschungsüwweäbligge: Besonneäs die Üwweäbligge vom Burck 1967 unn vom Walsh 1967, dann de gruhse Sammlband zum Burck sajm achzischsde Gebuaddsdaach (FS Burck 1983); dadeneeweä die Bibliograffije vom Viparelli 1974, Kissel 1982 unn Phillips 1982. Sonsd wischdisch allgemajn Lidderaduur: Soltau 1897 (deutsch), Taine 1910 (franzeesisch), Bornecque 1933 (franzeesisch), Hellmann 1939 (deutsch), Catin 1944 (franzeesisch), Walsh 1963 (englisch), Wille 1973 (deutsch), Luce 1977 (englisch), Lipovsky 1984 (englisch), Burck 1992 (deutsch), Schuller 1993 (Sammlband), Jaeger 1997 (englisch) Üwweä dej Büscheä, die wo veäloangange sinn, unn üwweä die Perioche: Neeweärm Foaschungsüwweäbligg vom Bessone 1982 kam'mer floschndes noch leäse: De Uffsatz vom Klotz 1936 (deutsch), de Uffsatz von de Begbie 1967 (englisch), de Uffsatz vom Stadter 1972 (englisch), s'Buch vom Wille 1973 unn die Doggdeäeärwedd vom Bingham 1978 (englisch). Wördeäbüscheä: Schäfer/ Ernesti 1804. Konkordanz: Packard 1968 Lucilius N'biesoadische Saddiereschrajweä, lajdeä nix vollstännisch eähaale, was hald oasch inderessand fir uus geweäse wier, wajl de Lucilius aach in de Pollidigg saj bies Maul nedd gehaale hadd. Als Texdausgaawe kam'mer die vom F. Marx (Leipzig 1904/5) unn W. Kränkel (Berlin/ Leyden 1970) nomme odeä de Warmington 1935 (zwaasproachisch laddajnisch-englisch) odeä, wem'mer mih franzeesisch kann als nua Schesslong, die vom Charpin (Paris 1978). Wem'mer noch mih wisse will, dann Christes 1971 unn 1972 (uff deutsch) unn des Buch vom Fiske 1920 (uff englisch). Lukrez T. Lucretius Carus mi'm volle Noome, Dischdeä, Epos "Üwweä die Nadduur deä Dinge" (De rerum natura) Maßgeblisch Texdausgoab: Bailey, Oxford 1963. Lysias Texdausgaawe: C. Hude, Oxford 1912 unn Th. Thalheim, Leipzig 1913 Von de Redd gejjeä Eratosthenes gibbd's e zwaasproachisch Ausgoab, grieschisch unn iddaljenisch vom G. Avezzù, 1991. Üwweäsetzunge: Englisch: Todd 2000 Macrobius Zwische 400 unn 450 n.Chr.; had'die "Saturnalia" (Macrob.) geschriwwe. Text: Willis 1963 (BT) unn Bornecque/ Richard 1937 (CB). Üwweäsetzung: Englisch: Davies 1969. Malalas Ioannes (Johannes) Malalas (ca. 491-578 n.Chr.); hadd'e Weldchronigg bis zum Juhr 563 n.Chr. geschriwwe. Text: Dindorf 1831 (CSHB) unn PG 97,65-717. Üwweäsetzung: Englisch: Jeffreys u.a. 1986. Manetho De Manetho von Sebennytos woar'n Egybbdeä, deä (FGH 609) wo m'Ptolemaios I. Soter als rellischjöseä Beroadeä gediend hadd unn spädeä e Geschischd üwweä's aale Egybbde uff Grieschisch geschriwwe hadd (Pros. Ptol. VI 14614. 16934). Marsyas Makedone aus Pellas, n'Schoulkammeroad vom (FGH 135) Alexander d.Gr. aus'm Pagekorps unn m' Antigonos Monophthalmos sajn Broureä; hadd e Weägg "Üwweä'm Alexander soi Eäziehung" geschriwwe (was de Haubdborn woar fir'n Plut. Alex. 4,8-8,2) unn e "Geschischd von Makedonije" von de Oofäng bis zum Philipp II. in zejje Büscheä, was de Born woar fir Trog. Prol. 7 unn Curt., wo eä üwweä die `mores Macedonum' schrajwe duud, unn dann noch e Alexandergeschischd in fünf Büscheä bis zum Juhr 331 v.Chr., was nedd feäddisch woarn iss. Lidderaduur: De Uffsatz vom Heckel 1980a. Martial Maßgeblisch Texdausgoab: Shackleton Bailey, Stuttgart 1990. Memnon von Lidderaduur unneä anneärrem Laqueur 1927, Sp. Herakleia (FGH 434) 1098ff. unn die Doggdeäeäwedd vom Janke 1963 Menander Addeen (342/1-290 v.Chr.) Kommendaar: Gomme/ Sandbach 1973. Lidderaduur: De Sammelband Turner 1970. Nachwiaggung in Rom: S'Buch vom Handley 1968 odeä die Uffsetz von Fantham 1984 unn Thomas 1984. Menander Rhetor Maßgeblisch Ausgoab: D.A. Russell/ N.G. Wilson 1981. Menekles von Barka (FGH 270) Metrodoros (FGH 184) Myron (FGH 106) Cornelius Nepos ca. 100 - 25 v.Chr. (Oberitalien), ( Nep.) Biographien (de viris illustribus), erhalten: Cato, Atticus Maßgeblisch Texdausgaob: Marshall, Leipzig 1985. Lidderaduur: S'Buch vom Geiger 1985. Nikolaos von seit ca. 4 v.Chr. in Rom, Weltgeschichte in Damaskus 144 Büchern (- 4 v.Chr.), Biographie des Augustus, von beiden Werken nur Fragmente erhalten Lidderaadur: Fange mer oo mid'de aald Doggdeäeärwedd vom Witte 1900 (wajl se uff Laddajn iss!), dann m'Laqueur 1936 sajn RE- Addiggl unn's englische Buch vom Wacholder 1962. Nymphis Dadezou m'Laqueur 1937 sajn RE-Addiggl unn de (FGH 432) Iddaljeneä Desideri 1967. Onesikritos FGH 134 Lidderaadur: S'Buch vom Brown 1949. Orosius Paulus Orosius mi'm volle Name; 5. Jh.n.Chr. (Portugal), christl. Abriß der (Oros.) Weltgeschichte (Historiae adversus paganos), Periodisierung der Geschichte nach dem Buch Daniel Text: Zangemeister 1882 (CSEL 5). Üwweäsetzung: Deutsch: Lippold/ Andresen 1985/86 (BAW). Ovid P. Ovidius Naso. (Ov.) Oiführung: Mack 1988. Panaitios aus Rhodos (ca. 180-100 v.Chr.); hadd in Addeen studierd, woar dann in Rom (Scipione-Krajs), unn woar dann in Addeen de Scheff von de stoisch Philosopheschoul. Gild als de Begründeä von de middleä Stoa. M'Panaitios sajn Stoizismus woar vill Leäwnsnejjeä als wej in de elleä Stoa. Desdewäje aach m'Panaitios sajn Eäfolsch in Rom. Die Stoa iss die Lajb- unn Mawwe-Philosophie von de römische Oadlische woarn. Vom Panaitios sajne Schrifde sinn nua Bruchstüggeä eähaale, awweä im Cicero sajm Buch "De officiis" steggd oasch vill vom Panaitios drin (dadezou uff Deutsch de Pohlenz 1934 unn de Bringmann 1971, p. 229ff.268ff., unn uff franzeesisch Straaten 1946, p. 276ff.). Lidderaduur: Straaten1946. Üwweäsetzung ins Deutsche: Nestle 1923, II 77ff. (awweä nua e Auswahl) Panegyrici Panegyrici Latini, 11 Verfasser von Lobreden (Paneg.) auf römische Kaiser des 4. Jh. Text: Gaalletier 1945-55 (CB) unn Mynors 1964 (OCT). Pausanias Zweddes Jahrhunneärd n.Chr. aus'm Kla- (Paus.) asijaddische; iss duasch Griescheland gerajsd unn hadd dadrüwweä n'Rajseberischd veäfassd, Periegesis (so um 180 n.Chr. errimm), die "Beschrajwung von Griescheland" in zejje Büscheä. Eä hadd nedd nua beschriwwe, was'eä gesejje hadd (Kunsdweägge unn so), sonneärn da sinn aach hisdorische unn kulduurgeschischdlische unn sonsd noch so Eäkleärunge droi, desdewäje iss de Pausanias fir jedn, deä sisch mid'de grieschisch-römisch Andigge beschäfdische duud, oasch wischdisch, nedd nua fir die Aschäolooche. Text: Hitzig/ Blümner 6 Bde., 1896-1910 (midd Kommendaar) Üwweäsetzung ins Deutsche: E. Meyer (hrsg. von F. Eckstein), 3 Bde. 1954. Lidderaduur: De RE-Addiggl von Regenbogen 1956. - Pausanias als hisdorische Born: Segre 19277a unn 1928 unn Bearzot 1992. Sonsd wischdische Büscheä: Pausanias üwweä Korinth vom Roux 1958. Periochae s. unter: Livius Persius Mi'm volle Noome Aulus Persius Flaccus. Die besd Texdausgab is die vom W.V. Clausen, Oxford 1959, de neusde Kommendaar is vom D. Bo (Torino 1969), deutsch Üwweäsetzung mi'm Kommendaar vom W. Kißl, Heidelberg 1990 (Wissenschaftliche Kommentare zu griechischen & lateinischen Schriftstellern); zua Oifihrung kam'mer de Erdle 1968 (des is uff deutsch) unn de Bramble 1974 (unn des is uff englisch) leäse. Unn wem des nedd lange duud, deä kann sisch noch die Foaschungsberichte vom d'Agostino 1958 unn 1963 ennajduu. Petron Maßgeblisch Texdausgoab: die laddajnisch-franseesisch vom Ernout, Paris 1950. Pherekydes De Pherekydes von Addeen woar'n Mythograph unn (FGH 105) aaneä von de ellsde grieschische Prosa-Schrifd- stelleä. Lidderaduur: Dräger 1995. Philinos (FGH 174) De Philinos von Agrigent konnd die Römeä nedd lajde, wajl se im Irschde Punische Kriesch Agrigent geplündeärd hadde (Pol. I 14,1-3; 19,15). Bekämfd vom Fabius Pictor, als Born benutzd vom Polybios. Philistos Aus Syrakus. Woar Pollidiggeä unn hadd unneä (FGH 556) de Tyranne Dionysios I. unn sajm Suh gediend. Hadd sisch 357 selweä imgebroochd. Hadd e Geschischd von Sizilje geschriwwe, waschajnlisch in drajzeh Büscheä. Woar als Geschischdsschrajweä huuch oogesejje, woar_n Born fir_n Ephoros unn_n Timaios (s.d.). Nua Bruchstüggscheä sinn üwweäliefeärd. An Büscheä unn Uffsetz gibbd_s hald n_Pearson 1987 odeä die Sordi 1990. Philo 1. Hälfte d. 1.Jh.n.Chr. (Alexandria), jüd. hellenist. Religionsphilos., 39/40 n.Chr. mit jüd. Gesandtschaft nach Rom: Legatio ad Gaium (Caligula) Philochoros Addeeneä, hadd geleäbd am Eänn vom viadde (FGH 238) Jahrhunneeärd unn e Geschischd von de Stadd Addeen geschriwwe. Phlegon von Tralles Woar n'Frajgeloassenne vom Kajseä Hadrian. Am (FGH 257/257a) besde eähaale iss die Geschischd "Üwweä wun- neälische Begäwwehajde unn Leud, die wo asbachuraald woarn sinn". Phrynichos Tragischeä Dischdeä aus Addeen, e bissi elleä als wej de Aischylos. Nua e poar Bruchstüggscheä sinn eähaale. Eä hadd mythologische Tragödije gedischd wej de Aischylos, awweä aach uff zajdgenössische Stoffe gesetzd. Fir soi Stügg üwweä de Fall von Milet im Ionische Uffstand (Milêtou hálôsis) iss'eä sogoar bestroafd woarn. Wej'eä dann Anno 477/6 v.Chr. de Siesch von Salamis in sajne "Phoenissae" uff die Büh gebroochd hadd, hadd'eä dann gewonne. Texdausgoab: TGF. Zou aanselne Stügge: Milêtou hálôsis: Badian 1996. Phylarch Hadd geleäbd im 3. Jh. v. Chr. (vlajschd in (FGH 81) Addeen), e Grieschisch Geschischd vom Pyrrhos sajm Duud (272 v. Ch.) - 220/19 v. Chr, m' Kleomenes III. von Spadda sajm Duud. De Poly- bios (II 56-63) hadd'n geleäse, awweä nedd lajde kenne. Von de 28 Büscheä sinn nua Auszüüsch eähaale, zum Blajstifd bajm Plutarch (Pyrrhos, Agis, Kleomenes) und bajm Athenaios (dej Bruchstüggeä sinn gesammld bajm Jacoby, FGH 81). Soo so'n rischdische Veäbabbde gewäse soi: Gejjeä soi ajenn hellenistisch Zajd midd ihrm ganse Luxus unn ihrne Keenische. Soi besonneärre Lieblinge woar Spadda unn da die Keenische Agis IV. unn Kleomenes III. Lidderaduur: Besonneäs Africa 1961 unn aach de Uffsatz vom Gabba 1957; uff Deutsch naddirlisch m'Kroymann 1956 sajn RE-Addiggl. Pindar (Pind.) Plautus T. Maccius Plautus (ca. 250-186 v.Chr.): hadd (Plaut.) Lusdspille uff Laddajnisch geschriwwe. Ausgaawe: Vom Plautus gibbd's vill baj Reclam, aach e poar Stügge zwaaspoachisch Laddajnisch- Deutsch (u.a. de Amphitruo unn de Miles Gloriosus). Maßgeblisch Texdausgoab: Lindsay, Oxford 1989. Lidderaadur: Besonneäs die Foaschungs- berrischde vom Gaiser 1972, Hughes 1975, Fogazza 1976 unn'm Segal 1981. Dadezou vlajschd noch die Büscheä vom Fraenkel 1922 unn de Segal 1968. Oasch wischdisch de WdF- Band vom Lefèvre 1973. Zou aanselne Komödje: Menaechmi: Stärk 1989. Plinius d.Ä. Maßgeblisch Texdausgoab: die laddajnisch-franseesisch vom Ernout, Paris 1962. Lidderaduur: Wann de Plinius soi Riesnweägg "Naturales Historiae" geschriwwe hadd, dadezou de Uffsatz vom Baldwin 1995. Plinius d. J. 62- 114 n. Ch. ( Comum, (Plin.) Oberitalien),Statthalter der Provinz Bithynien, u. a. Briefe an Trajan; (Behandlung der Christen im Reich); Panegyricus auf Kaiser Trajan Maßgeblische Texdausgaawe: Fir die Briefe (epistulae) Mynors, Oxford 1988; unn fir'n Panegyricus muß mer nachgugge in de Sammlung von dene Lobredde (XII panegyrici Latini), errausgäwwe vom sälwe Mynors, Oxford 1964. N'hisdoorische Kommendaar zou de epistulae iss vom Sherwin-White 1966. Plutarch ca. 64 - 120 n. Chr. (Chaironeia, Böotien), (Plut.) neben moral.-philos. Schriften: 23 biographische Vergleiche, 4 Einzelbiographien N'schiene Sammlband midd wischdische Uffsetz (oogefange midd Wilamowitz-Moellendorf) hadd Scardigli 1995 sesammegebasdld. Kommendaarn zou de Leäwensbeschrajwunge: - Aan zum Alexander d.Gr. gibbd's vom Hamiltton 1969. - Aan zum Marcus Antonius Triumvir gibbd's vvon de Scuderi 1984. Pollio s. Asinius Polyainos Lidderaduur: De Melber 1885. Polybios ca. 200 - 120 v. Chr. (Megalopolis im Arkadische), (Polyb.) mi'm Scipio Aemilianus voa Karthago unn aach baj de Belaacherung von Numantia debaj, Weldgeschischd in 40 Büscheä (dess iss die Foaddsetzung zum Timaios von Tauromenion seim Weägg), behannld die Juhrn 264 - 220 v. Chr.; Buch 1 - 5 gans eähaale, vom Resd n'gruhsee Daal, awweä nedd genungg, s'Buch 6 iss zuo de Römeä ihrne Veäfassung Maßgeblisch Texdausgoab: T. Büttner-Wobst, Leipzig 1889-1914 (B.G. Teubner, ND Stuttgart 1964-1967) Foaschungsüwweäbligg hawwe Musti 1972 unn Stiewe/ Holzberg 1982 sesammegebasdld). Sonsd wischdisch Lidderaduur: Mi'm Polybios soi Glaubwürdischkajd hadd sisch de Lehmann 1967 beschäfdischd. Üwweä die Oard, wej'eä anneärre Geschischdsschrajweä schlääschdgemachd hadd, de Meister 1975. Pompeius Trogus s. unter Trogus Porphyrios (FGH 260) Poseidonios ca. 135 - 150 v.Chr. (Apameia) Historiker, (FGH 87) Naturforscher u. Philosoph, Geschichtswerk in 52 Büchern (Forts. zu Polybios), aus den Büchern zu den Jahren 144 - 85 v. Chr. sind einige Bruchstücke erhalten Wischdische Büscheä: Laffranque 1965 unn Malitz 1983. Üwweä die Benutzung vom Poseidonios bajm Strabo: Morr 1928 unn Munz 1928 unn Aly 1957. Prokop De wischdischsde Born fir die Zajd vom Kajseä Justinian unn ihm sajne Theodora; dadezou Cameron 1985 unn Kaldellis 2004. Üwweä'm Prokop sajm besonneärre Veähäldnis zou de Kajserin Theodora vgl. Beck 1986. Ptolemaios Lagou König von Ägypten 323 - 285 v. Chr., (FGH 138) General Alexanders d. Gr., Geschichte Alexanders d. Gr. (von Arrian verwandt), geringe Fragmente erhalten Lidderaduur: Besonneäs de Kornemann 1935. De rebus bellicisS Maßgeblisch Texdausgoab: Giardina, Fondazione Lorenzo Valla 1989. Rhianos (FGH 265) Sallust 86 - 34 v. Chr.(Amiternum, Sabinerland), (Sall.) Werke: Die Verschwörung des Catilina (63 v. Chr.), der Jugurthinische Krieg (111 - 106 v. Chr.) sind ganz erhalten, von den Historien ( die sicher die Zeit 78 - 73 v.Chr. umfaßten) nur einige Fragmente; zwei politische Sendschreiben an Caesar ( Epistulae Ad Caesarem), hier Verfasserschaft umstritten Lidderraduur: Syme 1975. Satyros (von Kallatis am Pontos, spädeä umgezooche (FHG III 159-166) nach Egybbde) Peripatetischeä Philosoph unn Geschischdsschrajweä, hadd geleäbd so um 150 v.Chr. errum; hadd Leäwnsbeschrajwunge von berühmde Leud veäfassd, midd vill Klatsch unn Tratsch unn so; a grisseä Bruchstügg aus de Leäwnsbeschrajwung vom Dischdeä Euripides iss uff'm Papyrus gefunne woarn (P. Oxy. 1176); unn sischeä woar'eä n'Born fir'n Athenaios unn'n Diogenes Laertios. Lidderaduur: Leo 1901, p. 118ff. unn Dihle 1956, p. 104ff. Scriptores Historiae Augustae Geschriwwe ca. so am Enn vom 4. Jh. (HA) (umstridde), Leäwensbeschrajwunge von römische Kaiseä, vom (SHA) Hadrian bis zum Carus (Anno 117 - 284 n. Chr.), de Abschnidd zou de Juhrn 244 bis 253 n. Chr. iss veälorn. Die HA stammd von sechs waschajnlisch figgdive Veäfasser. Weä se wirglisch verbroche hadd, ob_s anneä odeä zwaa odeä mih woarn, wisse mer nedd (vgl. die am Komjudeä gemachde Unneäsuchunge vom Marriott 1979 - aan Veäfasseä - unn Meißner 1992 - weenischsdns zwaa Veäfasseä). Die besd Texdausgab iss vom Hohl_e Ernst, üwweäawwajd vom W. Seyfarth unn C. Samberger (Leipzig 1965). N'Kommendaar zum ganse gibbd's nedd, awweä zou aanselne Leäwensbeschrajwunge: Zou deä üwweä'n Hadrian s. Benario 1980 unn zum Maximinus Thrax unn sajm Suh de Lippold 1991. So die maßgeblisch Büscheä unn Uffsetz, da iss besonneäs s'Historia-Augusta Colloquium in Bonn, wo mer sisch reschlmäsisch dreffe duud. Aach sonsd gibbd_s noch n_ganse Haffe, besonneäs de Straub 1963, Syme 1968, Chastagnol 1970, Syme 1971, Syme 1972 unn Honoré 1987 (bis uff'n Straub alles uff ausweärds). Seneca d.Ä. L. Annaeus Seneca Maior. Maßgeblisch Texdausgoab: Hakanson, Leipzig 1989. Seneca d.J. 4 v. Chr. - 65 n. Chr. (Cordoba),Erzieher ) (Sen.) Neros, Tragödien Ps. Seneca "Octavia" (behandelt die Verstoßung der Octavia durch Nero), Apocolocynthosis ("Verkürbissung des Kaisers Claudius"),ethische Schriften, Trostschriften (Consolatio Ad Polybium), Briefe Lidderaduur: De ANRW-Addiggl vom Abel 1985. Silenos Aus Kaleakte, grieschischeä Geschischdsschrajweä (FGH 175) üwweä'n Zwedde Punische Kriesch, karthagerfreundlisch. Lidderaadur: Walbank 1968, p. 486f.; was vom Silenos bajm Diodor droistegge duud, dadezou Manni 1957-58. Silius Italicus Punica: Kommendaar von Spaltenstein 1986. Simonides 556 - 468 v. Chr. (Keos), Siegeslieder ( Epinikia), Klagelieder ( Preislied für die Thermopylenkämpfer, alles nur fragmentarisch erhalten Solon ca. 640 - 560 v. Chr. ( Athen), legt seine politischen Ansichten in eleg., iamb., trochäischen Versen dar ( eine Elegie mahnt zur Wiedereroberung von Salamis) Sophainetos Von Stimphalos, woar'n Zajdgenosse vom Xenophon (FGH 109) von Athen. Hadd aach e Geschischd üwweä die Zehndausnd geschriwwe. Nix eähaale, awweä m'Xenophon woar'eä nedd goud. Iss vom Ephoros als Born benutzd woarn. Sosylos Sosylos von Spadda, grieschischeä Geschischds- (FGH 176) schrajweä üwweä'n Zwedde Punische Kriesch, karthagerfreundlisch, wajl'eä woar m'Hannibal sajn Grieschischleähreä (Pol. III 20,5; Nep. Hann. 13,3). Sozomenos 1. Hälfte des 5. Jh. n. Chr. (Gaza), Griech. Kirchengeschichte (324 - 425 n. Chr.); (425 n. Chr. verloren) Strabo ca. 63 v. Chr. - 19 n. Chr. (Amaseia, Pontus), Geographie in 17 Büchern (darin u. a. Fülle von historischen Einzelschriften), Gesch. Werk fast ganz verloren ( Forts. zu Polybios) Lidderaadur: De RE-Addiggl vom Honigmann 1931; dann z.B. de Dubois 1891 (uff franzeesisch) odeä Aly 1957. Oiführunge: Dueck 2000 (uff englisch) Strattis (Olynth) (FGH 118) Hadd e Weägg "Üwweä'm Alexander soi Ephemeride" in fünf Büscheä geschriwwe, was waschajnlisch e Epitome (e Reader's Digest-Fassung) von de Ephemeride woar. Kaum ebbes eähaale. Suda E bies sesammegestobbld byzantinisch Lexiggon aus'm Zehnde Jahrhununneärd n.Chr. In de aanselne Addiggl weärn Wöddeä eäkleärd wej in'm Dudn, awweä aach Peässoone unn Oaddschafde unn so ebbes wej in'm Konweäszjoonslexiggon, m'Brockhaus odeä so. Des, was in dene Addiggl droistih duud, iss ofd zimmlisch veäweärrde Kroom, awweä ofd aach de aansische Born fir die aa odeä anneä Oogelejjnhajd. Maßgeblisch Texdausgab: A. Adler, Leipzig 1928/38 (ND Stuttgart 1967/71). Sueton ca. 75 - 150 n. Chr., ab epistulis unter Hadrian; ganz erhalten: De vita Caesarum ( Caesar - Domitian), aus dem Werk De viris illustribus nur Terenz, Horaz z.T. erhalten Lidderaduurüwweäbligg: Benediktson 1993. Sesammefassunge/ Üwweäbligge: Wallace-Hadrill 1983, Baldwin 1983, Lounsbury 1987. Kommendaarn zou de aanselne Leäwnsbeschrajwunge: Üwweä die vom Kajseä Gaius Caligula: Hurley 1993 unn Wardle 1994. Üwweä die vom Kajseä Claudius: Hurley 2001. Üwweä die vom Kajseä Nero: Bradley 1978. Suidas s. Suda Symmachus Q. Aurelius Symmachus Maßgeblisch Texdausgab: O. Seeck 1883 (MGH AA 6,1). Konkordanz: Lomanto 1983. Zou de aanselne Weägge: - Briefe: 4. Buch: A. Marcone 1987 5. Buch: Rivolta Tiberga 1992 6. Buch: A. Marcone 1983 9. Buch: S. Roda 1981 - Relationes: D. Vera 1981. Synkellos Georgios Synkellos, kuazz nach'm Juhr 810 n.Chr. (Synkell.) gestoarwe; hadd'e Weldgeschischd bis zum Diokletian geschriwwe (also bis zum Juhr 284). Text: Dindorf 1828 (CSHB) unn Mosshammer 1984 (BT). Tacitus ca. 55 - 166/20 n. Chr. ( 96 n. Chr. Konsul), Werke: Leben des Agricola, Dialogus de Oratoribus, Germania, Historien (69 - 96 n. Chr., nur 69/70 n. Chr. erhalten), Annalen (14 - 68 n. Chr.);davon erhalten: Buch 1 -6 (14 - 37 n. Chr.), 11 -16 (47 - 66 n. Chr.) mit einigen Lücken Maßgeblische Texdausgaawe: Fir die Annale: Buch 1-6 von Borszák/ Wellesley, Stuttgart & Leipzig 1992; Buch 11-16 von Wellesley, Leipzig 1986. Oiführunge: Schmal 2005. Lidderraduur: Besonneäs de Syme 1958. Kommendaarn zou de Annales: Walker 1960; Ginsburg 1981; Sinclair 1995. Tiberius in de Annales: Miller 1968 unn Wharton 1997. Zou aanselne Büscheä: Zou de Büscheä V unn VI: Martin 2001. Terenz vgl. aach zou Plautus. (Ter.) P. Terentius Afer Maßgeblisch Texdausgoab: Lindsay/ Kauer, Oxford 1958. Themistios (Themist.) Theokrit: Kommendaarn vom Gow 1965 unn (nedd vollstännisch) (Theocr.) vom Dover 1971. Theopomp In de zwedd Hälfd vom 4. Jh. v. Chr.(von Chios), (FGH 115) Weägge: Die Geschischd Philipps II., "Philippika" in 58 Büscheä (359 - 336 v. Chr.), e grieschisch Geschischd, "Hellenika" in 12 Büscheä (- 394 v. Chr., e Foaddsetzung zum Thukydides seim Weägg) unn noch klennerre Sache; s'sinn awweä nua Bruchstüggeä unn Auszüüch eähaale. De Theopomp woar n'gans gruhse Demmogroadefresseä. Lidderaaduur: M'Laqueur 1934 sein RE-Uffsatz unn Momigliano 1931 unn Fritz 1941 unn Connor 1968 unn Shrimpton 1993 unn Flower 1994. Spezijelleä sinn m'Momigliano 1935 sajn Uffsatz üwweä'n Theopomp unn de Ephoros, de Ferretto 1984 ihr Buch üwweä n'Exkurs im zehnde Buch von de Philippika, wo Addeen unn soi Demagoge e Riesnsigarr veäbassd bekomme, unn'n Uffsatz vom Develin 1985 dadrüwweä, wej de Pompeius Trogus vom Theopomp abgeschriwwe hadd. Thukydides ca. 460 -ca. 400 v. Chr. (Athen), Griech. (Thuk.) Geschichte in 8 Büchern ( unvollendet: 431 - 411 v. Chr.), Buch 1 (Archäologie ) gibt einen Rückblick auf die Kriege in Griechenland bis 431 v. Chr. E Leäwnsbeschrajwung stammt vom Taeger 1925. N'Kommendaar zou de irschde fünf Büscheä gibbd's von Gomme/ Andrewes/ Dover 1945. Timagenes Hadd geschriwwe e Buch "Üwweä die Keenische"; (FGH 88) dadrin iss's waschajnlisch um die hellenistische Keenische unn ihr Keenischrajsche gange. Lidderaadur: Immeä noch goud m'Laqueur 1936a sajn RE-Addiggl, unn vlajschd noch de Gutschmid 1882. Timaios Mitte 4. Jh. - Mitte 3. Jh. v. Chr. (FGH 566) (Tauromenion), Sikelika, Geschichte des griech. Westens in 38 Büchern ( von den Anfängen bis 289 v. Chr., des Juhr, wo de Keenisch Agathokles von Syrakus gestoarwe iss) unn dann noch e Buch, des wo "M'Pyrrhos soi Kriesche" gehaase hadd unn bis Anno 264 v.Chr. gange iss, Berücksichtigung Roms , nur Bruchstücke erhalten (voallembaj Diodor, Polybios, Plutarch) Lidderaadur: Besonneäs m'Laqueur 1936b sajn RE-Addiggl (dadezou widdeärum de Pearson 1984); n'Foaschungsüwweäbligg gibbd de englischsproachische Uffsatz vom Meister 1989; unn'm Brown 1958 unn m_Pearson 1987 ihr englischsproachishe Büscheä unn's iddaljenische Buch vom Vattuone 1991 unn uff Deutsch vlajschd noch die ennspreschnde Kabbidl aus Meister 1975 unn de Walbank 1992. Zou de Leäwnsgeschischd s. aach noch de Meister 1970. Üwweä Rom im Timaios sajm Weägg: Momigliano 1959. Pompeius Trogus Ende 1. Jh. v. Chr. (Gallien), Historiae Phillipicae,44 Bücher (- 20 v. Chr.) nur im Auszug bei Justin (3. Jh. v. Chr.) erhalten. Trogus hadd waschajnlisch vill bajm Hieronymos von Kardia (dadezou Hornblower 1981, p. 65f.) unn bajm Timagenes abgeschriwwe. De maßgeblische Texd iss'm O. Seel soi Teubner-Ausgab (1972). Lidderaduur: Besonneäs de Seel 1972. Üwweä dej Oard, wej de Justin soi Buch aus'm Pompeius Trogus sajm sesammegestobbld hadd, s. Ferrero 1957. Tyrtaios 7. Jh. v. Chr. (Sparta?), Elegien (Aufrufe an die spartanische Jugend gegen die Messenier), nur teilweise erhalten Valerius Maximus 1. Hälfte des 1. Jh. n. Chr., Facta et (Val. Max.) dicta memorabilia, 9 Bücher, sachlich geordnet (Quellen u. a. Cicero, Livius) Maßgeblisch Texdausgoab: Kempf 1888 (ND Stuttgart 1966). Foaschungsberischde unn so: De Üwweäbliggsaddiggl von Carter 1975. Lidderaduur: S'Buch von Bloomer 1992 unn de ANRW-Addiggl vom Maslakov 1984. Zou aanselne Stelle: Justin XVII 2,14f.: Hammond 1988 Varro De M. Terentius Varro (116-27 v.Chr.) woar n'römische Polliddigeä unn Uniweäsaalgeleährdeä. Üwweä sibbzisch gruhse Weägge hadd'eä veäfassd, awweä gans üwwerisch gebliwwe iss nua s'Buch üwweä die Landwiaddschaft unn'noch n'gruhse Brogge von sajm Haubdweägg üwweä die laddajnisch Sproach. Maßgeblische Texdausgaawe: Fir die Büscheä üwweä'n Aggeäbau (rerum rusticarum libri tres) G. Götz, Leipzig 1929 (BT) unn fir das Weägg üwweä die laddajnisch Sproach (De lingua latina) G. Götz/ F. Schoell, Leipzig 1910 (BT). Lidderaduur: Collart 1954. Vegetius De Vegetius hadd irjndwann zwische 383-450 n.Chr. geleäbd. Aach wann'eä kaan Soldoad woar, unneärischd'eä uus üwweä alles, was mid'de Soldoade sesammehenge duud (Ausrüsdung, Ogganisazjoon, Kamftaggdigg). Texdausgaawe: Lang 1985 unn Önnerfors 1995 (s.a. Önnerfors 1997) Zwaasproachische Ausgaawe: Laddajnisch/Deutsch: Wille 1986 Laddajnisch/Englisch: Milner 1993 unn Stelten 1990 Konkordanz: Blackman/ Betts 1989 Wann des geschriwwe woarn iss: Zuckerman 1994 unn Richardot 1998 Velleius Anfang 1. Jh. n. Chr. ( Campanien), unter Paterculus Tiberius Legat in Germanien und Pannonien, (Vell.) Abriß der röm. Geschichte (Orient - 30 n. Chr., mit den röm. Bürgerkriegen setzt ausführliche Darstellung ein) Maßgeblisch Texdausgab: W.S. Watt 1988 (BT) Konkordanz: Elefante 1992. Foaschungsüwweäbligg: De ANRW-Addiggl vom Hellegouarc'h 1984. Lidderaduur: Üwweä die Doarstellung vom Tiberius sajne Heäschaffd (II 94-131) vgl. Woodman 1977. Vergil P. Vergilius Maro Maßgeblisch Texdausgab: R.A.B. Mynors 1969 (OCT). Kommendaarn zou de Aeneis: 7. Buch: Horsfall 2000 Aurelius Victor s. unter Aurelius Viri Illustres (Vir. Ill.) Vitruv Maßgeblisch Texdausgoab: Fensterbusch, Darmstadt 1964 (WB). Xanthos Lyder (FGH 765) Xenophon 430 - 355 v.Chr.(Athen), beteiligt am Zug (Xen.) v. Kyros d. J. gegen Artaxerxes II: Anabasis (401 - 399 v. Chr.), Griech. Geschichte (411 - 362 v. Chr., Forts. zu Thukydides), kleinere Werke ( Erziehung des Kyros, Erinnerung an Sokrates, Staat der Lakedaimonier u. a. ) Lexigonnaddiggl: Aus de RE de Breitenbach 1967. Leäwnsbeschrajwunge: Delebecque 1957. Üwweä m'Xenophon soi polliddische Voastellunge: Luccioni 1948. Büscheä unn Uffsetz üwweä aanselne Schrifde: Üwweä die "Anabasis": Nussbaum 1967, Roy 1967, Perlman 1976a. Üwweä die Athenaion Politeia: Die Schrifd üwweä de Addeeneä ihrn Stoad iss nedd vom Xenophon, sonneärn von'm arisdogroadische Schrajweä aus'm 5. Jh. v.Chr. Dadezou als neusdes midd vill Lidderaduur de englische Uffsatz vom Nakategawa 1995 unn uff Deutsch vlajschd noch de Uffsatz vom Hohl 1950.. Üwweä die "Hellenika" s. Bandaret 1919, Breitenbach 1950, Baden 1966, Henry 1967, Gray 1989, Lévy 1990, Tuplin 1993, Dillery 1995. Zenon von Rhodos Logaalhisdoriggeä aus Rhodos (FGH 523) E wischdisch neu Fragmend had'de Lehmann 1988b besproche. Zonaras N'Byzantineä aus de irschd Hälfd vom 12. Jh. (Zon.) n.Chr.; hadd'e Weldchronigg bis zum Juhr 1118 n.Chr. geschriwwe (midd ville Auszüsch aus'm Polybios odeä'm Cassius Dio). Text: Pinder/ Büttner-Wobst 1841-1897 (CSHB) unn Dindorf 1868-1875 (BT). Zosimus 2. Hälfte des 5. Jh. n. Chr., Staatsbeamter unter Theodosius II.; Römische Geschichte in 6 Büchern (Augustus - Diokletian knapp, dann bis 410 n. Chr. ausführlich), benutzt Dexippos und Eunapios Text: Paschoud 1971-89, 5 Bde (CB) Üwweäsetzung: Deutsch: Veh 1990 (BGL 31; mi'm oaddenlische Kommendaar). Lidderaduur: M'Paschoud 1972 sajn RE-Addiggl. #nach 912# Veärzajschnis von de Lidderadur unn de Uffsetz unn de Adiggl: A Abel 1937 = Abel, F.M., L'expédition des Grecs à Pétra en 321 avant J.-C. Rev. Bibl. 46, 1937, 373-391. Abel 1952 = Abel, F.M., Histoire de la Palestine depuis la conquete d'Alexandre jusqu' à l'invasion arabe. 2 vol. Paris 1952. Abel 1985 = Abel, K., Seneca. Leben und Leistung. ANRW II 32,2, 1985, 653ff. Abramenko 1995 = Abramenko, A., Polykrates' Außenpolitik und Ende. Eine Revision. Klio 77, 1995, 35-54. Accame 1941 = Accame, S., La lega ateniese del secolo IV a.C. Roma 1941. Accame 1946 = Accame, S., Il dominio Romano in Grecia. Roma 1946. Accame 1951 = Accame, S., Ricerche intorno alla guerra corinzia. Napoli 1951. Achmatowa 1994 = Achmatowa, A., Im Spiegelland. Ausgewählte Gedichte. Hg. Von Efim Etkind. Neuausgabe. München/ Zürich 1994. Adamietz 1972 = Adamietz, J., Untersuchungen zu Juvenal. (Hermes Einzelschriften. 26.). Wiesbaden 1972. Adams/ Borza 1982 = Adams, W.L./ Borza, E.N. (Hg.), Philip II, Alexander the Great and the Macedonian Heritage. Washington/ Lanham 1982. Adcock 1947 = Adcock, E.F., EPITEICHISMOS in the Archidamian War. CR 61, 1947, 2ff. Adcock 1957 = Adcock, E.F., The Greek and Macedonian Art of War. Berkeley/ Los Angeles 1957. Adrados 1989 = Adrados, F.R., Etruscan as an IE Anatolian (but not Hittite) Language. (Proceedings of the Second Conference on the Transformation of European and Anatolian Culture 4500-2500 B.C. (Part I) September 15-19, 1989, Dublin, Ireland). Journal of Indo-European Studies. 17. 1989, 363-383. Adrados 1994 = Adrados, F.R., More on Etruscan as an IE-Anatolian Language. Historische Sprachforschung 107/1, 1994, 54-76. Africa 1961 = Africa, T.W., Phylarchus and the Spartan Revolution. (Univ. of Calif. Publ. in History. 68.). Berkeley/ Los Angeles 1961. Africa 1961a = Africa, T.W., Aristonicus, Blossius, and the City of Sun. International Rev. of Social History 6, 1961, 110ff. d'Agostino 1958 = d'Agostino, V., Nuova bibliografia su Persico (1946-1957). RSC 6, 1958, 63ff. d'Agostino 1963 = d'Agostino, V., Gli studi su Persio dal 1957 al 1962. RSC 11, 1963, 54ff. D'Agostino 1990 = D'Agostino, B., Military Organization and Social Structure in Archaic Etruria. In: Murray/ Price 1990, 59ff. Akten 1973 = Akten VI. Int. Kongreß Epigr. München 1972. (Vestigia. 17.). München 1972. Akurgal 1961 = Akurgal, E., Die Kunst der Hethiter. München 1961. Akveld 1961 = Akveld, W.F., Germanicus. (Historische Studien. 18.). Groningen 1961. Albert 1980 = Albert, S., Bellum iustum. Die Theorie des "gerechten Krieges" und ihre praktische Bedeutung für die auswärtigen Auseinandersetzungen Roms in republikanischer Zeit. (FAS. 10.). Kallmünz 1980. Alcock 1994 = Alcock, S.E., Minding the Gap in Hellenistic and Roman Greece. In: Susan E. Alcock; Robin Osborne: Placing the Gods. Sanctuaries and Sacred Space in Ancient Greece. Oxford 1994, 247-261. Alföldi 1952 = Alföldi, A., Der frührömische Reiteradel und seine Ehrenzeichen. Baden-Baden 1952. Alföldi 1967 = Alföldi, A., Die Herrschaft der Reiterei in Griechenland und Rom nach dem Sturz der Könige. In: Gestalt und Geschichte. Festschrift K. Schefold. (Antike Kunst. Beih. 4.). Bern 1967, 31ff. Alföldi 1968 = Alföldi, A., Centuria procum patricium. Historia 17, 1968, 444ff. Alföldy 1971 = Alföldy, G., Der Friedensschluß des Kaisers Commodus mit den Germanen. Historia 20, 1971, 84ff. Alföldy 1973 = Alföldy, G., Der heilige Cyprian und die Krise des römischen Reiches. Historia 22, 1973, 479-501 (=Alföldy 1989, 295-318). Alföldy 1973 = Alföldy, G., Historisches Bewußtsein während der Krise des 3. Jahrhunderts. In: Krisen in der Antike - Bewußtsein und Bewältigung. Düsseldorf 1975, 112-132. Alföldy 1989 = Alföldy, G., Die Krise des römischen Reiches. Geschichte, Geschichtsschreibung und Geschichtsbetrachtung. Stuttgart 1989. Alliot 1951 = Alliot, M., La Thebaide en Lutte contre les Rois d'Alexandrie sous Philopator et Épiphane (216-184). RBPh 29, 1951, 421ff. Alonso-Nunez 1987 = Alonso-Núnez, J.M., Alexander der Große und die Iberische Halbinsel (zu Arrian, Anabasis II 16, 4-6 und VII 15, 4). In: FS Wirth 1987, 596ff. Alram-Stern 1996 = Alram-Stern, E., Die Ägäische Frühzeit. 2. Serie. Forchungsbericht 1975-1993. 1. Band. Das Neolithikum in Griechenland. Wien 1996. Alster 1980 = Alster, B. (Hg), Death in Mesopotamia. (26ième Rencontre Assyriologique Internationale: Mesopotamia. 8.). Kopenhagen 1980 Altheim 1931 = Altheim, F., Terra Mater. Untersuchungen zur altitalischen Religionsgeschichte. Gießen 1931. Altheim 1947 = Altheim, F., Weltgeschichte Asiens im griechischen Zeitalter. 2 Bde. Halle 1947-1948. Altheim 1949 = Altheim, F., Avestische Textgeschichte. o.O. 1949. Altheim 1962 = Altheim, F., Geschichte der Hunnen IV. Berlin 1962. Altheim/ Stiehl 1970 = Altheim, F./ Stiehl, R., Zur Geschichte Mittelasiens im Altertum. Berlin 1970. Altrichter/ Neuhaus 1996 = Altrichter, H./ Neuhaus, H. (Hgg.), Das Ende von Großreichen. )Erlanger Studien zur Geschichte. 1.). Erlangen/ Jena 1996. Alvar/ González Wagner 1985 = Alvar, J./ González Wagner, C., Consideraciones históricas sobre la fundación de Carthago. Gerión 3, 1985, 79ff. Aly 1957 = Aly, W., Strabon von Amaseia, Band IV. Untersuchungen über Text, Aufbau und Quellen der Geographie. Bonn 1957. Ameling 1986 = Ameling, W., Zu einem neuen Datum des Phidiasprozesses. Klio 68, 1986, 63ff. Ameling 1988 = Ameling, W., Alexander und Achilleus. Eine Bestandsaufnahme. In: FS Wirth 1987, 657ff. Ameling 1988 = Ameling, W., Karthago. Studien zu Militär, Staat und Gesellschaft. München 1993. Ampolo 1987 = Ampolo, C., I contributi alla prima spedizione ateniese in Sicilia (427-424 a.C.). PP 42, 1987, 5ff. Andel/Sutton 1987 = Andel, T.H. van/ S. B. Sutton, Landscape and People of the Franchthi Region. Bloomington 1987. Andel/Runnels 1995 = Andel, T. H. van / Runnels, C. N., The Earliest Farmers in Europe. Antiquity 69, 1995, 481-500. Anderson 1963 = Anderson, J.K., The statue of Chabrias. AJA 67, 1963, 411ff. Anderson 1970 = Anderson, J.K., Military Theory and Practice in the Age of Xenophon. Berkeley/ Los Angeles 1970. Anderson 1974 = Anderson, J.K., The battle of Sardis in 395 BC. CSCA 7, 1974, 27ff. Anderson 1984 = Anderson, J.K., Hoplites and Heresies: a note. JHS 104, 1984, 52ff. Andreou et al. 1996 = S. Andreou/M. Fotiadis/K. Kotsakis, Review of Aegean Prehistory V: The Neolithic and Bronze Age of Northern Greece, AJA 100, 1996, 537-597. Andrewes 1954 = Andrewes, A., Probouleusis. Sparta's contribution to the technique of government. Oxford 1954. Andrewes 1961 = Andrewes, A., Philochorus on Phratries. JHS 81, 1961, 1ff. Andrewes 1961 = Andrewes, A., The Mytilene Debate: Thucydides III, 36-49. Phoenix 1962, 64-85. Andrewes 1971 = Andrewes, A., Two notes on Lysander. Phoenix 25, 1971, 206ff. Andrewes 1974 = Andrewes, A., The Arginousai Trial. Phoenix 28, 1974, 112ff. Andrewes 1982 = Notion and Kyzikos: The Sources Compared. JHS 102, 1982, 15ff. Angeli Bertinelli 1979 = Angeli Bertinelli, M.G., Roma e l'Oriente. Strategia, economia, società e cultura nelle relazioni politiche fra Roma, la Giudea e l'Iran. (Problemi e ricerche di storia antica. 7.). Seconda edizione. Roma 1979. Annas 1987 = Annas, J., Epicurus on Pleasure and Happiness. Philosophical Topics 15, 1987, 5ff. Anson 1975 = Anson, E.M., Eumenes of Cardia. (Diss. Univ. of Virginia 1975). Ann Arbor/ Michigan o.J. Anson 1980 = Anson, E.M., Discrimination and Eumenes of Cardia. AncW 3, 1980, 56-57 Anson 1981 = Anson, E.M., Alexander's Hypaspists and the Argyraspids. Historia 30, 1981, 117ff. Anson 1985 = Anson, E.M., The Hypaspists: Macedonia's Professional Citizen-Soldiers. Historia 34, 1985, 247-248. Anson 1988 = Anson, E.M., Antigonus, the satrap of Phrygia. Historia 37, 1988, 471ff. Anson 1988a = Anson, E.M., Hypaspists and Argyraspids after 323. AHB 2.6, 1988, 131-133. Anthony 1986 = Anthony, D.W., The 'Kurgan Culture,' Indo-Eurpean Origins, and the Domestication of the Horse: A Reconsideration. Current Anthropology 27, 1986, 291-313. Anthony 1992 = Anthony, D.W., Horses and Prehistoric Chronology of Eastern Europe and Western/Central Asia. Journal of the Ancient Near Eastern Society 21, 1992, 131-134. Archi 1989 = Archi, A., Funzioni economiche del tempio ittita. Scienze dell'Antichità: Storia, Archaeologia, Antropologia 3-4, 1989-90, 119-125. Archbold 1980 = Archbold, G.J.D.E., A concordance to the works of Ammianus Marcellinus. (Phoenix Suppl. 13.). Toronto 1980. Ardzinba 1986 = Ardzinba, V.G., The Birth of the Hittite King and the New Year (Notes on the hassumas Festival). Oikumene 5, 1986, 91-101. Asheri 1977 = Tyrannie et mariage forcé. Annales ESC 32, 1977, 21-48. Ashton 1977 = Ashton, N.G., The naumachia near Amorgos in 322 B.C. BSA 72, 1977, 1ff. Ashton 1983 = Ashton, N.G., The Lamian War. A false start. Antichthon 17, 1983, 47ff. Ashton 1984 = Ashton, N.G., Stat magni nominis umbra. JHS 104, 1984, 152ff. Astin 1967 = Astin, A.E., Scipio Aemilianus. Oxford 1967. Astin 1967a = Astin, A.E., Saguntum and the Origins of the Second Punic War. Latomus 26, 1967, 577-596. Astin 1978 = Astin, A.E., Cato the Censor. Oxford 1978. Atkinson 1973 = Atkinson, K.M.T., Demosthenes, Alexander, and Asebeia. Athenaeum 51, 1973, 310-335. Atkinson 1980 = Atkinson, J.E., A commentary of Q. Curtius Rufus' Historiae Alexandri Magni Book 3 and 4. (London Stud. in Class. Philol. 4.). Amsterdam 1980. Aubenque/ Tordesillas 1993 = Aubenque, P./ Tordesillas, A. (Edd.), Aristote politique: études sur la Politique d'Aristote. Paris 1993. Austin 1970 = Austin, M.M., Greece and Egypt in the Archaic Age (Proceedings of the Cambridge Philological Society. Suppl. 2.). 1970. Austin 1979 = Austin, N. J. E., Ammianus on warfare. An investigation into Ammianus' Military Knowledge. (Collection Latomus. 165.). Bruxelles 1979. Austin 1993 = Austin, M., Alexander and the Macedonian invasion of Asia: Aspects of the hitoriography of war and empire in antiquity. In: Rich/ Shipley 1993, 197ff. Aymard 1935 = Aymard, A., Le Zeus fédéral achaien Hamarios-Homarios. Aus: Mélanges Navarre, Toulouse 1935, 453ff. Aymard 1938 = Aymard, A., Les assemblées de la Conféderation achaienne. Étude critique d'institutions et d'histoire. (Bibl. des universités du Midi. 21.). Bordeaux 1938. Aymard 1938a = Aymard, A. Les premiers rapports de Rome et de la Confédération achaienne <198-189 av. J.-C.>. (Bibl. des universités du Midi. 22.). Bordeaux 1938. Aymard 1950 = Aymard, A., Sur l'assemblée macédonienne. REA 52, 1950, 115-135. Aymard 1954 = Aymard, A., Philippe de Macédoine otage à Thèbes. REA 56, 1954, 15-36. Aymard 1959 = Aymard, A., Mercenariat et histoire grecque. Ann. de l'Est 22, Études d' archéologie classique II, 1959, 16ff. B Baden 1966 = Baden, H., Untersuchungen zur Einheit der Hellenika Xenophons. Diss. Hamburg 1966. Badian 1952: Badian, Ernst, Notes on Roman Policy in Illyria (230-201 B.C.). In: Badian 1964a, 1ff. (= Papers of the British School at Rome, 1952). Badian 1959: Badian, Ernst, Sulla's Cilician Command. In: Badian 1964a, 157ff. (= Athenaeum 37, 1959, 279ff.). Badian 1960 = Badian, E.,The Death of Parmenio. TAPhA 91, 1960, 324-338. Badian 1960a = Badian, E., The First Flight of Harpalos. Historia 9, 1960, 245ff. Badian 1961a = Badian, E., Harpalos. JHS 81, 1961, 16ff. Badian 1963 = Badian, E., The death of Philip II. Phoenix 17, 1963, 244ff. Badian 1964a = Badian, E., Studies in Greek and Roman History. Oxford 1964. Badian 1964b = Badian, E., Rome and Antiochus the Great: A Study in Cold War. Aus: Badian 1964a, 112ff.(= CPh 1959). Badian 1964c = Badian,E., Alexander the Great and the Loneliness of Power. Aus: Badian 1964a, 192-205. Badian 1965 = Badian, E., M. Porcius Cato and the Annexation and Early Administration of Cyprus. JRS 55, 1965, 110ff. Badian 1965a = Badian, E., The date of Clitarchus. PACA 8, 1965, 5ff. Badian 1966 = Badian, E., Alexander the Great and the Greeks of Asia. In: FS Ehrenberg 1966, 37-69. Badian 1966a = Badian, E., The Early Historians. In: Dorey 1966, 1ff. Badian 1967 = Badian, E., Agis III. Hermes 95, 1967, 170-192. Badian 1967a = Badian, E., A King's Notebooks. HSCPh 72, 1967, 183-204. Badian 1970 = Badian, E., Titus Quinctius Flamininus: Philhellenism and Realpolitik. Cincinnati 1970. Badian 1976 = Badian, E., An un-serius Fabius. LCM 1, 1976, 97f. Badian 1976a = Badian, E., A Comma in the History of Samos. ZPE 23, 1976, 289ff. Badian 1981 = Badian, E., The deification of Alexander the Great. In: Ancient Macedonian Studies in honor of Charles F. Edson. Thessaloniki 1981, 27-71. Badian 1987 = Badian, E., The Ring and the Book. In: FS Wirth 1987, 605ff. Badian 1987a = Badian, E., The Peace of Callias. JHS 107 (1987), 1-39. Badian 1988 = Badian, E., Towards a chronology of the Pentekontaetia down to the renewal of the Peace of Callias. EMC 32, 1988, 289ff. Badian 1988a = Badian, E., Two Postscripts on the Marriage of Phila and Balacrus. ZPE 72, 1988, 116-118. Badian 1989 = Badian, E., History from "Square Brackets". ZPE 79, 1989, 59ff. Badian 1991 = Badian, E., The King's Peace. In: FS Cawkwell 1991, 25ff. Badian 1994 = Badian, E., Agis III: Revisions and reflections. In: Ventures into Greek History. Oxford 1994, 268ff. Badian 1996 = Badian, E., Phrynichus and Athens' `oikêia kaká'. SCI 15, 1996, 55ff. Badian 2000 = Badian, E., Conspiracies. Aus: Bosworth/ Baynham 2000, 50-95. Bagnall 1976 = Bagnall, R.S., The Administration of the Ptolemaic Possessions outside Egypt. Leiden 1976. Bagnall 1984 = Bagnall, R. S., The Origins of Ptolemaic Cleruchs. BASP 21, 1984, 7ff. Bagnall 1995 = Bagnall, N., Rom und Karthago. Der Kampf ums Mittelmeer. Deutsch von M. Redies. [The Punic Wars, dt.]. Berlin 1995. Balcer 1983 = Balcer, J.M., The Greeks and the Persians: The Process of Acculturation. Historia 32, 1983, 257ff. Balcer 1984 = Balcer, J.M., Sparda by the Bitter Sea. Chicago 1984. Balcer 1987 = Balcer, J.M., Herodotus and Bisitun. (Historia Einzelschriften. Heft 47.). Stuttgart, 1987. Baldwin 1983 = Baldwin, B., Suetonius. 1983. Baldwin 1995 = Baldwin, B., The Composition of Pliny's Natural History. SO 70, 1995, 72ff. Balsdon 1950 = Balsdon, J.P.V.D., The ‚divinity' of Alexander the Great. Historia 1, 1950, 363-388. Balsdon 1962 = Balsdon, J.P.V.D., Roman History 65-50 B.C. Five Problems. JRS 52, 1962, 134ff. Balsdon 1964 = Balsdon, J.P.V.D., The Emperor Gaius (Caligula). ND Oxford 1964. Balsdon 1967 = Balsdon, J.P.V.D., T. Quinctius Flamininus. Phoenix 21, 1967, 177ff. Bandaret 1919 = Bandaret, A., Untersuchungen zu Xenophons Hellenika. Leipzig/ Berlin 1919. Bang 1910 = Bang, M., Marius in Minturnae. Klio 10, 1910, 178ff. Bar-Kochva 1976 = Bar-Kochva, B., The Seleucid Army. Organization and Tactics in the Great Campaings. (Cambridge Classical Studies.). Cambridge 1976. Bar-Kochva 1989 = Bar-Kochva, B., Judas Maccabaeus. The Jewish struggle against the Seleucids. Cambridge [usw.] 1989. Barber 1935 = Barber, G.L., The Historian Ephorus. Cambridge 1935. Barceló 1993 = Barceló, P., Basileia, Monarchia, Tyrannis. Untersuchungen zu Entwicklung und Beurteilung von Alleinherrschaft im vorhellenistischen Griechenland. (Historia Einzelschriften. 79.). Stuttgart 1993. Barceló 1994 = Barceló, P., The Perception of Carthage in Classical Greek Historiography. AClass 37, 1994, 1ff. Barceló 1996 = Barceló, P., Rom und Hispanien vor Ausbruch des 2. Punischen Krieges. Hermes 124, 1996, 45ff. Barnes 1998 = Barnes , T. D., Tacitus and the Senatus Consultum De Cn. Pisone Patre. Phoenix 52, 1998, 125-148. Barnett 1975 = R. D. Barnett, "The Sea Peoples," in CAH II:2 [3rd edition]. Cambridge 1975, 359-378. Baronowski 1988 = Baronowski, D.W., The provincial status of mainland Greece after 146 B.C. Klio 70, 1988, 448-460. Barrett 1991 = Barrett, A.A., Claudius' British victory arch in Rome. Britannia 22, 1991, 1-19. Barthel 1972 = Barthel, G., Konnte Adam schreiben? Weltgeschichte der Schrift. Bearb. U. hrsg. Von K. Gutbrod. Köln 1972. Bartonek 1988 = Bartonek, A., The name of Thebes in the documents of the Mycenean Era. Minos 23, 1988, 39f. Basile 1985 = Basile, M., Le città greche ed Aristonico. Seia 2, 1985, 104ff. Baudissin 1911 = Baudissin, W.W., Adonis und Esmun. 1911. Baumbach 1965 = Baumbach, G., Zeloten und Sikarier. ThLZ 90, 1965, 727ff. Baumbergowa 1935 = Baumbergowa, F., Prawdómwnosc Cezara w jego sprawozdaniu z wojny helweckiej. Eos 36, 1935, 433ff. Bayer 1942 = Bayer, E., Demetrios Phalereus der Athener. Stuttgart 1942 (ND Darmstadt 1968). Bean/ Cook 1955 = Bean, G.E./ Cook, J.M., The Halikarnassus Peninsula. ABSA 50, 1955, 85ff. Beard/North 1990 = Beard, M./North, J. (edd.), Pagan Priests. London 1990. Bearzot 1985 = Bearzot, C., Focione tra storia e trasfigurazione ideale. Milano 1985. Bearzot 1987 = Bearzot, C., Problemi del confine attico-beotico. La rivendicazione di Oropo. CISA 13, 1987, 80ff. Bearzot 1988 = Bearzot, C., Strategia autocratica e aspirazione tiranniche. Il caso di Alcibiade. Prometheus 14, 1988, 39ff. Bearzot 1992 = Bearzot, C., Storia e storiografia ellenistica in Pausania il Periegeta. (Ricerche. Collana della Fac. di lettere e filosofia dell Univ. di Venezia.). Venezia 1992. Bearzot 1994 = Bearzot, C., Esilii, deportatzioni, emigrazioni forzate in Atene sotto regimi non democratici. CISA 20, 1994, 141ff. Bearzot 1994a = Bearzot, C., Cimone, il disastro di Drabesco e la svolta democratica del 462/1. A proposito di Aristotele, AP 27.1. AncSoc 25, 1994, 19ff. Beaulieu 1989 = Beaulieu, P.-A., The reign of Nabonidus, King of Babylon, 556-539 B.C. (Yale Near Eastern Researches. 10.). New Haven, London 1989. Beck 1986 = Beck, H.G., Kaiserin Theodora und Prokop. München 1986. Becker 1992 = Becker, A., Rom und die Chatten. (Quellen & Forschungen zur hessischen Geschichte. 88.). Darmstadt/ Marburg 1992. Beesly 1878 = Beesly, E.S., Catiline, Clodius, and Tiberius. London 1878. Begbie 1967 = Begbie, C.M., The Epitome of Livy. CQ 17, 1967, 332ff. Behr 1968 = Behr, C.A., Aelius Aristides and the Sacred Tales. Amsterdam 1968. Bellen 1994 = Bellen, H., Grundzüge der römischen Geschichte: Teil 1. Von der Königszeit bis zum Übergang der Republik in den Prinzipat. Darmstadt 1994. Bellezza 1962 = Bellezza, A., L'ombra di un'antica alleanza. Genua 1962. Bellezza 1964 = Bellezza, A., Massimino il Trace. Genua 1964. Bellinger 1963 = Bellinger, A.R., Essays on the Coinage of Alexander the Great. (Numismatic Studies 2.) New York 1963. Beloch 1901 = Beloch, K.J., Zur Geschichte des pyrrhischen Krieges. Klio 1, 1901, 282ff. Beloch 1902 = Beloch, K.J., Das Reich der Antigoniden in Griechenland. Klio 2, 1902, 26ff. Beloch 1906 = Beloch, K.J., Griechische Aufgebote. II. Klio 6, 1906, 34-78. Beloch 1912 = Beloch, K.J., Griechische Geschichte. 4 Bde. zu je 2 Teilen. 2. Aufl., Straßburg-Berlin 1912-1927. Beloch 1918 = Beloch, K.J., Der römische Kalender von 218-168. Klio 15, 1918, 382ff. Benario 1980 = Benario, H.W., A commentary on the Vita Hadriani in the Historia Augusta. (Amer. Philol. Ass. Amer. Class. Stud. 7.). Chico 1980. Bendz 1938 = Bendz, G., Die Echtheitsfrage des vierten Buches der frontinischen Strategemata. Diss. Lund 1938. Benediktson 1993 = Benediktson, T., A survey of Suetonius scholarship, 1938-1987. Classical World 86.5, 1993, 377-447. Bengtson 1933 = Bengtson, H., Philóxenos ho Makedôn. Philologus 92, 1933, 126ff. Bengtson 1937 = Bengtson, H., Die Strategie in der hellenistischen Zeit. 3 Bde. 1937-1952. Bengtson 1937a = Bengtson, H., Philóxenos ho Makedôn. Ein Beitrag zur Verwaltungsgeschichte `Ioniens', insbesondere im Alexanderreich. Philologus 92, 1937, 126ff. Bengtson 1962 = Bengtson, H., Die Griechischen Staatsverträge II. München 1962 (überarb. Aufl. 1975). Bengtson 1963 = Bengtson, H., Bemerkungen zu einer Ehreninschrift der Apollonia am Pontos. Historia 12, 1963, *** Bengtson 1969 = Bengtson, H., Griechische Geschichte. Von den Anfängen bis in die Römische Kaiserzeit. (Handbuch d. Altertumswiss. III 4.). 4. Aufl., München 1969. Bengtson 1977 = Bengtson, H., Griechische Geschichte. Von den Anfängen bis in die Römische Kaiserzeit. (Handbuch d. Altertumswiss. III 4.). 5. Durchgeseh. u. ergänzte Aufl., München 1977. Bengtson 1979 = Bengtson, H., Die Flavier: Vespasian, Titus, Domitian. Geschichte eines römischen Kaiserhauses. 1979. Bengtson 1983 = Bengtson, H., Griechische Staatsmänner des 5. und 4. Jahrhunderts v.Chr. München 1983. Bengtson 1985 = Bengtson, H., Philipp und Alexander der Große. Die Begründer der hellenistischen Welt. München 1985. Bengtson 1987 = Bengtson, H., Die Diadochen. Die Nachfolger Alexanders des Großen. München 1987. Benner 1987 = Benner, H., Die Politik des P. Clodius Pulcher. Stuttgart 1987. Bennett 1923 = Bennett, H., Cinna and his times. Diss. Chicago 1923. Bennett/Olivier 1973 = Bennett, E.L./ Olivier, J.P., The Pylos Tablets transcribed. 2 Bde. Rom 1973 - 1976. Bennett 1997 = Bennett, J., Trajan Optimus Princeps: A Life and Times. Bloomington 1997. Benrath 1937 = Benrath, H., Die Kaiserin Galla Placidia. Roman. (Knaur-Tb. 60.). München/Zürich 1965. Benveniste 1943 = Benveniste, E., La ville de Cyreschata. Journal Asiatique 324, 1943-45, 163-166. Bessone 1982 = Bessone, L., La tradizione epitomatoria liviana in età imperiale. ANRW II.30.2, 1982, 1230ff. Benoit/ Schwartz 1948 = Benoit, P. /Schwartz, J., Caracalla et les troubles d'Alexandrie en 215 ap. J.-C. EPap 7, 1948, 17ff. Béranger 1964 = Béranger, J., Grandeur et servitude du souverain hellénistique. EL 7, 1964, 3ff. Bernard 1985 = Bernard, P., Fouilles d' Ai Khanoum IV: les monnaies hors trésor; questions d'histoire gréco-bactrienne. (Mémoire de la Délégation Archéologique Francaise en Afghanistan. 28.). Paris 1985. Bernard 1990 = Bernard, P., Nouvelle contribution de l'épigraphie cunéiforme à l'histoire hellénistique. BCH 114, 1990, 513ff. Bernhardt 1988 = Bernhardt, R., Zu den Verhandlungen zwischen Dareios und Alexander nach der Schlacht bei Issos. Chiron 18, 1988, 181ff. Berthiaume 1976 = Berthiaume, G., Citoyens spécialistes à Sparte. Réponse à R.T. Ridley. Mnemosyne 29, 1976, 360ff. Berthold 1984 = Berthold, R.M., Rhodes in the Hellenistic Age. Ithaca 1984. Berti 1987 = Berti, N., Il Rubicone, confine religioso e politico, l'inizio della guera civile tra Cesare e Pompeo. CISA 13, 1987, 178ff. Bertrand 1982 = Bertrand, J.M., Sur l'inscription d' Hefzibah. ZPE 46, 1982, 167-174. Berve 1926 = Berve, H., Das Alexanderreich auf prosopographischer Grundlage. 2 Bde. München 1926. Berve 1937 = Berve, H., Miltiades. Studien zur Geschichte des Mannes und seiner Zeit. (Hermes. Einzelschriften. 2.). Berlin 1937. Berve 1938 = Berve, H., Die Verschmelzungspolitik Alexanders des Großen. Klio 31, 1938, 135ff. Berve 1939 = Berve, H., s.v. Ophellas 1. RE 18.1.1, 1939, Sp. 632ff. Berve 1952 = Berve, H., Die Herrschaft des Agathokles. (SBer Bayer. Akad. 1952, H. 5.). München 1952. Berve 1959 = Berve, H., Hieron II. (Abh. Bayer. AW, N.F. 47.). München 1959. Berve 1961 = Berve, H., Blütezeit des Griechentums. (Grieschische Geschichte. II. Herderbücherei. Bd. 56.). 2. Aufl. Freiburg 1961. Berve 1961a = Berve, H., Zur Themistoklesinschrift von Troizen. SB München, H. 3, 1961. Berve 1967 = Berve, H., Die Tyrannis bei den Griechen. 2 Bde. München 1967. Bessone 1993 = Bessone, L., Floro: un retoro storico e poeta. ANRW II 34,1, 1993, 80ff. Bessone 1994 = Bessone, L., Alla riscoperta di Floro. A&R 39, 1994, 77ff. Best 1969 = Best, J.G.P., Thracian Peltasts and their Influence on Greek Warfare. Groningen 1969. Betancourt 1976 = Betancourt, P.P., The End of the Greek Bronze Age. Antiquity 50, 1976, 40-47. Bettingen 1912 = Bettingen, W., König Antigonos Doson von Makedonien. Diss. Jena 1912. Beye 1982 = Beye, C. R., Epic and Romance in the Argonautica of Apollonius. Carbondale 1982. Beyer-Rotthoff 1993 = Beyer-Rotthoff, B., Untersuchungen zur Außenpolitik Ptolemaios' III. (Habelts Dissertationsdrucke: R. Alte Geschichte. 37.). Bonn 1993. Bhandarkar 1969 = Bhandarkar, D.R., Asoka. (Carmichael lectures. 1923). 4th ed. Calcutta 1969. Bichler 1983 = Bichler, R., ‚Hellenismus'. Geschichte und Problematik eines Epochenbegriffs. (Impulse der Forschung. 41.). Darmstadt 1983. Bickerman s. Bikerman Biesantz 1959 = Biesantz, H., Die Ausgrabung bei der Soufli-Magula. AA, 1959, 56ff. Bikerman 1934 = Bickermann, E., Alexandre le Grand et les villes d'Asie. REG 45, 1934, 346-374. Bikerman 1938 = Bikerman, E., Institutions des Séleucides. 1938. Bikerman 1940 = Bikerman, E., La lettre d'Alexandre aux bannis grecs. REA 42, 1940, 25ff. Bikerman 1943 = Bikerman, E., Notes sur Polybe II: Les négociations entre Aratos et Antigonos Doson. REG 56, 1943, 287ff. Bikerman 1943-44 = Bikerman, E., Notes on Seleucid and Parthian chronology. Berytus 8, 1943-1944, 76ff. Bikerman 1952 = Bikerman, E., Origines gentium. CPh 47, 1952, 65ff. Bikerman 1958 = Bickerman, E., Autonomia: Sur un passage de Thucydide (1.144.2). RIDA (ser. 3) 5, 1958, 313ff. Bikerman 1963 = Bikerman, E., Sur un passage d' Hypéride (Epitaphios col. VIII). Athenaeum 41, 1963, 70-85. Bilabel 1920 = Bilabel, F., Die ionische Kolonisation: Untersuchungen über die Gründungen der Ioner, deren staatliche und kultliche Organisation und Beziehungen zu den Mutterstädten. In: Philologus Suppl. 14,1, 1920-21, 3ff. Billows 1990 = Billows, R. A., Antigonos the One-Eyed and the Creation of the Hellenistic State. (Hellenistic Culture and Society. 4.). Berkeley/ Los Angeles/ London 1990. Bin-Nun 1975 = Bin-Nun, S.R., The Tawananna in the Hittite Kingdom. Heidelberg 1975. Bingham 1978 = Bingham, W.J., A Study of the Livian Periochae and their Relation to Livy's Ab urbe condita. Ph.D. Univ. of Illinois 1978. Bird 1981 = Bird, H.W., The Sources of the De Caesaribus. CQ 31, 1981, 457ff. Birley 1963-64 = Birley, R.E., The Roman legionary fortress at Carpow, Perthshire. Scottish Historical Review 42, 1963-64, 126ff. Birley 1984 = Birley, A.R. (ed.), R. Syme, Roman Papers III. Oxford 1984. Birmingham 1961 = Birmingham, J.M., The Overland Route across Anatolia in the 8th and 7th Centuries B.C. AS 11, 1961, 185ff. Bizière 1974 = Bizière, F., Comment travaillait Diodore de Sicile. REG 87, 1974, 369ff. Black 1998 = Black, J.A., Reading Sumerian Poetry. London 1998. Black et al. 2004 = J. Black, G. Cunningham, E. Robson, G. Zólyomi, The Literature of Ancient Sumer. Oxford 2004. Blackman/ Betts 1989 = Blackman, D.R./ Betts, G.G., Concordantia in Vegetii Opera. New York 1989. Blackwell 1999 = Blackwell, C.W., In the absence of Alexander: Harpalus and the failure of Macedonian authority. (Lang Classical Studies. 12.). New York, Frankfurt/M. [usw.] 1999. Blänsdorf 1978 = Blänsdorf, J., Plautus. In: Lefèvre 1978, p. 135-222. Blegen 1963 = Blegen, C.W., Troy and the Trojans. London 1963. Bleicken 1962 = Bleicken, J., Der politische Standort Dios gegenüber der Monarchie. Hermes 90, 1962, 444ff. Bleicken 1966 = Bleicken, J., Der Preis des Aelius Aristides auf das römische Weltreich. (Nachr. der Akad. d. Wiss. zu Göttingen, Phil.-hist. Kl. 1966,7). Göttingen 1966. Bleicken 1968 = Bleicken, J., Das Volkstribunat der klassischen römischen Republik. Studien zu seiner Entwicklung zwischen 287 und 133 v.Chr. (Zetemata. 13.). 2. Aufl. München 1968. Bleicken 1998 = Bleicken, J., Augustus. Eine Biographie. Berlin 1998. Bloch 1940 = Bloch, H., Studies in historical literature of the fourth century BC. I: The Hellenica Oxyrhynchia and its authorship. In: FS Ferguson 1940, 303ff. Blockley 1980 = Blockley, R.C., The ending of Eunapius' history. Antichthon 14, 1980, 170ff. Blockley 1984 = Blockley, R.C., The Romano-Persian peace treaties of A.D. 299 and 363. Florilegium 6, 1984, 28ff. Bloedow 1991 = Bloedow, E. F., The 'Aceramic' Neolithic Phase in Greece Reconsidered. Mediterranean Archaeology 4, 1991, 1-43. Bloedow 1991a = Bloedow, E. F., Alexander the Great and those Sogdianaean Horses: Prelude to Hellenism in Bactria-Sogdiana. In Seibert 1991a, 17-32. Bloedow 2002 = Bloedow, E.F., The so-called ‚Scythian Campaign' of Philipp II in 339 BC. PP 57, fasc. 322, 2002, 25-61. Blome 1984 = Blome, P. Lefkandi und Homer. WjbA 10, 1984, 9-21. Bloomer 1992 = Bloomer, W.M., Valerius Maximus and the rhetoric of the new nobility. London 1992. Boardman 1964 = Boardman, J., The Greeks Overseas. Baltimore 1964. Boardman 1966 = Boardman, J., Evidence for the Dating of Greek Settlements in Cyrenaica. ABSA 61, 1966, 149ff. Boardman 1981 = Boardman, J., Kolonien und Handel der Griechen vom späten 9. bis zum 6. Jahrhundert v.Chr. Übertr. a. d. Engl. von K.-E. und G. Felten. München 1981. Bockisch 1965 = Bockisch, G., Harmostai (431-387). Klio 46, 1965, 129ff. Bockisch 1969 = Bockisch, Gabriele, Die Karer und ihre Dynasten. Klio 51, 1969, 117ff. Bömer 1952 = Bömer, F., Naevius und Fabius Pictor. SO 29, 1952, 34ff. Bömer 1953 = Bömer, F., Thematik und Krise der römischen Geschichtsschreibung im 2. Jahrhundert v.Chr. Historia 2, 1953-54, 189ff. Bömer 1957 = Bömer, F., Untersuchungen über die Religion der Sklaven in Griechenland und Rom. Abh. d. Akad. d. Wiss. & d. Lit. in Mainz, Geistes- & Sozialwiss. Kl. 1957. Bömer 1961 = Bömer, F., Untersuchungen über die Religion der Sklaven in Griechenland und Rom. Tl. 3: Die wichtigsten Kulte der griechischen Welt. Abh. d. Akad. d. Wiss. & d. Lit. in Mainz, Geistes- & Sozialwiss. Kl. 1961, Nr. 4. Bommelaer 1981 = Bommelaer, J. F., Lysandre de Sparte. Histoire et tradition. 1981. Bommelaer 1983 = Bommelaer, J., Le songe d'Agésilas, un mythe ou le rêve d'un mythe? Ktèma 8, 1983, 19ff. Bonamente 1994 = Bonamente, G., Emanuele Ciaceri e la morte di Tiberio. Sileno 20, 1994, 19ff. Bonanate 1998 = Bonanate, L., La guerra. (Biblioteca essenziale. 5.). Roma-Bari 1998. Bonfante Warren 1970 = Bonfante Warren, L., Roman Triumphs and Etruscan Kings: the Changing Face of the Triumph. JRS 60, 1970, 49ff. Bonnefond-Coudry 1995 = Bonnefond-Coudry, M., Pouvoir des mots, pouvoir des images: Octave et la curia Iulia. Klio 77, 1995, 386-404. Bonner 1910 = Bonner, R.J., The Name "Ten Thousand". CPh 5, 1910, 97ff. Bonnet 1988 = Bonnet, C., Melqart, Cultes et mythes de l'Héraclès tyrien en Méditerranée. Studia Phoenicia 8, Leuven 1988, 165f. *** Borca 1996 = Borca, F., La 'clades Variana' in Velleio Patercolo, Tacito, Floro e Cassio Dione: osservazioni su una retorica della disfatta. Aufidus 30, 1996, 37-52. Borca 2004 = Borca, F., Confrontarsi con l'Altro. I Romani e la Germania. Milano 2004. Bornecque 1933 = Bornecque, H., Tite-Live. Paris 1933. Borza 1990 = Borza, E.N., In the shadow of Olympus. The emergence of Macedonia. Princeton, N.J. 1990. Borza 1999 = Borza, E.N., Before Alexander: constructing early Macedonia. Claremont, CA., 1999. Bosworth 1971 = Bosworth, A.B., Philip II and Upper Macedonia. CQ 65, 1971, 93ff. Bosworth 1973 = Bosworth, A.B, `Asthetairoi'. CQ 23, 1973, 245ff. Bosworth 1975 = Bosworth, A.B, The Mission of Amphoterus and the Outbreak of Agis' War. Phoenix 29, 1975, 27ff. Bosworth 1978 = Bosworth, A.B, Eumenes, Neoptolemos and PSI XII 1284. GRBS 19, 1978, 227ff. Bosworth 1980 = Bosworth, A.B., Alexander and the Iranians. JHS 100, 1980, 1ff. Bosworth 1980a = Bosworth, A.B., An historical commentary on Arrian's History of Alexander. I. Oxford 1980. Bosworth 1981 = Bosworth, A.B., A missing year in the history of Alexander the Great. JHS 101, 1981, 17-39. Bosworth 1983 = Bosworth, A.B., The Indian Satrapies under Alexander the Great. Antichthon 17, 1983, 37ff. Bosworth 1987 = Bosworth, A.B., Nearchus in Susiana. In: FS Wirth 1987, 541ff. Bosworth 1988 = Bosworth, A.B., From Arrian to Alexander. Studies in historical interpretation. Oxford 1988. Bosworth 1988a = Bosworth, A.B., Conquest and Empire. The Reign of Alexander the Great. Cambridge 1988. Bosworth 1988b = Bosworth, A.B., Calanus and the Brahman Opposition. In: Will 1988, 173-203. Bosworth 1992 = Bosworth, A.B., Philip III Arrhidaeus and the chronology of the Successors. Chiron 22, 1992, 56-81. Bosworth 1992a = Bosworth, A.B., History and Artifice in Plutarch's Eumenes. In: Stadter 1992, 56-89. Bosworth 1993 = Bosworth, A.B., Conquest and Empire. The reign of Alexander the Great. (Canto.). Cambridge [u.a.] 1993. Bosworth 1994 = Bosworth, A.B., A new Macedonian prince. CQ 44, 1994, 57-65. Bosworth 1996 = Bosworth, A.B., The Historical Setting of Megasthenes' Indica. CPh 91, 1996, 113ff. Bosworth 1996a = Bosworth, A.B., The Tumult and Shouting: Two Interpretations of the Cleitus Episode. AHB 10,1, 1996, 19-30. Bosworth 1996b = Bosworth, A.B., Alexander and the East. The Tragedy of Triumph. Oxford 1996. Bosworth/ Baynham 2000 = Bosworth, A.B. and E.J. Baynham (Hgg.), Alexander the Great in Fact and Fiction. Oxford 2000. Boucher 1913 = Boucher, A., L' "Anabase" de Xénophon. Paris/ Nancy 1913. Boulanger 1923 = Boulanger, A., Aelius Aristide et la sophistique dans la province d'Asie au IIe siècle de notre ère. Paris 1923. Bourriot 1982 = Bourriot, F., Pausanias fils de Cléombrotos vanqueur de Platées. IH 44, 1982, 1ff. Bouzek 1994 = Bouzek, J., Invasions and Migrations in the Bronze Age Aegean: How to decipher the archaeological evidence. Eirene 30, 1994, 155ff. Bowersock 1983 = Bowersock, G.W., Roman Arabia. Cambridge/ Mass., London 1983. Boyce 1975 = Boyce, M., A History of Zoroastrism. 3 vols. [vol. 3 zusammen mit F. Grenet]. (HdO, I. Abt., 8. Bd.). Leiden 1975, 1982, 1991. Boyce 1988 = Boyce, M., The Religion of Cyrus the Great. AchHist III, 1988, 5-31. Braccesi 1967 = Braccesi, L., A proposito di una notizia di Iperide. RFIC 95, 1967, 157ff. Braccesi 1967a = Braccesi, L., Le tratative tra Alessandro e gli Ateniesi dopo la distruzione di Tebe. Vichiana 4, 1967, 75ff. Braccesi 1970 = Braccesi, L., L'epitafio di Iperide come fonte storica. Athenaeum 48, 1970, 276ff. Bradley 1978 = Bradley, K.R., Suetonius' Life of Nero: An Historical Commentary. Brüssel 1978. Bradley 2000 = Bradley, G., Ancient Umbria: State, Culture, and Identity in Central Italy from the Iron Age to the Augustan Era. Oxford 2000. Bradshaw 1992 = Bradshaw, G., Himmelsreiter. Roman. (Aus d. Amerik. von E. vom Scheidt). München 1992. Braem 1998 = Braem, H., Der Löwe von Uruk.Ein Gilgamesch-Roman.(Erlebte Geschichte.). Weyarn 1998. Bramble 1974 = Bramble, J.C., Persius and the programmatic satire. Cambridge 1974. Braunert 1964 = Braunert, H., Hegemoniale Bestrebungen der Hellenistischen Großmächte in Politik und Wirtschaft. Historia 13, 1964, 80ff. Bravo 1993 = Bravo, B., Rappresentazioni di vicende di Sicilia e di Grecia degli anni 481-480 a.C. presso storici antichi. Studio di racconti e discorsi storiografici. Athenaeum N.S. 81, 1993, 39ff.441ff. Bredow 1992 = Bredow, I. v., Die Sprachsituation in der Troas im 2. Jt. v.Chr. In: Herrmann 1992, 337ff. Breitenbach 1950 = Breitenbach, H.R., Historiographische Anschauungsformen Xenophons. (Diss. Basel 1948.). Freiburg i. Ue. 1950. Breitenbach 1967 = Breitenbach, H.R., s.v. Xenophon von Athen. RE IXA,2, 1967, Sp. 1569ff. Breitenbach 1970 = Breitenbach, H.R., s.v. Hellenika Oxyrhynchia. RE Suppl. 12, 1970, Sp. 383ff. Bremer 1997 = Bremer, J., Die Diesseitigen und die Jenseitigen. Israels Mythen im Widerstreit: Masada und der Sechs-Tage-Krieg. FAZ, 5.7.1997, Nr. 153, Bilder und Zeiten. Breuer 1987 = Breuer, S., Imperien der Alten Welt. (Urban-Taschenbücher. 385.). Stuttgart - Berlin - Köln - Mainz 1987. Briant 1972 = Briant, P., D'Alexandre le Grand aux diadoques: le cas d'Eumène de Kardia. REA 74, 1972, 32-73 (= Briant 1982, 13-54). Briant 1973 = Briant, P., Antigone le Borgne. Les Débuts de sa Carrière et les Problèmes de l'Assemblée Macédonienne. (Centre de Recherches d'Histoire Ancienne. vol. 10.). Paris 1973. Briant 1973a = Briant, P., D'Alexandre le Grand aux diadoques: le cas d'Eumène de Kardia. REA 75, 1973, 43-81 (= Briant 1982, 55-93). Briant 1976 = Briant, P., Brigandage, dissidence et conquête en Asie achéménide et hellénistique. DHA 2, 1976, 163ff. Briant 1982 = Briant, P., Rois, Tributs et Paysants. (Centre de Recherches d'Histoire Ancienne. vol. 43.). Paris 1982. Briant 1984 = Briant, P., L'Asie Centrale et les royaumes proche-orientaux du premier millénaire (c. VIIIe-Ive siècles avant notre ère). (ERC, Mémoire No. 42.). Paris 1984. Briant 1986 = Briant, P., Polythéisme et empire unitaire (Remarques sur la politique religieuse des Achéménides). In: Les Grandes Figures Religieuses: fonctionnement pratique et symbolique dans l' antiquité (Besancon 25-26 avril 1984). (Centre de Recherches d'Histoire Ancienne. vol. 68.). Paris 1986, 425-443. Briant 1996 = Briant, P., Histoire de l'Empire Perse. De Cyrus à Alexandre. Paris 1996. Bringmann 1965 = Bringmann, K., Studien zu den politischen Ideen des Isokrates. Göttingen 1965. Bringmann 1971 = Bringmann, K., Untersuchungen zum späten Cicero. Göttingen 1971. Bringmann 1975 = Bringmann, K., Die große Rhetra und die Entstehung des spartanischen Kosmos. Historia 24, 1975, 513-538. Bringmann 1980 = Bringmann, K., Die soziale und politische Verfassung Spartas - ein Sonderfall der griechischen Verfassungsgeschichte? Gymnasium 87, 1980, 465-484. Bringmann 1993 = Bringmann, K., The King as Benefactor: Some Remarks on Ideal Kingship in the Age of Hellenism. In: Bulloch 1993, 7ff. Briquel 1993 = Briquel, D., Les Tyrrhènes, peuples des tours - Denys d'Halicarnasse et l'autochthonie des Étrusques. (Coll. de l'école franc. de Rome. 178.). Rome 1993. Briscoe 1964 = Briscoe, J., Q. Marcius Philippus and `Nova Sapientia'. JRS 54, 1964, 66ff. Briscoe 1973 = Briscoe, J., A Commentary on Livy Books XXXI-XXXIII. Oxford, 1973. Briscoe 1981 = Briscoe, J., A Commentary on Livy Books XXXIV-XXXVII. Oxford 1981. Brizzi 1991 = Brizzi, G., Hannibal: Punier und Hellenist. Altertum 37, 1991, 201-210. Brodersen 1985 = Brodersen, K., Der liebeskranke Königssohn und die seleukidische Herrschaftsauffassung. Athenaeum 63, 1985, 459-469. Brodersen 1986 = Brodersen, K., The date of the secession of Parthia from the Seleucid kingdom. Historia 35, 1986, 378ff. Brodersen 1993 = Brodersen, K., Appian und sein Werk. ANRW II 34,1, 1993, 339ff. Broneer 1966 = O. Broneer, The Cyclopean Wall across the Isthmus and its Bearing on Late Bronze Age Chronology. Hesperia 35, 1966, 346ff. Broneer 1968 = O. Broneer, The Cyclopean Wall on the Isthmus of Corinth, Addendum. Hesperia 37, 1968, 25-35. Broodbank/Strasser 1991 = Broodbank, C./Strasser, T.F., Migrant Farmers and the Neolithic Colonisation of Crete. Antiquity 65, 1991, 233-45. Brouwer 1989 = Brouwer, H.J., Bona Dea. The Sources and a Description of the Cult. (EPRO. 110.). Leiden [usw.] 1989. Brown 1946 = Brown, T.S., Hieronymus of Cardia. AHR 52, 1946, 684ff. Brown 1949 = Brown, T.S., Onesicritus. A Study in Hellenistic Historiography. (Univ. of California Publ. in History. 39.). Berkeley/ Los Angeles 1949. Brown 1950 = Brown, T.S., Clitarchus. AJPh 71, 1950, 134ff. Brown 1955 = Brown, T.S., The reliability of Megasthenes. AJPh 76, 1955, 18-33. Brown 1958 = Brown, T.S., Timaeus of Tauromenion. (Univ. of California Publ. in History. 55.). Berkeley/ Los Angeles 1958. Brown 1978 = Brown, T.M., Suggestions for a Vita of Ctesias of Cnidos. Historia 27, 1978, 1ff. Brown 1987 = Brown, T.M., Megabyzus son of Zophyrus. AncW 15, 1987, 65ff. Bruce 1967 = Bruce, I.A.F. An Historical Commentary on the Hellenica Oxyrhynchia. Cambridge 1967. Brulé 1978 = Brulé, P., La piraterie crétoise hellénistique. Paris 1978. Brun 1987 = Brun, P., Hyperbolos, la création d'une légende noire. DHA 13, 1987, 183ff. Brundage 1958 = Brundage, B.C., Herakles the Levantine. JNES 17, 1958, 225-236. Brunt 1969 = Brunt, P.A., Euboea in the time of Philip II. ClQ 19, 1969, 245ff. Brunt 1971 = Brunt, P.A., Italian Manpower, 225 B.C.-A.D. 14. Oxford 1971. Brunt 1975 = Brunt, P.A., Alexander, Barsine, and Heracles. RFIC 103, 1975, 22ff. Bruun 2000 = Bruun, C. (ed.), The Roman Middle Republic: Politics, Religion, and Historiography c. 400-133 B.C. Rom 2000. Bruun 2000a = Bruun, C., "What every man in the street used to know": M. Furius Camillus, Italic legends, and Roman Historiography. In: Bruun 2000, 41-68. Bryce 1998 = Bryce, T., The Kingdom of the Hittites. Oxford 1998. Buchheit 1968 = Buchheit, V., Homerparodie und Literaturkritik in Horazens Satiren 1,7 und 1,9. Gymnasium 75, 1968, 519ff. Buchner 1954 = Buchner, E., Zwei Gutachten für die Behandlung der Barbaren. Hermes 82, 1954, 378-384. Buck 1955 = Buck, C.D., Introduction to the Study of the Greek Dialects. Grammar, Selected Inscriptions, Glossary. Chicago - London 1955. Buckler 1972 = Buckler, J., A second look at the monument of Chabrias. Hesperia 41, 1972, 466-474. Buckler 1980 = Buckler, J., The Theban Hegemony, 371-362 B.C. Cambridge, Mass./London 1980. Buckler 1990 = Buckler, J., `Chôrìs hippeîs': A note on the Battle of Chaironeia in 338 B.C. In: Schachter 1990, 75ff. Büchner 1968x = Büchner, K., Plautus Amphitruo und sein Verhältnis zum Amphitryon. Aus: Studien z. röm. Literatur, Bd. 7, Wiesbaden 1968, 152ff. Büchner 1980 = Büchner, K., Römische Literaturgeschichte: Ihre Gundzüge in interpretierender Darstellung. (Kröners Tb. Bd. 247.). 5. Aufl. Stuttgart 1980. Bulloch 1993 = Bulloch, A.W. et al. (edd.), Images and Ideologies. Self-definition in the Hellenistic World. Papers presented at the conference held Apr. 7-9, 1988 at the University of California at Berkeley. (Hellenistic Culture and Society. XII.). Berkeley/ Los Angeles/ London 1993. Bulst 1964 = Bulst, C.M., Cinnanum tempus. Historia 13, 1964, 307ff. Buraselis 1982 = Buraselis, K., Das hellenistische Makedonien und die Ägäis. Forschungen zur Politik des Kassandros und der drei ersten Antigoniden im Ägäischen Meer und in Westkleinasien. (Münchener Beiträge zur Papyrusforschung und Antiken Rechtsgeschichte. H. 73.). München 1982. Burck 1935 = Burck, E., Livius als augusteischer Historiker. Die Welt als Geschichte (WaG) 1, 1935, 446ff. Burck 1967 = Burck, E. (Hg.), Livius. (Wege der Forschung. 132.). Darmstadt 1967. Burck 1992 = Burck, E. Das Geschichtswerk des Titus Livius. Heidelberg 1992. Burckhard 1996 = Burckhard, L. A., Bürger und Soldaten: Aspekte der politischen und militärischen Rolle athenischer Bürger im Kriegswesen des 4. Jahrhunderts v.Chr. (Historia-EZ. 101.). Stuttgart 1996. Burelli Bergese 1987 = Burelli Bergese, L., Sinecismo e coniazione in Arcadia. ASNP 17, 1987, 603ff. Burgess 1984 = Burgess, A., Shakespeare: Eine Biographie. (Ullstein-Buch. 27527.). Frankfurt/ M. [usw.] 1984. Burgess 1985 = Burgess, A., Das Reich des Verderbens. Roman. [The Kingdom of the Wicked, dt.]. Dt. Übers. von Willi Winkler. Gütersloh o.J. Burke 1990 = Burke, E.M., Athens after the Peloponnesian war: Restoration efforts and the role of maritime commerce. ClAnt 9, 1990, 1ff. Burkert 1977 = Burkert, W., Griechische Religionen der archaischen und klassischen Epoche. Stuttgart 1977. Burkert 1985 = Burkert, W., Greek Religion. Cambridge 1985. Burkert 1992 = Burkert, W., The orientalizing revolution: Near eastern influence on Greek culture in the early archaic age. Cambridge, Mass. 1992. Burn 1935 = Burn, A.R., Dates in Early Greek History. JHS 55, 1935, 130ff. Burn 1962 = Burn, A.R., Persia and the Greeks. London 1962. Burnett/Edmonson 1961 = Burnett, A.P./ Edmonson, C.N., The Chabrias-Monument in the Athenian Agora. Hesperia 30, 1961, 74ff. Burns 1976 = Burns, A., Hippodamos and the planned city. Historia 25, 1976, 414ff. Burstein 1978 = Burstein, S. M., The Babyloniaca of Berossus. (Sources and Monographs: sources from the ancient near east. 1/5.). Malibu, Calif. 1978. Burstein 1979 = Burstein, S. M., The Nubian Campaigns of C. Petronius and George Reisner's Second Meroitic Kingdom of Napata. Zeitschr. f. ägypt. Sprache & Altertumskunde 106, 1979, 97ff. Burstein 1980 = Burstein, S., Lysimachus and the Greek cities of Asia: the case of Miletus. AncW 3, 1980, 73-79. Burstein 1986 = Burstein, S., Lysimachus and the cities. The early years. AncW 14, 1986, 19ff. Burstein 1986a = Burstein, S., Lysimachus and the Greek cities: on an problem of interpretation. Ancient Macedon IV, Thessaloniki 1986, 133-138. Burstein 1989 = Burstein, S., Agatharchides of Cnidus on the Erythraean Sea. London 1989. Burstein 1993: Burstein, S. M., The Hellenistic Fringe: The Case of Meroe. [Response: Frank Holt]. In: Green, P. 1993, 38ff. Bury 1898 = Bury, J.B., The double city of Megalopolis. JHS 18, 1898, 15-22. Bury 1902 = Bury, J.B., The Epicene Oracle concerning Argos and Miletus. Klio 2, 1902, 14ff. Bury 1906 = Bury, J.B., The Homeric and the historic Kimmerians. Klio 6, 1906, 79-88 Busolt/Swoboda 1920 = G.Busolt/H.Swoboda, Griechische Staatskunde. 2. Aufl. 2 Bde. (Hb.d.AW). 1920/26 C Cadogan 1983 = Cadogan, G., Early Minoan and Middle Minoan chronology. AJA 87, 1983, 507ff. Cadoux 1938 = Cadoux, C.J., Ancient Smyrna. A history of the city from the earliest times to 324. Oxford 1938. Cagnetta 1984 = Cagnetta, M., Platea, ultimo atto. QS 1984, 203-212. CAH² V = Lewis, D.M. (et al.), edd., The Fifth Century B.C. (The Cambridge Ancient History. Second Ed. Vol. V.). Cambridge 1992. CAH VII = Cook, S.A. (et al.), edd., The Hellenistic Monarchies and the Rise of Rome. (The Cambridge Ancient History. Vol. VII.). Cambridge 1928. CAH² VII 1 = Walbank, F. W. (et al.), edd., The Hellenistic World. (The Cambridge Ancient History. Second Ed. Vol. VII Part 1.). Cambridge, London [usw.] 1984. CAH² VIII = Astin, A.E. (et al.), edd., Rome and the Mediterranean to 133 B.C. (The Cambridge Ancient History. Second Ed. Vol. VIII.). Cambridge, London [usw.] 1989. CAH² IX = *** CAH X = *** Caizzi 1993 = Caizzi, Fernanda Decleva, The Porch and the Garden: Early Hellenistic Images of the Philosophical Life. Aus: Bulloch 1993, 303ff. Calboli 1978 = Calboli, G., Marci Porci Catonis Oratio pro Rhodiensibus. Bologna 1978. Caldera 1947 = Caldera, E., Sulle fonti del Amphitruo. RFIC N.S. 25, 1947, 145ff. Cameron 1985 = Cameron, Averil, Procopius and the Sixth Century. London 1985. Campbell 1984 = Campbell, J.B., The Emperor and the Roman Army 31 B.C. - A.D. 235. Oxford 1984. Campbell 1988 = Campbell, D., Dating the siege of Masada. ZPE 73, 1988, 156ff. Camus 1967 = Camus, P.M., Ammien Marcellin, témoin des courants culturels et religieux à la fin du IVe s. Paris 1967. Cancik-Kirschbaum 2003 = Cancik-Kirschbaum, E., Die Assyrer. Geschichte, Gesellschaft, Kultur. (C.H. Beck-Wissen.). München 2003. Canfora 1970 = Canfora, L., Tucidide continuato. Padua 1970. Carcopino 1949 = Carcopino, J., L'hérédité dynastique chez les Antonins. REA 51, 1949, 262ff. Carey 2000 = Carey, C. (trans.), Aeschines. Austin 2000. Cargill 1977 = Cargill, J., The Second Athenian league: context, organization and nature. (PhD Univ. of California 1977). Ann Arbor 1977 [= The Second Athenian League. Berkeley 1981.]. Cargill 1982 = Cargill, J., Hegemony, not empire. The Second Athenian league. AncW 5, 1982, 91ff. Cargill 1983 = Cargill, J., IG II² 1 and the Athenian kleruchy on Samos. GRBS 24, 1983, 321-332. Carlier 1984 = Carlier, P., La Royauté en Grèce avant Alexandre. Straßburg 1984. Carlier 1985 = Carlier, P., Regalità micenee et regalità doriche. In: Le origini die Greci. Dori e mondo egeo. Rom 1985, 329-333. Carlier 1998 = Carlier, P., Observations sur la décision politique en Grèce, de l'époque mycénienne à l'époque archaique. In Schuller 1998, 1-18. Carney 1960 = Carney, T.F., Cicero's picture of Marius. WS 73, 1960, 83ff. Carney 1961 = Carney, T.F., A biography of C. Marius. (Proc. Afr. Ass. Suppl. 1.). Assen 1961. Carney 1962 = Carney, T.F., The picture of Marius in Valerius Maximus. RhM 105, 1962, 289ff. Carney 1967 = Carney, T.F., The changing picture of Marius in ancient literature. Proc. Afr. Class. Ass. 10, 1967, 5ff. Carney 1981 = Carney, E.D., The First Flight of Harpalos again. CJ 77, 1981, 9ff. Carney 1981a = Carney, E.D., The Death of Clitus. GRBS 22, 1981, 149-160. Carney 1983 = Carney, E.D.,Regicide in Macedonia. PP 38, 1983, 260-72. Carney 1987 = Carney, E.D., The reappearence of royal sibling marriage in Ptolemaic Egypt. PP 42, 1987, 420ff. Carney 1987a = Carney, E.D., Olympias. AncSoc 18, 1987, 35-62. Carney 1991 = Carney, E.D., "What's in a name?" The emergence of a title for royal women in the hellenistic period. In: Pomeroy, S.B. (ed.), Women's history and ancient history. Chapel Hill, NC/ London 1991, 154-172. Carney 2000 = Carney, E.D., Women and monarchy in Macedonia. Norman, Oklahoma 2000. Carpenter 1966 = Carpenter, R., Discontinuity in Greek Civilization. Cambridge 1966 Carrata 1949 = Carrata, F., Cultura greca e unità macedone nella politica di Filippo II. Torino 1949. Carruba 1970 = Carruba, O., Das Palaische. (Studien zu den Bogazköy-Texten.10). Wiesbaden 1970. Carter 1975 = Carter, C.J., Valerius Maximus. In: Dorey 1975, 26ff. Cartledge 1977 = Cartledge, P., Hoplites and Heroes: Sparta's contribution to the technique of ancient warfare. JHS 97, 1977, 1ff. Cartledge 1978 = Cartledge, P., Literacy in the Spartan oligarchy. JHS 98, 1978, 25-37. Cartledge 1979 = Cartledge, P., Sparta and Laconia. A regional history 1300-362 B.C. London 1979. Cartledge 1980 = Cartledge, P., The peculiar position of Sparta in the development of the Greek city-state. PRIA 80C, 1980, 91-108. Cartledge 1982 = Cartledge, P., Sparta and Samos: a special relationship? CQ 32, 1982, 243-265. Cartledge 1987 = Cartledge, P., Agesilaos and the Crisis of Sparta. London 1987. Cary 1928 = Cary, M., Agathocles. In: CAH VII, 1928, 617ff. Cary 1963 = Cary, M., A History of the Greek World from 323 to 146 B.C. (Methuens History of the Greek and Roman World. III.). 2nd ed., repr. with a new bibliography by V. Ehrenberg, London 1963. Caspari 1933 = Caspari, F., Studien zu dem Kallixeinosfragment Athenaios 5, 197c-203b. Hermes 63, 1933, 400-414. Cassola 1964 = Cassola, F., Solone, la terra e gli ectemori. PP 1964, 26-68. Catin 1944 = Catin, L., En lisant Tite-Live. Paris 1944. Cavaignac 1924 = Cavaignac, E., Les Dékarchies de Lysandre. Revue des Études historiques 90, 1924, 285-316. Cawkwell 1962 = Cawkwell, G.L., The defence of Olynth. ClQ 56, 1962, 127ff. Cawkwell 1962a = Cawkwell, G.L., Notes on the Social War. C&M 23, 1962, 34-40. Cawkwell 1963 = Cawkwell, G.L., Notes on the peace of 375/4. Historia 12, 1963, 84ff. Cawkwell 1963a = Cawkwell, G.L., Eubulus. JHS 83, 1963, 47-67. Cawkwell 1969 = Cawkwell, G.L., The Crowning of Demosthenes. CQ n.s. 19, 1969, 163ff. Cawkwell 1972 = Cawkwell, G.L., Epaminondas and Thebes. CQ 22, 1972, 254-278. Cawkwell 1976 = Cawkwell, G.L., The imperialism of Thrasybulus. CQ 26, 1976, 270ff. Cawkwell 1978 = Cawkwell, G.L., Philip of Macedon. London 1978. Cawkwell 1978a = Cawkwell, G.L., The peace of Philocrates again. CQ 28, 1978, 93ff. Cawkwell 1981 = Cawkwell, G.L., Notes on the failure of the Second Athenian Confederacy. JHSt 101, 1981, 40ff. Cawkwell 1981a = Cawkwell, G.L., The King's Peace. CQ 31, 1981, 69ff. Cawkwell 1984 = Cawkwell, G.L., Athenian naval power in the fourth century. CQ 34, 1984, 334ff. Cerfaux/ Tondriau 1957 = Cerfaux, L./ Tondriau, J., Le culte des souverains dans la civilisations gréco-romaine. Paris-Tournai 1957. Chadwick 1970 = Chadwick, J., The decipherment of Linear B. 2. Aufl. Cambridge 1970. Chadwick 1976 = Chadwick, J., Who were the Dorians? PP 31, 1976, 103-117. Chadwick et al. 1974 = Chadwick, J./ Killen, J.T./ Olivier, J.P., The Knossos Tablets. Cambridge 1974. Chambers 1975 = Chambers, J.T., The fourth-century Athenians' view of their fifth-century empire. PP 30, 1975, 177ff. Chamoux 1953 = Chamoux, F., Cyrène sous la monarchie des Battiades. 1953. Chamoux 1990 = Chamoux, F., Un historien mal-aimé: Diodore de Sicile. BullBudé 3, 1990, 243ff. Chapman 1972 = Chapman, G.A.R., Herodotus and Histiaeus' Rôle in the Ionian Revolt. Historia 22, 1972, 546ff. Chastagnol 1970 = Chastagnol, A., Recherches sur l'Histoire Auguste, avec un rapport sur le progrès de la Historia Augusta Forschung depuis 1963. (Antiquitas R. 4,6.). Bonn 1970. Chaumont 1976 = Chaumont, Marie-Louise, L'Arménie entre Rome et l'Iran. I. De l'avènement d'Auguste à l'avènement de Dioclétian. ANRW II 9,1, 1976, 73ff. Christ 1994 = Christ, K., Römische Geschichte: Einführung, Quellenkunde, Bibliographie. (Die Altertumswissenschaft). 5., unveränd. Aufl., Darmstadt 1994. Christ 1994a = Christ, K., Caesar. Annäherungen an einen Diktator. München 1994. Christes 1971 = Christes, J., Der frühe Lucilius. Heidelberg 1971. Christes 1972 = Christes, J., Lucilius. Ein Bericht über die Forschung seit F. Marx (1904/5). ANRW I 2, 1972, 1182ff. Christes 1979 = Christes, J., Sklaven und Freigelassene als Grammatiker und Philologen im antiken Rom. (Forschungen zur antiken Sklaverei. 10.). Wiesbaden 1979. Cichorius 1908 = Cichorius, C., Untersuchungen zu Lucilius. Leipzig 1908. Cimma 1976 = Cimma, M.R., Reges socii et amici populi romani. Milano 1976. Cizek 1986 = Cizek, E., Les textes relatifs à l'évacuation de la Dacie et leurs sources. Latomus 45, 1986, 147ff. Clark 1998 = Clark, P., Zoroastrianism. An introduction to an ancient faith. Brighton/ Portland 1998. Clark 2005 = Clark, G., Christianity and Roman Society. (Key Themes in Ancient History). Cambridge 2005 Clarysse 1978 = Clarysse, W., Hurgonaphor et Chaonnophris, les derniers pharaons indigènes. CE 53, 1978, 243ff. Clarysse 1985 = Clarysse, W., Greeks and Egyptians in the Ptolemaic Army and Administration. Aegyptus 65, 1985, 7ff. Clauss 1996 = Clauss, M., Konstantin d.Gr. und seine Zeit. (C.H. Beck Wissen). München 1996. Clementoni 1983 = Clementoni, G., Il luogo della morte di Crasso. Il Mons Caper/ Caprus. RIL 117, 1983, 147ff. Cloché 1911 = Cloché, P., Les expulsions en Attique avant la prise de Phylé. REG 24, 1911, 63ff. Cloché 1915 = Cloché, P., La restauration démocratique à Athènes en 403 avant J.-C. Paris 1915. (ND Rom 1968). Cloché 1919 = Cloché, P., Les conflits politiques et sociaux à Athènes pendant la guerre Corinthienne. REA 21, 1919, 157ff. Cloché 1923 = Cloché, P., Les dernières années de l'Athénien Phocion. RH 144, 1923, 161ff. & RH 145, 1924, 1ff. Cloché 1945 = Cloché, P., La politique extérieure de Lacédémone depuis las mort d'Agis III jusqu'à celle d'Acrotatos, fils d'Areus Ier. REA 47, 1945, 219ff. & REA 48, 1946, 29ff. Cloché 1955 = Cloché, P., Un fondateur d'empire. Philippe II roi de Macédoine. Saint Etienne 1955. Cloché 1959 = Cloché, P., La Dislocation d'un Empire. Les premiers successeurs d'Alexandre le Grand (323-281/280 av. J.-C.). (Bibliothèque Historique.). Paris 1959. Cobet/ Patzek 1992 = Cobet, J./ Patzek, B. (Hgg.), Archäologie und historische Erinnerung. Essen 1992. Cogan/Tadmor 1977 = Cogan, M./ Tadmor, H., Gyges and Ashurbanipal: A study in literary transmission. Orientalia 46, 1977, 65-85. Collart 1937 = Collart, P., Philippes, cité de Macédoine. Paris 1937. Collart 1954 = Collart, J., Varron grammarien latin. Paris 1954. Colledge 1977 = Colledge, M., Parthian Art. London 1977. Collins 1978 = Collins III, F., The revolt of Aristonicus. Diss. Univ. Virginia 1978. Collins 1981 = Collins, F., Eutropius and the dynastic name Eumenes of the Pergamene pretender Aristonicus. AncW 4, 1981, 39-43. Comastri Montanari 1999 = Comastri Montanari, D., Der Fluch des Orakels. Ein Fall für Publius Aurelius. Roman. A.d. Italien. von H. Splinter. [Cave Canem, dt.]. (Goldmann-Tb. 45337.). München 2003. Connor 1961 = Connor, W.R., Studies in Ephorus. Diss. Princeton 1961. Connor 1968 = Connor, W.R., Theopompus and Fifth Century Athens. Washington D.C. 1968. Connor 1971 = Connor, W.R., The new politicians of fifth-century Athens. 1971. Cook 1955 = Cook, R.M., Thukydides as Archaeologist. BSA 50, 1955, 266ff. Cook 1988 = Cook, M., Ancient political factions. Boiotia 404-395. TAPhA 118, 1988, 57ff. Cooper 1993 = Cooper, C., A Note on Antipater's Demand of Hypereides and Demosthenes. AHB 7, 1993, 130ff. Coppola 1990 = Coppola, A., Benevento e Argirippa: Pirro e la leggende di Diomede. Athenaeum 78, 1990, 527ff. Corbier 1977 = Corbier, M., L' Aerarium Militare. In: Armées et fiscalité dans le monde antique (Paris 14-6 octobre 1976). Paris 1977, 197-234. Corcoran 1996 = Corcoran, S., The Empire of the Tetrarchs: Imperial Pronouncements and Government A.D. 284-324. (Oxford Classical Monographs.). New York 1996. Cornell 1975 = Cornell, T.J., Aeneas and the twins: the development of the Roman foundation legend. PCPS 201, 1975, 1ff. Cornell 1977 = Cornell, T.J., Aeneas' arrival in Italy. LCM 2, 1977, 77ff. Costa 1975 = Costa, E., Evagoras I and the Persians, ca. 411 to 391 B.C. Historia 24, 1975, 40ff. Costanzi 1906 = Costanzi, V., Le vicende de Aminta III nel primo decennio del suo regno. Klio 6, 1906, 297-303. Cotton 1989 = Cotton, H., The date of the fall of Masada: the evidence of the Masada Papyri. ZPE 78, 1989, 157ff. Couperus 1995 = Couperus, L., Heliogabal, der Sonnenkaiser. Historischer Roman. A.d. Niederländ. von C. Captijn-Müller und H. Schneeweiß. Berlin 1995. Cousin 1905 = Cousin, G., Kyros le Jeune en Asie Mineure. Paris/Nancy 1905. Cova 1974 = Cova, P.V., Livio e la repressione dei Baccanali. Athenaeum N.S. 52, 1974, 82ff. Cowley 2001 = Cowley, R. (ed.), What if? Military historians imagine what might have been. London 2001. Cozzoli 1968 = Cozzoli, U., I Cimmeri. Roma 1968. Cozzoli 1979 = Cozzoli, U., Proprietà fondiaria ed esercito nello stato spartano dell' età classica. Rom 1979. Crawford 1971 = Crawford, D.J., Kerkeosiris, an Egyptian village in the Ptolemaic period. (Cambridge Classical Studies.). Cambrigde 1971. Crescenzo 1998 = Crescenzo, L. de, Nessuno. L'Odissea raccontata ai lettori d'oggi. (I Miti.). Milano 1998. Criniti 1971 = Criniti, N., Bibliografia catilinaria. Milano 1971. Croke 1982 = Croke, B., The Originality of Eusebius' Chronicle. AJPh 103, 1982, 195ff. Curtius 1879 = Curtius, E., Griechische Geschichte. Von den Anfängen bis zum Tode des Perikles. Gekürzte Ausgabe. Hrsg. von A. Heine. Essen o.J. D Dabrowa 1986 = Dabrowa, E., L'attitude d'Orode II à l'égard de Rome de 49 à 42 av. n. è. Latomus 45, 1986, 119ff. Dahlheim 1968 = Dahlheim, W., Struktur und Entwicklung des römischen Völkerrechts im 3. und 2. Jahrhundert v.Chr. München 1968. Dahlheim 1977 = Dahlheim, W., Gewalt und Herrschaft. Berlin/ New York 1977. Dahlheim 1987 = Dahlheim, W., Julius Caesar. Die Ehre des Kriegers und der Untergang der römischen Republik. München 1987. Dahlquist 1960 = Dahlquist, A., Megasthenes and Indian Religion. Uppsala 1960. Damon 1999 = Damon, C., The Trial of Cn. Piso in Tacitus' Annales and the Senatus Consultum De Cn. Pisone Patre: New Light on Narrative Technique. AJPh 120, 1999, 143-162. Danov 1962 = Danov, C.M., s.v. Pontos Euxinos. RE Suppl. 9, 1962, Sp. 865ff. Daubies 1971 = Daubies, M., Cléomène III, les hilotes et Sellasie. Historia 20, 1971, 665ff. Daubies 1975 = Daubies, M., Les combattants Laconiens de Sellasie: Périèques ou Hilotes? In: FS Préaux 1975, 383ff. Daverio Rocchi 1985 = Daverio Rocchi, G., Brasida nella tradizione storiografica. Aspetti del rapporto tra ritratto letterario e figura storica. Acme 38, 1985, 63-81. Daverio Rocchi 1993 = Daverio Rocchi, G., Città-Stato e Stati Federali della Grecia Classica. Lineamenti di Storia delle Istituzioni Politiche. (I Manuali.). Milano 1993. David 1979 = David, E., The conspiracy of Cinadon. Athenaeum 67, 1979, 239ff. David 1980 = David, E., Revolutionary agitation in Sparta after Leuctra. Athenaeum 58, 1980, 299-308. David 1981 = David, E., Sparta between Empire and Revolution, 404-243 B.C. Internal Problems and their Impact in Contemporary Greek Consciousness. New York 1981. David 1986 = David, E., The oligarchic revolution in Argos, 417 B.C. AC 55, 1986, 113ff. David 1995 = David, J.M., Le tribunal du préteur: contraintes symboliques et politiques sous la République au début de l'Empire. Klio 77, 1995, 371-385. Davies 1972 = Davies, J.K., Athenian propertied families 600-300 B.C. Oxford 1972. Davis 2004 = Davis, L., Tod eines Mäzens. Roman. A.d.Engl. von S. Aeckerle. [One virgin too many, dt.]. (Knaur-Tb. 62674.). München 2004. Davis 2005 = Davis, L., Eine Jungfrau zuviel. Roman. A.d.Engl. von S. Aeckerle. [Ode to a Banker, dt.]. München 2003. Day 1942 = Day, J., An economic history of Athens under Roman domination. New York 1942. Day/ Chambers 1962 = Day, J./ Chambers, M., Aristotle's History of Athenian Democracy. Berkeley/ Los Angeles 1962. deCamp 1988 = deCamp, L. Sprague, Die Pfeile des Herkules. Roman. [The arrows of Hercules, ]. A. d. Engl. von Uwe Anton. (Ullstein-Buch. 21098). Frankfurt/M, Berlin 1988. deCamp 1988a = deCamp, L. Sprague, Die Reisen des Eudoxos. Roman. [The golden wind ]. A. d. Engl. von N. Stresau. (Ullstein-Buch. 21084.). Frankfurt/M, Berlin 1988. De Falco 1932 = De Falco, Demade oratore. Pavia 1932. de Ste. Croix 1972 = de Ste. Croix, G.E.M., The origins of the Peloponnesian War. London 1972. De Sensi Sestito 1979 = De Sensi Sestito, G., Correnti, leaders e politica estera in Atene (400-395 a.C.). Sicul. Gymn. 32, 1979, 1ff. Debevoise 1938 = Debevoise, N.C., A political history of Parthia. Chicago 1938. Deger-Jakotzy 1978 = Deger-Jakotzy, S., E-qe-ta. Zur Rolle des Gefolgschaftswesens in der Sozialstruktur mykenischer Reiche. 1978. Degrassi 1957 = Degrassi, A., Inscriptiones Latinae liberae rei publicae. 2 Bde. Florenz 1957-1963. Deininger 1965 = Deininger, J., Die Provinziallandtage der römischen Kaiserzeit von Augustus bis zum Ende des 3. Jahrhunderts n.Chr. (Vestigia. 6.). München 1965. Deininger 1971 = Deininger, J., Der politische Widerstand gegen Rom in Griechenland, 217-86 v.Chr. Berlin 1971. Deininger 1985 = Deininger, J., Livius und der Prinzipat. Klio 67, 1985, 265ff. De Jong 1997 = De Jong, A., Traditions of the Magi. Zoroastrianism in Greek and Latin literature. Leiden/ New York/ Köln 1997. de la Motte Fouqué o.J. = de la Motte Fouqué, F., Der neue Regulus. In: Ders., Das Schauerfeld. Ausgewählt von W. Rudolph. Berlin/ Weimar o.J., 160ff. DeLaine 1997 = DeLaine, J., The Baths of Caracalla: A study in the design, construction, and economics of large-scale building projects in imperial Rome. (Journal of Roman Archaeology Suppl. Series no. 25.). Portsmouth, RI 1997. Delbrück 1920 = Delbrück, H., Geschichte der Kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte. Bd. I., 3. Aufl. Berlin 1920. Delebecque 1957 = Delebecque, E., Essai sur la vie de Xénophon. Paris 1957. Dell 1963 = Dell, H.J., The Illyrian frontier to 229 B.C. Diss. Univ. of Wisconsin 1963. Dell 1967 = Dell, H.J., The origin and nature of Illyrian piracy. Historia 16, 1967, 344ff. Dell 1967a = Dell, H.J., Antigonus III and Rome. CPh 62, 1967, 94ff. Delorme 1975 = Delorme, J., Le Monde Hellénistique (323-133 av. J.-C.). Evénements et institutions. (Regards sur l'Histoire. II. - Histoire Générale.). Paris 1975. Demand 1990 = Demand, N.H., Urban Relocation in Archaic and Classical Greece: Flight and Consolidation. Oklahoma 1990. Demandt 1984 = Demandt, A., Der Fall Roms. 1984. Demandt 1995 = Demandt, A. (Hg.), Antike Staatsformen. Eine vergleichende Verfassungsgeschichte der Alten Welt. Berlin 1995. Demandt 1997 = Demandt, A. /Hg.), Das Ende der Weltreiche. Von den Persern bis zur Sowjetunion. München 1997. Demoule et al. 1988 = Demoule, J-P/ K. Gallis/ L. Manolakakis, Transition entre les cultures néolithiques de Sesklo et de Dimini: les catégories céramiques. BCH 112, 1988, 1-58. Demoule/Perlès 1993 = Demoule, J-P. / C. Perlès, The Greek Neolithic: A New Review. Journal of World Prehistory 7, 1993, 355-416. Dench 1995 = Dench, E., From Barbarians to New Men: Greek, Roman, and Modern Perceptions of the Peoples of the Central Apennines. Oxford 1995. Dercksen 1996 = Dercksen, J.G., The Old Assyrian Copper Trade in Anatolia. Istanbul 1996. Deroux 1994 = Deroux, C., Studies in Latin Literature and Roman History VII. (Coll. Latomus. 227.). Bruxelles 1994. Derow 1973 = Derow, P.S., Kleemporos. Phoenix 27, 1973, 118ff. De Sanctis 1909 = De Sanctis, G., Per la scienza dell' antichità. Turin 1909. De Sanctis 1934 = De Sanctis, G., La pace del 362/1. RF 12, 1934, 145ff. de Fidio 1987 = de Fidio, P., Palais et communautés de villages dans le royaume mycénien de Pylos. Tractata Mycenaea. Skopje 1987, 129-149. de Laix 1973 = de Laix, R.A., Probouleusis at Athens. A study of political decision making. Los Angeles 1973. Desborough 1972 = Desborough, V.R. d'A., The Greek Dark Ages. London 1972. Dessau 1892 = Dessau, H., Inscriptiones Latinae selectae. 3 Bde. Berlin 1892-1916. Desideri 1967 = Desideri, P., Studi di storiografia eracleota I. Promathidas e Nymphis. SCO 16, 1967, 366ff. Detienne 1968 = Detienne, M., La phalange: problèmes et controverses. In: Vernant 1968, 119ff. Develin 1979 = Develin, R.D., Patterns in Office-Holding 366-49 B.C. (Collection Latomus. 161.). Brüssel 1979. Develin 1981 = Develin, R.D., The murder of Philip II. Antichthon 15, 1981, 86-99. Develin 1985 = Develin, R.D., Pompeius Trogus and Philippic History. SSt 8, 1985, 110ff. Devine 1985 = Devine, A.M., Diodorus' Account of the Battle of Gabiene. AncW 12, 1985, 87-96. Devine 1985 = Devine, A.M., Diodorus' Account of the Battle of Paraitacene. AncW 12, 1985, 75-86. Devine 1989 = Devine, A.M., The generalship of Ptolemy I and Demetrius Poliorcetes at the battle of Gaza (312 B.C.). AncW 20, 1989, 29ff. DeVoto 1986 = DeVoto, J.G., Agesilaos, Antalcidas, and The Failed Peace of 392/1 B.C. CPh 81, 1986, 191ff. DeVoto 1987 = DeVoto, J.G., Agesilaos in Boiotia in 378 and 377 B.C. AHB 1, 1987, 75ff. DeVoto 1988 = DeVoto, J.G., Agesilaos and Tissaphernes near Sardes in 395 B.C. Hermes 116, 1988, 41ff. Diels/ Kranz 1961 = Diels, H./ Kranz, W. (Hgg.), Die Fragmente der Vorsokratiker. 10. Aufl. Berlin 1961. Diesner 1957 = Diesner, H.-J., Das Söldnerproblem im alten Griechenland. Altertum 3, 1957, 213ff. Dieter/ Günther 1990 = Dieter, H./ Günther, R., Römische Geschichte bis 476. 3. Aufl. Berlin 1990. Dietrich 1974 = Dietrich, B.C., The Origins of Greek Religion. Berlin/ New York 1974. Dietze 1994 = Dietze, G., Philae und die Dodekaschoinos in ptolemäischer Zeit. Ein Beitrag zur Frage ptolemäischer Präsenz im Grenzland zwischen Ägypten und Afrika an Hand der architektonischen und epigraphischen Quellen. AncSoc 25, 1994, 63ff. Dihle 1956 = Dihle, A., Die Entstehung der griechischen Biographie. (Abh. d. Akad. d. Wiss. zu Göttingen. Phil.-hist. Kl. 3. Folge, Nr. 37.). Göttingen 1956. Dihle 1962 = Dihle, A., Zum SC de Bacchanalibus. Hermes 90, 1962, 376ff. Dihle 1993 = Dihle, A., Self-identity in Politics and Religion: Response. In: Bulloch 1993, 287ff. Dillery 1995 = Dillery, J., Xenophon and the history of his times. London & New York 1995. Dobesch 1968 = Dobesch, G., Der panhellenische Gedanke im 4. Jh. v.Chr. und der `Philippos' des Isokrates. Wien 1968. Dobesch 1989 = Dobesch, G., Zu wei Daten der Geschichte Galliens. AAWW 126, 1989, 23-43. Dobias 1931 = Dobias, J., Les premiers rapports des Romains avec les Parthes et l'occupation de la Syrie. Archiv Orientalni 3, 1931, 212ff. Doblhofer 1992 = Doblhofer, E., Horaz in der Forschung nach 1957. (Erträge d. Forsch. 279. Darmstadt 1992. Doise 1945 = Doise, J., Le partage de l'Arménie sous Théodose Ier. REA 47, 1945, 274ff. Domínguez-Mondedero 1986 = Domínguez-Mondedero, A.J., La campana de Anibal contra los Vacceos, sus objectivos y su relación con el initio de la segunda guerre punica. Latomus 45, 1986, 241ff. Donié 1996 = Donié, P., Untersuchungen zum Caesarbild in der römischen Kaiserzeit. (Diss. Saarbrücken 1995.). Hamburg 1996. Dorey 1966 = Dorey, T.A. (ed.), Latin Historians. 1966. Dorey 1975 = Dorey, T.A. (ed.), Empire and Aftermath. Silver Latin II. London/ Bristol 1975. Dothan 1989a = M. Dothan, Archaeological Evidence for Movements of the Early 'Sea Peoples' in Canaan. In: S. Gitin and W. G. Dever (Hgg.), Recent Excavations in Israel: Studies in Iron Age Archaeology. [AASOR 49]. Winona Lake 1989, 54-70. Dothan 1989b = T. Dothan, The Arrival of the Sea Peoples: Cultural Diversity in Early Iron Age Canaan. In: S. Gitin/W. G. Dever (Hgg.), Recent Excavations in Israel: Studies in Iron Age Archaeology. [AASOR 49]. Winona Lake 1989. 1-14. Dothan 1992 = T. and M. Dothan, People of the Sea: The Search for the Philistines. New York 1992. Dover 1971 = Dover, K.J., Theocritus. Selected Poems. London 1971. Dow 1942 = Dow, S., A leader of the Anti-Roman Party in Athens in 88 B.C. CPh 47, 1942, 311ff. Doxey 1987 = Doxey, D., Causes and effects of the fall of Knossos of 1375 B.C. OJA 6, 1987, 301-324. Dräger 1995 = Dräger, P., Stilistische Untersuchungen zu Pherekydes von Athen. Ein Beitrag zur ältesten ionischen Prosa. (Palingenesia. 52.). 1995. Dreher 1995 = Dreher, M., Hegemon und Symmachoi: Untersuchungen zum Zweiten Athenischen Seebund. (Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte. 46.). Berlin/ New York 1995. Dreher 1995 = Dreher, M., Die syrakusanische Verfassung im 4. Jh. V.Chr. zwischen Theorie und Praxis. In: Schuller 1998, 50-58. Drews 1962 = Drews, R., Diodorus and his sources. AJPh 83, 1962, 383ff. Drews 1975 = Drews, R., The Babylonian Chronicles and Berossus. Iraq 37, 1975, 39-55. Drews 1976 = Drews, R., Ephorus' katà génos History revisited. Hermes 104, 1976, 497ff. Drews 1993 = Drews, R., The end of the bronze age: Changes in Warfare and the Catastrophe ca. 1200 B.C. Princeton 1993. Drews 1993a = Drews, R., Myths of Midas and the Phrygian Migration from Europe. Klio 75, 1993, 9-26. Drexhage/ Sünskes 1989 = Drexhage, H.J./ Sünskes, J. (Hrsg.), Migratio et Commutatio. Studien zur Alten Geschichte und deren Nachleben. Festschrift Thomas Pekáry. St. Katharinen 1989. Drexler 1976 = Drexler, H., Die Catilinarische Verschwörung. Ein Quellenheft. Darmstadt 1976. Dubois 1891 = Dubois, M., Examen de la Geographie de Strabon. Étude critique de la méthode et des sources. Paris 1891. Dubourdieu 1989 = Dubourdieu, A., Les Origines et le Développement du Culte des Pénates à Rome. (Coll. de l'École Franc. de Rome. 118). Paris/ Roma 1989. Ducat 1983 = Ducat, J., Sparte archaique et classique. Structures économiques, sociales, politiques (1965-1982). REG 96, 1983, 194-225. Ducat 1990 = Ducat, J., Les Hilots. Athènes 1990. Duckworth 1952 = Duckworth, G.E., The nature of Roman comedy. Princeton 1952. Ducrey 1968 = Ducrey, P., Le traitement des prisonniers de guerre dans la Grèce antique. Des origines à la conquête romaine. (École Francaise d' Athènes. Travaux et mémoires. Fasc. XVII.). Paris 1968. Dueck 2000 = Dueck, D., Strabo of Amaseia. A Greek Man of Letters in Augustan Rome. London/ New York 2000. Dumas 2001 = Dumas, A., Cäsar. Historischer Roman. A.d.Franz. von K. Meddekis. (Bastei Lübbe-Tb. 14332.). 2. Aufl., Bergisch Gladbach 2001. Dunand 1973 = Dunand, F., Le Culte d'Isis dans le Bassin Oriental de la Méditerranée. I: Le culte d'Isis et les Ptolémées. II: Le Culte d'Isis en Grèce. III: Le Culte d'Isis en Asie Mineure. Clergé et Rituel des Sanctuaires Isiaques. (EPRO 26.). Leiden 1973. Dunbabin 1948 = Dunbabin, T.J., The Western Greeks. The History of Sicily and South Italy. Oxford 1948. Dupuis 1992 = Dupuis, X., Constructions publique et vie municipale en Afrique de 244 à 276. MEFRA 104, 1992, 233-280. Durrell 1947 = Durrell, L., Das dunkle Labyrinth. Roman. [The Dark Labyrinth, engl. 1947]. Aus dem Engl. Von L. Fiedler. (rororo 521). Reinbek bei Hamburg 1962. Durrell 1953 = Durrell, L., Leuchtende Orangen. Rhodos, Insel des Helios. [Reflections on a Marine Venus, dt.]. A.d. Engl. von H. Zand. (rororo 1045.). Reinbek bei Hamburg 1968. Durrell 1967 = Durrell, L., Bittere Limonen. Erlebtes Zypern. (rororo 993-994.). Reinbek bei Hamburg 1967. Dux 1978 = Dux, G., Rechtssoziologie. Eine Einführung. (Urban-Tb. 241.). Stuttgart 1978. Dyer 1951-52 = Dyer, D.G., `Amphitryon': Plautus, Molière and Kleist. German Life and Letters 5, 1951-1952, 192ff. E Easton 1992 = Easton, D.F., Schliemanns Ausgrabungen in Troia. In: Cobet/ Patzek 1992, 51ff. Eck 1960 = Eck, W., Die Eroberung von Masada und eine neue Inschrift von L. Flavius Silva Nonius Bassus. ZNTW 60, 1960, 282ff. Eck 1998 = Eck, W., Augustus und seine Zeit. (C.H. Beck Wissen in der Beck'schen Reihe. 2084.). München 1998. Eck/ Galsterer 1980 = Eck, W./ Galsterer, H./ Wolff, H. (Hg.), Studien zur antiken Sozialgeschichte. Festschrift Friedrich Vittinghoff. Köln/ Wien 1980. Eck et al. 1996 = Eck, W./ Caballos, A./ Fernández, F., Das senatus consultum de Cn. Pisone patre. (Vestigia.). München 1996. Eckhardt 1910a = Eckhardt, K., Die armenischen Feldzüge des Lucullus. II. Abschnitt: Das Kriegsjahr 69. Klio 10, 1910, 72ff. Eckhardt 1910b = Eckhardt, K., Die armenischen Feldzüge des Lucullus. III. Abschnitt: Das Kriegsjahr 68. Klio 10, 1910, 192ff. Eckstein 1976 = Eckstein, A.M., T. Quinctius Flamininus and the campaign against Philip in 198 B.C. Phoenix 30, 1976, 119ff. Eckstein 1980 = Eckstein, A.M., Unicum subsidium populi Romani: Hiero II and Rome, 263 B.C. - 215 B.C. Chiron 10, 1980, 183ff. Eckstein 1988 = Eckstein, Rome, the war with Perseus, and third party mediation. Historia 37, 1988, 414-444. Edel 1994 = Edel, E., Die ägyptisch-hethitische Korrespondenz aus Boghazköi in babylonischer und hethitischer Sprache. Opladen 1994. Edens/Bawden 1989 = Edens, C./Bawden, G., History of Tayma and Hejazi trade during the First Millenium B.C. JESHO 32, 1989,48-102. Edlund 1977 = Edlund, I.E.M., Deinocrates: a disappointed Greek client. Talanta 8-9, 1977, 52ff. Edson 1934 = Edson, C.F., The Antigonids, Heracles and Beroea. HSCPh 45, 1934, 236ff. Edson 1981 = Edson, C.F., Early Macedonia. In: Hatzopoulos/ Loukopoulos 1981, 10-35. Egge 1978 = Egge, R., Untersuchungen zur Primärtradition bei Q. Curtius Rufus. Die alexanderfeindliche Überlieferung. Diss. Freiburg i.Br. 1978. Ehrenberg 1930 = Ehrenberg, V., Zur Verfassungsurkunde von Kyrene. Hermes 65, 1930, 332ff. (jetz in: Ehrenberg 1965, 520ff.). Ehrenberg 1935 = Ehrenberg, V., s.v. Nabis. RE XVI, 1935, Sp. 1477ff. Ehrenberg 1938 = Ehrenberg, V., Ofella di Cirene. RFIC 66, 1938, 144ff. (jetz uff Deutsch in: Ehrenberg 1965, 539ff.). Ehrenberg 1938a = Ehrenberg, V., Alexander and the Greeks. 1938. Ehrenberg 1951 = Ehrenberg, V., The people of Aristophanes. A Sociology of Old Attic Comedy. 2. Aufl. Oxford 1951. Ehrenberg 1958 = Ehrenberg, V., s.v. Thibron Nr. 2. RE VI A1, 1958, Sp. 275ff. Ehrenberg 1960 = Ehrenberg, V., Der Staat der Griechen. 2 Bde. Darmstadt o.J. [1960]. Ehrenberg 1965 = Ehrenberg, V., Polis und Imperium. Beiträge zur Alten Geschichte. Zürich/ Stuttgart 1965. Ehrenberg 1965a = Ehrenberg, V., Alexander und Ägypten. In: Ehrenberg 1965, 399ff. (se ierschd eäschiene in de Raj: Beih. z. Alten Orient. 7. Leipzig 1926). Ehrenreich 1999 = Ehrenreich, B., Blutrituale. Ursprung und Geschichte der Lust am Krieg. [Blood Rites. Origins and History of Passions of War. 1997, dt.].A.d. Engl. von W. Heuss. (rororo-Tb. 60487.). Reinbek 1999. Ehrhardt 1970 = Ehrhardt, C., Xenophon and Diodorus on Aegospotami. Phoenix 24, 1970, 225ff. Eisenstadt/ Roniger 1984 = Eisenstadt, S.N./ Roniger, L., Patrons, Clients and Friends. Interpersonal Relations and the Structure of Trust in Society. Cambridge 1984. Elefante 1992 = Elefante, M., Concordantia in Velleium Paterculum. (Alpha-Omega, R. A, 76.). Hildesheim [usw.] 1992. Eliade 1980 = Eliade, M., Bei den Zigeunerinnen. Phantastische Geschichten. A. d. Rumän. von E. Silbermann. (st 615.). Frankfurt/M 1980. Ellis 1971 = Ellis, J.R., Amyntas Perdikka, Philip II and Alexander the Great. JHS 91, 1971, 15-24. Ellis 1976 = Ellis, J.R., Philip II and Macedonian Imperialism. London 1976 (2. Aufl., 1986). Ellis 1981 = Ellis, J.R., The Unification of Macedonia. In: Hatzopoulos/ Loukopoulos 1981, 36-47. Ellis 1982 = Ellis, J.R., Philip and the Peace of Philocrates. In: Adams/ Borza 1982, 43ff. Ellis 1994 = Ellis, J.R., Thucydides 1. 105-108: The Long Walls. In: Worthington 1994, 3-14. Engel 1972 = Engel, R., Zur Chronologie von Perdikkas' Maßnahmen am Vorabend des 1. Koalitionskrieges. RhM 115, 1972, 215ff. Engel 1973 = Engel, R., Polyains Stratagem IV 6,8 zur Seeschlacht am Hellespont. Klio 55, 1973, 141ff. Engel 1977 = Engel, R., Untersuchungen zum Machtaufstieg des Antigonos I. Monophthalmos. Kallmünz 1977. Engel 1979 = Engel, H., Die Vorfahren Israels in Ägypten. Forschungsgeschichtlicher Überblick über die Darstellungen seit Richard Lepsius (1849). (Frankf. theolog. Stud. 27.). Frankfurt/M 1979. Engels 1978 = Engels, W.D., Alexander the Great and the Logistics of the Macedonian Army. Berkeley, Calif. 1978. Engels 1989 = Engels, J., Studien zur politischen Biographie des Hypereides. Athen in der Epoche der lykurgischen Reformen und des makedonischen Universalreiches. (Quellen und Forschungen zur antiken Welt. 2.). München 1989 (s.a. Engels 1993a). Engels 1993 = Engels, J., Der Michigan-Papyrus über Theramenes und die Ausbildung des "Theramenes-Mythos". ZPE 99, 1993, 125ff. Engels 1993a = Engels, J., Studien zur politischen Biographie des Hypereides. Athen in der Epoche der lykurgischen Reformen und des makedonischen Universalreiches. (Quellen und Forschungen zur antiken Welt. 2.). 2. Aufl., München 1993. Epstein 1986 = Epstein, D.F., Cicero's Testimony at the Bona Dea Trial. Cph 81, 1986, 229ff. Erbse 1992 = Erbse, H., Studien zum Verständnis Herodots. (Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte. 38.). Berlin/ New York 1992. Erdle 1968 = Erdle, H., Persius. Augusteische Vorlage und neronische Überformung. Diss. München 1968. Ernout 1949 = Ernout, A., Amphitryon dans Plaute et dans Molière. Neophilologus 33, 1949, 113ff. Ernst 1990 = Ernst, M., Die Entstehung des Ädilenamtes. Diss. Paderborn 1990. Errington 1967 = Errington, R.M., Philip V, Aratus and the " Conspiracy of Apelles " Historia 16, 1967, 19ff. Errington 1970 = Errington, R.M., From Babylon to Triparadeisos: 323-320 B.C. JHS 90, 1970, 49ff. Errington 1971 = Errington, R.M., The dawn of empire: Rome's rise to world power. London 1971. Errington 1971a = Errington, R.M., The alleged syro-macedonian pact and the origins of the Second Macedonian War. Athenaeum 49, 1971, 336ff. Errington 1974 = Errington, R.M., Macedonian "Royal Style" and ist historical significance. JHS 94, 1974, 20-37. Errington 1975 = Errington, R.M., Arybbas the Molossian. GRBS 16, 1975, 41ff. Errington 1980 = Errington, R.M., Rom, Antiochos der Große und die Asylie von Teos. ZPE 39, 1980, 279ff. Errington 1981 = Errington, R.M., Review-Discussion: Four interpretations of Philip II. AJAH 6, 1981, 69-88. Errington 1986 = Errington, M., Geschichte Makedoniens von den Anfängen bis zum Untergang des Königreiches. München 1986. Escher 1913 = Escher, L., De Sotadis Maronitae reliquiis. Gießen 1913. Espinosa Ruiz 1984 = Espinosa Ruiz, U., El reinado de Cómmodo. Subjetividad y objetividad en la antigua historiografia. Gerión 2, 1984, 113ff. Etienne 1958 = Etienne, R., Le culte impérial dans la péninsule ibérique d'Auguste à Dioclétien. Paris 1958. Eucken 1983 = Eucken, C., Isokrates: Seine Position in der Auseinandersetzung mit den zeitgenössischen Philosophen. (Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte. 19.). Berlin/ New York 1983. Evans 1961 = Evans, J. A., The Temple of Soknebtunis. YClS 17, 1961, 49ff. Evans 1963 = Evans, J. A. S., Histiaeus and Aristagoras. Notes on the Ionian revolt. AJPh 84, 1963, 113ff. Evans 1994 = Evans, R.J., Gaius Marius. A Political Biography. Pretoria 1994. Evans 1996 = Evans, J. A. S., The Age of Justinian. London 1996. Evans 2002 = Evans, J. A. S., The empress Theodora. Austin 2002. Evans/Kleijwegt 1992 = Evans, R.J./Kleijwegt, M., Did the Romans like Young Men? A Study of the lex Villia annalis: Causes and Effects. ZPE 92, 1992, 181-195. F Fabia 1904 = Fabia, P., La lettre de Pompeius Propinquus à Galba et l'avènement de Vitellius en Germanie. Klio 4, 1904, 42ff. Fabia 1929 = La table claudienne de Lyon. 1929. Fantham 1984 = Fantham, E., Roman Experience of Menander in the Late Republic and Early Empire. TAPhA 114, 1984, 299ff. Fayer 1976 = Fayer, C., Il culto della dea Roma. Origine e diffusione nell' Impero. Pescara 1976. Fears 1975 = Fears, J.R., Pausanias the Assassin of Philipp II. Athenaeum 53, 1975, 111ff. Fecht 1984 = Fecht, G., Das "Poème" über die Qades-Schlacht. Studien zur altägyptischen Kultur 11, 1984, 287***. Feldmann 1885 = Feldmann, W., Analecta epigraphica ad historiam synoicismorum et sympolitiarum. (Dissertationes Philologicae Argentoratenses. 9.). Straßburg 1885. Ferenczy 1975 = Ferenczy, E., Zum Problem des Foedus Cassianum. RIDA 22, 1975, 223ff. Ferguson 1911 = Ferguson, W.S., Hellenistic Athens. London 1911. (ND Chicago 1974). Ferguson 1948 = Ferguson, W.S., Demetrios Poliorcetes and the Hellenic League. Hesperia 17, 1948, 112ff. Ferguson 1975 = Ferguson, J., Utopias of the Classical World. London 1975. Fernandez Nieto 1975 = Fernandez Nieto, F.J., Los acuerdos belicos en la antigua Grecia (epoca arcaica y clásica). I. Texto. (Monografias de la Univ. de Santiago de Compostela. 30.). Santiago de Compostela 1975. [rez. von: D.J. Mosley, JHS 100, 1980, 251f.] Fernau 1986 = Fernau, J., Sappho. Ein griechischer Sommernachtstraum. Berlin [usw.] 1986. Ferone 1996 = Ferone, C., Frontino, Strategemata IV 1, 14 e la tradizione sulla battaglia di Benevento del 275 a.C. MGR 20, 1996, 87ff. Ferrara 1964 = Ferrara, G., La politica di Solone. Napoli 1964. Ferrary 1988 = Ferrary, J.-L., Philhellénisme et impérialisme. Rome 1988. Ferrero 1957 = Ferrero, L., Struttura e metodo dell'Epitome di Giustino. Torino 1957. Ferrero 1963 = Ferrero, L., Tra petica e istorica, Duride di Samo. Aus: Miscellanea Rostagni 1963, 68ff. Ferretto 1984 = Ferretto, C., La città dissipatrice. Studi sull'excursus del libro decimo dei Philippika di Teopompo. (Series historica, 2.). Genua 1984. Festiguière 1946 = Festiguière, A.-J., Épicure et ses dieux. (Collection Mythes et religions). Paris 1946. Feuchtwanger 1991a = Feuchtwanger, L., Der Jüdische Krieg. Roman. (Lion Feuchtwanger. Gesammelte Werke in Einzelbänden. 2.). Berlin & Weimar 1991. Feuchtwanger 1991b = Feuchtwanger, L., Die Söhne. Roman. (Lion Feuchtwanger. Gesammelte Werke in Einzelbänden. 3.). Berlin & Weimar 1991. Feuchtwanger 1991c = Feuchtwanger, L., Der Tag wird kommen. Roman. (Lion Feuchtwanger. Gesammelte Werke in Einzelbänden. 4.). Berlin & Weimar 1991. Feyel 1942 = Feyel, M., Polybe et l'histoire de Béotie au IIIe siècle av. notre ère. Paris 1942. Fiehn 1929 = Fiehn, s.v. Sphodrias. RE 1929, Sp. 1750. Figueira 1988 = Figueira, T.J., Four notes on the Aiginetans in exile. Athenaeum 66, 1988, 523ff. Finkelstein 1995 = I. Finkelstein, The Date of the Settlement of the Philistines in Canaan. Tel Aviv 22, 1995, 213-239. Finley 1986 = Finley, M.I., The use and abuse of history. 2. Aufl., London 1986. Finley 1986a = Finley, M.I., Sparta. In: Finley 1986, 161ff. Fischer 1979 = Fischer, T., Zur Seleukideninschrift von Hefzibah. ZPE 33, 1979, 131-138. Fishwick 1972 = Fishwick, D., The Temple of the Three Gauls. JRS 62, 1972, 46ff. Fishwick 1978 = Fishwick, D., The development of provincial ruler worship in the western empire. ANRW II,16,2, 1978, 1201ff. Fishwick 1987 = Fishwick, D., The Imperial Cult in the Latin West. Studies in the Ruler Cult of the Western Provinces of the Roman Empire. (EPRO. 108.). 2 Bde. Leiden 1987. Fiske 1920 = Fiske, G.C., Lucilius and Horace. (Univ. Wisconsin Stud. 7.). Madison 1920. Fitzler/Seeck 1918 = Fitzler, K./ Seeck, O., C. Iulius Caesar Augustus. RE X, 1918, Sp. 275ff. Flacelière 1937 = Flacelière, R., Les Aitoliens à Delphes. Contribution à l'histoire de la Grèce centrale au IIIe siècle av. J.-C. (BEFAR.). Paris 1937. Flaubert 1979 = Flaubert, G., Salammbo. Roman. Mit Rezensionen v. Gautier, Berlioz u. George Sand, den Verteidigungsbriefen Flauberts an Sainte-Beuve u. Froehner u. e. Glossar im Anh. Zürich 1979. Flower 1994 = Flower, M.A., Theopompus of Chios: history and rhetoric in the fourth century BC. Oxford 1994. Foertmeyer 1988 = Foertmeyer, V., The Dating of the Pmpe of Ptolemy II Philadelphus. Historia 37, 1988, 90-104. Fogazza 1976 = Fogazza, D., Plauto. 1935-1975. Lustrum 19, 1976, 79ff. Fohrer 1921 = Fohrer, E., Die Provinzeinteilung des assyrischen Reiches. Leipzig 1921. Fontana 1984 = Fontana, M.J., Tibrone, Tolemeo e la conquista della Cirenaica. Seia 1, 1984, 93ff. Forni 1953 = Forni, G., Manio Curio Dentato uomo democratico. Athenaeum 31, 1953, 170ff. Forrest 1968 = Forrest, W.G., A History of Sparta. London 1968. Fortina 1965 = Fortina, M., Cassandro, re di Macedonia. Torino 1965. Foss 1977 = Foss, C., The battle at the Granicus: a new look. Ancient Macedonia 2, 1977, 495-502. Fox 1974 = Fox, R.L., Alexander der Große. Eine Biographie. A.d. Engl. von P. Zentner & P. Dering. Düsseldorf 1974. Foxhall 1993 = Foxhall, L., Farming and fighting in ancient Greece. In: Rich/ Shipley 1993, 134-145. Fraenkel 1922 = Fraenkel, E., Plautinisches im Plautus. (Philolog. Untersuchungen. 28.). Berlin 1922. Fraenkel 1932 = Fraenkel, E., Senatus consultum de Bacchanalibus. Hermes 67, 1932, 369ff. Fraenkel 1968 = Fraenkel, H., Noten zu den Argonautika des Apollonios. München 1968. Fraenkel 1983 = Fraenkel, E., Horaz. Aus d. Engl. von G. & E. Bayer. 6. Aufl., Darmstadt 1983. Franco 1993 = Franco, C., Il Regno di Lisimaco. Strutture amministrative e rapporti con le città. (Studi Ellenistici. 6.). Pisa 1993. Franke 1955 = Franke, P.R., Altepirus und das Königtum der Molosser. (Diss. Erlangen 1954.). Kallmünz 1955. Franklin 1998 = Franklin, S.B., Eine Tochter Trojas. Roman. Ins Deutsche übertr. von S. Tschirner. [Daughter of Troy, dt.]. (Bastei-Lübbe-Tb. 20464.). Bergisch Gladbach 2003. Fraschetti 1998 = Fraschetti, A., Augusto. (Biblioteca Essenziale. 8.). Roma-Bari 1998. Fraser 1972 = Fraser, P.M., Ptolemaic Alexandria. 3 Bde. Oxford 1972. Fraser 1979 = Fraser, P.M., The son of Aristonax at Kandahar. Afghan Studies 2, 1979, 9-21. Fredericksmeyer 1961 = Fredericksmeyer, E.A., Alexander, Midas, and the Oracle at Gordium. CPh 56, 1961, 160-168. Fredericksmeyr 1979 = Fredericksmeyer, E.A., Three notes on Alexander's deification. AJAH 1979, 1-9. Fredericksmeyer 1982 = Fredericksmeyer, E.A., On the final aims of Philip II. In: Adams/ Borza 1982, 85ff. Freeman 1893 = Freeman, E.A., History of Federal Government in Greece and Italy. 2nd edition, ed. by J.B. Bury. London/ New York 1893. Freis 1984 = Freis, H., Historische Inschriften zur römischen Kaiserzeit von Augustus bis Konstantin. (Texte zur Forschung. 49.). Darmstadt 1984. Frey 1989 = Frey, Martin, Untersuchungen zur Religion und zur Religionspolitik des Kaisers Elagabal. (Historia-Einzelschriften. 62.). Stuttgart 1989. Friedrich 1960 = Friedrich, J., Hethitisches Elementarbuch. I. 2. Aufl., Heidelberg 1960. Friedrich 1966 = Friedrich, J., Entzifferung verschollener Schriften und Sprachen. (Verständliche Wissenschaft. 51.). 2. Aufl., Berlin [usw.] 1966. Friedrich/ Kammenhuber 1975 = Friedrich, J./ Kammenhuber, A., Hethitisches Wörterbuch. Heidelberg 1975. Frier 1979 = Frier, B.W., Libri Annales Pontificum Maximorum: The origins of the annalistic tradition. Rom 1979. Fritz 1941 = Fritz, K.v., The Historian Theopompos. AHR 46, 1941, 765ff. Fritz 1971 = Fritz, K.v., Grundprobleme der Geschichte der Antiken Wissenschaft. Berlin/ New York 1971. Fruttero/ Lucentini 1995 = Fruttero, C. & Lucentini, F., Der rätselhafte Sinn des Lebens. Ein philosophischer Roman. (A. d. Italien. von D. Winkler). München/ Zürich 1995. Fruttero/ Lucentini 1995a = Fruttero, C. & Lucentini, F., La morte di Cicerone. Racconto sceneggiato. (nugae 79). Genova 1995. Frye 1977 = Frye, R., Die Perser. Das erste Imperium der Antike. [The Heritage of Persia, 1962, dt.]. Aus dem Engl. Von P. Baudisch. (Heyne-Buch Nr. 7047). München 1977. Frye 1984 = Frye, N., The History of Ancient Iran. (Handbuch der Altertumswissenschaft. III 7.). München 1984. FS Bengtson 1983 = Althistorische Studien Hermann Bengtson zum 70. Geburtstag dargebracht von Kollegen und Schülern. Wiesbaden 1983. FS Burck 1983 = Lefèvre, E./ Olshausen, E. (Hgg.), Livius. Werk und Rezeption. Festschrift für Erich Burck zum 80. Geburtstag. München 1983. FS Burian 1991 = Speculum Antiquitatis Graeco-Romanae. Studia Ioanni Burian Sexagenario Oblata. (_stav pro klasická studia CSAV). Praha 1991. FS Cawkwell 1991 = Flower, M./ Toher, M. (eds.), Georgica: Greek studies in honour of George Cawkwell. (BICS supll. 58.). 1991. FS Ehrenberg 1966 = Ancient Society and Institutions. Studies presented to V. Ehrenberg. Oxford 1966. FS Ferguson = Athenian Studies. Fest. W.S. Ferguson. (HCSP Suppl. 1.). 1940. FS Hammond = Worthington, I. (ed.), Ventures into Greek History. Oxford 1994. (Worthington 1994 ) FS Kienast = Haehling, R.v. et al. (Hgg.), Dietmar Kienast: Kleine Schriften. Aalen 1994. FS Naster 1982 = Quaegebeur, J. (ed.), Studia Paulo Naster oblata. (Orientalia Lovaniensia Analecta. 13.). Louvain 1982. FS Oertel 1964 = Braunert, W. (Hg.), Studien zur Papyrologie und antiken Wirtschaftsgeschichte F. Oertel gewidmet. Bonn 1964. FS Préaux 1975 = Bingen, J. et al. (edd.), Le monde grec. Hommage à Claire Préaux.(Univ. libre de Bruxelles Fac. de Philos. & Lettres. 62.). Bruxelles 1975. FS Wirth 1987 = Will, W./ Heinrichs, J. (Hg.), Zu Alexander d.Gr. Festschrift G. Wirth zum 60. Geburtstag am 9.12.86. 2 Bde. Amsterdam 1987-1988. Fühmann 1996 = Fühmann, F., Die Sage von Trojas Fall. Rostock 1996. Fuhrmann 1997 = Fuhrmann, M., Der inszenierte Tod. Senecas letzte Probe und das Vorbild des Sokrates. FAZ, 6.September 1997, Nr. 207, Bilder und Zeiten. Fuks 1961 = Fuks, A., Aspects of the Jewish revolt in A.D. 115-117. JRS 51, 1961, 98ff. Fuks 1962 = Fuks, A., The Spartan Citizen-Body in the Mid-Third Century B.C. and its Enlargement proposed by Agis IV. Athenaeum 40, 1962, 244ff. Fuks 1985 = Fuks, G., Some remarks on Simon Bar Giora. SCI 8-9, 1985-1988, 106-119. Funck 1974 = Funck, B., Die Wurzeln der hellenistischen Euergetes-Religion im Staat und in den Städten des Seleukos Nikator. In: Welskopf 1974, 1290ff. Funke 1980 = Funke, P., Homonoia und Arche. Athen und die griechische Staatenwelt vom Ende des Peloponnesischen Krieges bis zum Königsfrieden (404/3-387/6 v.Chr.). (Historia-EZ. 37.). Wiesbaden 1980. Funke 1989 = Funke, P., Rom und das Nabatäerreich bis zur Aufrichtung der Provinz Arabia. In: Drexhage/ Sünskes 1989, 1ff. Funke 1998 = Funke, P., Die Bedeutung der griechischen Bundesstaaten in der politischen Theorie und Praxis des 5. Und 4. Jh.v.Chr. (Auch eine Anmerkung zu Aristot. Pol. 1261a22-29). In: Schuller 1998, 59-71. Funke et al. 1993 = Funke, P. u.a., Ein neues Proxeniedekret des Akarnanischen Bundes. Klio 75, 1993. Fussman 1982 = Fussman, G., Pouvoir central et régions dans l' Inde ancienne: le problème de l'empire Maurya. Annales ESC 37, 1982, 621ff. G Gabba 1956 = Gabba, E., Appiano e la storia delle guerre civili. Firenze 1956. Gabba 1957 = Gabba, E., Studi su Filarco. Le biografie plutarchee di Agide e di Cleomene. Athenaeum 35, 1957, 3ff. & 193ff. Gabba 1957a = Gabba, E., Sul libro siriaco d' Appiano. RAL 21, 1957, 339ff. Gabbert 1986 = Gabbert, J.J., Pragmatic democracy in Hellenistic Athens. AncW 13, 1986, 29ff. Gabbert 1987 = Gabbert, J.J., The anarchic dating of the Chrmonidean war. CJ 82, 1987, 230-235. Gabbert 1997 = Gabbert, J.J., Antgonus II Gonatas: A political biography. London & New York 1997. Gabrielsen 1991 = Gabrielsen, V., The Athenian Trierarchy. (Diss. Kopenhagen 1991.). Kopenhagen 1991. Gabrielsen 1994 = Gabrielsen, V., Financing the Athenian Fleet: public taxation and social relations. Baltimore/ London 1994. Gagé 1955 = Gagé, J., L' Apollon romain. Paris 1955. Gagé 1986 = Gagé, J., Quelques remarques sur la décapitation du roi Décébale. StudClas 24, 1986, 119ff. Gaiser 1972 = Gaiser, K., Zur Eigenart der römischen Komödie: Plautus und Terenz gegenüber ihren griechischen Vorbildern. ANRW I,2, 1972, 1027ff. Galili 1976-77 = Galili, E., Raphia, 217 B.C.E., revisited. SCI 3, 1976-1977, 52ff. Galinsky 1966 = Galinsky, G.K., Scipionic themes in Plautus' Amphitruo. TAPhA 97, 1966, 203ff. Gallotta 1987 = Gallotta, B., Germanico. Roma 1987. Galsterer 1976 = Galsterer, H., Herrschaft und Verwaltung im republikanischen Italien. München 1976. Gamkrelidze/ Ivanov 1995 = Gamkrelidze, Th.V./ Ivanov, V.V., Indo-European and the Indo-Europeans. A Reconstruction and Historical Analysis of a Proto-Language and a Proto-Culture. 2 Bde, Berlin/ New York 1995. Garcia y Bellido 1972 = Garcia y Bellido, A., Die Latinisierung Hispaniens. ANRW I,1, 1972, 462ff. Gardthausen 1891 = Gardthausen, V., Augustus und seine Zeit. 2 Tle in Bde. Leipzig 1891-1904 (ND 1964). Garelli 1974 = Garelli, P., Les Assyriens en Cappadoce. (Bibliotheque archeologique et historique de l'Institut francçais d'archeologie d'lstanbul.19). Paris 1963. Garelli 1974 = Garelli, P. (avec V. Nikiprowetzky), Le Proche-Orient asiatique, 2: Les empires mésopotamiens. Israel. (Nouvelle Clio. 2bis.). Paris 1974. Garlan 1974 = Garlan, Y., Recherches de poliorcétiques grecque. Paris 1974. Gurney 1961 = Gurney, O.R., The Hittites (Pelican Book.259). 2nd revised edition. 1961. Garstang/Gurney 1959 = J. Garstang, J./ Gurney, O.R., The Geography of the Hittite Empire. London 1959. Gasche et al 1998 = H. Gasche et al., Dating the Fall of Babylon. A Reappraisal of Second-Millennium Chronology. Ghent: Mesopotamian History and Environment, 1998. Gehrke 1976 = Gehrke, H.-J., Phokion. Studien zur Erfassung seiner historischen Gestalt. (Zetemata. 64.). München 1976. Gehrke 1978 = Gehrke, H.-J., Das Verhältnis von Politik und Philosophie im Wirken des Demetrios von Phaleron. Chiron 8, 1978, 149ff. Gehrke 1982 = Gehrke, H.-J., Der siegreiche König. Überlegungen zur Hellenistischen Monarchie. AKG 64, 1982, 247ff. Gehrke 1987 = Gehrke, H.-J., Die Griechen und die Rache: Ein Versuch in historischer Psychologie. Saeculum 38, 1987, 121ff. Gehrke 1985 = Gehrke, H.-J., Stasis. Untersuchungen zu den inneren Kriegen in den griechischen Staaten des 5. und 4. Jahrhunderts v.Chr. München 1985. Gehrke 1990 = Gehrke, H.-J., Geschichte des Hellenismus. (OGG 1A.). München 1990. Geiger 1975 = Geiger, J., Zum Bild Caesars in der römischen Kaiserzeit. Historia 24, 1975, 444ff. Geiger 1985 = Geiger, Cornelius Nepos and Ancient Political Biography. (Historia-EZ. 47.). Stuttgart 1985. Geißler 1925 = Geißler, P., Die Chronologie der altattischen Komödie. Berlin 1925. Gelzer 1918 = Gelzer, M., s.v. Iulius Nr. 154 (Tiberius). RE X, 1918, Sp. 478ff. Gelzer 1918a = Gelzer, M., s.v. Iulius Nr. 133 (Caligula). RE X, 1918, Sp. 381ff. Gelzer 1923 = Gelzer, M., s.v. L. Sergius Catilina. RE 2 A, 1923, Sp. 1693ff. Gelzer 1926 = Gelzer, M., s.v. Licinius Nr. 68 (M. Licinius Crassus). RE XIII 1, 1926, Sp. 295ff. Gelzer 1936 = Gelzer, M., Die Unterdrückung der Bacchanalien bei Livius. Hermes 71, 1936, 275ff. (= Kleine Schriften III, 1964, 256ff.). Gelzer 1960 = Gelzer, M., Caesar. Der Politiker und Staatsmann. 6. Aufl., Wiesbaden 1960. Gelzer 1970 = Gelzer, T., s.v. Aristophanes 12, der Komiker (Nachtrag). RE Suppl. 12, 1970, Sp. 1392ff. Gelzer 1993 = Gelzer, T., Transformations. In: Bulloch 1993, 130ff. Gelzer/ Helm 1953 = Gelzer, M./ Helm, R., s.v. M. Porcius Cato Censorius. RE XXII, 1953, Sp. 108ff. Genito 1986 = Genito, B., The Medes: a reassessment of the archaeological evidence. EW (East and West) N.S. 36,1-3, 1986, 11-81. Genzmer 1956 = Genzmer, J., Der `Amphitruo' des Plautus und sein griechisches Original. Masch. Diss. Kiel 1956. Géographie 1979 = La Géographie administrative et politique d' Alexandre à Mahomet. Actes du Colloque de Strasbourg 14-16 juin 1979. (Université des Sciences Humaines de Strasbourg. Travaux du Centre de Recherche sur le Proche-Orient et la Grèce Antique. 6.). Straßburg o.J. Gernet 1982 = Gernet, J., A History of Chinese Civilisation. Cambridge 1982. Gernet/ Boulanger 1970 = Gernet, L./ Boulanger, A., Le Génie grec dans la religion. Paris 1970 (1. Aufl. 1932). Gershevitch 1959 = Gershevitch, I., The Avestan Hymn to Mithra. With an introduction, translation and commentary. Cambridge 1959. Gesche 1976 = Gesche, H., Caesar. (EdF. 51.). Darmstadt 1976. Gesche 1981 = Gesche, H., Rom. Welteroberer und Weltorganisator. München 1981. Gesell 1985 = Gesell, G.C., Towns, palace and house cult in Minoan Crete. (Studies in Mediterranean Archaeology. 67.). 1985. Geuenich 1982 = Geuenich, D., Zur Landnahme der Alemannen. FMS 16, 1982, 25ff. Geuenich 1997 = Geuenich, D., Die Alamannen: Vom Ende einer Legend. Damals 29, H. 6, 1997, 12ff. Geyer 1928 = Geyer, F., s.v. Lysimachos Nr. 1. RE XIV 1, 1928, Sp. 21ff. Geyer 1930 = Geyer, F., Makedonien bis zur Thronbesteigung Philipps II. München 1930. Geyer 1938 = Geyer, F., s.v. Philippos Nr. 7 [Philipp II.]. RE XIX, 1938, Sp. 2266ff. Ghinatti 1970 = Ghinatti, F., I gruppi politici ateniesi fino alle guerre persiane. Roma 1970. Ghiron-Bistagne et al. 1993 = Les Perses d' Éschyle. Textes réunis par P. Ghiron-Bistagne, A. Moreau, J.-C. Turpin. (Cahiers du GITA. 7.). Montpellier 1993. Giannelli 1969 = Giannelli, C.A., L'intervento di Archidamo e di Alessandro il Molosso in Magna Grecia. CS 8, 1969, 1ff. Giebel 1977 = Giebel, M., Marcus Tullius Cicero. Mit Selbstzeugnissen und Bilddokumenten. (rororo Bildmonographien.). Reinbek bei Hamburg 1977. Gillis 1971 = Gillis, D., The revolt at Mytilene. AJPh 1971, 38-47. Gimbutas 1989 = Gimbutas, M.A., Achilleion : A Neolithic Settlement in Thessaly, Greece, 6400-5600 B.C. Los Angeles 1989. Ginsburg 1981 = Ginsburg, J., Tradition and Theme in the Annals of Tacitus. New York 1981. Giono 1986 = Giono, J., Die Geburt der Odyssee. Roman. A. d. Franz. von W. & R. Gerull-Kardas. (Fischer-TB. 5376.). Frankfurt/M 1986. Giovannini 1971 = Giovannini, A., Untersuchungen über die Natur und die Anfänge der bundesstaatlichen Sympolitie in Griechenland. (Hypomnemata. 33.). Göttingen 1971. Gitti 1951 = Gitti, A., Alessandro Magni all'oasi di Siwah: il problema delle fonti. Bari 1951. Glew 1987 = Glew, D.G., The Cappadocian Expedition of Nicomedes III Euergetes, King of Bithynia. ANSMN 32, 1987, 23-55. Glombiowski 1990 = Glombiowski, K., Die Eroberung Babylons durch Kyros in orientalischer und griechischer Überlieferung. Altertum 26, 1990, 49ff. Glotz 1941 = Glotz, G., La Grèce en IVème s. (Histoire Ancienne. 2ème Partie. Histoire Grecque t. III.). Paris 1941. Glotz/ Cohen/ Roussel 1945 = Glotz, G./ Cohen, R./ Roussel, P., Alexandre et l'hellénisation du monde antique Première Partie: Alexandre et le démembrement de son empire. (Histoire Ancienne. 2ème Partie. Histoire Grecque t. IV.). 2. Aufl., Paris 1945. Gnoli 1980 = Gnoli, Gh., Zoroaster's Time and Homeland. A study on the origin of Mazdeism and related problems. (Ist. Univ. Orientale, Seminario di Studi Asiatici, Series Minor. 7.). Napoli 1980. Godart/Sacconi 1978 = Godart, L./ Sacconi, A., Les Tablettes en Linéaire B de Thèbes. Rom 1978. Götzfried 1907 = Götzfried, K., Annalen der römischen Provinzen beider Spanien (218-154 v.Chr.). Diss. Erlangen 1907. Gokhale 1966 = Gokhale, B.G., Asoka Maurya. (Twayne's rulers and statesmen of the world series. 3.). New York 1966. Golan 1971 = Golan, D., The problem of the roman presence in the political consciousness of the Greeks before 229 B.C. RSA 1, 1971, 93ff. Golan 1986 = Golan, D., Hadrian's decision to supplant "Jerusalem" by "Aelia Capitolina". Historia 35, 1986, 226ff. Goldstein 1968 = Goldstein, J.A., The letters of Demosthenes. New York 1968. Golan 1988 = Golan, D., The Fate of a Court Historian. Athenaeum 66, 1988, 99ff. Gómez Espelosín 1986 = Gómez Espelosín, F.J., El asesinato del legado Octavio (163/2 a.C.). Algunas precisiones sobre la tradición historiográfica. Emerita 54, 1986, 317ff. Gomme/ Andrewes/ Dover 1945 = Gomme, A.W./ Andrewes, A./ Dover, K.J., A Historical Commentary on Thucydides 1-5. Oxford 1945-1981. Gomme/ Sandbach 1973 = Gomme, A.W./ Sandbach, F.H., Menander: A Commentary. Oxford 1973. Goodyear 1982 = Goodyear, F.R.D., On the character and text of Justin's compilation of Trogus. In: Goodyear 1992, 210ff. (= PACA 16, 1982, 1ff.). Goodyear 1992 = Goodyear, F.R.D., Papers on Latin Literature. London 1992. Gore 2000 = Gore, R., Der Zorn der Götter. Die Türkei - Land der Naturkatastrophen. National Geographic Deutschland, Juli 2000, 70ff. Goukowsky 1969 = Goukowsky, P., Un lever de soleil sur l'Ida de Troade. RPh 43, 1969, 249-254. Goukowsky 1979 = Goukowsky, P., Un Aspect de l' Administration d' Alexandre dans les Hautes-Satrapies: La Première Révolte des Colons Grecs de Bactriane en 325. Aus: Géographie 1979, 7-17. Gourmelen 2005 = Gourmelen, L., Kékrops, le Roi Serpent. (Etudes Anciennes.). Paris 2005. Gow 1965 = Gow, A.S.F., Theocritus. 2 vol. Cambridge 1965. Goyal 2000 = Goyal , S.R., The Kautiliya Arthasastra : Its Author, Date and Relevance for the Maurya Period. Jodhpur 2000. Gozzoli 1978 = Gozzoli, E., Etnografia e politica in Agatarchide. Athenaeum 56, 1978, 54ff. Graham 1958 = Graham, A.J., The date of the Greek penetrationof the Black Sea. BICS 5, 1958, 25ff. Graham 1982 = Graham, A.J., The colonial expansion of Greece. CAH III.3, 2. Aufl., 1982, 83-162. Graham 1986 = Graham, A.J., The historical interpretation of Al Mina. DHA 12, 1986, 271ff. Grainger 1990 = Grainger, J.D., Seleukos Nikator. Constructing a Hellenistic Kingdom. London & New York 1990. Grainger 1991 = Grainger, J.D., Hellenistic Phoenicia. Oxford 1991. Granier 1931 = Granier, F., Die makedonische Heeresversammlung. (MBPR. 13.). 1931. Grant 1970 = Grant, M., Caesar. Genie - Eroberer - Diktator. A.d. Engl. von H. Balling. (Heyne Biographien. 35.). [Julius Caesar, dt.]. München 1982. Grant 1982 = Grant, M., Herodes der Große. Bergisch-Gladbach 1982. Grant 1982 = Grant, M., Das Heilige Land. Geschichte des Alten Israel. [The History of Ancient Israel, dt.]. A.d.Engl. von J. Rehork. (Bastei-Lübbe-Tb. 64 074). Bergisch-Gladbach 1984. Grant 1984 = Grant, M., Das Römische Reich am Wendepunkt. München 1984. Gras 1972 = Gras, M., A propos de la "bataille d'Alalia". Latomus 31, 1972, 698ff. Graßl 1987 = Graßl, H., Alexander der Große und die Zerstörung Thebens. In: FS Wirth 1987, 271ff. Graves 1947 = Graves, R. von Ranke Graves, Ich, Claudius, Kaiser und Gott. Roman. Deutsch von H. Rothe. [I Claudius / Claudius the God, dt.]. (dtv-Tb. 1300.). München 1977. Gray 1989 = Gray, V.J., The Character of Xenophon's `Hellenica'. London 1989. Greatrex 1998 = Greatrex, G., Rome and Persia at War, 502-532. Leeds 1998. Green 1990 = Green, P., Alexander to Actium. The historical evolution of the Hellenistic age. (Hellenistic Culture and Society. 1.). Berkeley & Los Angeles 1990. Green 1991 = Green, P., Alexander of Macedon, 356-323 BC: a historical biography. Berkeley 1991. Green 1993 = Green, P. (Ed.), Hellenistic History and Culture. (Hellenistic Culture and Society. 9.). Berkeley, Los Angeles & Oxford 1993. Greenhalgh 1973 = Greenhalgh, P.A.L., Early Greek Warfare. Cambridge 1973. Greenwalt 1988 = Greenwalt, W., Amyntas III and the political stability of Argead Macedonia. AncW 18, 1988, 35ff. Griffin 1997 = Griffin, M., The Senate's Story (Review of SCPP). JRS 87, 1997, 249-263. Griffith 1935 = Griffith, G.T., The Mercenaries of the Hellenistic World. Cambridge 1935. Griffith 1947 = Griffith, G.T., Alexander's Generalship at Gaugamela. JHS 67, 1947, 77ff. Griffith 1950 = Griffith, G.T., The Union of Corinth and Argos (392-386 B.C.). Historia 1, 1950, 236-256. Griffith 1954 = Griffith, G.T. (ed.), Fifty years of classical scholarship. Oxford 1954. Griffith 1954a = Griffith, G.T., The Greek Historians. In: Griffith 1954. 160ff. Griffiths 1970 = Griffiths, F.T., Plutarch's De Iside et Osiride. Cardiff 1970. Griffiths 1979 = Griffiths, F.T., Theocritus at Court. Leiden 1979. Gruen 1969 = Gruen, E.S., Notes on the 'First Catilinarian Conspiracy'. CPh 64, 1969, 20ff. Gruen 1972 = Gruen, E.S., Aratus and the Achaean alliance with Macedon. Historia 21, 1972, 609ff. Gruen 1973 = Gruen, E.S., The supposed alliance between Rome and Philip V of Macedon. CSCA 6, 1973, 123ff. Gruen 1974 = Gruen, E.S., The last years of Philip V. GRBS 15, 1974, 221ff. Gruen 1975 = Gruen, E.S., Rome and Rhodes in the Second Century B.C. A historiographical inquiry. CQ 25, 1975, 58-81. Gruen 1976a = Gruen, E.S., Class conflict and the Third Macedonian War. AJAH 1, 1976, 29ff. Gruen 1984 = Gruen, E.S., The Hellenistic World and the Coming of Rome. 2 Bde. Berkeley, Los Angeles, London 1984. Gruen 1993 = Gruen, E.S., Hellenism and Persecution: Antiochus IV and the Jews. [Response: M. Gwyn Morgan]. In: Green 1993, 238ff. Grumach 1969 = Grumach, E., Die kretischen und kyprischen Schriftsysteme. In: Huasmann, U. (Hg.), Hdb. d. Archäologie. Allgem. Grundlagen der Archäologie. 1969, 234ff. Grundy 1948 = Grundy, G.B., Thucydides and the history of his age. 2 Bde. Oxford 1948. Grzybek 1986 = Grzybek, E., Zu Philipp II. und Alexander dem Großen. Ancient Macedonia 4, 1986, 223ff. Gschnitzer 1958 = Gschnitzer, F., Abhängige Orte im griechischen Altertum. München 1958. Gschnitzer 1960 = Gschnitzer, F., Vom Ende der griechischen Gemeindefreiheit. WaG 20, 1960, 71-86. Gschnitzer 1966 = Gschnitzer, F., Die Stellung Karthagos nach dem Frieden von 201 v.Chr. WS 79, 1966, 276ff. Gschnitzer 1969 = Gschnitzer, F. (Hg.), Zur griechischen Staatskunde. (WdF. 96.). Darmstadt 1969. Günther 2004 = Günther, R., Olympia. Kult und Spiele in der Antike. Darmstadt 2004 Güterbock 1983 = Güterbock, H.G., The Ahhiyawa Problem Reconsidered. AJA 87, 1983, 133ff. Gullath 1982 = Gullath, B., Untersuchungen zur Geschichte Boiotiens in der Zeit Alexanders und der Diadochen. Bern - Frankfurt/M 1982. Gundel 1961 = Gundel, H.-G., s.v. Viriatus. RE IXA, 1961, Sp. 203ff. Gundel 1963 = Gundel, H.-G., s.v. Quinctius Nr. 43. RE XXIX, 1963, Sp. 1040ff. ***überprüfen*** Gundel 1963a = Gundel, H.-G., Der Begriff Maiestas im politischen Denken der römischen Republik. Historia 12, 1963, 283ff. Gundel 1981 = Gundel, H.-G., Der alte Orient und die griechische Antike. Studienbuch. Stuttgart 1981. Gusmani 1995 = Gusmani, R., Zum Stand der Erforschung der lydischen Sprache. In: Schwertheim 1995, 9ff. Gutschmid 1882 = Gutschmid, A. von, Trogus und Timagenes. RhM 37, 1882, 548ff. Gutschmid 1888 = Gutschmid, A. von, Geschichte Irans und seiner Nachbarländer bis zum Untergang der Arsaciden. 1888. Gwyn Morgan 1994 = Gwyn Morgan, M., Rogues March: Caecina and Valens in Tacitus, Histories 1.61-70. MH 51, 1994, 103ff. Gwynn 1918 = Gwynn, A.O., The Character of Greek Colonization. JHS 38, 1918, 88ff. H Haas 1986 = Haas, V. (Hg.), Das Reich Urartu. Ein altorientalischer Staat im 1. Jahrtausend v. Chr. (Xenia. 17.). Konstanz 1986. Haas 1988 = Haas, V. (Hg.), Hurriter und Hurritisch. (Xenia, 21). Konstanz 1988. Haas 1994 = Haas, V., Geschichte der hethitischen Religion. Leiden 1994. Habicht 1956 = Habicht, Chr., Gottmenschentum und griechische Städte. (Zetemata. 14.). München 1956 (2. Aufl. 1970). Habicht 1956a = Habicht, Chr., Über die Kriege zwischen Pergamon und Bithynien. Hermes 84, 1956, 90ff. Habicht 1957 = Habicht, Chr., s.v. Prusias 1. RE XXIII,1, 1957, Sp. 1098ff. Habicht 1957a = Habicht, Chr., Samische Volksbeschlüsse der hellenistischen Zeit. MDAI(A) 72, 1957, 156ff. Habicht 1961 = Habicht, Chr., Falsche Urkunden zur Geschichte Athens im Zeitalter der Perserkriege. Hermes 89, 1961, 1ff. Habicht 1970 = Habicht, Chr., Gottmenschentum und griechische Städte. (Zetemata. 14.). 2. Aufl. München 1970. Habicht 1973 = Habicht, Chr., Literarische und epigraphische Überlieferung zur Geschichte Alexanders und seiner Nachfolger. In: Akten 1973, 367ff. Habicht 1979 = Habicht, Chr., Untersuchungen zur politischen Geschichte Athens im 3. Jahrhundert v.Chr. (Vestigia. 30.). München 1979. Habicht 1982 = Habicht, Chr., Studien zur Geschichte Athens in hellenistischer Zeit. Göttingen 1982. Habicht 1989 = Habicht, Chr., Zwei athenische Volksbschlüsse aus der Ära Lykurgs, I.G. II² 399 und 452. Chiron 19, 1989, 1ff. Habicht 1995 = Habicht, Chr., Athen. Die Geschichte der Stadt in hellenistischer Zeit. München 1995. Habicht 1996 = Habicht, Chr., Divine Honours for King Antigonus Gonatas in Athens. SCI 15, 1996, 131ff. Habicht 1997 = Habicht, Chr., Athens from Alexander to Antony. Cambride, MA & London 1997. Hack 1978 = Hack, H.M., Thebes and the Spartan Hegemony 386-382 B.C. AJPh 99, 1978, 210ff. Hackl 1972 = Hackl, U., Das Ende der römischen Tribusgründungen. Chiron 2, 1972, 135-170. Hackl 1980 = Hackl, U., Poseidonios und das Jahr 146 v.Chr. als Epochendatum in der antiken Historiographie. Gymnasium 87, 1980, 151ff. Hackl 1982 = Hackl, U., Senat und Magistratur in Rom von der Mitte des 2. Jahrhunderts v.Chr. bis zur Diktatur Sullas. (Regensburger historische Forschungen. 9.). Kallmünz 1982. Hackl 1987 = Hackl, U., Die Aufhebung der attischen Demokratie nach dem Lamischen Krieg 322 v.Chr. Klio 69, 1987, 58ff. Hackl 1988 = Hackl, U., Alexander der Große und der Beginn des Hellenistischen Zeitalters. In: FS Wirth 1987, 693ff. Hadas 1981 = Hadas, M., Hellenistische Kultur: Werden und Wirkung. Frankfurt/ M. [usw.] 1981. Hadot 1970 = Hadot, I., Tradition stoicienne et idées politiques au temps de Gracques. REL 48, 1970 (1971), *** Hadot 1998 = Hadot, P., The Inner Citadel: The Meditations of Marcus Aurelius. [La Citadelle Intérieure, engl.]. Translated by Michael Chase. Cambridge, MA. 1998. Haefs 1988 = Haefs, G., Mörder & Marder. Krimi. Zürich 1988. Haefs 1995 = Haefs, G., Hannibal. Der Roman Karthagos. (Jubiläumsausgabe.). Zürich 1995. Haefs 1999 = Haefs, G., Hamilkars Garten. Roman. München 1999. Häußler 1976 = Häußler, R., Das historische Epos der Griechen und Römer. Heidelberg 1976. Hall 1990 = Hall, L.G.H., Ephialtes, the Areopagus and the Thirty. CQ 84, 1990, 319-328. Hall 1993 = Hall, E., Asia unmanned: Images of victory in classical Athens. In: Rich/ Shipley 1993, 108ff. Halsberghe 1972 = Halsberghe, G. H., The Cult of Sol Invictus. (EPRO 23.). Leiden 1972. Hamilton 1969 = Hamilton, J.R., Plutarch Alexander: a Commentary. Oxford 1969. Hamilton 1973 = Hamilton, J.R., Alexander the Great. Pittsburgh 1973. Hamilton 1979 = Hamilton, C.D., Sparta's bitter victories. Politics and Diplomacy in the Corinthian War. Ithaca & London 1979. Hamilton 1982 = Hamilton, C.D., Étude chronologique sur le règne d'Agésilas. Ktèma 7, 1982, 286ff. Hamilton 1987 = Hamilton, J.R., Alexander's Iranian Policy. In: FS Wirth 1987, 467ff. Hamilton 1988 = Hamilton, J.R., The Date of Quintus Curtius Rufus. Historia 37, 1988, 445ff. Hammond 1937 = Hammond, N.G.L., The sources of Diodorus XVI. CQ 31, 1937, 79ff. & 32, 1938, 137ff. Hammond 1938 = Hammond, N.G.L., The two battles of Chaeronea (338 B.C. and 86 B.C.). Klio 31, 1938, 186ff. Hammond 1966 = Hammond, N.G.L., The kingdoms in Illyria circa 400-167 B.C. ABSA 61, 1966, 239ff. Hammond 1967 = Hammond, N.G.L., Epirus. The Geography, the Ancient Remains, the History and the Topography of Epirus and Adjacent Areas. Oxford 1967. Hammond 1968 = Hammond, N.G.L., Illyris, Rome, and Macedon in 229-205 B.C. JRS 58, 1968, 1ff. Hammond 1972 = Hammond, N.G.L., History of Macedonia. Vol I: Historical geography and prehistory. Oxford 1972. Hammond 1973 = Hammond, N.G.L., Studies in Greek History. Oxford 1973. Hammond 1973a = Hammond, N.G.L., Diodorus' Narrative of the Third Sacred War. In: Hammond 1973, 486-533. Hammond 1974 = Hammond, N.G.L., Alexander's campaign in Illyria. JHS 94, 1974, 66ff. Hammond 1978 = Hammond, N.G.L., "Philip's tomb" in historical context. GRBS 19, 1978, 331-350. Hammond 1980 = Hammond, N.G.L., The Battle on the Granicus River. JHS 100, 1980, 73-88. Hammond 1980a = Hammond, N.G.L., Some passages in Arrian concerning Alexander. CQ 30, 1980, 455-476. Hammond 1981 = Hammond, N.G.L., The End of Philip. In: Hatzopoulos/ Loukopoulos 1981, 166-175. Hammond 1985 = Hammond, N.G.L., Some Macedonian Offices. JHS 105, 1985, 156-160. Hammond 1986 = Hammond, N.G.L., A history of Greece to 322 B.C. Oxford 31986. Hammond 1987 = Hammond, N.G.L., An unfulfilled promise by Alexander the Great. In: FS Wirth 1987, 628ff. Hammond 1988 = Hammond, N.G.L., Which Ptolemy gave troops and stood as protector of Pyrrhus' kingdom? Historia 37, 1988, 405-413. Hammond 1989 = Hammond, N.G.L., The Macedonian state: origins, institution, and history. Oxford 1989. Hammond 1991 = Hammond, N.G.L., The Macedonian Defeat Near Samarkand. AncW 22, 1991, 41-55. Hammond 1993 = Hammond, N.G.L., Collected Studies. 3 Bde. Amsterdam 1993-1994. Hammond 1994 = Hammond, N.G.L., Philip of Macedon. London 1994. Hammond 1995 = Hammond, N.G.L., Alexander's Order During the Cleitus Episode. AHB 9, 1995, 111-116. Hammond/ Griffith 1972 = Hammond, N.G.L./ Griffith, G.T., History of Macedonia. Vol I: Historical geography and prehistory. Oxford 1972. Hammond/ Griffith 1979 = Hammond, N.G.L./ Griffith, G.T., History of Macedonia Vol. II: 550-336 B.C. Oxford 1979. Hammond/ Walbank 1988 = Hammond, N.G.L./ Walbank, F.W., A History of Macedonia. Vol. III: 336-167 B.C. Oxford 1988. Hampl 1934 = Hampl, F., Der König der Makedonen. Diss. Leipzig 1934. Hampl 1935 = Hampl, F., Olynth und der Chalkidische Staat. Hermes 70, 1935, 177ff. Hampl 1937 = Hampl, F., Die lakedämonischen Periöken. Hermes 72, 1937, 1ff. Hampl 1938 = Hampl, F., Die griechischen Staatsverträge des 4. Jahrhunderts v.Chr. (Preisschriften gekrönt und hrsg. von der Fürstl. Jablonowskischen Gesellschaft zu Leipzig. 54.). Leipzig 1938. Hampl 1965 = Hampl, F., Alexander der Große. Göttingen 1965. Hampl 1972 = Hampl, F., Zur Vorgeschichte des Ersten und Zweiten Punischen Krieges. ANRW I,1, 1972, 412-441. Handley 1968 = Handley, E. W., Menander and Plautus: A Study in Comparison. London 1968. Hansen 1937 = Hansen, E.V., The great Victory monument of Attalus I. AJA 41, 1937, 52ff. Hansen 1947 = Hansen, E.V., The Attalids of Pergamum. Ithaca 1947. Hansen 1971 = Hansen, E.V., The Attalids of Pergamon. (Cornell Stud. in Class. Phil. 36). 2. Aufl., Ithaca/ London 1971. Hansen 1988 = Hansen, J.M., Agriculture in the Prehistoric Aegean: Data versus Speculation. AJA 92, 1988, 39-52. Hansen 1990 = Hansen, O., The coins with the legend MEP and the origin of the Etruscans. PP 45, 1990, 447f. Hansen 1991 = J. M. Hansen, The Palaeoethnobotany of Franchthi Cave. Bloomington 1991. Hansen 1991a = Hansen, M.H., The Athenian democracy in the age of Demosthenes. Structures, principles, and ideology. Oxford 1991. Hansen 1992 = Hansen, J.M., The Introduction of Agriculture into Greece: The Near Eastern Evidence. American Journal of Archaeology 96, 1992, 340-41. Hansen 1992a = Hansen, J., Franchthi Cave and the Beginning of Agriculture in Greece and the Aegean. In: Préhistoire de l'Agriculture: Nouvelles approches expérimentales et ethnographiques. Paris 1992, 231-247. Hansen 1995 = Hansen, M.H., The Trial of Sokrates from the Athenian point of View. Copenhagen 1995. Hanslik 1962 = Hanslik, R., s.v. Vologaeses (Vologaises I.- V.). RE Suppl. IX, 1962, Sp. 1839ff. Hansman 1972 = Hansman, J., Elamites, Achaemenians and Anshan. Iran 10, 1972, 101ff. Hanson 1983 = Hanson, V.D., Warfare and agriculture in Classical Greece. Pisa 1983. Hanson 1999 = Hanson, V.D., The Wars of the Ancient Greeks. General Editor John Keegan. London 1999. Hanson 2001 = Hanson, V.D., No glory that was Greece. The Persians win at Salamis, 480 B.C. In: Cowley 2001, 15-35. Hanson/ Maxwell 1983 = Hanson, W.S./ Maxwell, S.G., Rome's North West Frontier. Edinburgh 1983. Harding 1988 = Harding, P., King Pausanias and the restoration of democracy at Athens. Hermes 116, 1988, 186ff. Harding 1988a = Harding, P., Athenian Defensive Strategy in the Fourth Century. Phoenix 42, 1988, 61-71. Harding 1995 = Harding, P., Athenian Foreign Policy in the Fourth Century. Klio 77, 1995, 105-125. Hardy 1902 = Hardy, E., König Asoka. Indiens Kultur in der Blütezeit des Buddhismus. (Weltgeschichte in Charakterbildern. Abt. I Altertum.). Mainz 1902. Hardy 1924 = Hardy, E.G., The Catilinarian conspiracy in its context. Oxford 1924. Hari 1965 = Hari, R., Horemheb et la reine Moutnedjemet. Genf 1965. Hari 1976 = Hari, R., Un nouvel élément de la corégence Aménophis III - Akhenaton. CE 51, 1976, 252ff. Harmand 1973 = Harmand, J., La guerre antique, de Sumer à Rome.(Coll. SUP L'historien. 16.). Paris 1973. Harries 1985 = Harries, J., Towards a new Constantine? Ancient Society (Macquarie, Australia) 15, 1985, 71ff. Harris 1979 = Harris, R., War and imperialism in Republican Rome, 327-70 B.C. Oxford 1979. Harris 2003 = Harris, Robert, Pompeji. Roman. A.d.Engl. von C. Wiemken. [Pompeji, dt.]. (Heyne-Tb. 47013.). München 2005. Harrison 2000 = Harrison, T., The Emptiness of Asia: Aeschylus' Persians and the History of the Fifth Century. London 2000. Hartog 1988 = Hartog, P., The Mirror of Herodotus. Berkeley, Calif. 1988. Haselgrove 1984 = Haselgrove, C., Warfare and its aftermath as reflected in the precious metal coinage of Belgic Gaul. OJA 3, 1984, 81-105. Hatzfeld 1946 = Hatzfeld, J., Agésilas et Artaxerxès II. BCH 70, 1946, 238-246. Hatzopoulos 1982 = Hatzopoulos, M.B., The Oleveni Inscription and the Dates of Philip II's Reign. In: Adams/ Borza 1982, 21-42. Hatzopoulos 1996 = Hatzopoulos, M.B., Macedonian Institutions under the Kings. Vol. I: A historical and epigraphic study. Vol. II: Epigraphic appendix. (Meletemata. 22.). Athen/ Paris 1996. Hatzopoulos/ Loukopoulos 1981 = Hatzopoulos, M.B./ Loukopoulos, L.D. (Hg.), Philip of Macedon. London 1981. Hauben 1970 = Hauben, H., Callicrates of Samos. A contribution to the study of the Ptolemaic admiralty, with a Samian inscription published in an appendix by G. Dunst. (Studia Hellenistica. 18.). Leuven 1970. Hauben 1974 = Hauben, H., A Royal Toast in 302 B.C. AncSoc 5, 1974, 105ff. Hauben 1976 = Hauben, H., Fleet Strength at the Battle of Salamis. Chiron 6, 1976, 1ff. Hauben 1976a = Hauben, H., The expansion of Macedonian sea power under Alexander the Great. AncSoc 7, 1976, 79ff. Hauben 1977 = Hauben, H., The First War of the Successors (321 B.C.): Chronological and Historical Problems. AncSoc 8, 1977, 85ff. Hauben 1981 = Hauben, H., A neglected detail of Philopator's policy. AC 50, 1981, 398ff. Hawkins 1982 = Hawkins, J.D., The Neo-Hittite states in Syria and Anatolia. In: CAH III/1, 1982, 372-431. Heckel 1980 = Heckel, W., IG II² 561 and the Status of Alexander IV. ZPE 40, 1980, 249f. Heckel 1980a = Heckel, W., Marsyas of Pella, historian of Macedon. Hermes 108, 1980, 444f. Heckel 1980b = Heckel, W., Alexander at the Persian Gates. Athenaeum 58, 1980, 168ff. Heckel 1987 = Heckel, W., A Grandson of Antipatros at Delos. ZPE 70, 1987, 161-162. Heckel 1992 = Heckel, W., The Marshals of Alexander's Empire. London 1992. Heckel 1992 = Heckel, W., The Marshalls of Alexander's Empire. London 1992. Heftner 1995 = Heftner, H., Ps.-Andokides' Rede gegen Alkibiades (And. 4) und die politische Diskussion nach dem Sturz der "Dreißig" in Athen. Klio 77, 1995, 75-104. Heichelheim 1925 = Heichelheim, F., Die auswärtige Bevölkerung im Ptolemäerreich. (Klio Beih. 18.). Leipzig 1925. Heidemann 1966 = Heidemann, M.-L., Die Freiheitsparole in der griechisch-römischen Auseinandersetzung (200-188 v.Chr.). Diss. Bonn 1966. Heil 1995 = Heil, M., Baebius und der erste Konsulat des Germanicus. Klio 77, 1995, 224-231. Heinen 1972 = Heinen, H., Untersuchungen zur hellenistischen Geschichte des 3. Jahrhunderts v. Chr. Zur Geschichte der Zeit des Ptolemaios Keraunos und zum chremonideischen Krieg. (Historia Einzelschr. 20.). Wiesbaden 1972. Heinen 1972a = Heinen, H., Die politischen Beziehungen zwischen Rom und dem Ptolemäerreich von ihren Anfängen bis zum Tag von Eleusis (273-168 v.Chr.). ANRW I,1, 1972, 632ff. Heinen 1973 = Heinen, H., Heer und Gesellschaft im Ptolemäerreich. AncSoc 4, 1973, 91ff. Heinen 1978 = Heinen, H., Aspects et problèmes de la monarchie ptolémaique. Ktèma 3, 1978, 177ff. Heinrich 1990 = Heinrich, H.J., Kein Stein wird auf dem anderen bleiben. Roman. (Knaur-Tb. 2871.). München 1990. Heisserer 1980 = Heisserer, A.J., Alexander the Great and the Greeks: the epigraphic evidence. Norman, Oklahoma 1980. Hellegouarc'h 1984 = Hellegouarc'h, J., L'état présent des travaux sur l'histoire romaine de Velleius Paterculus. ANRW II 32,4, 1984, 404ff. Hellmann 1939 = Hellmann, L., Livius-Interpretationen. Berlin 1939. Henderson 1901 = Henderson, B.W., The Chronology of the Wars in Armenia, A.D. 51-63. CR 15, 1901, 159ff. 204ff. 266ff. Henderson 1901 = Henderson, B.W., The Life and Principate of the Emperor Nero. London 1903. Hengel 1980 = Hengel, M., Jews, Greeks and Barbarians: aspects of hellenization of Judaism in the pre-christian period. [Juden, Griechen und Barbaren - Aspekte der Hellenisierung des Judentums in vorchristlicher Zeit (1976), engl.]. London 1980. Henning 1951 = Henning, W.B., Zoroaster. Oxford 1951. Henrichs 1993 = Henrichs, A., Identity and Crisis in Hellenistic Literature: Response. Aus: Bulloch 1993, 171ff. Henry 1967 = Henry, W.P., Greek historical writing: A historiographical essay based on Xenophon's Hellenica. Chicago 1967. Herm 1977 = Herm, G., Die Kelten. Das Volk, das aus dem Dunkel kam. (rororo Sachbuch 7067.). Reinbek b. Hamburg 1977. Herman 1980 = Herman, G., The Friends of the Early Hellenistic Rulers: Servants or Officials. Talanta 12/13, 1980/81, 103ff. Hermann 1935 = Hermann, L., Le Prodige du Rubicon. REA 37, 1935, 435-437. Herrmann 1992 = Herrmann, J. (Hg.), Heinrich Schliemann. Berlin 1992. Herrenschmidt 1982 = Herrenschmidt, C., Les historiens de l'Empire achéménide et l'inscription de Bisotun. Annales (ESC) 37, 1982, 813ff. Hertel 1992 = Hertel, D., Über die Vielschichtigkeit des Troianischen Krieges. Zur Archäologie von Troia VI, VII und VIII. In: Cobet/ Patzek 1992, 73ff. Herz 1978 = Herz, P., Bibliographie zum römischen Kaiserkult. ANRW II,16,2, 1978, 833ff. Herz 1980 = Herz, P., Der Aufbruch des Gaius Caesar in den Osten. ZPE 39, 1980, 285ff. Heubeck 1960 = Heubeck, A., Betrachtungen zur Genesis des homerischen Epos (1960). In: Heubeck 1984, 14ff. Heubeck 1984 = Heubeck, A., Kleine Schriften. Erlangen 1984. Heuß 1937 = Heuß, A., Stadt und Herrscher im Hellenismus. Leipzig 1937. Heuß 1938 = Heuß, A., Antigonos Monophthalmos und die griechischen Städte. Hermes 73, 1938, 133ff. Heuß 1946 = Die archaische Zeit Griechenlands als geschichtliche Epoche. In: Gschnitzer 1969, 39ff. (= A&A 2, 1946, 26ff.). Heuß 1964 = Heuß, A., Der Erste Punische Krieg und das Problem des römischen Imperialismus. Darmstadt 1964 (= HZ 169, 1949, 457ff.). Heuß 2000 = Heuß, A., Römische Geschichte. 7. Aufl. Hgg. u. mit einem neuen Forschungsteil versehen von J. Bleicken, W. Dahlheim u. H.-J. Gehrke. Paderborn usw. 2000. Hiersche 1970 = Hiersche, R., Grundzüge der griechischen Sprachgeschichte bis zur klassischen Zeit. Wiesbaden 1970. Hiller 1975 = Hiller, S., Die Explosion des Vulkans von Thera. Gymnasium 82, 1975, 32ff. Hinz 1961 = Hinz, W., Zarathustra. Stuttgart 1961. Hodkinson 1993 = Hodkinson, S., Warfare, wealth and the crisis of Spartiate society. In: Rich/ Shipley 1993, 146-176. Hodkinson/Hodkinson 1981 = Hodkinson, S./ Hodkinson, H., Mantineia and the Mantinike: settlement and society in a Greek polis. ABSA 76, 1981, 239-296. Högemann 1996 = Högemann, P., Der Untergang Troias im Lichte des hethitischen Machtzerfalls. In: Altrichter/ Neuhaus 1996, 9ff. Hölbl 1994 = Hölbl, G., Geschichte des Ptolemäerreiches. Politik, Ideologie und religiöse Kultur von Alexander dem Großen bis zur römischen Eroberung. Darmstadt 1994. Hoelscher 1904 = Hoelscher, G., Die Quellen des Josephus für die Zeit vom Exil bis zum jüdischen Krieg. Leipzig 1904. Hölscher 1973 = Hölscher, T., Griechische Historienbilder des 5. Und 4. Jahrhunderts v.Chr. Würzburg 1973. Hölscher 1985 = Hölscher, T., Denkmäler der Schlacht von Actium. Propaganda und Resonanz. Klio 67, 1985, 81-102. Hoepfner 2003 = Hoepfner, W., Der Koloß von Rhodos. Mainz 2003. Hoffmann 1934 = Hoffmann, W., Rom und die griechische Welt im 4. Jahrhundert. Leipzig 1934. Hoffmann 1938 = Hoffmann, W., Das Todesjahr des Philopoimen. Hermes 72, 1938, 244ff. Hoffmann 1941 = Hoffmann, W., s.v. Phthia Nr. 8, RE XX,1, 1941, Sp. 959f. Hoffmann 1941a = Hoffmann, W., s.v. Philopoimen, RE XX,1, 1941, Sp. 88ff. Hoffmann 1959 = Hoffmann, W., Catilina und die römische Revolution. Gymnasium 66, 1959, 459ff. Hoffmann 1969 = Hoffmann, W., Das Hilfegesuch der Mamertiner am Vorabend des Ersten Punischen Krieges. Historia 18, 1969, 153ff. Hoffmann 1985 = Hoffmann, G., Les choisis: un ordre dans la cité grecque? Droit et cultures 9-10, 1985, 15-26. Hofstetter 1978 = Hofstetter, J., Die Griechen in Persien. Prosopographie der Griechen im Persischen Reich vor Alexander. (Diss. Bern 1978; Archäol. Mitt. aus Iran, Ergänzungsband 5.). Berlin 1978. Hohl 1918 = Hohl, E., s.v. Domitius Nr. 29 (Nero). RE Suppl. III, 1918, Sp. 349ff. Hohl 1950 = Hohl, E., Zeit und Zweck der pseudoxenophontischen Athenaion Politeia. CPh 45, 1950, 26ff. Hohl 1952 = Hohl, E., Caesar am Rubico. Hermes 80, 1952, 246-249. Holford-Strevens 1988 = Holford-Strevens, L., Aulus Gellius. London 1988. Holl 1995 = Holl, S., Das Pfand der Zahl. Zur Archäologie der Keilschrift. Sprache & Literatur in Wissenschaft & Unterricht, 75/76, 1995, 100ff. Holladay 1989 = Holladay, A.J., The Hellenic Disaster in Egypt. JHS 109, 1989, 176ff. Holleaux 1909 = Holleaux, M., Études d'histoire hellénistique. L'expédition de Philippe V en Asie mineure. - La bataille de Chios (201 av. J.C.). Klio 9, 1909, 450ff. Holleaux 1928 = Holleaux, M., The Romans in Illyria. In: CAH VII, 822ff. Holleaux 1930 = Holleaux, M., La date de la première guerre romaine d'Illyrie. REG 43, 1930, 243ff. Holleaux 1935 = Holleaux, M., Rome, la Grèce et les monarchies hellénistiques au III siècle av. J.-C. (BEFAR. 124.). Paris 1935. Holleman 1986 = Holleman, A.W.J., The rape of the Sabine woman. LCM 11, 1986, 13f. Holliday 1982 = Holliday, A.J., Hoplites and Heresies. JHS 102, 1982, 94ff. Holt 1988 = Holt, F.L., Alexander and Bactria. The formation of a Greek frontier in Central Asia. Leiden 1988. Holt 1994 = Holt, T., Der Garten hinter der Mauer. Roman. (The Walled Orchard, dt.). Übers. a.d.Engl. von K. Wefel. (Heyne Science Fiction & Fantasy 06/5192). München 1994. Holzapfel 1901 = Holzapfel, L., Die drei ältesten römischen Tribus. Klio 1, 1901, 228ff. Holzapfel 1903 = Holzapfel, L., Die Anfänge des Bürgerkriegs zwischen Cäsar und Pompejus. I. Diplomatische Verhandlungen. Klio 3, 1903, 213ff. Holzapfel 1904 = Holzapfel, L., Die Anfänge des Bürgerkriegs zwischen Cäsar und Pompejus. II. Tumultus und bellum. III. Die Pompejaner verlassen Rom und Italien. Klio 4, 1904, 327ff. Homolle 1896 = Homolle,T., Inscriptions de Délos. BCH 20, 1896, 502ff. Honigmann 1931 = Honigmann, E., s.v. Strabon. RE IV A 1, 1931, Sp. 76ff. Honoré 1987 = Honoré, T., Scriptor Historiae Augustae. JRS 77, 1987, 156ff. Hood 1971 = Hood, S., The Minoans. Crete in the Bronze Age. London 1971. Hooker 1988 = Hooker, J.T., The life and the times of Lycurgus the lawgiver. Klio 70, 1988, 340ff. Hopp 1977 = Hopp, J., Untersuchungen zur Geschichte der letzten Attaliden. München 1977. Hornblower 1981 = Hornblower, J., Hieronymus of Cardia. Oxford 1981. Hornblower 1982 = Hornblower, S., Mausolus. Oxford 1982. Hornblower 1982 = Hornblower, S., When was Megalopolis founded? ABSA 85, 1990, 71ff. Hornbostel 1972 = Hornbostel, W., Sarapis. (EPRO. 32.). Leiden 1972. Hornung 1971 = Hornung, E., Der Eine und die Vielen. Darmstadt 1971. Horsfall 1976 = Horsfall, N., Q. Fabius C. filius Pictor, some new evidence. LCM 1, 1976, 18. Horsfall 2000 = Horsfall, N., Virgil, Aeneid 7: A Commentary. (Mmemosyne Supplement 198). Leiden/Boston/Köln 2000. Horsley 1986 = Horsley, R.A., The Zealots. Their origin, relationships and importance in the Jewish revolt. NT 28, 1986, 159ff. Horvath 1994 = Horvath, R., The Origins of the Gracchan Revolution. In: Deroux 1994, 87ff. How/ Wells 1928 = How, W.W./ Wells, J., A Commentary on Herodotus. 2 Bde. Oxford _1928. Hruska 1975 = Hruska, B., Die Reformen Urukaginas. Der verspätete Versuch einer Konsolidierung des Stadtstaates Lagas. Klio 57, 1975, 43ff. Hüttl 1929 = Hüttl, W., Verfassungsgeschichte von Syrakus. Diss. Prag 1929. Hughes 1975 = Hughes, J.D., A bibliography of scholarship on Plautus. Amsterdam 1975. Humphreys 1978 = Humphreys, S.C., Anthropology and the Greeks. London 1978. Hunt 1947 = Hunt, W.S., Feudal Survivals in Ionia. JHS 67, 1947, 70ff. Hurley 1993 = Hurley, D., An Historical and Historiographical Commentary on Suetonius' Life of C. Caligula. Atlanta 1993. Hurley 2001 = Hurley, D. (ed.), Suetonius: Divus Claudius. Cambridge 2001. Huß 1976 = Huss, W., Untersuchungen zur Außenpolitik Ptolemaios' IV. (Münch. Beitr. z. antiken Rechtsgesch. & Papyrusf. 60.). München 1976. Huß 1978 = Huss, W., Eine Revolte der Ägypter in der Zeit des 3. Syrischen Krieges. Aegyptus 58, 1978, 151ff. Huß 1980 = Huß, W., Neues zur Zeit des Agathokles. Einige Bemerkungen zu P. Oxy. XXIV 2399. ZPE 39, 1980, 63ff. Huß 1985 = Huß, W., Geschichte der Karthager. (HdAW.). München 1985. Huß 1991 = Huß, W., Die in ptolemaiischer Zeit verfaßten Synodaldekrete. ZPE 88, 1991, 189ff. Huß 2001 = Huß, W., Ägypten in hellenistischer Zeit 332 - 30 v. Chr. München 2001. I Ilevbare 1977/78 = Ilevbare, J.A., Jugurtha. A victim of Roman imperialism and factional politics. MusAfr 6, 1977/78, 43ff. Ilevbare 1981 = Ilevbare, J.A., Masinissa's will. MusAfr 7, 1981, 72ff. Inglese 1996 = Inglese, A., La regalità di Athossa in Eschilo ed Erodoto. MGR 20, 1996, 1ff. Instinsky 1961 = Instinsky, H.U., Alexander, Pindar, Euripides. Historia 10, 1961, 248ff. Instinsky 1972 = Instinsky, H.U., Cassius Dio, Mark Aurel und die Jazygen. Chiron 2, 1972, 475ff. Isaac 1986 = Isaac, B., The Greek settlements in Thrace until the Macedonian conquest. (Studies of the Dutch Archaeological and Historical Society. 10.). Leiden 1986. J Jablonka 1994 = Jablonka, P., Verteidigungsgraben. StTroica 4, 1994, 51ff. Jacobi 1952 = Jacobi, H., Amphitryon in Frankreich und Deutschland. Diss. Zürich 1952. Jacobs 1996 = Jacobs, B., Kyros der Große als Geisel am medischen Königshof. IA 31, 1996, 83ff. Jacobsen 1981 = Jacobsen, T.W., Franchthi Cave and the Beginning of Settled Village Life in Greece. Hesperia 50, 1981, 303-319. Jacobsen 1987 = Jacobsen, T., The Harps that once ... : Sumerian Poetry in Translation. New Haven 1987. Jacobsen/Farrand 1987 = Jacobsen, T.W./ W. R. Farrand, Franchthi Cave and Paralia: Maps, Plans, and Sections. Bloomington 1987. Jacoby 1902 = Jacoby, F., Apollodors Chronik. Eine Sammlung der Fragmente. (Philolog. Untersuchungen. 16.). Berlin 1902. Jacoby 1902a = Jacoby, F., Die attische Königsliste I. Klio 2, 1902, 406ff. Jacoby 1912 = Jacoby, F., s.v. Hekataios aus Abdera. RE 1912, Sp. 2750ff. Jacoby 1913 = Jacoby, F., s.v. Hieronymos von Kardia. RE 1913, Sp. 1540ff. Jacoby 1921 = Jacoby, F., s.v. Kleitarchos 2. RE XI XI, 1921, Sp. 622ff. Jacoby 1949 = Jacoby, F., Atthis. The Local Chronicles of Ancient Athens. Oxford 1949. Jacq 1987 = Jacq, C., Der lange Weg nach Ägypten. Roman. [Champollion l'Égyptien. dt.]. Deutsch von R. Walther. (rororo Tb. 22566). Reinbek b. Hamburg 1998. Jacq 1999 = Jacq, C., The Black Pharaoh. Translated by S. Dyson. [Roman]. London 1999. Jaczynowska 1986 = Jaczynowska, M., La genesi repubblicana del culto imperiale. Da Scipione l'Africano a Giulio Cesare. Athenaeum 73, 1986, 285ff. Jaczynowska 1986a = Jaczynowska, M., Les origines républicaines du culte impérial. Acta Classica Univ. Debrecen 22, 1986, 53ff. Jäger 1997 = Jäger, L., Stell dir vor, es ist Krieg. Trojas Fall und Tübinger Rhetorik: Sagen des klassischen Altertums von Gustav Schwab bis Rosemary Sutcliff. FAZ, 6. September 1997, Nr. 207, Bilder und Zeiten. Jaeger 1997 = Jaeger, M., Livy's Written Rome. Ann Arbor 1997. James 1988 = James, E., The Franks. (The Peoples of Europe.). Oxford 1988. Jameson 1960 = Jameson, W.H., A Decree of Themistocles from Troizen. Hesperia 29, 1960, 198ff. Janke 1963 = Janke, M., Historische Untersuchungen zu Memnon von Herakleia. Kap. 18-40, FgrHist Nr. 434. Diss. Würzburg 1963. Jansen 1992 = Jansen, H.G., Geomagnetische Prospektion in der Untersiedlung von Troia. StTroica 2, 1992, 61ff. Jaschinski 1981 = Jaschinski, S., Alexander und Griechenland unter dem Eindruck der Flucht des Harpalos. (Habelts Dissertationsdrucke. R. Alte Geschichte. 14). Bonn 1981. Jeanmaire 1913 = Jeanmaire, H., La Kryptie lacédémonienne. REG 26, 1913, 121-150. Jehne 1991 = Jehne, M., Die Friedensverhandlungen von Sparta 392/1 v.Chr. und das Problem der kleinasiatischen Griechen. Chiron 21, 1991, 265ff. Jehne 1994 = Jehne, M., Koine Eirene. Untersuchungen zu den Befriedungs- und Stabilisierungsbemühungen in der griechischen Poliswelt des 4. Jahrhunderts v.Chr. (Hermes-EZ. 63.). Stuttgart 1994. Jelusich 1941 = Jelusich, M., Hannibal. Roman. Wien/ Leipzig 1941. Jens 1996 = Jens, W., Ilias und Odyssee. 16. Aufl., Ravensburg 1996 [Roman]. Jensson 2004 = Jensson, G., The Recollections of Encolpius: The Satyrica of Petronius as Milesian Fiction. (Ancient Narrative Supplementum 2.). Groningen 2004. Johnson 1996 = Johnson, M., Water, Animals and Agricultural Technology: A Study of Settlement Patterns and Economic Change in Neolithic Southern Greece. OJA 15, 1996, 267-295. Johnson 2000 =Johnson, W.R., Lucretius and the Modern World. London 2000. Jones 1957 = Jones, A.H.M., Athenian Democracy. Oxford 1957. Jones 1971 = Jones, A.H.M., Cities of the Eastern Roman Empire. 2. Aufl. 1971. Jones 1977 = Jones, N., The topography and strategy of the battle of Amphipolis in 422 B.C. CSCA 1977, 71-104. Jones 1992 = Jones, B.W., The Emperor Domitian. London/ New York 1992. Jucker 1975 = Jucker, I., Zum Bildnis Ptolemaios' III. Euergetes I. Antike Kunst 18, 1975, 17ff. Judeich 1892 = Judeich, W., Kleinasiatische Studien. Untersuchungen zur griechisch-persischen Geschichte des IV. Jahrhunderts v.Chr. Marburg 1892. K Kaerst 1898 = Kaerst, J., Studien zur Entwicklung und theoretischen Begründung der Monarchie im Altertum. München/ Leipzig 1898. Kaerst 1901 = Kaerst, J., Geschichte des hellenistischen Zeitalters. 2 Bde. Leipzig 1901. Kagan 1961 = Kagan, D., The economic origins of the Corinthian war. PP 16, 1961, 321ff. Kahrstedt 1932 = Kahrstedt, U., s.v. synoikismos. RE IV,2, 1932, Sp. 1435ff. Kahrstedt 1950 = Kahrstedt, U., Artabanos III. und seine Erben. Bern 1950. Kaibel 1909 = Kaibel, G., s.v. Eupolis. RE VI 1, 1909, Sp. 1230ff. Kaiser 1994 = Kaiser, M.R., Xanthippe, schöne Braut des Sokrates. Roman. (Die Frau in der Gesellschaft.). Frankfurt/M. 1994. Kajanto 1957 = Kajanto, I., God and Fate in Livy. Turku 1957. Kaldellis 2004 = Kaldellis, A., Procopius of Caesarea. Tyranny, History, and Philosophy at the End of Antiquity. Philadelphia 2004. Kalléris 1954 = Kalléris, J.N., Les anciens Macédoniens. Étude linguistique et historique. T. I.-II. Athen 1954-1975. Kallet 1983 = Kallet, L., Iphikrates, Timotheos and Athens, 371-360 B.C. GRBS 24, 1983, 239-252. Kallet-Marx 1985 = Kallet-Marx, R.M., Athens, Thebes and the Founding of the Second Athenian League. CA [***ClAnt?***] 4, 1985, 127ff. Kanatsulis 1958 = Kanatsulis, D., Antipatros als Feldherr und Staatsmann in der Zeit Philipps und Alexanders des Großen. Hellenica 16, 1958/9, 14-61. Kardara 1971 = Ch. Kardara, The Isthmus Wall. AAA 4, 1971, 85-89. Kassel 1982 = Kassel, R., Wilamowitz über griechische und Komödie. ZPE 45, 1982, 271ff.. Kassel 1987 = Kassel, R., Die Abgrenzung des Hellenismus in der griechischen Literaturgeschichte. Berlin/ New York 1987. Kasten 1922 = Kasten, H., Das Amnestiegesetz der Tegeaten vom Jahre 324. Diss. Hamburg 1924 (ungedr.). Keaney 1995 = Keaney, J.J., Androtion F6 and Methodology. Klio 77, 1995, 126-131. Keaveney 1992 = Keaveney, A., Lucullus. A Life. London/ New York 1992. Kebric 1977 = Kebric, R.B., In the shadow of Macedon: Duris of Samos. (Historia-EZ. 29.). Wiesbaden 1977. Keegan 1995 = Keegan, J., Die Kultur des Krieges. [A History of Warfare, dt.]. A.d.Engl. von K.A. Klewer. Berlin 1995. Keller 1978 = Keller, W., Da aber staunte Herodot. Merkwürdige und gruselige, wunderbare und komische Stories des Vaters der Geschichte, präsentiert und kommentiert. Illustriert von R. Kohlsaat. 38.-41. Tausend. München/ Zürich 1978. Kerkhecker 1988 = Kerkhecker, A., Ein Musenanruf am Anfang der Aitia des Kallimachos. ZPE 71, 1988, 16ff. Kertész 1974 = Kertész, I., Ptolemy I and the Battle of Gaza. Studia Aegyptiaca 1, 1974, 231ff. Kertesz 1978 = Kertesz, I., Bemerkungen zum Kult des Demetrios Poliorketes. Oikumene 2, 1978, 163ff. Keßler 1911 = Keßler, J., Isokrates und die panhellenische Idee. Diss. München 1911. Kiechle 1958 = Kiechle, F., Zur Humanität in der Kriegführung der griechischen Staaten. Historia 7, 1958, 129ff. Kienast 1968 = Kienast, D., Entstehung und Aufbau des römischen Reiches. ZRG (Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abt.) 85, 1968, 330-367 (= FS Kienast, 187-226). Kienast 1975 = Kienast, D., Die politische Emanzipation der Plebs und die Entwicklung des Heerwesens im frühen Rom. BJ (Bonner Jahrbücher) 175, 1975, 83-112 (= FS Kienast, 139-172). Kienast 1982 = Kienast, D., Augustus. Prinzeps und Monarch. Darmstadt 1982. Kienast 1984 = Kienast, D., Die Anfänge der römischen Provinzialordnung in Sizilien. In: Giuffrè, V. (ed.), Sodalitas. Scritti in onore di Antonio Guarino. Napoli 1984, 105-123 (= FS Kienast, 227-245). Kienast 1985 = Kienast, D., Der Friedensgedanke in der griechischen Geschichte und das Problem eines allgemeinen Friedens. Kultur und Erkenntnis. Schriften der Philosoph. Fakultät der Univ. Düsseldorf, Bd. I: Frieden in Geschichte und Gegenwart. Düsseldorf 1985, 11-23 (= FS Kienast, 123-138). Kienast 1987 = Kienast, D., Alexander, Zeus und Ammon. In: FS Wirth 1987, 309ff. Kienitz 1953 = Kienitz, F.K., Die politische Geschichte Ägyptens vom 7. bis zum 4. Jahrhundert vor der Zeitenwende. 1953. Kienitz 1981 = Kienitz, F.K., Völker im Schatten. Die Gegenspieler der Griechen und Römer von 1200 v.Chr. - 200 v.Chr. München 1981. Kierdorf 1980 = Kierdorf, W., Catos `Origines' und die Anfänge der römischen Geschichtsschreibung. Chiron 10, 1980, 205ff. Kinzl 1976 = Kinzl, K.H., Miltiades' Parosexpedition in der Geschichtsschreibung. Hermes 104, 1976, 280-307. Kirchner 1899 = Kirchner, s.v. Chares 3. RE 3, 1899, Sp. 2125-2128. Kirk 1962 = Kirk, G.S., The songs of Homer. Cambridge 1962. Kirsten 1937 = Kirsten, E., Athener und Spartaner in der Schlacht bei Plataiai. RhM 86, 1937, 50ff. Kissel 1982 = Kissel, W., Livius 1933-1978: Eine Gesamtbibliographie. ANRW II.30.2, 1982, 899ff. Klees 1987 = Klees, H., Die Expansion Makedoniens unter Philipp II. und der Friede des Philokrates. In: FS Wirth 1987, 131ff. Klengel 1992 = Klengel, H., Syria 3000 to 300 B.C. Berlin 1992. Klengel 1999 = Klengel, H., Geschichte des Hethitischen Reiches. Leiden 1999. Klotz 1936 = Klotz, A., Zu den Periochae des Livius. Philologus 91, 1936, 67ff. Kneifel 1994 = Kneifel, H., Der Bronzehändler. Roman. (Goldmann-Tb. 42557.). o.O. 1996. Kneifel 1995 = Kneifel, H., Hatschepsut. Die Pharaonin. Roman. (Goldmann-Tb. 42556.). o.O. 1997. Knoche 1960 = Knoche, U., Horazens satirische Dichtung: Witz und Weisheit. Gymnasium 67, 1960, 56ff. Koehler 1978 = Koehler, H., Die Nachfolge in der Seleukidenherrschaft und die parthische Haltung im römisch-pontischen Konflikt. (Bochumer Historische Studien, Alte Geschichte. 3.). Bochum 1978. Koenen 1976 = Koenen, L., Fieldwork of the International Photography Archive in Cairo. StudPap 15, 1976, 39ff. Koenen 1983 = Koenen, L., Die Adaption ägyptischer Königsideologie am Ptolemäerhof. In: Van_t Dack et al. 1983, 143ff. Koenen 1993 = Koenen, L., The Ptolemaic King as Religious Figure. In: Bulloch 1993, 25ff. Körte 1924 = Körte, A., Der harpalische Prozeß. NJb 53, 1924, 217ff. Körte/ Körte 1904 = Körte, A./ Körte, G., Gordion. Ergebnisse der Ausgrabungen im Jahre 1900. Berlin 1904. Kohn 1890 = Kohn, G., Ephemerides rerum ab Alexandro Magno in partibus orientis gestarum. Diss. Bonn 1890. Kolb 1972 = Kolb, F., Literarische Beziehungen zwischen Cassius Dio, Herodian und der Historia Augusta. (Antiquitas. R. 4. Beitr. z. Historia-Augusta-Forschung. Bd. 9.). Bonn 1972. Kolb 1987 = Kolb, F., Diocletian and die erste Tetrarchie: Improvisation oder Experiment in der Organisation monarchischer Herrschaft? (Untersuchungen zur antiken Literatur und Geschichte. 27.). Berlin/ New York 1987. Konstan 1973 = Konstan, D., Some Aspects of Epicurean Psychology. Leiden 1973. Korfmann 1990 = Korfmann, M., Neues und Altes aus Troia. Altertum 36, 1990, *** Korfmann 1993 = Korfmann, M., Ausgrabungen 1992. StTroica 3, 1993, 1ff. Kornemann 1901 = Kornemann, E., Zur Geschichte der antiken Herrscherkulte. Klio 1, 1901, 51ff. Kornemann 1901a = Kornemann, E., Die Zahl der gallischen civitates in der römischen Kaiserzeit. Klio 1, 1901, 331ff. Kornemann 1935 = Kornemann, E., Die Alexandergeschichte des Königs Ptolemaios I. von Ägypten. Versuch einer Rekonstruktion. Leipzig/ Berlin 1935. Kornemann 1954 = Kornemann, E., Römische Geschichte. 3. Aufl. 2 Bde. Stuttgart 1954. Kornemann 1960 = Kornemann, E., Tiberius. Stuttgart 1960. Kozlowski et al. 1996 = Kozlowski, J.K. / M. Kaczanowska/ M. Pawlikowski, Chipped-stone Industries from Neolithic Levels at Lerna. Hesperia 65,1996, 295-372. Kraft 1969 = Kraft, K., Zur solonischen Gewichts- und Münzreform. JNG 1969, 7-24. Kraft 1971 = Kraft, K., Der 'rationale' Alexander. Hg. von H. Gesche. (FAS. 5.). Kallmünz 1971. Kraggerud 1995 = Kraggerud, E., The sixth Roman ode of Horace: its date and function. SO 70, 1995, 54ff. Kraus 1994 = Kraus, C.S., Livy: Ab urbe condita VI. Cambridge, Eng. 1994. Krause/ Thomas 1960 = Krause, W./ Thomas, W., Tocharisches Elementarbuch. Heidelberg 1960-1964. Kreißig 1982 = Kreißig, H., Neues (?) zu den Makkabäern. Klio 64, 1982, 561ff. Krentz 1982 = Krentz, P., The Thirty att Athens. Ithaca & London 1982. Krentz 1985 = Krentz, P., Casualties in Hoplite Battles. GRBS 26, 1985, 13-20. Kretschmer 1896 = Kretschmer, P., Einleitung in die Geschichte der Griechischen Sprache. Goettingen 1896. Kristensen 1988 = Kristensen, A.K.G., Who were the Cimmerians and where did they come from? Kopenhagen 1988. Kromayer 1903 = Kromayer, J., Studien über Wehrkraft und Wehrverfassung der griechischen Staaten vornehmlich im 4. Jahrhundert v.Chr. Klio 3, 1903, 47-67. 173-212. Kromayer/ Veith 1928 = Kromayer, J./ Veith, G., Heerwesen und Kriegführung der Griechen. München 1928. Kron 1976 = Kron, U., Die zehn Phylenheroen. Berlin 1976. Kronasser 1955 = Kronasser, H., Vergleichende Laut- und Formenlehre des Hethitischen. Heidelberg 1955. Kroymann 1956 = Kroymann, J., s.v. Phylarchos. RE Suppl. VIII, 1956, Sp. 471ff. Kühlborn 1995 = Kühlborn, J.-S., Zur Geschichte der augusteischen Militärlager in Westfalen. In: Müller/ Kühlborn 1995, 10ff. Kühlborn 1995a = Kühlborn, J.-S., Der augusteische Militärstützpunkt Haltern. In: Müller/ Kühlborn 1995, 82ff. Kühn 1967 = Kühn, J.H., Die Amnestie von 403 v.Chr. im Reflex der 18. Isokrates-Rede. WS 80, 1967, 31ff. Künzl 1971 = Künzl, E., Die Kelten des Epigonos von Pergamon. (Beitr. z. Archäol. 4.). Würzburg 1971. Künzl 1988 = Künzl, E., Der römische Triumph. Siegesfeiern im antiken Rom. München 1988. Kuhn 1878 = Kuhn, E., Über die Entstehung der Städte der Alten. Komenverfassung und Synoikismos. Leipzig 1878. Kuhoff 1995 = Kuhoff, W., "La Grande Roma dei Tarquini": die früheste Expansion des römischen Staates im Widerstreit zwischen literarischer Überlieferung und historischer Wahrscheinlichkeit. Augsburg 1995. Kuhrt 1983 = Kuhrt, A., A brief guide to some recent works on the Achaemenid Empire. LCM 8, 1983, 146ff. Kuhrt 1987 = Kuhrt, A., Berossus' Babyloniaka and Seleucid rule in Babylonia. In: Kuhrt/Sherwin-White 1987, 32-56. Kuhrt 1987a = Kuhrt, A., Surveys of written sources available for the history of Babylonia under the later Achaemenids. AchHist I, 1987, 147-157. Kuhrt 1990 = Kuhrt, A., Nabonidus and the Babylonian Priesthood. In: Beard/North 1990, 119-155. Kuhrt/Sherwin-White 1987 = Kuhrt, A./Sherwin-White, S. (edd.), Hellenism in the East: the interaction of Greek and non-Greek civilizations from Syria to Central Asia after Alexander. London 1987. Kuhrt/Sherwin-White 1987a = Kuhrt, A./Sherwin-White, S. Xerxes' destruction of Babylonian temples. In: Kuhrt/Sherwin-White 1987, 69-78. Kuhrt/Sherwin-White 1991 = Kuhrt, A./Sherwin-White, S., Aspects of Seleucid Royal Ideology: the Cylinder of Antiochus I from Borsippa. JHS 111, 1991, 71-86. Kuhrt/Sherwin-White 1993 = Kuhrt, A./Sherwin-White, S., From Samarkhand to Sardis. A new approach to the Seleucid empire. (Hellenistic Culture and Society. XIII.). Berkeley/ Los Angeles 1993. Kumaniecki 1977 = Kumaniecki, K., Ciceros Rede De aere alieno Milonis. Klio 59, 1977, 381ff. Kurz 1993 = Kurz, G., Träume vom abendländischen Reich - Henry Benraths Kaiserinnenromane und das Dritte Reich. In: Kaiser, G.H./ Kurz, G. (edd.), Literarisches Leben in Oberhessen. (Gießener Diskurse. Bd. 11.). Gießen 1993, 206-230. Kushnir-Stein 1995 = Kushnir-Stein, A., Another look at Josephus' evidence for the date of Herod's death. SCI 14, 1995, 73ff. L La Bua 1980 = La Bua, V., La prima conquista persiana della Ionia. Studi E. Manni IV, Roma 1980, 1267-1292. Labarbe 1962 = Labarbe, J., Un décalage de 40 ans dans la chronologie de Polycrate. AC 3, 1962, 153-188. Labarbe 1974 = Labarbe, J., Un Putsch dans la Grèce antique: Polycrate et ses frères à la conquête du pouvoir. AncSoc 5, 1974, 21ff. Labaree 1957 = Labaree, B.W., How the Greeks sailed into the Black Sea. AJA 61, 1957, 29ff. Laffranque 1965 = Laffranque, M., Poseidonios d'Apamée. Essaie de mise au point. Paris 1965. Lambert 1982 = Lambert, S.D., A Thucydidean 'Scholium on the Lelantine War'. JHS 102, 1982, 216ff. Lamprichs 1995 = Lamprichs, R., Die Westexpansion des neuassyrischen Reiches: eine Strukturanalyse. (Alter Orient und Altes Testament. 239.). Kevelaer/ Neukirchen-Vluyn 1995. Landucci Gattinoni 1984 = Landucci Gattinoni, F., La morte di Alessandro e la tradizione su Antipatro. In: Alessandro Magno tra storia e mito. Milano 1984, 91ff. Landucci Gattinoni 1985 = Landucci Gattinoni, F., La pace del 311 a.C. CISA 11, 1985, 108ff. Landucci Gattinoni 1994 = Landucci Gattinoni, F., I Mercenari nella Politica Ateniese dell' Età di Alessandro. Parte I. Soldati e Ufficiali Mercenari Ateniesi al Servizio della Persia. AncSoc 25, 1994, 33ff. Lanfranchi 1990 = Lanfranchi, G.B., I Cimmeri. (History of the Ancient Near East. Studies 2.). Padova 1990. Lang 1968 = Lang, M., Herodotus and the Ionian Revolt. Historia 17, 1968, 24ff. Lang 1985 = Lang, C., Flavi Vegeti Renati Epitoma rei militaris. 2. Aufl. Leipzig 1985 (Teubner) Langer 1981 = Langer, P., Alexander the Great at Siwah. AncW 6, 1981, 109ff. Lanzillotta 1980 = Lanzillotta, E. La politica spartana dopo la pace di Antalcida. MGR 7, 1980, 129ff. Laqueur 1911 = Laqueur, R., Ephoros. Hermes 46, 1911, 161ff.321ff. Laqueur 1920 = Laqueur, R., Der jüdische Historiker Flavius Josephus. Gießen 1920. Laqueur 1927 = Laqueur, R., s.v. Lokalchronik. RE 13, 1927, Sp. 1083ff. Laqueur 1934 = Laqueur, R., s.v. Theopompos 9. RE 5A, 1934, Sp. 217ff. Laqueur 1936 = Laqueur, R., s.v. Nikolaos 20. RE 1936, Sp. 362ff. Laqueur 1936a = Laqueur, R., s.v. Timagenes 2. RE VI,1, 1936, Sp. 1063ff. Laqueur 1936b = Laqueur, R., s.v. Timaios 3. RE 1936, Sp. 1076ff. Laqueur 1937 = Laqueur, R., s.v. Nymphis. RE XVII 2, 1937, Sp. 1617. Laronde 1987 = Laronde, André, Cyrène et la Libye Hellénistique. Libykai Historiai de l'époque républicaine au principat d'Auguste. (Études d'Antiquités Africaines.). Paris 1987. Larsen 1932 = Larsen, J. A. O., Sparta and the Ionian revolt. CPh 37, 1932, 136ff. Larsen 1966 = Larsen, J.A.O., Representative Government in Greek and Roman History. Berkeley-Los Angeles 1966. Larsen 1968 = Larsen, J.A.O., Greek Federal States. Their Institutions and History. Oxford 1968. Larsen 1975 = Larsen, M. T., The old Assyrian city-state and its colonies. (Mesopotamia. Copenhagen studies in assyriology.4.). Kopenhagen 1975. Larsen 1979 = Larsen, M. T. (Hg.): Power and Propaganda. A Symposium on Ancient Empires. (Mesopotamia. 7.) Kopenhagen 1979. Latacz 1991 = Latacz, J. (Hg.), Zweihundert Jahre Homer-Forschung. Rückblick und Ausblick. (Colloquium Rauricum. 2.). Stuttgart/ Leipzig 1991. Lateiner 1982 = Lateiner, D., The failure of the Ionian revolt. Historia 31, 1982, 129ff. Latte 1960 = Latte, K., Römische Religionsgeschichte. München 1960. Lauffenberg 1875 = Lauffenberg, Queastiones chronologicae de rebus Parthicis Armeniisque a Tacito in libris XI-XVI enarratis. Bonn 1875. Lauffer 1971 = Lauffer, S., Diokletians Preisedikt. (Texte und Kommentare. 5.). Berlin 1971. Lauffer 1978 = Lauffer, S., Alexander der Große. (dtv WR 4298.). München 1978. Launey 1949 = Launey, M., Recherches sur les armées hellénistiques. (BEFAR. 169.). 2 Bde, Paris 1949-1950 (ND 1987). Lauter 1988 = Lauter, H., Alexanders wahres Gesicht. In: FS Wirth 1987, 717ff. Lavelle 1988 = Lavelle, B. M., Adikia, the Decree of Kannonos, and the trial of the generals. C&M 39, 1988, 19ff. Lavelle 1993 = Lavelle, B. M., The Sorrow and the Pity. A Prolegomenon to a History of Athens under the Peisistratids, c. 560-510 B.C. (Historia Einzelschriften. 80.). Stuttgart 1993. Lax/Strasser 1992 = Lax, E./ Strasser, T.F., Early Holocene Extinctions in Crete. Journal of Mediterranean Archaeology 5, 1992, 203-24. Le Bohec 1985 = Le Bohec, S., Les Philoi des Rois Antigonides. REG 98, 1985, 93ff. Lefèvre 1973 = Lefèvre, E. (Hg.), Die römische Komödie. Plautus und Terenz. (Wege der Forschung. 236.). Darmstadt 1973 (WBG). Lefèvre 1978 = Lefèvre, E., Das römische Drama. (Grundriß der Literaturgeschichte nach Gattungen.). Darmstadt 1978. Lefèvre 1982 = Lefèvre, E., "Maccus vortit barbare": Vom tragischen Amphitryon zum tragikomischen Amphitruo. Abh. der Akad. d. Wiss. in Mainz 1982,5. Lefèvre 1984 = Lefèvre, E., Plautus-Studien 4. Die Umformung des Alazon zur Doppelkomödie des Miles Gloriosus. Hermes 112, 1984, 30ff. Le Gentilhomme 1943 = Le Gentilhomme, P., Le désastre d'Autun en 269. REA 45, 1943, 233ff. Legon 1981 = Legon, R.P., Megara. The political history of a Greek city-state to 336 B.C. Ithaca/London 1981. Lehmann 1967 = Lehmann, G.A., Untersuchungen zur historischen Glaubwürdigkeit des Polybios. Münster 1967. Lehmann 1978 = Lehmann, G.A., Spartas `archê' und die Vorphase des Korinthischen Krieges in den Hellenica Oxyrhynchia. I. ZPE 28, 1978, 109ff. Lehmann 1978a = Lehmann, G.A., Spartas `archê' und die Vorphase des Korinthischen Krieges in den Hellenica Oxyrhynchia. II. ZPE 30, 1978, 73ff. Lehmann 1980 = Lehmann, G.A., Krise und innere Bedrohung der hellenischen Poleis bei Aeneas Tacticus. In: Eck/ Galsterer 1980, 71ff. Lehmann 1985 = G. A. Lehmann, Die mykenische-frühgriechische Welt und der östliche Mittelmeerraum in der Zeit der 'Seevölker'-Invasionen um 1200 v.Chr. Opladen 1985. Lehmann 1988 = Lehmann, G.A., Der "Lamische Krieg" und die "Freiheit der Hellenen". ZPE 73, 1988, 121ff. Lehmann 1988a = Lehmann, G.A., Hieronymos von Kardia und der `Lamische Krieg'. In: FS Wirth 1987, 745ff. Lehmann 1988b = Lehmann, G.A., Das neue Kölner Historiker-Fragment (P. Köln Nr. 247) und die `chronikê súntaxis' des Zenon von Rhodos (FGrHist 523). ZPE 72, 1988, 1ff. Lehmann 1989 = Lehmann, G.A., Aeneas Tacticus und die politisch-soziale Krise der zeitgenössischen Polis-Welt: einige kritische Anmerkungen. Index 17, 1989, 105ff. Lehmann 1991 = Lehmann, G.A., Die `politisch-historischen_ Beziehungen der Ägäis-Welt des 15.-13. Jh.s v.Chr. zu Ägypten und Vorderasien: einige Hinweise. In: Latacz 1991, 105ff. Lehmann-Haupt 1936 = Lehmann-Haupt, C.F., s.v. Tigranokerta. RE VI,1, 1936, Sp. 981ff. Lejeune 1959 = Lejeune, M., Textes mycéniens relatifs aux esclaves. Historia 8, 1959, 129ff. Lejeune 1965 = Lejeune, M., Le damos dans la société mycénienne. REG 78, 1965, 1-22. Lemmermann 1927 = Lemmermann, K., Jason von Pherai. Diss. Jena 1927. Lemosse 1972 = Lemosse, M., Les éléments techniques de l'ancien triomphe romain et le problème de son origine. ANRW I,2, 1972, 442ff. Lendon 1989 = Lendon, J.E., The Oxyhynchian Historian and the Origins of the Corinthian War. Historia 38, 1989, 300ff. Lengauer 1987 = Lengauer, W., Die politische Bedeutung der Gleichheitsidee im 5. und 4. Jahrhundert v.Chr. - Einige Bemerkungen über isonomía. In: FS Wirth 1987, 53ff. Lenschau 1913 = Lenschau, Th., Zur Geschichte Ioniens. Klio 13, 1913, 175ff. Lenschau 1916 = Lenschau, Th., s.v. Iones. RE 9, 1916, Sp. 1871ff. Lenschau 1921 = Lenschau, Th., s.v. Klearchos 3. RE 21, 1921, Sp. 575ff. Lenschau 1952 = Lenschau, Th., s.v. Polyperchon. RE XXI 2, 1952, 1798ff. Leo 1901 = Leo, F., Die griechisch-römische Biographie. Leipzig 1901. Leo 1913 = Leo, F., Geschichte der römischen Literatur. Berlin 1913. Leone 1987 = Leone, E., Alcune osservazioni su Massimino il Trace. MGR 12, 1987, 201ff. Lepore 1955 = Lepore, E., Leostene e le origini della guerra lamiaca. PP 10, 1955, 161ff. Leppin 2002 = Leppin, H., Theodora und Iustinian; in: Temporini-Gräfin Vitzthum, H. (Hg.), Die Kaiserinnen Roms. München 2002, p. 437-481. Leschhorn 1984 = Leschhorn, W., "Gründer der Stadt". Studien zu einem politisch-religiösen Phänomen der griechischen Geschichte. (Palingenesia. 20.). Stuttgart 1984. Leuze 1923 = Leuze, O., Die Feldzüge Antiochos' d. Gr. nach Kleinasien und Thrakien. Hermes 58, 1923, 190ff. 241ff. Levene 1993 = Levene, D.S., Religion in Livy. (Mnemosyne. Suppl. 127.). Leiden 1993. Lévêque 1957 = Lévêque, P., Pyrrhos. (BEFAR 185.). Paris 1957. Lévêque 1977 = Lévêque, P., Monnaies et finances des cités italiotes engagées dans la guerre pyrrhique. In: Armées et fiscalité dans le monde antique, 1977, 455-473. Lévêque 1981 = Lévêque, P., Philip's Personality. In: Hatzopoulos/ Loukopoulos 1981, 176ff. Lévêque/ Vidal-Naquet 1960 = Lévêque, P./ Vidal-Naquet, P., Epaminondas pythagoricien ou le problème tactique de la droite et la gauche. Historia 9, 1960, 294ff. Lévêque/ Vidal-Naquet 1964 = Lévêque, P./ Vidal-Naquet, P., Clisthène l'Athénien. Essai sur la représentation de l'espace et du temps dans la pensée grecque de la fin du VIe siècle à la morte de Platon. Paris 1964. Levi 1977 = Levi, M.A., Alessandro Magno. Milano 1977. Levi 1977a = Levi, M.A., Introduzione ad Alessandro Magno. Milano 1977. Levi 1993 = Levi, P., People in a Landscape: Theokritos. [Response: David M. Halperin]. In: Green 1993, 111ff. Lévi 1987 = Lévi, E. (éd.), Le système palatial en Orient, en Grèce et à Rome. Actes du Colloque du Strasbourg 1985. (Travaux du Centre de Recherche sur le Proche-Orient et la Grèce antiques. 9.). Leiden 1987. Levick 1978 = Levick, B., A Cry From the Heart From Tiberius Caesar. Historia 27, 1978, 95-101. Levick 1999 = Levick, B., Vespasian. London 1999. Lévy 1976 = Lévy, Ed., Athènes devant la défaite de 404. Histoire d'une crise idéologique. Paris 1976. Lévy 1977 = Lévy, Ed., La grand Rhètra. Ktèma 2, 1977, 85-103. Lévy 1983 = Lévy, Ed., Les trois traités entre Sparte et le Roi. BCH 107, 1983, 221-241. Lévy 1990 = Lévy, Ed., L'art de déformation historique dans les `Helléniques' de Xénophon. In: Verdin/ Schepens 1990, 125ff. Lewis 1977 = Lewis, D.M., Sparta and Persia. Leiden 1977. Liberanome 1970 = Liberanome, M., Alessandro il Molosso e i Samniti. Atti della Acad. delle Sc. di Torino 104, 1970, 79ff. Liebeschuetz 1967 = Liebeschuetz, J.H.W.G., The Religious Position of Livy's History. JRS 57, 1967, 45ff. Liebeschuetz 1979 = Liebeschuetz, J.H.W.G., Continuity and Change in Roman Religion. Oxford 1979. Liebmann-Frankfort 1975 = Liebmann-Frankfort, Th., Les Étapes de l'Intégration de la Cappadoce dans l'Empire Romain. In: FS Préaux 1975, 416ff. Lightfoot 1990 = Lightfoot, C.S., Trajan's Parthian War and the Fourth-Century Perspective. JRS 80, 1990, 115ff. Lindgren 1968 = Lindgren, M., Tow Linear B problems reconsidered from a methodological point of view. Op. Ath. 8, 1968, 61-68. Lindner 1972 = Lindner, H., Die Geschichtsauffassung des Flavius Josephus im Bellum Judaicum. Gleichzeitig ein Beitrag zur Quellenfrage. Leiden 1972. Lingua 1979 = Lingua, A., Nota di cronologia arpalica. RFIC 107, 1979, 35ff. Link 1994 = Link, S., Der Kosmos Sparta: Recht und Sitte in klassischer Zeit. Darmstadt 1994. Lintott 1981 = Lintott, A., What was the `Imperium Romanum'? G&R 28, 1981, 53ff. Lintott 1992 = Lintott, A., Judicial Reform and Land Reform in the Roman Republic. A new edition, with translation and commentary, of the Laws from Urbino. Cambridge 1992. Lipinski 1983 = Lipinski, E., La Carthage de Chypre. Studia Phoenicia 2, Leuven 1983, 209ff. Lipovsky 1984 = Lipovsky, J.P., A Historiographical Study of Livy: Books VI-X. Salem, NH. 1984. Lippold 1954 = Lippold, A., Der Consul Appius Claudius und der Beginn des ersten punischen Krieges. Orpheus 1, 1954, 154-169. Lippold 1980 = Lippold, A., Theodosius der Große und seine Zeit. (Beck'sche Schwarze Reihe. 209.). München 1980. Lippold 1991 = Lippold, A., Kommentar zur Vita Maximini Duo der Historia Augusta. Bonn 1991. Loening 1987 = Loening, T.C., The Reconciliation Agreement of 403/2 BC in Athens. (Hermes-EZ. 53.). Wiesbaden 1987. Lohmann 1993 = Lohmann, H., Atene: Forschungen zur Siedlungs- und Wirtschaftsgeschichte des klassischen Attika. 2 Bde. Köln/Weimar/Wien 1993. (als Bochumer Habilitationsschrift 1989 vorgelegt) Lomanto 1983 = Lomanto, V., Concordantiae in Q. Aurelii Symmachi opera. Hildesheim [usw.] 1983. Lommel 1930 = Lommel, H., Die Religion Zarathustras nach dem Awesta dargestellt. Tübingen 1930 (ND 1971). Longega 1968 = Longega, G., Arsinoe II. (Università degli Studi di Padova. Pubblicazioni dell'Istituto di Storia Antica. vol. 6.). Roma 1968. Lonis 1979 = Lonis, R., Guerre et Religion en Grèce à l'Epoque Classique. Paris 1979. Lonis 1985 = Lonis, R., Bulletin de bibliographie thématique et critique: La guerre en Grèce. REG 98, 1985, 328-333. Loomis 1993 = Loomis, W.T., The Spartan War Fund IG V 1,1 and a new Fragment. (Historia-EZ. 74.). Stuttgart 1992. Loraux 1981 = Loraux, N., L'invention d'Athènes. 1981. Lorimer 1947 = Lorimer, H.L., The Hoplite phalanx. BSA 42, 1947, 76ff. Lotze 1993 = Lotze, D., Bürger zweiter Klasse: Spartas Periöken. Ihre Stellung und Funktion im Staat der Lakedaimonier. SB Akad. Erfurt, geisteswiss. Kl. 2, 1993/94, 37ff. Lounsbury 1987 = Lounsbury, R,C., The Arts of Suetonius. 1987. Lozinski 1984 = Lozinski, B.P., The Parthian dynasty. IA 19, 1984, 119ff. Luccioni 1948 = Luccioni, J., Les idées politiques et sociales de Xénophon. Paris 1948. Luce 1977 = Luce, T.J., Livy. The Composition of his History. Princeton 1977. Lund 1992 = Lund, H.S., Lysimachus. A study in early Hellenistic kingship. London & New York 1992. Lundgren 2004 = Lundgren, M., Der Tiger von Pompeji. Roman. Aus dem Schwedischen von I. Zedigh. [Pompeji, dt.]. (btb 73024.). München 2004. Luppino 1967 = Luppino, E., L'intervento ateniese in Egitto nelle tragedie eschilee. Aegyptus 47, 1967, 197ff. Luppino 1976 = Luppino, E., I Tessali e Delfi nell'impresa di Cimone a Sciro. RIL 110, 1976, 131ff. Luschnat 1942 = Luschnat, O., Die Feldherrnreden im Geschichtswerk des Thukydides. (Philologus. Suppl. 34,2.). 1942. M MacCary 1972 = MacCary, W.Th., Menander's soldiers: their names, roles and masks. AJPh 93, 1972, 279-298. McShane 1961 = McShane, R.B., The Foreign Policy of the Attalids of Pergamon. Urbana 1961. Macurdy 1929 = Macurdy, G.H., The political activities and the name of Cratesipolis. AJPh 50, 1929, 273ff. Mälzer 1912 = Mälzer, J., Verluste und Verlustlisten im griechischen Altertum bis auf die Zeit Alexanders d.Gr. Diss. Jena 1912. Magie 1939 = Magie, R.R., The "agreement" between Philip V and Antiochus III for the partition of the Egyptian empire. JRS 29, 1939, 32ff. Magie 1950 = Magie, R.R., Roman Rule in Asia Minor to the End of the third century after Christ. 2 Bd. Princeton 1950. Malandra 1983 = Malandra, W.W., An Introduction to Ancient Iranian Religion: readings from the Avesta and the Achaemenid inscriptions. Minneapolis, Minn. 1983. Malerba 1999 = Malerba, L., König Ohneschuh. Roman. Aus dem Italienischen von I. Schnebel-Kaschnitz. [Itaca per sempre, dt.]. (Fischer-Taschenbuch 14305). Frankfurt 1999. Malitz 1983 = Malitz, J., Die Historien des Poseidonios. München 1983. Malitz 1994 = Malitz, J., Claudius (FGrHist 276) - der Prinzeps als Gelehrter. In: Strocka 1994, 133-141. Malkin 1990 = Malkin, I., Lysander and Libys. ClQ 84, 1990, 541ff. Mallet 1922 = Mallet, D., Les rapports des Grecs avec l'Égypte. Kairo 1922. Mandel 1980 = Mandel, J., Jason, the tyrant of Pherai, Tagus of Thessaly as reflected in ancient sources and modern literature. The image of the new tyrant. RSA 10, 1980, 47ff. Mann 1952 = Mann, Th., Joseph und seine Brüder. Roman. 3 Bde., Frankfurt/M. 1952. Mann 1983 = Mann, K., Alexander. Roman der Utopie. Mit einem Vorwort von Jean Cocteau. (rororo-Tb. 5141.). Reinbek bei Hamburg 1983. Manni 1949 = Manni, E., L'Egitto tolemaico nei suoi rapporti politici con Roma. RFil 27, 1949, 79ff. Manni 1956 = Manni, E., Sulle più antiche relazioni fra Roma e il mondo ellenistico. PP 11, 1956, 179ff. Manni 1957-58 = Manni, E., Sileno in Diodoro? Atti Accad. Palermo, ser. 4, vol. 8, parte 2, 1957-1958, 81ff. Manni 1960 = Manni, E., Timeo e Duride e la storia di Agatocle. Kokalos 6, 1960, 167ff. Manni 1962 = Manni, E., Alessandro il Molosso e la sua spedizione in Italia. Studi Salentini 13-14, 1962, 344ff. Manni 1966 = Manni, E., Agatocle e la politica estera di Siracusa. Kokalos 12, 1966, 144ff. Manni 1969 = Manni, E., L. Sergio Catilina, 2. ed., Palermo 1969. Manni 1989 = Manni, E., Timonide e la vita plutarchea di Dione. AION(filol) 11, 1989, 75-79. Manuwald 1979 = Manuwald, B., Cassius Dio und Augustus. Philologische Untersuchungen zu den Büchern 45-56 des dionischen Geschichtswerks. Stuttgart 1979. Marasco 1985 = Marasco, G., L'ultima spedizione di Demetrio Poliorcete in Asia. RPL 8, 1985, 149ff. Marasco 1986 = Marasco, G., L'uccisione del legato Gn. Ottavio (162 a.C.) e la politica romana in Siria. Prometheus 12, 1986, 226ff. Maraval 1999 = Maraval, P., L'empereur Justinien. Paris 1999. Marg 1982 = Marg, W. (Hg.), Herodot. Eine Auswahl aus der neueren Forschung. (Wege d. Forsch. 26.) 3. Aufl., Darmstadt 1982. Marinatos 1989 = Marinatos, N., The Minoan Harem: The Role of Eminent Woman and the Knossos Frescoes. DHA 15,2, 1989, 33ff. Marinovic 1988 = Marinovic, L.P., Le mercenariat grec au Ive siècle avant notre ère et la crise de la polis. Trad. De Jacqueline et Yvon Garlan. Avant-Propos de Yvon Garlan. (Centre de Recherches d' Histoire Ancienne. 80.). Paris 1988. Marriott 1979 = Marriott, I., The Authorship of the Historia Augusta: Two Computer Studies. JRS 69, 1979, 65ff. Marrou 1937 = Marrou, H.-I., Saint Augustin et la fin de la culture antique. (BEFAR. 145.). Paris 1937. Marsden 1964 = Marsden, E.W., The campaign of Gaugamela. 1964. Marshall 1905 = Marshall, F.H., The Second Athenian Confederacy. Cambridge 1905. Marshall 1951 = Marshall, J.H., Taxila. 3 Bde. Cambridge 1951. Martin 1981 = Martin, T.R., Diodorus on Philip II and Thessaly in the 350's B.C. CPh 76, 1981, 188ff. Martin 2001 = Martin, R. (ed.), Tacitus Annals V & VI. Warminster 2001. Martina 1968 = Martina, A., Solon. Testimonia veterum. Romae 1968. Martina 1980 = Martina, M., I censori del 258 a.C. QS 12, 1980, 143ff. Marzi 1981 = Marzi, M., Il processo arpalico e i suoi protagonisti. Orpheus 2, 1981, 87ff. Masaracchia 1958 = Masaracchia, A., Solone. Firenze 1958. Maslakov 1984 = Maslakov, G., Valerius Maximus and Roman Historiography. ANRW II 32,1, 1984, 437ff. Massie 2000 = Massie, A., Ich, Marc Anton. Roman.Ins Deutsche übertragen von R. Schmidt. [ANTONY, dt.]. (Bastei-Lübbe-Tb. 14670.). Bergisch Gladbach 2002. Mastorakis/ van Effenterre 1992 = Mastorakis, M./ van Effenterre, M., Les Minoens. L'age d'ôr de la Crète. (Coll. Civilisations U.). Paris 1992. Mastrocinque 1979 = Mastrocinque, A., La Caria e la Ionia meridionale in epoca ellenistica (323-188 a.C.). Roma 1979. Mastrocinque 1979a = Mastrocinque, A., Due note elleniche. I. Plistarco, fratello di Cassandro. AIV 138, 1979/80, 552ff. Mathieu 1925 = Mathieu, G., Les idées politique d'Isocrate. Paris 1925. Matthiae 1980 = Matthiae, P., Ebla. An empire rediscovered. London 1980. Matthiae 1980 = Matthiae, P. et al., Ebla-alle origini della civiltà urbana. 1995. Mattingly 1965 = Mattingly, H.B., The Peace of Kallias, Historia 14, 1965, 273-281. Mattingly 1976 = Mattingly, H.B., Q. Fabius Pictor, Father of Roman History. LCM 1, 1976, 3ff. Mazar 1985 = M. Mazar, Excavations at Tell Qasile, Part Two: The Philistine Sanctuary: Various Finds, the Pottery, Conclusions, Appendices. [QEDEM 20]. Jerusalem 1985. Mazarakis-Ainian 1988 = Mazarakis-Ainian, A., Early Greek Temples: Their Origins and Function. Early Greek Cult Practice. Stockholm 1988. Mazzarino 1947 = Mazzarino, S., Introduzione alle guerre puniche. Catania 1947. McDonald 1972 = McDonald, A., A note on the raid of Sphodrias. Historia 21, 1972, 38ff. McGing 1986 = McGing, B.C., The Foreign Policy of Mithridates VI Eupator, King of Pontus. Leiden 1986. McGing 1997 = McGing, B.C., Revolt Egyptian style: internal opposition to Ptolemaic rule. AfP 43, 1997, 273-314. McGregor 1974 = McGregor, M.F., Solon's Archonship: The epigraphic evidence. Aus: Polis and Imperium. Studies Salmon. Toronto 1974, 31-34. McKechnie/Kern 1988 = McKechnie, P.R./ Kern, S.J., Hellenica Oxyrhynchia. Warminster 1988. McNeill 1984 = McNeill, W.H., Krieg und Macht. Militär, Wirtschaft und Gesellschaft vom Altertum bis heute. [The pursuit of power, dt.]. A.d. Engl. übers. von C. Spiel. München 1984. McQueen 1990 = McQueen, E.J., The Eurypontid House in Hellenistic Sparta. Historia 39, 1990, 163ff. McShane 1964 = McShane, R.B., The Foreign Policy of the Attalids of Pergamum. (Illinois Studies in the Social Sciences. 53.). Urbana, Ill. 1964. Mehl 1986 = Mehl, A., Seleukos Nikator und sein Reich. 1. Teil: Seleukos' Leben und die Entwicklung seiner Machtposition. (Studia Hellenistica. 28.). Lovanii 1986. Mehl 1995 = Mehl, A., Zypern und die großen Mächte. AncSoc 26, 1995, 93ff. Meier 1962 = Meier, C., Pompeius' Rückkehr aus dem Mithridatischen Kriege und die Catilinarische Verschwörung. Athenaeum 40, 1962, 103ff. Meier 1966 = Meier, C., Res Publica Amissa. Eine Studie zu Verfassung und Geschichte der späten römischen Republik. Wiesbaden 1966. Meier 1982 = Meier, C., Caesar. Berlin 1982. Meier 1991 = Meier, C., Die Rolle des Krieges im klassischen Athen. Theodor-Schieder-Gedächtnisvorlesung. (Schriften des Historischen Kollegs. Dokumentationen 6.). München 1991. Meier 1995 = Meier, C., Athen. Ein Neubeginn der Weltgeschichte. Durchges. & erw. Taschenbuchausgabe. (Siedler bei Goldmann 12852.). München 1995. Meier 2003 = Meier, M., Die Inszenierung einer Katastrophe: Justinian und der Nika-Aufstand. ZPE 142, 2003, 273-300. Meier 2003a = Meier, M., Meier, M., Das andere Zeitalter Justinians. Kontingenzerfahrung und Kontingenzbewältigung im 6. Jahrhundert n. Chr. Göttingen 2003. Meier 2004 = Meier, M., Justinian. Herrschaft, Reich und Religion. (Beck'sche Reihe 2332.). München 2004. Meier-Welcker 1983 = Meier-Welcker, H., Timoleon. Möglichkeiten und Grenzen militärischer Leistung und politischer Gestaltung. MGM 34, 1983, 7ff. Meiggs 1972 = Meiggs, R., The Athenian Empire. Oxford 1972. Meißner 1992 = Meißner, Burkhard, Sum enim unus ex curiosis. Computerstudien zum Stil der Scriptores Historiae Augustae. RCCM 34, 1992, 47ff. Meißner 1992a = Meißner, B., Lo Storiografia Emarginato: osservazioni sulla storiografia del primo ellenismo. RCCM 34, 1992, 191ff. Meißner 1992b = Meißner, B., Historiker zwischen Polis und Königshof. Studien zur Stellung der Geschichtsschreiber in der griechischen Gesellschaft in spätklassischer und frühhellenistischer Zeit. Göttingen 1992. Meister 1967 = Meister, K., Die sizilische Geschichte bei Diodor. Diss. München 1967. Meister 1970 = Meister, K., Das Exil des Timaios von Tauromenion. Kokalos 16, 1970, 53ff. Meister 1970a = Meister, K., Das persisch-karthagische Bündnis von 481 v.Chr. Historia 5, 1970, 607ff. Meister 1975 = Meister, K., Historische Kritik bei Polybios. (Palingenesia. 9.). Wiesbaden 1975. Meister 1982 = Meister, Klaus: Die Ungeschichtlichkeit des Kalliasfriedens und deren historische Folgen. (Palingenesia. Bd. 18.). Wiesbaden 1982. Meister 1989 = Meister, K., The Role of Timaeus in Greek Historiography. SCI 10, 1989-1990, 55ff. Meister 1997 = Meister, K., Die Interpretation historische Quellen. Schwerpunkt: Antike. Bd. 1: Griechenland. (UTB 1923.). Paderborn [usw.] 1997. Melber 1885 = Melber, J., Über die Quellen und den Wert der Strategemensammlung Polyäns. Ein Beitrag zur griechischen Historiographie. (Sonderdruck aus dem 14. Suppl.-Bd. der Jbb. f. class. Philol., 618ff.). Leipzig 1885. Mellor 1981 = Mellor, R., The Goddess Roma. ANRW II,17,2, 1981, 950ff. Meloni 1953 = Meloni, P., Perseo e la fine della monarchia macedone. Roma 1953. Mensching 1967 = Mensching, E., Livius, Cossus und Augustus. MH 24, 1967, 12ff. Merkel 1991 = Merkel, I., Eine ganz ungewöhnliche Ehe. Odysseus und Penelope. Roman. Frankfurt/M. 1991. Merkelbach 1954 = Merkelbach, R, Die Quellen des griechischen Alexanderromans. München 1954. Merkelbach 1990 = Merkelbach, R., Hat der bithynische Erbfolgekrieg im Jahre 74 oder 73 begonnen? ZPE 81, 1990, 97ff. Merkelbach/ Youtie 1968 = Merkelbach, R./ Youtie, H.C., Ein Michigan-Papyrus über Theramenes. ZPE 2, 1968, 161ff. Merker 1960 = Merker, I.L., The Silver Coinage of Antigonos Gonatas and Antigonos Doson. ANSM 9, 1960, 39ff. Mersch 1995 = Mersch, A., Archäologischer Kommentar zu den "Gräbern der Athener und Plataier" in Marathonia. Klio 77, 1995, 55-64. Mette 1959 = Mette, H.J., Literatur zu Euripides, 1952-1957. Gymnasium 66, 1957, 151ff. Mette 1961 = Mette, H.J., Livius und Augustus. Gymnasium 68, 1961, 269ff. Mette 1981/82 = Mette, H.J., Euripides (insbesondere für die Jahre 1968-1981). Erster Hauptteil: Die Bruchstücke. Lustrum 23-24, 1981-82, 5ff. Meyer 1879 = Meyer, Ed., Geschichte des Königreichs Pontos. Leipzig 1879. Meyer 1910ff. = Ed.Meyer, Geschichte des Altertums, 1884ff. 3. Aufl., 1910-39 Meyer 1922 = Meyer, Ed., Caesars Monarchie und das Principat des Pompejus. Stuttgart/Berlin 1922. Millar 1964 = Millar, F., A study of Cassius Dio. Oxford 1964. Millar/Segal 1984 = Millar, F./ Segal, E. (Hgg.), Caesar Augustus - Seven Aspects. Oxford 1984. Miller 1968 = Miller, N., Tiberius Speaks: an Examination of the Utterances Ascribed to Him in the Annals of Tacitus. AJPh 89, 1968, 1-19. Miller 1997 = Miller, M.C., Athens and Persians in the Fifth Century BC: A Study in Cultural Receptivity. Cambridge 1997. Milner 1993 = Milner, N.P., Vegetius: epitome of military science. Liverpool 1993 (2., überarb. Aufl. 1996). Milns 1967 = Milns, R.D., Philip II and the Hypaspists. Historia 16, 1967, 509ff. Milns 1976 = Milns, R.D., The Army of Alexander the Great. Aus: Entretiens Hardt 22, Genf 1976, 87ff. Milojcic et al. 1962 = V. Milojcic/ J. Boessneck/ M. Hopf (Hgg.), Argissa-Magula I: Das präkeramische Neolithikum sowie die Tier- und Pflanzenreste. Bonn 1962. Mirie 1979 = Mirie, S., Das Thronraumareal des Palastes von Knossos. Versuch einer Neuinterpretation seiner Entstehung und seiner Funktion. (Saarbrücker Beiträge zur Altertumskunde. 26.). 1979. Mitchel 1970 = Mitchel, F.W., Lycourgan Athens. Cincinnati 1970. Mitchel 1984 = Mitchel, F., The Assessment of the Allies in the Second Athenian League. EMC 28, 1984, 23-37. Mitchell 1989 = Mitchell, K., Imperator. Roman. [New Barbarians, dt.]. Ins Deutsche übertr. Von H. Langhans. Bergisch Gladbach 1989. Mitchison 1931 0 Mitchison, N., The corn king and the spring queen. [Roman]. London 1931 (ND Edinburgh 1990). Mitford 1980 = Mitford, T.B., Roman Cyprus. ANRW II.7,2, 1980, 1285ff. Mócsy 1971 = Mócsy, A. Das Gerücht von neuen Donauprovinzen unter Marcus Aurelius. Acta Classica 7, 1971, 63ff. Moggi 1976 = Moggi, M., I sinecismi interstatali greci. Pisa 1976. Moggi 1991 = Moggi, M., Sinecismi arcaici del Peloponneso. In: Musti 1991, 155-165. Molthagen 1975 = Molthagen, J., Der Weg in den Ersten Punischen Krieg. Chiron 5, 1975, 89-127. Molthagen 1979 = Molthagen, J., Der Triumph des M'. Valerius Messalla und die Anfänge des Ersten Punischen Krieges. Chiron 9, 1979, 53ff. Momigliano 1931 = Momigliano, A., Teopompo. In: Momigliano 1982, 174ff. Momigliano 1931a = Momigliano, A., La leggenda di Carano, re di Macedonia. A&R 12, 1931, 203ff. Momigliano 1932 = Momigliano, A., La pace del 311 a.C. RFIC, 1932, 467ff. Momigliano 1934 = Momigliano, A., Filippo il Macedone. Saggio nella Storia Greca del IV s. a.C. Firenze 1934. Momigliano 1935 = Momigliano, A., La storia di Eforo ee le Elleniche di Teopompo. RFIC 6, 1935, 180ff. Momigliano 1959 = Momigliano, A., Atene nel III secolo a.C. e la scoperta di Roma nelle storie di TTimeo di Tauromenio. RSI 71, 1959, 529ff. (=Athen in the Third Century B.C. and the Discovery of Rome in the Histories of Timaeus of Tauromenium. In: Momigliano 1977, 37ff.). Momigliano 1960 = Momigliano, A., Linee per una valutazione di Fabio Pittore. RAL 15, 1960, 310ff. Momigliano 1961 = Momigliano, A., Claudius. The Emperor and his Achievement. ND Cambridge 1961. Momigliano 1977 = Momigliano, A., Essays in Ancient and Modern Historiography. Oxford 1977. Momigliano 1982 = Momigliano, A., La storiografia greca. Torino 1982. Momigliano 1989 = Momigliano, A., I Romani e i Maccabei. RIL 133, 1989, 95-109. Montlaur 1990 = Montlaur, P., Imhotep. Arzt der Pharaonen. Roman. A.d. Franz. von R. Lutrand & E. Vieth. Reinbek b. Hamburg 1990. Montlaur 1992 = Montlaur, P., Josseph. Im Reich der Pharaonen. Roman. A.d. Franz. von D. Ruhn. Reinbek b. Hamburg 1992. Mooren 1983 = Mooren, L., The Nature of Hellenistic Monarchy. In: Van't Dack et al. 1983, 205ff. Mora 1991 = Mora, C., Sull'origine della scrittura geroglifica anatolica. Kadmos 30/1, 1991, 1-28. Mora 1992 = Mora, C., KUB XXI 33 e l'identità di Mursili III. Studi micenei ed egeo-anatolici 29, 1992, 127-148. Moran 2003 = Moran, M., Die Phönizierin. Roman. A.d. Amerik. von M. Koch. [Jezebel, dt.]. München 2003. Morr 1928 = Morr, J., Poseidonios. Eine Quelle Strabons im XVII. Buche. Philologus 83, 1928, 306ff. Morris 1987 = Morris, I., Burial and ancient society: the rise of the Greek city state. Cambridge 1987. Moser 1914 = Moser, G., Untersuchungen über die Politik Ptolemaios' I. in Griechenland. Diss. Leipzig 1914. Mosley 1972 = Mosley, D.J., Theban diplomacy in 371 B.C. REG 85, 1972, 312ff. Moysey 1986 = Moysey, R.A., The Silver Stater Issues of Pharnabazos and Datames from the Mint of Tarsus in Cilicia. ANSMN 31, 1986, 7-61. Moysey 1989 = Moysey, R.A., Observations on the Numismatic Evidence Relating to the Great Satrapal Revolt of 362/1. REA 91, 1989,107-139. Moysey 1991 = Moysey, R.A., Diodoros, the Satraps and the Decline of the Persian Empire. [Rezension: Michael Weiskopf. The So-Called "Great Satraps' Revolt," 366-360 B.C.: Concerning Local Instability in the Achaemenid Far West (Historia Einzelschriften, Heft 63). Franz Steiner Verlag, (Stuttgart, 1989), 112 pp. ISBN 3-515-05387-5.]. AHB 5.4, 1991, 113-122. Muccioli 1990 = Muccioli, F., Osservazioni sull'uso di Timonide nella Vita di Dione di Plutarco. AncSoc 21, 1990, 167-187. Muecklich 2002 = Muecklich, B.v., Die Nomaden der Meere. Die Bernstein-Saga. [Roman]. (Bastei-Lübbe Tb. 14700.). Bergisch Gladbach 2002. Muecklich 2002a = Muecklich, B.v., Die Gründer der Stadt. Die Bernstein-Saga. [Roman]. (Bastei-Lübbe Tb. 14791.). Bergisch Gladbach 2002. Mühl 1917 = Mühl, M., Über die politischen Ideen des Isokrates und die Geschichtsschreibung. Diss. Würzburg 1917. Müller 1909 = Müller, B. A., Die Zahl der Teilnehmer am Helvetierfeldzug im Jahre 58 v. Chr. Geb. Klio 9, 1909, 69ff. Müller 1972 = Müller, R., Die Epikureische Gesellschaftstheorie. (Schriften z. Gesch. & Kultur der Antike. 5.). Berlin 1972. Müller 1973 = Müller, O., Antigonos Monophthalmos und das "Jahr der Könige". Bonn 1973. Müller/ Kühlborn 1995 = Müller, M./ Kühlborn, J.-S. (Hgg.), Germaniam Pacavi -Germanien habe ich befriedet. Archäologische Stätten augusteischer Okkupation. Münster 1995. Münzer 1928 = Münzer, F., s.v. Manlius Nr. 91 [Cn. Manlius Vulso]. RE XIV, 1928, Sp. 1217ff. Muhly et al. 1985 = Muhly, J.D./ Maddin, R./ Stech, T./ Özgen, E., Iron in Anatolia and the Nature of the Hittite Iron Industry. Anatolian Studies 35, 1985, 67-84. Mundt 1903 = Mundt, J., Nabis, König von Sparta. Münster 1903. Munn 1993 = Munn, M.H., The Defense of Attica. Berkeley/Los Angeles 1993. Munro 1937 = Munro, J.A.R., The End of the Peloponnesian War. CQ 31, 1937, 32ff. Munz 1928 = Munz, R., Ein beitrag zum Verhältnis von Poseidonios und Strabon. PhW 48, 1928, 1177ff. Murray 1990 = Murray, O., Cities of Reason. In: Murray/ Price 1990, 1ff. Murray/ Price 1990 = Murray, O./ Price, S. (Edd.), The Greek City from Homer to Alexander. Oxford 1990. Musti 1972 = Musti, D., Polibio negli studi dell'ultimo ventennio (1950-1970). ANRW I,2, 1972, 1114ff. Musti 1977 = Musti, D., I Regni del Medio Oriente. In: Bardinelli, R. (ed.), La società ellenistica quadro politico. (Storia e Civiltà die Greci. 7.). Bompiano 1977, 192ff. Musti 1985 = Musti, D., Continuità e discontinuità tra Achei e Dori nelle tradizioni storiche. In: Le origini die Greci. Dori e mondo egeo. Rom 1985, 37-71. Musti 1991 = Musti, D. (Hg.), La transizione del miceneo all'alto arcaismo. Rom 1991. Myres 1954 = Myres, J., The Battle of Lade. G&R 1, 1954, 50ff. N Nachtergael 1977 = Nachtergael, G., Les Galates en Grèce et les Sotéria de Delphes: recherches d'histoire et d'épigraphie hellénistiques. (Académie royale des sciences, des lettres et des beaux-arts de Belgique. Classe des lettres et des sciences morales et politiques). Bruxelles 1977. Nachtergael 1980 = Nachtergael, G., Bérénice II, Arsinoé III et l'offrande de la boucle. CE 55, 1980, 240ff. Nagy 1979 = Nagy, G., The Best of the Achaeans. Concepts of the `Hero' in archaic Greek poetry. Baltimore & London 1979. Nakategawa 1995 = Nakategawa, Y., Athenian Democracy and the Concept of Justice in Pseudo-Xenophon's `Athenaion Politeia'. Hermes 123, 1995, 28ff. Narain 1957 = Narain, A.K., The Indo-Greeks. Oxford 1957. Narain 1965 = Narain, A.K., Alexander and India. G&R 12, 1965, 155ff. Nash 1985 = Nash, D, Celtic territorial expansion and the Mediterranean world. In: Champion, T.C./ Megaw, J.V.S. (edd.), Settlement and Society. Leicester 1985, 45-67. Neatby 1950 = Neatby, L.H., Roman-Egyptian Relations during the Third Century B.C. TAPhA 81, 1950, 89ff. Neeve 1988 = Neeve, P. de, Het romeinse imperialisme en de Griekse staten, 200-146 v.Chr. Lampas 21, 1988, 156ff. Negev 1976 = Negev, A., The early beginnings of the Nabataean realm. PEQ 108, 1976, 125-133. Negev 1977 = Negev, A., The Nabataeans and the Provincia Arabia. ANRW II,8, 1977, 520-686. Németh 1984 = Németh, G., Der Arginusen-Prozeß. Klio 66, 1984, 51ff. Németh 1988 = Németh, G., Metamorphosis Critiae? ZPE 74, 1988, 167ff. Nestle 1923 = Nestle, W., Die Nachsokratiker. 1923. Nethercut 1969 = Nethercut, W.R., Additions to the Search for Augustan Influence in Livy. CB 45, 1969, 33ff. Neu 1996 = Neu, E., Das hurritische Epos der Freilassung. Untersuchungen zu einem hurritisch-hethitischen Textensemble aus Hattusa. Wiesbaden 1996. Neville 1979 = Neville, J., Was there an Ionian Revolt? ClQ 29, 1979, 268ff. Newell 1938 = Newell, E., The Coinage of the Eastern Seleucid Mints: from Seleucus I to Antiochus III. (Numismatic Studies. 1.). New York 1938. Nicorescu 1925 = Nicorescu, La campagne de Philippe en 339. Dacia 2, 1925, 22ff. Niedermann 1936 = Niedermann, M., L'inscription de la colonne rostrale de Duilius. REL 14, 1936, 276-284. Niemeier 1985 = Niemeier, W.-D., Die Palastkeramik von Knossos. Berlin 1985. Niese 1897 = Niese, B., Grundriss der Römischen Geschichte nebst Quellenkunde. (Handb. d. klass. Altertumswiss. III.5.). München 1897. Nilsson 1929 = Nilsson, M.P., Die Hoplitentaktik und das Staatswesen. Klio 22, 1929, 240ff. Nilsson 1950 = Nilsson, M.P., The Minoan-Mycenean religion and ist survivals in Greek religion. 2. Aufl. 1950. Nilsson 1967 = Nilsson, M.P., Geschichte der griechischen Religion. (HdAW. 5.2.). 2 Bde. 3. Aufl. München 1967-1974. Nilsson 1972 = Nilsson, M.P., Cults, Myths, Oracles and Politics in Ancient Greece. New York 1972 (1. Aufl. 1952). Nippel 1988 = Nippel, W., Aufruhr und `Polizei' in der römischen Republik. Stuttgart 1988. Nissen 1870 = Nissen, H., De pace anno 201 a. Chr. Carthaginiensibus data. Marburg 1870. Nissen 1990 = Nissen, H.J., Grundzüge einer Geschichte der Frühzeit des Vorderen Orients. 1990. Noethlichs 1987a = Noethlichs, K.L., Bestechung, Bestechlichkeit und die Rolle des Geldes in der spartanischen Außen- und Innenpolitik vom 7. bis zum 2. Jh. v. Chr. Historia 36, 1987, 129ff. Noethlichs 1987b = Noethlichs, K.L., Sparta und Alexander: Überlegungen zum "Mäusekrieg" und zum "Sparta-Mythos". In: FS Wirth 1987, 391ff. Norden 1939 = Norden, E., Aus altrömischen Priesterbüchern. Lund 1939 (ND 1961). Norderval 1995 = Norderval, O., Kaiser Konstantins Edikt gegen die Häretiker und Schismatiker (Vita Constantini III,65-65). SO 70, 1995, 95ff. Nussbaum 1967 = Nussbaum, G.B., The Ten Thousand. A Study in Social Organisation and Action in Xenophon's Anabasis. Leiden 1967. Nyáry 1982 = Nyáry, J., Ich, Aras habe erlebt ... Ein Roman aus archaischer Zeit. (rororo 5420.). Reinbek bei Hamburg 1984. Nyberg 1938 = Nyberg, H.S., Die Religionen des alten Iran. Leipzig 1938. O Obermeier 1990 = Obermeier, S., ... und baute ihr einen Tempel. Roman um Ramses II. (Knaur-Tb. 2870.). München 1990. Önnerfors 1995 = Önnerfors, A. (ed.), P. Flavii Vegeti Renati Epitoma rei militaris. Stuttgart 1995 (Teubner). Önnerfors 1997 = Önnerfors, A., Postskriptum zur Teubner-Edition der 'Epitoma rei militaris' des Vegetius (1995). Lund 1997. Oertel 1942 = Oertel, F., Klassenkampf, Sozialismus und organisierter Staat im alten Griechenland. 1942. Özgan 1981 = Özgan, R., Bemerkungen zum großen Gallieranathem. AA 1981, 489ff. Ogilvie 1965 = Ogilvie, R.M., A Commentary on Livy Books 1-5. Oxford 1965 (ND mit Addenda 1970). Oikonomides 1983 = Oikonomides, A.N., A New Inscription from Vergina and Eurydice the Mother of Philip II. AncW 7, 1983, 62ff. Oliva 1961 = Oliva, P., On the problems of the Helots. Historica 3, 1961, 5ff. Oliva 1971 = Oliva, P., Sparta and her Social Problems. Prag 1971. Oliva 1988 = Oliva, P., Solon - Legende und Wirklichkeit. (Xenia. 20.). Konstanz 1988. Ollier 1936 = Ollier, F., Le philosophe stoicien Sphairos et l'oeuvre réformatrice des rois de Sparte Agis IV et Cléomène III. REG 1936, 536ff. Olshausen 1963 = Olshausen, E., Rom und Ägypten von 116 bis 51 v.Chr. Diss. Erlangen 1963. Olshausen 1972 = Olshausen, E., ***. ANRW I 1, 1972, *** Olshausen/Biller 1984 = Olshausen, E./ Biller, J., Historisch-geographische Aspekte der Geschichte des Pontischen und Armenischen Reiches. Teil 1: Untersuchungen zur historischen Geographie von Pontos unter den Mithratiden. (Beih. z. Tübinger Atlas d. Vorderen Orients. Reihe B. 29/1.). Wiesbaden 1984 Olshausen/ Sonnabend 1991 = Olshausen, E./ Sonnabend, H. (Hgg.), Stuttgarter Kolloquium zur historischen Geographie des Altertums 2, 1984 und 3, 1987. (Geographica historica. 5.). Bonn 1991. Onasch 1976 = Onasch, C., Zur Königsideologie der Ptolemäer in den Dekreten von Kanopus und Memphis (Rosettana).APF 24-25, 1976, 137ff. Oost 1954 = Oost, S.I., Roman Policy in Epirus and Acarnania in the Age of the Roman Conquest of Greece. Dallas 1954. Oost 1954 = Oost, S.I., Cato Uticensis and the Annexation of Cyprus. CPh 50, 1955, 98ff. Opelt 1966 = Opelt, I., s.v. Eunapios. RAC 6, 1966, Sp. 928ff. Orlin 1070 = Orlin, L.L., Assyrian colonies in Cappadocia. (Studies in Ancient History. l). Den Hague/Paris 1970. Orsi 1987 = Orsi, D.P., La rivolta di Alessandro, governatore di Corinto. Sileno 13, 1987, 103ff. Orsi 1991 = Orsi, D.P., L'alleanza acheo-macedone. Studio su Polibio. Bari 1991. Osborne 1979 = Osborne, M.J., Kallias, Phaidros, and the revolt of Athens in 287 B.C. ZPE 35, 1979, 181ff. Osborne 1981 = Osborne, M.J., Naturalization in Athens. 4 vols in 3. Brüssel 1981, 1982, 1983. Osten o.J. = Osten, H.H. von der, Die Welt der Perser. (Große Kulturen der Frühzeit.). o.J. Ostwald 1982 = Ostwald, M., Autonomia: Its genesis and early history. (APA Monogr. 11.). Chico, CA 1982. Ostwald 1986 = Ostwald, M., From Popular Sovereignity to the Sovereignity of Law. Berkeley/Los Angeles/London 1986. Ott 1994 = Ott, J., VETUSTAS LITIS ... VEHEMENTER ME MOVET. Zum Grundbesitzstreit zwischen Falerienses und Firmani. AncSoc 25, 1994, 211ff. Otten 1961 = Otten, H., Das Hethiterreich. In: Schmöckel 1961, 311-346. Otto 1928 = Otto, W., Beiträge zur Seleukidengeschichte des 3. Jahrhunderts v. Chr. (Abh. d. Bayerischen Akad. d. Wiss. Phil.-hist. Klasse. XXXIV,1.). München 1928. Otto 1934 = Otto, W., Zur Geschichte der Zeit des 6. Ptolemäers. (Abh. d. Bayer. Akad. d. Wiss., Phil.-hist. Kl. N.F. 11.). München 1934. Otto/ Bengtson 1938 = Otto, W./ Bengtson, H., Zur Geschichte des Niedergangs des Ptolemäerreichs. Ein Beitrag zur Regierungszeit des 8. und 9. Ptolemäers. (Abh. d. Bayer. Akad. d. Wiss., Phil.-hist. Kl. N.F. 17.). München 1938. Ozanne 1992 = Ozanne, I., Les Mycéniens. Pillards, paysans et poètes. (Coll. Civilisations U.). Paris 1992. P Packard 1968 = Packard, D., A Concordance to Livy. 4 Bde. Cambridge, MA. 1968. Page 1955 = Page, D.L., Sappho and Alcaeus. Oxford 1955. Pailler 1988 = Pailler, J.-M., Bacchanalia. Rom 1988. Palagia 2000 = Palagia, O., Hephaestion's Pyre and the Royal Hunt of Alexander. In: Bosworth/ Baynham 2000, 167-206. Pallottino 1984 = Pallottino, M., Storia della prima Italia. Mailand 1984. Papathanasopoulos 1996 = Papathanasopoulos, G. A. (Ed.), Neolithic Culture in Greece. Athen 1996. Pareti 1934 = Pareti, L., La congiura di Catilina. Catania 1934. Pareti 1959 = Pareti, L., Sicilia antica. Palermo 1959. Parke 1929 = Parke, H.W., Athens and Euboea 349-348 B.C. JHSt 49, 1929, 246ff. Parke 1930 = Parke, H.W., The development of the Second Spartan Empire (405-371 B.C.). JHS 50, 1930, 37-79. Parke 1933 = Parke, H.W., Greek mercenary soldiers from the earliest times to the battle of Ipsus. Oxford 1933. Parke/ Wormell 1956 = Parke, H.W./ Wormell, D.E.W., The Delphic Oracle. I. Oxford 1956. Parker 1986 = Parker, R.W., CHARES ANGELÉTHEN. Biography of a fourth-century Athenian strategos. Diss. Univ. of British Columbia 1986. Parker 1995 = Parker, V., Bemerkungen zu den Zügen der Kimmerier und der Skythen durch Vorderasien. Klio 77, 1995, 7-34. Parpola 1980 = Parpola, A., The murderer of Sennacherib. In: Alster 1980, 171-182. Parpola 1985 = Parpola, A., The sky-garment. A study of the Harappan religion and its relation to the Mesopotamian and later Indian religions. (Studia Orientalia. 57.). Helsinki 1985. Pars 1976 = Pars, H., Göttlich aber war Kreta. (dtv-Nr. 1649.). München 1976. Parsons 1979 = Parsons, P.J., The burial of Philip II. AJAH 4, 1979, 97ff. Parsons 1993 = Parsons, P., Identities in Diversity. In: Bulloch 1993, 152ff. Patroni 1930 = Patroni, G., Voci e concetti classici arbitrariamente applicati alle "terremare". (Note Archeologico-Letterarie VIII.). Athenaeum 8, 1930, 425ff. Peachin 2004 = Peachin, M., Frontinus and the curae of the curator aquarum. (Heidelberger althistorische Beiträge und epigraphische Studien, Bd. 39.). Stuttgart 2004. Pearson 1984 = Pearson, L., Ephorus and Timaeus in Diodorus. Laqueur's thesis rejected. Historia 33, 1984, 1ff. Pearson 1987 = Pearson, L., The Greek Historians of the West. Timaeus and his Predecessors. (Philological Monographs of the American Philological Association. 35.). Atlanta 1987. Peremans 1964 = Peremans, W., Über die Zweisprachigkeit im ptolemäischen Ägypten. In: FS Oertel 1964, 49ff. Peremans 1972 = Peremans, W., Égyptiens et étrangers dans l' armée de terre et dans la police de l' Égypte ptolémaique. AncSoc 3, 1972, 67ff. Peremans 1975 = Peremans, W., Ptolémée IV et les Égyptiens. In: FS Préaux 1975, 393ff. Peremans 1978 = Peremans, W., Les indigènes égyptiens dans l'armée de terre des Lagides. Recherches anthroponymiques. AncSoc 9, 1978, 83ff. Peremans 1980 = Peremans, W., Sur la domestica seditio de Justin (XXVII, 1, 9). AC 50, 1981, 628ff. Peremans 1982 = Peremans, W., Sur le Bilinguisme dans l'Égypte des Lagides. In: FS Naster 1982, II 143ff. Peremans 1983 = Peremans, W. Le Bilinguisme dans les Relations Gréco-Égyptiennes sous les Lagides. Aus: Van't Dack et al. 1983, 253ff. Peremans 1983a = Peremans, W., Les Égyptiens dans l'armée de terre des Lagides. In: FS Bengtson 1983, 92ff. Peremans 1985 = Peremans, W., Les Lagides, les élites indigènes et la monarchie bicéphale. In: Lévi 1987, 327ff. Perlès 1992 = Perlès, C., Systems of Exchange and Organization of Production in Neolithic Greece. JMA 5:2, 1992, 115-164. Perlès 1994 = Perlès, C., Les débuts du Néolithique en Grèce. La Recherche 266, 1994, 642-649. Perlman 1957 = Perlman, S., Isocrates' "Philippus" - A Reinterpretation. Historia 6, 1957, 306f. Perlman 1964 = Perlman, S., The causes and the outbreak of the Corinthian War. CQ 58, 1964, 64ff. Perlman 1967 = Perlman, S., Isocrates' Advice on Philip's Attitude towards Barbarians (V,154). Historia 16, 1967, 338ff. Perlman 1976 = Perlman, S., Panhellenism, the Polis and Imperialism. Historia 25, 1976, 1ff. Perlman 1976a = Perlman, S., The Ten Thousand. A Chapter of the Military, Social and Economic History of the Fourth Century. RSA 6-7, 1976/1977, 241ff. Pernice 1969 = Pernice, E., Handbuch der Archäologie II. München 1969. Perret 1946 = Perret, Néoptolème et les Molosses. REA 48, 1946, 5ff. Peter 1906 = Peter, H., Historicorum Romanorum reliquiae. 2 Bde. Leipzig 1906 (Bd. I: 2. Aufl. 1914). Petersen 1961 = Petersen, H., Livy and Augustus. TAPhA 92, 1961, 440ff. Petit 1990 = Petit, T., Satrapes et Satrapies dans l_empire achéménide de Cyrus le Grand à Xerxès Ier. (Bibl. de la Fac. de Philos. et Lettre de l_Univ. de Liège. 254.). Paris 1990. Petrikovits 1978 = Petrikovits, H. v., Rheinische Geschichte. Düsseldorf 1978. Petrochilos 1974 = Petrochilos, N., Roman attitudes to the Greeks. Athen 1974. Petzold 1969 = Petzold, K.E., Studien zur Methode des Polybius und ihrer historischen Auswertung. (Vestigia. 9.). München 1969. Petzold 1971 = Petzold, K.E., Rom und Illyrien. Historia 20, 1971, 199ff. Petzold 1972 = Petzold, K.E., Die beiden ersten römisch-karthagischen Verträge und das foedus Cassianum. ANRW I.1, 1972, 364ff. Philips 1953 = Philips, E.D., Odysseus in Italy. JHS 73, 1953, 53ff. Phillips 1982 = Phillips, J.E., Current Research on Livy's First Decade: 1959-1979. ANRW II.30.2, 1982, 998ff. Picard 1983 = Picard, G. & C.C., Karthago. Leben und Kultur. Stuttgart 1983. Piccirilli 1978 = Piccirilli, L., Solone e la guerra di Salamina. ASNP 1978, 1-13. Piccirilli 1988 = Piccirilli, L., Efialte. (Università xxvi Ser. hist. iv.). Genua 1988. Pichler/ Schiering 1980 = Pichler, H./ Schiering, W., Der spätbronzezeitliche Ausbruch des Thera-Vulkans und seine Auswirkungen auf Kreta. AA 1980, 1ff. Pickard-Cambridge 1914 = Pickard-Cambridge, A.W., Demosthenes and the last days of Greek freedom. New York 1914. Piejko 1988 = Piejko, F., The Treaty between Antiochus III and Lysimachia ca. 196 B.C. (With a discussion of the earlier treaty with Philip V). Historia 37, 1988, 151-165. Pietrzykowski 1986 = Pietrzykowski, M., Die Relgionspolitik des Kaisers Elagabal. ANRW II, 16.3, 1986, 1806ff. Piggot 1983 = Piggot, S., The Earliest Wheeled Transport. London 1983. Pina Polo 1989 = Pina Polo, F., Las contiones civiles y militares en Roma. Zaragoza 1989. Pina Polo 1995 = Pina Polo, F., Procedures and Functions of Civil and Military contiones in Rome. Klio 77, 1995, 203-216. Piper 1985 = Piper, L.J., The Spartan Twilight. New Rochelle, N.Y. 1985. Piraino 1953 = Piraino, M. T., Antigono Dosone, re di Macedonia. (Atti della Accad. di Scienze, Lettere ed Arti di Palermo, ser. 4, vol. 13, parte 2, fasc. 3). Palermo 1953. Plaumann 1910 = Plaumann, G., Ptolemais in Oberägypten. Ein Beitrag zur Geschichte des Hellenismus in Ägypten. (Leipziger Hist. Abh. H. 18.). Leipzig 1910. Plizia 1972 = Plizia, M., Der Titel und der Zweck von Kallisthenes' Alexandergeschichte. Eos 60, 1972, 263f. Podlecki 1966 = Podlecki, A.S., The political background of Aeschylean tragedy. Ann Arbor 1966. Pöhlmann 1893 = Pöhlmann, R.v., Geschichte des antiken Kommunismus und Sozialismus. 2 Bde. 1893-1901. Pohlenz 1934 = Pohlenz, M., Antikes Führertum: Cicero, De Officiis und das Lebensideal des Panaitios. (Neue Wege zur Antike. 2. R. Bd. 3.). Leipzig/ Berlin 1934. Pomerance 1970 = Pomerance, L., The final collapse of Santorini (Thera) 1400 B.C. or 1200 B.C.? (Studies in Mediterranean Archaeology. 26.). 1970. Pomeroy 1984 = Pomeroy, S.B., Women in Hellenistic Egypt from Alexander to Cleopatra. New York 1984. Pomeroy et al. 1999 = Sarah B. Pomeroy, Stanley M. Burstein, Walter Donlan, and Jennifer Tolbert Roberts, Ancient Greece. A Political, Social, and Cultural History. Oxford 1999. Popham et al. 1982 = Popham, M./ Touloupa, E./ Sackett, L.H., The hero of Lefkandi. Antiquity 56, 1982, 167-174. Popham et al. 1993 = Popham, M./Calligas, P.G./ Sackett, L.H., The protogeometric building at Toumba, Lefkandi II,2. London/ Athen 1993. Poralla/ Bradford 1985 = Poralla, P., A prosopography of Lacedaemonians: From the earliest times to the death of Alexander the Great. 2. Aufl. durch A.S. Bradford, Chicago 1985. Porter 1930 = Porter, W.H., Aratus of Sicyon and King Antigonus Gonatas. Hermathena 45, 1930, 293-311. Postgate 1973 = Postgate, J.N., Assyrian texts and fragments. Iraq 35, 1973, 13-36. Potter 1984 = Potter, D.S., I.G. II² 399: Evidence for Athenian Involvment in the War of Agis III. ABSA 79, 1984, 229-235. Potter 1988 = Potter, D., Where did Aristonicus' revolt begin? ZPE 74, 1988, 293ff. Pouilloux 1954 = Pouilloux, J., Recherches sur l'histoire et les cultes de Thasos. Bd. 1. Paris 1954. Prandi 1983 = Prandi, L., Alessandro Magno e Chio. Considerazioni su Syll._ 283 e SEG XXII 506. Aevum 1983, 24ff. Prandi 1985 = Prandi, L., Callistene. Uno storico tra Aristotele e i re Macedoni. Milano 1985. Prandi 1987 = Prandi, L., Problemi del confine attico-beotico. La zona di Eleutere. CISA 13, 1987, 50ff. Prandi 1988 = Prandi, L., Platea, momenti e problemi della storia di una polis. (Saggi e materiali universitari XII Ser. di antichità e trad. class.). Padua 1988. Prandi 1996 = Prandi, L., Fortuna e realtà dell'opera di Clitarco. (Historia-EZ. 104.). Stuttgart 1996. Prásek 1901 = Prásek, J.V., Die ersten Jahre Dareios' des Hystapiden und der altpersische Kalender. Klio 1, 1901, 26ff. Préaux 1978 = Préaux, C., Le monde hellénistique. La Grèce et l'Orient de la mort d'Alexandre à la conquete romaine de la Grèce (323-146 av.J.-C.). (Nouvelle Clio.). 2 Bde. Paris 1978. Price 1980 = Price, S.R.T., Between Man and God. Sacrifice in the Roman Imperial Cult. JRS 70, 1980, 28ff. Price 1984 = Price, S.R.T., Rituals and Power: The Roman Imperial Cult in Asia Minor. Cambridge 1984. Price 1987 = Price, J.J., Jerusalem under siege. An internal history of the city during the Jewish revolt, 66-70 C.E. Diss. Princeton 1987. Prinz 1979 = Prinz, F., Gründungsmythen und Sagenchronologie. München 1979. Pritchett 1969 = Pritchett, W.K., Studies in Ancient Greek Topography. Part 2: Battlefields. Berkeley/ Los Angeles 1969. Pritchett 1969a = Pritchett, W.K., The Battle of Kynoskephalai in 197 B.C. Aus: Pritchett 1969, 133ff. Pritchett 1971 = Pritchett, W.K., Ancient Greek Military Practices. Bd. I. Berkeley/ Los Angeles 1971. Pritchett 1985 = Pritchett, W.K., The Greek State at War. Part 4. Berkeley 1985. Pros. Ptol. = Prosopographia Ptolemaica, mehrere Bde (erschienen in der Reihe "Studia Hellenistica"). Lovanii. Pugliese Carratelli 1983 = Pugliese Carratelli, G., Il decreto della stele di Rosetta. PP 208, 1983, 55ff. Q Quass 1991 = Quass, F., Der Königsfriede vom Jahr 387/86 v.Chr. Zur Problematik einer allgemein-griechischen Friedensordnung. HZ 252, 1991, 33ff. R Raaflaub 1985 = Raaflaub, K.A., Die Entdeckung der Freiheit. Zur historischen Semantik und Gesellschaftsgeschichte eines politischen Grundbegriffs der Griechen. München 1985. Raaflaub/Toher 1990 = Raaflaub, K.A./ Toher, M. (Hgg.), Between Republic and Empire. Interpretations of Augustus and His Principate. Edited by Kurt A. Raaflaub and Mark Toher. Berkeley, Los Angeles, Oxford 1990. Raeder 1912 = Raeder, A., L'Arbitrage international chez les Hellènes. Kristiania 1912. Rambaud 1952 = Rambaud, M., L'Art de la Dßeformation Historique dans les Commentaires de César. Thèse Paris 1952. Ramin 1976 = Ramin, J., Le périple d'Hannon. Apports de la littérature et hypothèses. Latomus 25, 1976, 791ff. Rathke 1904 = Rathke, G., De Romanorum bellis servilibus. Diss. Berlin 1904. Rauh 1993 = Rauh, N.K., The Sacred Bonds of Commerce. Religion, Economy, and Trade Society at Hellenistic Roman Delos. Amsterdam 1993. Reade 1970 =Reade, J., The Accession of Sinsharishkun. JCS 23, 1970, 1ff. Reemtsma 1998 = Reemtsma, J.R., Der Vorgang des Ertaubens nach dem Urknall. Nationalsozialismus und Nachkrieg als Textmerkmale bei Arno Schmidt. In: Reemtsma, J.R.: Der Vorgang des Ertaubens nach dem Urknall. 10 Reden und Aufsätze. (dtv 12433). München 1998, 123-162. Regenbogen 1956 = Regenbogen, O., s.v. Pausanias (17). RE Suppl. VIII, 1956, Sp. 1008ff. Regling 1901 = Regling, K., Zur historischen Geographie des mesopotamischen Parallelogramms. Klio 1, 1901, 443ff. Regling 1907 = Regling, K., Crassus' Partherkrieg. Klio 7, 1907, 357ff. Reinach 1888 = Reinach, Th., Trois Royaumes de l'Asie Mineure: Cappadoce - Bithynie - Pont. Paris 1888. Reinach 1895 = Reinach, Th., Mithradates Eupator, könig von Pontos. (Dt. Ausgabe von A. Goetz). Leipzig 1895. Reinach 1902 = Reinach, Th., Un nouveau roi de Bithynie. Aus: L'Histoire par les monnaies: Essais de numismatique ancienne. Paris 1902, 167-182. Reinach 1928 = Reinach, Th., Une inscription historique de Delphes. RA 28, 1928, 34ff. Reinhardstoettner 1886 = Reinhardstoettner, K.v., Plautus. Spätere Bearbeitungen plautinischer Lustspiele. Leipzig 1886 (ND Hildesheim/ New York 1980). Reinhardt 1974 = Reinhardt, U., Amphitryon und Amphitruo. Aus: Musa Iocosa (FS Thierfelder), Hildesheim 1974, 95ff. Renaud 1971 = Renaud, R., Philopoimen. LEC 39, 1971, 437ff. Renault 1993 = Renault, M., Feuer vom Olymp. Historischer Roman. [Fire from heaven, dt.]. A. d. Engl. von M. Beheim-Schwarzbach. (Knaur-Tb. 63008.). München 1993. Renault 1993a = Renault, M., Der König muß sterben. Roman. A.d. Engl. von N.O. Scarpi. [The king must die, dt.]. (Knaur-Tb. 63017.). München 1993. Reuss 1876 = Reuss, Fr.W., Hieronymos von Kardia. Studien zur Geschichte der Diadochenzeit. (Diss. Marburg 1876.). Berlin 1876. Rhee 2005 = Rhee, H., Early Christian Literature. Christ and Culture in the Second and Third Centuries. London 2005. Rhodes 1972 = Rhodes, P.J., The Athenian Boule. Oxford 1972. Rhodes 1981 = Rhodes, P.J., A Commentary on the Aristotelian Athenaion Politeia. Oxford 1981. Rice 1983 = Rice, E.E., The Grand Procession of Ptolemy Philadelphus. Oxford 1983. Rich/ Shipley 1993 = Rich, J./ Shipley, G. (Hg.), War and society in the Greek world. (Leicester-Nottingham Studies in Ancient Society. 4.). London & New York 1993. Richard 1994 = Richard, J.-C., Sur deux épisodes de la carrière de C. Marius. MH 51, 1994, 73ff. Richardot 1998 = Richardot, P., La datation du De Re Militari de Vegece. Latomus 57, 1998, 136-147. Ridgeway 1993 = Ridgeway, B.S., Self-definition in Hellenistic Art: Response. Aus: Bulloch 1993, 231ff. Ridley 1974 = Ridley, R.T., The economic activities of the perioikoi. Mnemosyne 27, 1974, 281ff. Riemschneider 1954 = Riemschneider, M., Die Welt der Hethiter. (Grosse Kulturen der Frühzeit). Zürich 1954. (2.Aufl. 1955). Rihll 1993 = Rihll, T., War, slavery, and settlement in early Greece. In: Rich/ Shipley 1993, 77-107. Ritter 1965 = Ritter, H.W., Diadem und Königsherrschaft. Untersuchungen zu Zeremonien und Rechtsgrundlagen des Herrschaftsantritts bei den Persern, bei Alexander d.Gr. und im Hellenismus. (Vestigia. 7.). München/ Berlin 1965. Ritterling 1924 = Ritterling, s.v. legio. RE XII, 1924-25, Sp. 1211ff. Rivolta Tiberga 1992 = Rivolta Tiberga, P., Commento storico al libro V dell'epistolario di Q. Aurelio Simmaco. Introduzione, commento storico, testo, traduzione, indici. (Biblioteca di studi antichi. 67.). Pisa 1992. Rizzo 1963 = Rizzo, F., La costituzione di Draconte nelcap. IV dell' Athen. Politeia di Aristotele. MIL 1963, 271-308. Robert 1962 = Robert, L., Villes d'Asie Mineure. 2. Aufl. Paris 1962. Robert/ Robert 1983 = Robert, J./ Robert, L., Fouilles d' Amyzon en Carie. I. Exploration, Monnaies et Inscriptions. Paris 1983. Roberts 1993 = Roberts, J. Maddox, Die Catilina-Verschwörung. Ein Krimi aus dem Alten Rom. Aus dem Amerikan. von K. Lutze. [Roman]. ["SPQR II: The Catiline Conspiracy", dt.]. (Goldmann Tb. 41307.). München 1993. Roberts 1994 = Roberts, J. Maddox, Tödliche Saturnalien. Ein Krimi aus dem Alten Rom. SPQR V. Aus dem Amerikan. von K. Lutze. [Roman]. ["Saturnalia", dt.]. (Portobello Tb. 55379.). München 2004. Roberts 1995 = Roberts, J. Maddox, Tod eines Centurio. Ein Krimi aus dem Alten Rom. Aus dem Amerikan. von K. Lutze. [Roman]. [SPQR VI]. (Goldmann Tb. 42760.). München 1995. Roberts 1996 = Roberts, J. Maddox, Der Fluch des Volkstribuns. Ein Krimi aus dem Alten Rom. Aus dem Amerikan. von K. Lutze. [Roman]. [SPQR VII]. (Goldmann Tb. 43190.). München 1996. Roberts 1996a = Roberts, J. Maddox, Der Frevel des Clodius. Ein Krimi aus dem Alten Rom. Aus dem Amerikan. von K. Lutze. [Roman].[The Sacrilege, dt.]. [SPQR III]. (Goldmann Tb. 43290.). München 1996. Roberts 2005 = Roberts, J. Maddox, Das Orakel des Todes. Ein Krimi aus dem Alten Rom. Aus dem Amerikan. von B. u. V. Arnold. [Roman]. [SPQR]. (Goldmann Tb. 45685.). München 2005. Robertson 1978 = Robertson, N., The Myth of the First Sacred War. CQ, 28, 1978, 38-73. Robertson 1993 = Robertson, M., What is "Hellenistic" about Hellenistic Art? [Response: J.J. Pollitt]. In: Green 1993, 67ff. Roddaz 1984 = Roddaz, J.-M., Marcus Agrippa. (B.É.F.A.R. 253.). Paris/ Rome 1984. Roebuck 1941 = Roebuck, C.A., A History of Messenia from 369 to 146 B.C. Diss. Chicago 1941. Roebuck 1959 = Roebuck, C.A., Ionian Trade and Colonization. New York 1959. Roeder 1959 = Roeder, G. Die ägyptische Götterwelt. Zürich/ Stuttgart 1959. Rohde 1914 = Rohde, E., Der griechische Roman und seine Vorläufer. 3. Aufl. 1914. Romano 1974 = Romano, A.C., The Amphitryon theme again. Latomus 33, 1974, 874ff. Romanelli 1959 = Romanelli, P., Storia delle province romane dell'Africa. 1959. Romilly 1977 = Romilly, J. de, The Rise and Fall of States according to Greek Authors. (Jerome Lectures 11th ser.). Ann Arbor 1977. Ronnet 1981 = Ronnet, G., La figure de Callicratidas et la composition des "Helléniques". RPh 55, 1981, 111-121. Root 1985 = Root, M.C., The Parthenon Frieze and the Apadana Reliefs at Persepolis: Reassessing a Programmatic Relationship. AJA 89, 1985, 103ff. Rosen 1967 = Rosen, K., Political documents in Hieronymus of Cardia (323-302 B.C.). AClass 10, 1967, 41ff. Rosen 1982 = Rosen, K., Ammianus Marcellinus. (Ertr. d. Forsch. 183.). Darmstadt 1982. Rosen 1998 = Rosen, K., Julian in Antiochien oder Wie eine Theorie in der Praxis scheitert. In : Schuller 1998, p.217-230. Rosenberg 1916 = Rosenberg, A., Amyntas, der Vater Philipps II. Hermes 51, 1916, 499ff. Rostovtzeff 1932 = Rostovtzeff, M., Caravan Cities. Oxford 1932 (ND 1971). Rostovtzeff 1935 = Rostovtzeff, M., Progonoi. JHS 55, 1935, 61ff. Rostovtzeff 1937 = Rostovtzeff, M., Alexandrien und Rhodos. Klio 1937, 70ff. Rostovtzeff 1941 = Rostovtzeff, M., Geschichte der Alten Welt.[A History of the Ancient World, dt.]. 1. Band: Der Orient und Griechenland. Deutsch von H.H. Schaeder. (Sammlung Dieterich. 72.). Wiesbaden 1941. Roth 1995 = Roth, J., The length of the siege of Masada. SCI 14, 1995, 87ff. Roueché/Sherwin-White 1985 = Roueché, C./Sherwin-White, S.M., Some aspects of the Seleucid empire: the Greek inscription from Failaka in the Arabian Gulf. Chiron 15, 1985, 1-39. Roussel 1943 = Roussel, P., L'exposition des enfants à Sparte. REA 45, 1943, 5ff. Roussel 1976 = Roussel, D., Tribu et cité. Paris 1976. Roux 1958 = Roux, G., Pausanias en Corinthie. (Ann. de l' Univ. de Lyon.). Paris 1958. Rowley 1950 = Rowley, H.H., From Joseph to Joshua. Biblical traditions in the light of archaeology. (The Schweich Lectures.). London 1950. Roy 1967 = Roy, J., The Mercenaries of Cyrus. Historia 16, 1967, 287-323. Roy 1971 = Roy, J., Arcadia and Boiotia in Peloponnesian Affairs, 370-362 B.C. Historia 20, 1971, 569ff. Rubin 1975 = Rubin, Z., Dio, Herodian, and Severus' Second Parthian War. Chiron 5, 1975, 419ff. Rubincam 1987 = Rubincam, C., The Reorganisation and Composition of Diodorus' Bibliotheke. EMC 31, 1987, 313ff. Rudolf 1891 = Rudolf, F., Die Quellen und die Schriftstellerei des Athenaios. Philologus Suppl. 6, 1891, 109ff. Rüstow/ Köchly 1852 = Rüstow, W./ Köchly, H., Geschichte des griechischen Kriegswesens von der ältesten Zeit bis auf Pyrrhos. Aarau 1852. Ruijgh 1984 = Ruijgh, C.J., Le dorien de Théocrite. Mnemosyne 4.ser. vol. 37, 1984, 56ff. Runciman 1990 = Runciman, W.G., Doomed to extinction: the polis as an evolutionary deadend. In: Murray/ Price 1990, 347-367. Runnels 1988 = Runnels, C., A Prehistoric Survey of Thessaly: New Light on the Greek Paleolithic. Journal of Field Archaeology 15, 1988 277-90. Runnels 1995 = Runnels, C., Review of Aegean Prehistory IV: The Stone Age of Greece from the Palaeolithic to the Advent of the Neolithic. American Journal of Archaeology 99, 1995, 699-728. Ruschenbusch 1958 = Ruschenbusch, E., `pátrios politeía'. Historia 7, 1958, 398ff. Ruschenbusch 1960 = Ruschenbusch, E., PHONOS. Zum Recht Drakons und seiner Bedeutung für das Werden des athenischen Staates. Historia 9, 1960, 129-154. Ruschenbusch 1966 = Ruschenbusch, E., SOLONOS NOMOI. (Historia-EZ. 9.). Stuttgart 1966. Ruschenbusch 1979 = Ruschenbusch, E., Athenische Innenpolitik im 5. Jahrhundert v.Chr. Ideologie oder Pragmatismus? Bamberg 1979. Ruschenbusch 1980 = Ruschenbusch, E., Der Ausbruch des Ersten Punischen Krieges. Talanta 12/13, 1980/81, 55ff. Ruschenbusch 1985 = Ruschenbusch, E., Die Zahl der griechischen Staaten und Areal und Bürgerzahl der `Normalpolis'. ZPE 59, 1985, 253ff. Rutz 1981 = Rutz, W., Alexanders Tigris-Übergang bei Curtius Rufus. WJA 7, 1981, 177ff. Ryder 1957 = Ryder, T., The supposed common peace of 366/365 B.C. ClQ 7, 1957, 199ff. Ryder 1965 = Ryder, T.T.B., Koine Eirene: general peace and local independence in ancient Greece. London 1965. Ryholt 1997 = Ryholt, K.S.B., The Political Situation in Egypt during the Second Intermediate period c.1800-1550 B.C. (Carsten Niebuhr Institute Publications, Volume 20). The Carsten Niebuhr Institute of Near Eastern Studies, Kopenhagen 1997. S Sablayrolles 1981 = Sablayrolles, R., Espace urbain et propagande politique: l'organisation du centre de Rome par Auguste (Res Gestae 19 à 21). Pallas 17, 1981, 59-77. Sacconi 1974a = Sacconi, A., Corpus delle iscrizioni in Lineare B di Micene. Rom 1974. Sacconi 1974b = Sacconi, A., Corpus delle iscrizioni vascolari in Lineare B. Rom 1974. Sachs/ Hunger 1988 = Sachs, A.J./ Hunger, H., Astronomical Diaries and Related Texts from Babylonia. 2 t. 1988. Sachs/ Wiseman 1954 = Sachs, A.J./ Wiseman, D.J., A Babylonian King List of the Hellenistic Period. Iraq 16, 1954, 202ff. Saggs 1995 = Saggs, H.W.F., Babylonians. (Peoples of the Past.). London 1995. Said 1993 = Said, S., Pourquoi Psyttalie ou Comment transformer un combat naval en défaite terrestre. In: Ghiron-Bistagne et al. 1993, 53ff. Saint-Denis 1946 = Saint-Denis, E. de, Une machine de guerre maritime: le corbeau de Duilius. Latomus 5, 1946, 359-367. Sakellariou 1981 = Sakellariou, M., Panhellenism: from concept to policy. Aus: Hatzopoulos/ Loukopoulos 1981, 128-145. Sakellariou 1989 = Sakellariou, M., The Polis-State. Definition and Origin. Athen 1989. Salles 1987 = Salles, J.-F., The Arab-Persian Gulf under the Seleucids. In: Kuhrt/Sherwin-White 1987, 75-109. Salmon 1953 = Salmon, P., L'armée fédèrale des Béotiens. AC 22, 1953, 349ff. Salmon 1965 = Salmon, P., La politique égyptienne d'Athènes. Brüssel 1965. Salmon 1977 = Salmon, J., Political Hoplites. JHS 97, 1977, 84ff. Salmon 1978 = Salmon, P., Étude sur la confédération béotienne (447/6-386). Son organisation et son administration. Brüssel 1978. Salvini 1995 = Salvini, M., Geschichte und Kultur der Urartäer. Darmstadt 1995. Samons 2004 = Samons II, L.J., What's Wrong with Democracy? From Athenian Practice to American Worship. Berkeley 2004. Samuel 1962 = Samuel, A.E., Ptolemaic Chronology. München 1962. Samuel 1993 = Samuel, A. E., The Ptolemies and the Ideology of Kingship. [Response: Diana Delia]. In: Green 1993, 168ff. Sancisi-Weerdenburg 1980 = Sancisi-Weerdenburg, H., Yauna en Persai: Grieken en Perzen in een ander perspectief. Diss. Leiden 1980. Sancisi-Weerdenburg 1988 = Sancisi-Weerdenburg, H., Was there ever a Median Empire? In: Achaemenid History III, Leiden 1988, 197-212. Sandars 1978 = N. K. Sandars, The Sea Peoples: Warriors of the Ancient Mediterranean. London 1978. Sanders 1981 = Sanders, L.J., Diodorus Siculus and Dionysius I of Syracuse. Historia 30, 1981, 394-411. Sanders 1988 = Sanders, L.J., Punic politics in the fifth century B.C. Historia 37, 1988, 72ff. Sartori 1991 = Sartori, F. Il `pragma' di Cinadone. In: Olshausen/ Sonnabend 1991, 487ff. Saumagne 1931 = Saumagne, C., Les prétextes juridiques de la IIIè guerre punique. RH 167, 1931, 225ff. & 168, 1931, 1ff. Saylor 1992 = Saylor, S., Die Pforten des Hades. Ein Krimi aus dem alten Rom. [Roman]. Ins Deutsche übertragen von K. Lutze. [Arms of Nemesis, dt.]. (Goldmann-Tb. 43175.). München 1995. Saylor 1995 = Saylor, S., Das Lächeln des Cicero. Ein Krimi aus dem alten Rom. [Roman]. Ins Deutsche übertragen von K. Lutze. [Roman Blood, dt.]. (Goldmann-Tb. 42494.). München 1995. Scafuro 1987 = Scafuro, A.C., Prusias II of Bithynia and Third Party Arbitration. Historia 36, 1987, 28-37. Scala 1890 = Scala, R.v., Die Studien des Polybios. Stuttgart 1890. Scardigli 1995 = Scardigli, B. (Ed.), Essays on Plutarch's Lives. Oxford 1995. Schachermeyr 1934 = Schachermeyr, F., s.v. Theagenes. RE ser. 2,5, 1934, Sp. 1341ff. Schachermeyr 1955 = Schachermeyr, F., Die ältesten Kulturen Griechenlands. Stuttgart 1955. Schachermeyr 1964 = Schachermeyr, F., Die minoische Kultur des alten Kreta. Stuttgart 1964. Schachermeyr 1969 = Schachermeyr, F., Perikles. Stuttgart 1969. Schachermeyr 1970 = Schachermeyr, F., Alexander in Babylon und die Reichsordnung nach seinem Tode. (SBAW Wien 268/3.). Wien/Köln/Graz 1970. Schachermeyr 1973 = Schachermeyr, F., Alexander der Große. Das Problem seiner Persönlichkeit und seines Wirkens. (SB Wien 285.). Wien 1973 (1. Aufl. 1949) Schachter 1990 = Schachter, A. (ed.), Essays in the topography, history and culture of Boiotia. (Teiresias Suppl. 3.). 1990. Schäfer 1885 = Schäfer, A., Demosthenes und seine Zeit. 3 Bde. 2. rev. Aufl., Leipzig 1885-1887. Schäfer/ Ernesti 1804 = Schäfer, G.H./ Ernesti, A.W., Glossarium Livianum. 1804 (ND Hildesheim 1966). Schaefer 1932 = Schaefer, H., Staatsform und Politik. Untersuchungen zur griechischen Geschichte des 6. Und 5. Jahrhunderts. Leipzig 1932. Schaefer 1961 = Schaefer, H., 'Pólis Myríandros'. Historia 10, 1961, 292ff. Schaefer 2002 = Schäfer, C., Eumenes von Kardia und der Kampf um die Macht im Alexanderreich. Frankfurt 2002. Schalles 1985 = Schalles, H.J., Untersuchungen zur Kulturpolitik der pergamenischen Herrscher im 3. Jh. v. Chr. (DAI. Istab. Forsch. 36.). Tübingen 1985. Scharf 1955 = Scharf, J., Die erste ägyptische Expedition der Athener. Ein Beitrag zur Geschichte der Pentekontaetie. Historia 3, 1955, 308ff. Scharr 1919 = Scharr, E., Xenophons Staats- und Gesellschaftsideal und seine Zeit. Halle 1919. Scheele, M. 1932 = Scheele, M., 'Stratêgòs autokrátôr'. Staatsrechtliche Studien zur griechischen Geschichte des 5. Und 4.Jahrhunderts. Diss. Leipzig 1932. Scheid 1986 = Scheid, J., Le flamine de Jupiter, les Vestales et le général triomphant: variations romaines sur le thème de la figuration des dieux. Les temps de la réflexion 7, 1986, 213ff. Scheidel 1995 = Scheidel, W., Rekruten oder Überlebende: Die demographische Struktur der römischen Legionen in der Prinzipatszeit. Klio 77, 1995, 232-254. Schenk von Stauffenberg 1933 = Schenk von Stauffenberg, A. Graf, König Hieron der Zweite von Syrakus. (Umgearb. Habil. Schr. Würzburg, 1931.). Stuttgart 1933. Schepens 1978 = Schepens, G., Polybius on Timaeus' Account of Phalaris' Bull: A Case of `deisidaimonía'. AncSoc 9, 1978, 117ff. Schepens 1994 = Schepens, G., Politics and Belief in Timaeus. AncSoc 25, 1994, 249ff. Schepens 1998 = Schepens, G., Das Alexanderbild in den Historikerfragmenten. In: Schuller 1998, 85-99. Scherer 1968 = Scherer, A. (Hg.), Die Urheimat der Indogermanen. (WdF. 166.). Darmstadt 1968. Schibli 1983 = Schibli, H., Fragments of a Weasel and Mouse War. ZPE 53, 1983, 1ff. Schilling 1942 = Schilling, R., L' Hercule romain en face de la réforme religieuse d' Auguste. RPh 16, 1942, 31ff. (= Schilling 1979, 263ff.) Schilling 1979 = Schilling, R., Rites, cultes, dieux à Rome. Paris 1979. Schillinger-Häfele 1965 = Schillinger-Häfele, U., Claudius und Tacitus über die Aufnahme von Galliern in den Senat. Historia 14, 1965, 443ff. Schindler 1977 = Schindler, W., Die Königsstadt der Daker. Ihr Verhältnis zur Colonia Ulpia Traiana Sarmizegetusa. Klio 59, 1977, 195ff. Schippmann 1980 = Schippmann, K., Grundzüge der parthischen Geschichte. (Grundzüge. 39). Darmstadt 1980. Schlag 1965 = Schlag, U., Regnum in senatu. Stuttgart 1965. Schleussner 1973 = Schleussner, B., Zur Frage der geheimen pergamenisch-makedonischen Kontakte im 3. Makedonischen Krieg. Historia 22, 1973, 119-123. Schlüter 1993 = Schlüter, W. (Hrsg.), Kalkriese - Römer im Osnabrücker Land. Archäologische Forschungen zur Varusschlacht. Bramsche 1993. Schlumberger 1974 = Schlumberger, J., Die Epitome de Caesaribus. Untersuchungen zur heidnischen Geschichtsschreibung des 4. Jh. n.Chr. (Vestigia. 18.). München 1974. Schmal 2005 = Schmal, S., Tacitus. (Studienbücher Antike, Band 14.). Hildesheim 2005. Schmidt 1953 = Schmidt, E.F., Persepolis. 2 Bde. Chicago 1953-1957. Schmidt 1973 = Schmidt, J.D., Ramesses II. A Chronological Structure of His Reign. (The Johns Hopkins Near Eastern Studies.). Baltimore-London 1973. Schmidt 1975 = Schmidt, Arno, Alexander oder Was ist Wahrheit. 3 Erzählungen. (Fischer-Tb. 1550.). 1975. Schmidt 1989 = Rauschenbach, B. (Hg.), Arno Schmidt's Wundertüte. Eine Sammlung fiktiver Briefe aus den Jahren 1948/49. (Haffmanns Tb. 1185.). Zürich 1989. Schmitt 1964 = Schmitt, H.H., Untersuchungen zur Geschichte Antiochos' des Großen und seiner Zeit. (Historia Einzelschriften. H. 6.). 1964. Schmitt 1969 = Schmitt, H.H., Die Staatsverträge des Altertums III. München 1969. Schmitt 1977 = Schmitt, R., Einführung in die griechischen Dialekte. Darmstadt 1977. Schmitt 1992 = Schmitt, O., Der Lamische Krieg. (Habelts Dissertationsdrucke. R. Alte Geschichte. H. 33.); zugl.: Diss. Bonn 1991/92. Bonn 1992. Schmitthenner 1969 = Schmitthenner, W. (Hg.), Augustus. (Wege der Forschung. 128.). Darmstadt 1969. Schmitz 1985 = Schmitz, W., Wirtschaftliche Properität, soziale Integration und die Seebundpolitik Athens in der ersten Hälfte des 4. Jh. v.Chr. Diss. Freiburg 1985. Schmöckel 1961 = Schmöckel, H. (Hrsg.), Kulturgeschichte des Alten Orients (Kröner Taschenausgabe.298). Stuttgart 1961. Schnabel 1923 = Schnabel, P., Berossos. 1923. Schneider 1967 = Schneider, C., Kulturgeschichte des Hellenismus. 2 Bde. München 1967-1969. Schober 1981 = Schober, L., Untersuchungen zur Geschichte Babyloniens und der Oberen Satrapien. (Diss. München 1978.). Frankfurt/M, Bern 1981. Scholz 1984 = Scholz, U.W., Der 'Scipio' des Ennius. Hermes 112, 1984, 183-199. Schroembges 1988 = Schroembges, P., Caligulas Wahn. Zur Historizität eines Topos. Tyche 3, 1988, 171ff. Schubart 1943 = Schubart, W., Justinian und Theodora. München 1943. Schubert 1914 = Schubert, F., Die Quellen zur Geschichte der Diadochenzeit. Leipzig 1914. Schubert/ Brodersen 1995 = Schubert, C./ Brodersen, K., Rom und der griechische Osten. Festschrift für H.H. Schmitt zum 65. Geburtstag. Stuttgart 1995. Schuhl 1960 = Schuhl, P.-M., Epaminondas et la manoeuvre par la gauche. Rphilos 150, 1960, 529ff. Schuler 1965 = Schuler, E. von, Die Kaskäer. Ein Beitrag zur Ethnographie des Alten Kleinasien. (Untersuchungen zur Assyriologie und zur vorderasiatischen Archäologie.3). Berlin 1965. Schuller 1991 = Schuller, W., Horaz und Augustus. Historische Gesichtspunkte für eine vielverhandelte Frage. In: FS Burian 1991, 334ff. Schuller 1993 = Schuller, W. (Hg.). Livius: Aspekte seines Werkes. Konstanz 1993. Schuller 1994 = Schuller, W., Entdeckungsreisen in Caesars `Bellum civile'. Eirene 30, 1994, 42ff. Schuller 1998 = Schuller, W. (Hg.), Politische Theorie und Praxis im Altertum. Darmstadt 1998. Schulten 1933 = Schulten, A., Geschichte von Numantia. München 1933. Schur 1923 = Schur, W., Die Orientpolitik des Kaisers Nero. (Klio, Beiheft. 15.). Leipzig 1923. Schur 1925 = Schur, W., Untersuchungen zur Geschichte der Orientfeldzüge Corbulos. Klio 19, 1925, 75ff. Schur 1949 = Schur, W., s.v. Parthia II B: Das Partherreich als Grenznachbar Roms. RE XVIII 4, 1949, Sp. 1987ff. Schwahn 1930 = Schwahn, W., Diyllos. Philologus 86, 1930/31, 145ff. Schwahn 1931 = Schwahn, W., Die Nachfolge Alexanders des Großen. Klio 24, 1931, 306ff. Schwartz 1895 = Schwartz, Ed., s.v. Appianus (2). RE II,1, 1895, Sp. 216ff. Schwartz 1899 = Schwartz, Ed., s.v. Cassius (40). RE III,2, 1899, Sp. 1684ff. Schwartz 1903 = Schwartz, Ed., s.v. Diodoros (38). RE V,1, 1903, Sp. 663ff. Schwartz 1905 = Schwartz, Ed., s.v. Duris von Samos. RE V, 1905, Sp. 1853ff. Schwartz 1978 = Schwartz, J., Athènes et l' Étolie dans la politique lagide. (à la lumière du P. Haun. 6). ZPE 30, 1978, 95ff. Schweigert 1940 = Schweigert, E., The Athenian cleruchy at Samos. AJPh 61, 1940, 194ff. Schwerdtfeger 1974 = Schwerdtfeger, T., Der Achäische Bund von 146 bis 27 v.Chr. 1974. Schwertheim 1995 = Schwertheim, E. (Hg.), Forschungen in Lydien. (Asia-Minor-Studien. 17.). Bonn 1995. Scott 1928 = Scott, K., The Deification of Demetrius Poliorcetes. AJPh 49, 1928, 137ff., 217ff. Scuderi 1984 = Scuderi, R., Commento a Plutarco, "Vita di Antonio". (Pubbl. della Fac. di Lett. e Filos. dell'Univ. di Pavia. 33.). Firenze 1984. Scullard 1974 = Scullard, H.H., The Elephant in the Greek and Roman World. London 1974. Seager 1972 = Seager, R., Tiberius. London 1972. Seager 1972 = Seager, R., The King's peace and the balance of power in Greece, 386-362 B.C. Athenaeum 52, 1974, 36-63. Seager/ Tuplin 1980 = Seager, R. und Tuplin, C.J., The Freedom of the Greeks of Asia. JHS 100, 1980, 141ff. Sealey 1955 = Sealey, R., Athens after the Social War. JHS 75, 1955, 74-81. Sealey 1956 = Sealey, R., Callistratos of Aphidna and his Contemporaries. Historia 5, 1956, 178-203. Sealey 1960 = Sealey, R., The Olympic Festival of 324 B.C. CR n.s. 10, 1960, 185f. Sealey 1993 = Sealey, R., Demosthenes and his time: a study in defeat. New York 1993. Sebastian 1989 = Sebastian, J., Schweig Kamanas. Ein Hethiterroman. 4. Aufl., Leipzig 1989. Seeck 1904 = Seeck, O., Quellenstudien zu des Aristoteles Verfassungsgeschichte Athens. Klio 4, 1904, 164ff. 270ff. Seel 1972 = Seel, O., Eine römische Weltgeschichte. Studien zum Text der Epitome des Iustinus und zur Historik des Pompeius Trogus. Nürnberg 1972. Segal 1968 = Segal, E., Roman Laughter. The comedy of Plautus. Cambridge 1968. Segal 1981 = Segal, E., Scholarship on Plautus 1965-1976. CW 74, 1981, 353ff. Segre 1927 = Segre, M., La più antica tradizione sull'invasione Gallica in Macedonia e in Grecia (280/79 a.C.). Historia, Milano, vol. 1, 1927, 18ff. Segre 1927a = Segre, M., Pausania come fonte storica. Historia, Milano, vol. 1, 1927, 202ff. Segre 1928 = Segre, M., La fonte di Pausania per la storia dei Diadochi. Historia, Milano, vol. 2, 1928, 217ff. Seibert 1963 = Seibert, J., Metropolis und Apoikie. Diss. Würzburg 1963. Seibert 1967 = Seibert, J., Historische Beiträge zu den Dynastischen Verbindungen in hellenistischer Zeit. (Historia Einzelschriften. H. 10.) Wiesbaden 1967. Seibert 1969 = Seibert, J., Untersuchungen zur Geschichte Ptolemaios' I. (MBPAR. 56.). München 1969. Seibert 1972 = Seibert, J., Alexander der Große. (Erträge der Forschung. 10.). Darmstadt 1972. Seibert 1983 = Seibert, J., Das Zeitalter der Diadochen. (Erträge der Forschung. 185.). Darmstadt 1983. Seibert 1985 = Seibert, J., Die Eroberung des Perserreiches durch Alexander den Großen auf kartographischer Grundlage. (Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients: R. B, Nr. 68.). Wiesbaden 1985. Seibert 1986 = Seibert, J., Der Alpenübergang Hannibals. AW XVII,4, 1986, 44ff. Seibert 1987 = Seibert, J., Dareios III. In: FS Wirth 1987, 437ff. Seibert 1988 = Seibert, J., Der Alpenübergang Hannibals. Ein gelöstes Problem? Gymnasium 95, 1988, 21ff. Seibert 1991a = Seibert, J. (Hrsg.), Hellenistische Studien. Gedenkschrift für Hermann Bengtson. (Münchener Arbeiten zur Alten Geschichte. 5.). München 1991. Seibert 1991b = Seibert, J., Zur Begründung von Herrschaftsanspruch und Herrschaftslegitimierung in der frühen Diadochenzeit. In: Seibert 1991a, 87ff. Seibert 1995 = Seibert, J., Invasion aus dem Osten: Trauma, Propaganda oder Erfindung der Römer. In: Schubert/ Brodersen 1995, 237ff. Sekunda 1988 = Sekunda, N.V., Some Notes on the Life of Datames. Iran 26, 1988, 35-53. Sensi Sestito 1977 = Sensi Sestito, G. de, Gerone II: un monarco ellenistico in Sicilia. (Kleio. 1.). Palermo 1977 [rez. von: R.J.A. Talbert, JHS 100, 1980, 258f.]. Sethe 1901 = Sethe, K., Dodekaschoinos. Das Zwölfmeilenland an der Grenze von Ägypten und Nubien. (Untersuchungen zur Geschichte und Altertumskunde Ägyptens. 2/3.). Leipzig 1901 (ND Göttingen 1964). Seux 1967 = Seux, M.J., Épithetes royales akkadiennes et sumériennes. Paris 1967. Shear 1978 = Shear, T.L., Jr., Kallias of Sphettos and the revolt of Athens in 286 B.C. (Hesperia Suppl. 17.). London 1978. Shatzman 1968 = Shatzman, I., The meeting place of the Spartan Assembly. RFIC 96, 1968, 385-389. Shero 1956 = Shero, L.R., Alcmena and Amphitryon in ancient and modern drama. TAPhA 87, 1956, 192ff. Sherwin-White 1966 = Sherwin-White, A.N., The Letters of Pliny. A Historical and Social Commentary. Oxford 1966. Sherwin-White 1983 = Sherwin-White, A.N., Babylonian chronicle fragments as a source for Seleucid history. JNES 42, 1983, 265ff. Sherwin-White 1984 = Sherwin-White, A.N., Roman foreign politicy in the east 168 B.C. to A.D. 1. London 1984. Shimron 1964 = Shimron, B., The Spartan policy after the defeat of Cleomenes III. CQ 58, 1964, 232ff. Shimron 1972 = Shimron, B., Late Sparta. The Spartan Revolution 243-146 B.C. (Arethusa Monographs. 3.). Buffalo 1972. Shinnie 1967 = Shinnie, P. L., Meroe: A civilization of the Sudan. London 1967. Schipley 1987 = Shipley, G., A History of Samos 800-188 BC. Oxford 1987. Shipley, GW = Shipley, G., The Greek World after Alexander, 323-30 B.C. (Routledge History of the Ancient World.). London & New York 2000. Shrimpton 1977 = Shrimpton, G.S., Treatment of Philip in the Philippica. Phoenix 31, 1977, 123-144. Shrimpton 1993 = Shrimpton, G.S., The Historian Theopompus. Montreal & Kingston 1993. Siebler 2004 = Siebler, M., Olympia. Ort der Spieler, Ort der Götter. Stuttgart 2004. Sienkiewicz 1985 = Sienkiewicz, H., Quo vadis. Eine Erzählung aus der Zeit Neros. [Roman]. Mit einem Nachwort von M. Wöhlken. Deutsch von E. Pathory. [Quo vadis. Powiesc z Czasow Nerona, dt.]. (detebe-Klassiker. 21270.). Zürich 1985 Silverberg 1994 = Silverberg, R., Das hunderttorige Theben. [Roman]. (A.d. Amerik. von R. Fleissner). In: Jeschke, W. (Hg.), Heyne Science Fiction Jahresband 1994. (Heyne Science Fiction & Fantasy. 0605100.). München 1994. Silverberg 1996 = Silverberg, R., König Gilgamesch von Uruk. Abenteuer-Roman. [Gilgamesh the King, dt.]. Ins Deutsche übertr. von R. Fleissner. (Bastei-Lübbe-Tb. 13 798.). Bergisch Gladbach 1996. Simon 1962 = Simon, A., Roms Kriege in Spanien 154-33 v.Chr. Frankfurt 1962. Simmons 1991 = Simmons, A.H., Humans, Island Colonization, and Pleistocene Extinctions in the Mediterranean: The View from Akrotiri, Aetokremnos, Cyprus. Antiquity 65, 1991, 857-69. Simmons 2004 = Simmons, D., Ilium. Roman. A.d. Amerik. von P. Robert. [Ilium, dt.]. (Heyne Science Fiction. 06/8320.). München 2004. Simpson 1954 = Simpson, R.H., The Historical Circumstances of the Peace of 311. JHSt 74, 1954, 25ff. Sinclair 1995 = Sinclair, P., Tacitus the Sententious Historian: a Sociology of Rhetoric in Annales 1-6. University Park: Pennsylvania State University Press, 1995. Singer 1983 = Singer, I., Western Anatolia in the Thirteenth Century B.C. AS 33, 1983, 205ff. Sinn 2004 = Sinn, U., Das antike Olympia. München 2004. Sisti 1981 = Sisti, F., Alessandro e Atene dopo la caduta di Tebe. Sandalion 4, 1981, 115ff. Skard 1932 = Skard, E., Zwei religiös-politische Begriffe: Euergetes - Concordia. (Avh. Norske Akad. Oslo, hist.-filos. Kl. 1931, Nr. 2.). Oslo 1932. Skutsch 1985 = Skutsch, O., The Annals of Q. Ennius. Oxford 1985. Smart 1967 = Smart, J.D., Kimon's Capture of Eion. JHS 87, 1967, 136ff. *** Smith 1988 = Smith, R.R.R., Hellenistic Royal Portraits. Oxford 1988. Smith 1993 = Smith, R.R.R., Kings and Philosophers. Aus: Bulloch 1993, 202ff. Smith 1995 = Smith, R., Julian's Gods. Religion and philosophy in the thought and action of Julian the Apostate. London/ New York 1995. Snodgrass 1965 = Snodgrass, A.M., L'introduzione degli opliti in Grecia e in Italia. RSI 1965, 434ff. Snodgrass 1965a = Snodgrass, A.M., The Hoplite Reform and History. JHS 85, 1965, 110ff. Snodgrass 1967 = Snodgrass, A.M., Arms and armour of the Greeks. London 1967. Snodgrass 1975 = Snodgrass, A.M., Climatic changes and the fall of Mycenaean civilization. BICS 22, 1975, 213-214. Soden 1967 = Soden, W. von, Assuretillilani, Sinsarriskun, Sinsum(u)liser und die Ereignisse im Assyrerreich nach 635 v.Chr. ZAssyr 58, 1967, 241ff. Soesbergen 1982 = Soesbergen, P.G. van, Colonisation as a solution to social-economic problems in fourth-century Greece. AncSoc 13-14, 1982-1983, 131ff. Soltau 1897 = Soltau, W., Livius' Geschichtswerk: Seine Composition und seine Quellen. Leipzig 1897. Sonnabend 1989 = Sonnabend, H., Pyrrhos und die "Furcht" der Römer vor dem Osten. Chiron 19, 1989, 319ff. Sordi 1950 = Sordi, M., I caratteeri dell' opera storiografia di Senofonte nelle Elleniche. Athenaeum 28, 1950, 1ff. & Athenaeum 29, 1951, 273ff. Sordi 1953 = Sordi, M., La guerra tessalofocese del V secolo. RFiC 31, 1953, 235ff. Sordi 1961 = Sordi, M., Timoleonte. Palermo 1961. Sordi 1985 = Sordi, M., Introduzione: dalla `koinè eirene' alla `pax Romana'. CISA 11, 1985, 3ff. Sordi 1988 = Sordi, M., La legislazione di Druso e l'opposizione degli Etruschi. Aevum 62, 1988, 61ff. Sordi 1990 = Sordi, M., Filisto di Siracusa e la propaganda dionisiana. In: Verdin/ Schepens 1990, 159ff. Sordi 1990 = Sordi, M., Storia politica del mondo greco. (Cultura e Storia 8.). Milano 1993. Spalinger 1978 = Spalinger, A., The Foreign Policy of Egypt Preceding the Assyrian Conquest. CE 53, 1978, 22ff. Spalinger 2005 = Spalinger, A.J., War in Ancient Egypt. (Ancient World at War Series). Malden, MA. 2005. Spaltenstein 1986 = Spaltenstein, F., Commentaire des Punica de Silius Italicus. Vol. 1: livres 1 à 8. Vol. 2: livres 9 à 17. Genf 1986-1990. Spangenberg 1884 = Spangenberg, De Atheniensium publicis institutis aetate Macedonum commutatis. Diss. Halle 1884. Spann 1987 = Spann, P.O., Quintus Sertorius and the legacy of Sulla. Fayetteville 1987. Spence 1990 = Spence, I.G., Pericles and the defence of Attika during the Peloponnesian war. JHSt 110, 1990, 91ff. Spoerri 1991 = Spoerri, W., Diodorea. MH 48, 1991, 310ff.. Spranger 1958 = Spranger, P., Der "Große". Saeculum 9, 1958, 22ff. Stadter 1972 = Stadter, P.A., The Structure of Livy's History. Historia 21, 1972, 287ff. Stähelin 1912 = Stähelin, F., s.v. Harpalos Nr. 2. RE VII, 1912, Sp. 2397ff. Stärk 1962 = Stärk, E., Die Geschichte des Amphitryon-Stoffes vor Plautus. RhM 125, 1962, 275ff. Stärk 1989 = Stärk, E., Die Menaechmi des Plautus und kein griechisches Original. (Scripta Oralia XI. R. A, 1.). Tübingen 1989. Stagakis 1966 = Stagakis, G., ***. Historia 15, 1966, 408ff. Stambaugh 1972 = Stambaugh, J.E., Sarapis under the early Ptolemies. (EPRO. 25.). Leiden 1972. Starr 1986 = Starr, C.G., Individuum and Community. New York/ Oxford 1986. Stadter 1992 = Stadter, P.A. (ed.), Plutarch and the historical tradition. London 1992. Steidle 1983 = Steidle, W., Beobachtungen zu Appians Emphylia. Hermes 111, 1983, 402ff. Stein 1940 = Stein, A., Old Routes of Western Iran. London 1940. Steinbrecher 1985 = Steinbrecher, M., Der delisch-attische Seebund und die athenisch-spartanischen Beziehungen in der kimonischen Ära (ca. 478/7-462/1). (Palingenesia. 21.). Wiesbaden/ Stuttgart 1985. Stelten 1990 = Stelten, L.F., Epitoma rei militaris: Flavius Vegetius Renatus. New York 1990. Stern 1884 = Stern, E. v., Geschichte der spartanischen und thebanischen Hegemonie vom Königsfrieden bis zur Schlacht bei Mantineia. Diss. Dorpat 1884. Stern 1968 = Stern, S.M., Aristotle on the World State. Oxford 1968. Steward 1958 = Steward, Z., The Amphitruo of Plautus and Euripides' Bacchae. TAPhA 89, 1958, 348ff. Steward 1993 = Steward, A., Faces of Power: Alexander's image and Hellenistic politics. Berkeley 1993. Stewig 1977 = Stewig, R., Der Orient als Geosystem. Opladen 1977. Stier 1957 = Stier, H.E., Roms Aufstieg zur Weltmacht und die griechische Welt. Köln & Opladen 1957. Stiewe/ Holzberg 1982 = Stiewe, K./ Holzberg, N. (Hgg.), Polybios. (Wege d. Forsch. 347.). Darmstadt 1982. Stöver 1984 = Stöver, H.-D., Attentat in Pomepii. Roman. (C.V.T. im Dienste der Caesaren. 6.). München 1984. Stolper 1983 = Stolper, M.W., The Death of Artaxerxes I. Archaeologische Mitteilungen aus Iran N.F. 16, 1983, 223-236. Stolper 1985 = Stolper, M.W., Entrepreneurs and Empire: the Murasû archive, the Murasû firm and Persian rule in Babylonia. (Uitgaven van het Nederlands Historisch-Archaeologisch Instituut te Istanbul, 54.). Leiden 1985. Stover 2002 = Stover, Matthew Woodring, Mond über Jericho. Zeiter Roman des Schicksal-Zyklus. [Jericho Moon, dt.]. A.d. Engl. von A. Winkelmann. (Heyne-Science Fiction & Fantasy. 06/9168). München 2002. Straaten 1946 = Straaten, M. van, Panétius, sa vie, ses écrits et sa doctrine avec une édition des fragments. Amsterdam 1946. Strasburger 1939 = Strasburger, H., s.v. Olympias No. 5. RE 18.1, 1939, Sp. 177-182. Strasburger 1952 = Strasburger, H., Alexanders Zug durch die gedrosische Wüste. Hermes 80, 1952, 456-493. Strasburger 1968 = Strasburger, H., Zur Sage von der Gründung Roms. SB Heidelberger Akad. d. W. 1968, 5. Strasburger 1984 = Strasburger, G., Lexikon zur Frühgriechischen Geschichte auf der Grundlage von Herodots Werk. Zürich und München 1984. Straub 1963 = Straub, J., Heidnische Geschichtsapologetik in der christlichen Spätantike. Untersuchungen über Zeit und Tendenzen der Historia Augusta. (Antiquitas R. 4,1). Bonn 1963. Strausberg 2001 = Strausberg, M., Die Religion Zarathushtras. Geschichte - Gegenwart - Rituale. 3 Bde. Stuttgart 2001ff. Strauss 1986 = Strauss, B.S., Athens after the Peloponnesian War. Class, Faction and Policy, 403-386 B.C. London/ Sydney 1986. Strobel 1993 = Strobel, K., Das Imperium Romanum im '3. Jahrhundert'. Modell einer historischen Krise? Zur Frage mentaler Strukturen breiterer Bevölkerungsschichten in der Zeit von Marc Aurel bis zum Ausgang des 3. Jahrhunderts n.Chr. Stuttgart 1993. Strocka 1994 = Strocka, V.M. (Hg.), Die Regierungszeit des Kaisers Claudius (41-54 n.Chr.). Umbruch oder Episode ? Internationales interdisziplinäres Symposion aus Anlaß des hundertjährigen Jubiläums des Archäologischen Instituts der Universität Freiburg i. Br. 16.-18. Februar 1991. Herausgegeben von Volker Michael Strocka. Mainz 1994. Stroheker 1954 = Strohecker, K. F., Die Karthagergesandtschaft in Athen 406 v.Chr. Historia 3, 1954/5, 163ff. Stroheker 1958 = Strohecker, K. F., Dionysios I., Wiesbaden 1958. Stroud 1979 = Stroud, R., The Axones and Kyrbeis of Drakon and Solon. Berkeley 1979. Stubbings 1970 = Stubbings, F.H., Chronology. The Aegean Bronze Age. CAH I 1 (3. Aufl.), 1970, 239ff. 645f. Stübler 1941 = Stübler, G., Die Religiosität des Livius. Stuttgart 1941 (ND Amsterdam 1964). Sünskes Thompson 1990 = Sünskes Thompson, J., Aufstände und Protestaktionen im Imperium Romanum. Die severischen Kaiser im Spannungsfeld innenpolitischer Konflikte. Bonn 1990. Sutcliff 1997 = Sutcliff, R., Schwarze Schiffe vor Troja. Die Geschichte der Ilas. A.d.Engl. von A. von dem Borne. Stuttgart 1997 [Roman]. Sutherland 1939 = Sutherland, C.H.V., The Romans in Spain (217 B.C. - 117 A.D.). London 1939. Swaddling 2004 = Swaddling, J., Die Olympischen Spiele der Antike. A.d. Engl. von U. Blank-Sangmeister. Stuttgart 2004. Swain 1944 = Swain, J.W., Antiochus Epiphanes and Egypt. CPh 35, 1944, 73ff. Swiderek 1975 = Swiderek, A., Sarapis et les Hellénomemphites. In: FS Préaux 1975, 670ff. Swoboda 1905 = Swoboda, H., s.v. Epameinondas 1. RE V, 1905, Sp. 2674ff. Swoboda 1913 = Swoboda, H., Lehrbuch der griechischen Staatsaltertümer. (K.F. Hermann's Lehrbuch der griechischen Antiquitäten, 6. Aufl., I 3). Tübingen 1913. Syme 1958 = Syme, R., Tacitus. 2 Bde, Oxford 1958. Syme 1959 = Syme, R., Livy and Augustus. HSPh 64, 1959, 27ff. (=Syme 1979, p. 400ff.). Syme 1968 = Syme, R., Ammianus and the Historia Augusta. Oxford 1968. Syme 1971 = Syme, R., Emperors and Biography. Studies in the Historia Augusta. Oxford 1971. Syme 1972 = Syme, R., The Composition of the Historia Augusta. Recent Theories. JRS 62, 1972, 123ff. Syme 1975 = Syme, R., Sallust. Darmstadt 1975. Syme 1979 = Syme, R., Roman Papers, vol. I. Ed. by E. Badian. Oxford 1979. Syme 1984 = Syme, R., Antonius Saturninus. In: Birley 1984, 1070ff. Syme 1988 = Syme, R., Journeys of Hadrian. ZPE 73, 1988, 159ff. Syme 1988a = Syme, R., Roman Papers VI. Oxford 1988. Syme 1988b = Syme, R., Tigranocerta. A Problem Misconceived. In: Syme 1988a, 245ff. Syme 1995 = Syme, R., Anatolica. Studies in Strabo. Edited by A. Birley. Oxford 1995. Syme 1995f = Syme, R., Tigranocerta. In: Syme 1995, 58ff. Syndikus 1989-90 = Syndikus, H. P., Die Lyrik des Horaz. Eine Interpretation der Oden. 2 Bde. (Impulse d. Forsch. 6-7). Darmstadt 1989 - 1990. Szondi 1964 = Szondi, P., Amphitryon. Aus: Theater der Jahrhunderte. Amphitryon (Plautus, Molière, Dryden, Kleist, Giraudoux, Kaiser). München/ Wien 1964, 9ff. T Taeger 1925 = Taeger, F., Thukydides. Stuttgart 1925. Taeger 1929 = Taeger, F., Zum Verfassungsdiagramm von Kyrene. Hermes 64, 1929, 432ff. Taeger 1930 = Taeger, F., Der Friede von 362/1. Ein Beitrag zur Geschichte der panhellenischen Bewegung im 4. Jahrhundert. Stuttgart 1930. Taeger 1957 = Taeger, F., Charisma. Studien zur Geschichte des antiken Herrscherkults. 2 Bde. Stuttgart 1957-1960. Taeger 1958 = Taeger, F., Das Altertum. Geschichte und Gestalt der Mittelmeerwelt. 6. Aufl. 2 Bde. Stuttgart 1958. Tagliafico 1995 = Tagliafico, M., La deportazione degli Acei a Roma nel 167 a.C. CISA 21, 1995, 215ff. Taine 1910 = Taine, H., Essai sur Tite Live. 8. Aufl. Paris 1910. Talalay 1993 = Talalay, L., Deities, Dolls, and Devices: Neolithic Figurines from Franchthi Cave, Greece. Bloomington 1993. Talbert 1974 = Talbert, R.J.A., Timoleon and the revival of Greek Sicily, 344-317 B.C. (Cambridge Class. Stud.). Cambridge 1974. Talbert 1999 = Talbert, R., Tacitus and the Senatus Consultum De Cn. Pisone Patre. AJPh 120, 1999, 89-97. Tarn 1907 = Tarn, W.W., The fleets of the First Punic War. JHS 27, 1907, 48-60. Tarn 1913 = Tarn, W.W., Antigonus Gonatas. London 1913. (ND 1969). Tarn 1921 = Tarn, W.W., ***. JHS 41, 1921, 18ff. Tarn 1930 = Tarn, W.W., Hellenistic Naval and Military Developements. Cambridge 1930 [ND Chicago 1975.]. Tarn 1940 = Tarn, W.W., Two Notes on Seleucid History: 1. Seleucus' 500 Elephants. JHS 60, 1940, 84ff. Tarn 1951 = Tarn, W.W., The Greeks in Bactria and India. 2. Aufl. Cambridge 1951 (1. Aufl. 1938). Tarn 1963 = Tarn, W.W., Alexander der Große. A. d. Engl. von G. & W. Héraucourt. Darmstadt 1963. Tarn 1966 = Tarn, W.W., Die Kultur der hellenistischen Welt. 3. Aufl. u. Mitarbeit von G.T. Griffith. Darmstadt 1966. Tatum 1986 = Tatum, W.J., P. Clodius Pulcher (tr. pl. 58 B.C.). The rise to power. Diss. Univ. of Texas at Austin 1986. Tausend 1988 = Tausend, K., Caesars germanische Reiter. Historia 37, 1988, 491ff. Tausend 1992 = Tausend, K., Amphiktyonie und Symmachie. Formen zwischenstaatlicher Beziehungen im archaischen Griechenland. (Historia-EZ. 73.). Stuttgart 1992. Taylor 1991 = Taylor, M.W., The Tyrant Slayers. The Heroic Image in Fifth Century B.C. Athenian Art and Politics (with Foreword by G. Nagy). (Monographs in Classical Studies.). 2nd Ed. Salem, New Hampshire 1991. Tedeschi 1995 = Tedeschi, A., Conflitto d' età e conflitto d'opinione. (Q. Fabio Massimo, Scipione l'Africano e la spedizione anticartaginese in Africa). Aufidus 27, 1995, 17ff. Teixidor 1985 = Teixidor, J., Un port romain du désert: Palmyre. (Semitica. 34.). Paris 1985. Telschow 1989 = Telschow, K., Der `princeps proferendi imperi incuriosus' (Tac., Ann. IV 32). Ein Topos in den ersten beiden Jahrhunderten der römischen Kaiserzeit. Aus: Drexhage/ Sünskes 1989, 299ff. Texier 1974 = Texier, G., Nabis et les hilotes. DHA 1, 1974, 189ff. Texier 1975 = Texier, G., Nabis. (Ann. litt. de l' Univ. de Besancon. 169.). Paris 1975. Thackeray 1929 = Thackeray, H.S., Joseph, the Man and the Historian. New York 1929. Thapar 1961 = Thapar, R., Asoka and the decline of the Maurya. London 1961. Thapar 1985 = Thapar, R., Asoka. Aus: Epochen der Weltgeschichte in Biographien, Bd. 1.. Frankfurt 1985, 159-178. Thébert 1983 = Thébert, Y., L'évolution urbaine dans les provinces orientales de l'Afrique Romaine tardive. Opus 2, 1983, 99-105. Theunissen 1935 = Theunissen, W.P., Ploutarchos' Leven von Aratos. 1935. Theochares 1973 = Theochares D., Neolithic Greece. Athen 1973. Thiel 1954 = Thiel, J.H., A history of Roman sea-power before the Second Punic War. Amsterdam 1954. Thomas 1984 = Thomas, R.F., Menander and Catullus 8. RhM 127, 1984, 308ff. Thommen 1989 = Thommen, L., Das Volkstribunat der späten römsichen Republik. (Historia. EZ. 59.). Stuttgart 1989. Thompson 1947 = Thompson, E.A., The historical work of Ammianus Marcellinus. Cambridge 1947. Thompson 1983 = Thompson, W.E., Arcadian factionalism in the 360's. Historia 32, 1983, 149-160. Thuillier 1985 = Thuillier, J.-P., Les jeux athlétiques dans la civilisation étrusque. (B.É.F.A.R. 256.). Rome 1985. Thumb/Kieckers 1932 = Thumb, A./ Kieckers, E., Handbuch der griechischen Dialekte. 1. Teil. 2 Aufl. Heidelberg 1932. Thumb/Scherer 1959 = Thumb, A./ Scherer, A., Handbuch der griechischen Dialekte. 2. Teil. 2 Aufl. Heidelberg 1959. Tibiletti 1954 = Tibiletti, G., Alessandro e la liberzione delle città d_Asia minore. Athenaeum 32, 1954, 3ff. Tilson 1986 = Tilson, E.C., Augustus and law-making. Diss. Univ. of Edinburgh 1986. Timpe 1962 = Timpe, D., Die Bedeutung der Schlacht von Carrhae. MH 19, 1962, *** Timpe 1971 = Timpe, D., Der römische Veerzicht auf die Okkupation Germaniens. Chiron 1, 1971, 267ff. Timpe 1972 = Timpe, D., Fabius Pictor und die Anfänge der römischen Historiographie. ANRW I,2, 1972, 928ff. Tod 1948 = Tod, M. N., A Selection of Greek Historical Inscriptions. Vol. II: From 403 to 323 B.C. Oxford 1948. Todd 2000 = Todd, S.C. (trans.), Lysias. (The Oratory of Classical Greece, vol. 2.). Austin 2000. Todua 1988 = Todua, T.T., Les forteresses de Mithridate Eupator en Colchide. VDI No. 184, 1988, 139-146. Tonnet 1988 = Tonnet, H., Recherches sur Arrien. Sa personalité et ses écrits atticistes. 2 Bde, Amsterdam 1988. Toraca 1988 = Toraca, L., Duride di Samo - La maschera scenica nella storiografia ellenistica. Salerno 1988. Tourraix 1993 = Tourraix, A., Les Perses, la géopolitique et l'histoire. In: Ghiron-Bistagne et al. 1993, 99ff. Tovar 1975 = Tovar, A. (u.a.), Forschungsbericht zur Geschichte des römischen Hispanien. ANRW II,3, 1975, 428ff. Toynbee 1967 = Toynbee, A.J., Hannibal's legacy. 2 Bde. Oxford 1967. Tozzi 1978 = Tozzi, P., La rivolta ionica. (Bibl. di studi antichi, 15.) Pisa 1978. Traill 1975 = Traill, J.S., The political organization of Attica: A study of the Demes, Trittyes, and Phylai, and their representation in the Athenian council. (Hesperia-Suppl. 14.). 1975. Travlos 1971 = Travlos, J., Pictorial Dictionary of Ancient Athens. London 1971. Trenkle 1983 = Trenkle, H., Amphitruo und kein Ende. MH 40, 1983, 217ff. Treves 1934 = Treves, P., Studi su Antigono Dosone (I). Athenaeum N.S. 12, 1934, 381ff. Treves 1935 = Treves, P., Studi su Antigono Dosone. [Contin.] Athenaeum N.S. 13, 1935, 22ff. Treves 1938 = Treves, P., Le Olintiache di Demostene. NRS 22, 1938, 1ff. Treves 1942 = Treves, P., The meaning of `consenesco' and king Arybbas of Epirus. AJPh 63, 1942, 120ff. Tritle 1988 = Tritle, L.A., Phocion the Good. London-New York-Sydney 1988. Tritle 1988a = Tritle, L.A., Kleomenes at Eleusis. Historia 37, 1988, 457-460. Trommer 1990 = Trommer, G., Triumph der Besiegten. Kulturgeschichtlicher Roman um Domitian. 3. Aufl., Leipzig 1990. Tronson 1984 = Tronson, Satyrus the Peripatetic and the marriages of Philip II. JHS 104, 1984, 116ff. Troy 1986 = Troy, L., Patterns of Queenship in Ancient Egypt. Uppsala 1986. Tucker 1988 = Tucker, R.A., What actually happend at the Rubicon? Historia 37, 1988, 245-248. Tuplin 1982 = Tuplin, C., The Date of the Union of Corinth and Argos. CQ 32, 1982, 75-83. Tuplin 1993 = Tuplin, C., The Failings of Empire. A Reading of Xenophon Hellenica 2.3.11-7.5.27. (Historia-EZ. 76.). Stuttgart 1993. Turcan 1972 = Turcan, R., Religion et politique dans l'affaire des Bacchanals. RHR 181, 1972, 3ff. Turcan 1982 = Turcan, R., L'autel de Rome et d'Auguste "Ad Confluentem". ANRW II,12,1, 1982, 607ff. Turner 1970 = Turner, E. G. (ed.), Ménandre. (Fondation Hardt, Entretiens 16.). Vandoeuvres/ Genf 1970. U Uebel 1968 = Uebel, F., Die Kleruchen Ägyptens unter den ersten sechs Ptolemäern. (Abh. Akad. d. Wiss. Berlin 1968,3). Berlin 1968. Ungern-Sternberg 1988 = Ungern-Sternberg, J.v., Zur Beurteilung Dionysios' I. von Syrakus. IN: FS Wirth 1987, 1123ff. Urban 1973 = Urban, R., Das Heer des Kleomenes bei Sellasia. Chiron 3, 1973, 95ff. Urban 1979 = Urban, R., Wachstum und Krise des Achäischen Bundes. Quellenstudien zur Entwicklung des Bundes von 280 bis 222 v.Chr. (Historia-EZ. 35.). Wiesbaden 1979. Urban 1991 = Urban, R., Der Königsfrieden von 387/86 v. Chr.: Vorgeschichte, Zustandekommen, Ergebnis und politische Umsetzung. (Historia-EZ. 68.). Stuttgart 1991. V Vaas 2001 = Vaas, R., Am Anfang war das "Tik". Bild der Wissenschaft, 2/2001, 32ff. Valentin 1939 = Valentin, V., Weltgeschichte. 2 Bde. Fankfurt o.J. [+ 1939 Allert de Lange, Amsterdam]. van Driel 1987 = van Driel, G., Continuity or decay in the late Achaemenid period: evidence from southern Mesopotamia. AchHist I, 1987, 159-181. van Ooteghem 1964 = van Ooteghem, J., Caius Marius. Brüssel 1964. van Straten 1993 = van Straten, Folkert, Images of Gods and Men in a Changing Society: Self-identity in Hellenistic Religion. Aus: Bulloch 1993, 248ff. Van't Dack et al. 1983 = Van't Dack, E.; Dessel, P. van; Gucht, W. van (Hg.): Egypt and the Hellenistic World. Proceedings of the int. colloquium, Leuven 24-26 May 1982. Lovanii 1983. Vandenberg 1984 = Vandenberg, P., Die Pharaonin. Roman. (Heyne Allgemeine Reihe. 01/6490.). München 1995. Vandenberg 1995 = Vandenberg, P., Die Hetäre. Roman. (Heyne Allgemeine Reihe. 01/6307.). München 1995. Vandersleyden 1987 = Vandersleyden, C., L'étymologie de Phoinix, "Phénicien". Studia Phoenicia 5, Leuven 1987, 19ff. Vandorpe 1986 = Vandorpe, K., The Chronology of the Reigns of Hurgonaphor and Chaonnophris. CE 61, 1986, 294ff. Vattuone 1982 = Vattuone, R., Problemi spartani: La congiura di Cinadone. RSA 12, 1982, 19ff. Vattuone 1991 = Vattuone, R., Sapienza di Occidente. Il pensiero storico di Timeo di Tauromenio. (Studi di Storia. 4.). Bologna 1991. Vavrínek 1975 = Vavrínek, V., Aristonicus of Pergamum: Pretender to the throne or leader of a slave revolt? Eirene 13, 1975, 109ff. Veenhof 1982 = Veenhof, K.R., The old Assyrian merchants and their relations with the native population of Anatolia. In: Hartmann Kühne u.a. (Hrsg.), Berliner Beiträge zum Vorderen Orient. 1. Berlin 1982,147- 160. Verbrugghe 1980 = Verbrugghe, G.F., Three Notes on Fabius Pictor and his History. Aus: Miscellanea di studi classici in onore di E. Manni VI, 1980, 2157ff. Verdin 1983 = Verdin, H., Agatharchide et la Tradition du Discours Politique dans l'Historiographie Grecque. Aus: Van't Dack et al. 1983, 407ff. Verdin/ Schepens 1990 = Verdin, H./ Schepens, G./ de Keyser, E. (edd.), Purposes of History. (Studia Hellenistica. 30.). Lovanii 1990. Vernant 1968 = Vernant, J.-P. (ed.), Problèmes de la guerre en Grèce ancienne. Paris/ La Haye 1968. Vernant 1968 = Vernant, J.-P., Les origines des la pensée grecque. Paris 1969. Vernant 1987 = Vernant, J.-P., Mythos und Gesellschaft im alten Griechenland. [Mythe et Société en Grèce Ancienne, dt.]. Frankfurt/M. 1987. Versnel 1970 = Versnel, H.S., Triumphus. An Inquiry into the Origin, Development and Meaning of the Roman Triumph. Leiden 1970. Vessey 1971 = Vessey, D. W. T. C., Thoughts on Tacitus' Portrayal of Claudius, AJPh 92, 1971, 385-409. Veyne 1975 = Veyne, P., Y a-t-il eu un impérialisme romain? MEFRA 87, 1975, 793ff. Veyne 1986 = Veyne, P., Une évolution du paganisme gréco-romaine: Injustice et piété des dieux, leurs ordres ou `oracles'. Latomus 45, 1986, 259ff. Vezin 1907 = Vezin, A., Eumenes von Kardia. Münster 1907. Vidal-Naquet 1968 = Vidal-Naquet, P., La tradition de l'hoplite Athénien. In: Vernant 1968, 161ff. Vidal-Naquet 1981 = Vidal-Naquet, P., Le chasseur noir. Formes de pensée et formes de société en Grèce ancienne. Paris 1981 (überarb. ND 1983). Vidal-Naquet 1984 = Vidal-Naquet, P., Flavius Arrien entre deux mondes: Arrien. Histoire d'Alexandre, trad. Par P. Savinel. Paris 1984, 309-394. Vidman 1988 = Vidman, L., Nochmals zur expeditio Suebica et Sarmatica. SPFB E 33, 1988, 47ff. Villar 1996 = Villar, F., Los Indoeuropeos y los Origenes de Europa. Lenguaje e historia. 2. ed. corregida y muy aumentada. Madrid 1996. Viparelli 1974 = Viparelli, V., Rassegna di studi liviani. BStudLat 4, 1974, 49ff. Virgilio 1984 = Virgilio, B. (ed.), Studi Ellenistici I. Pisa 1984. Vitelli 1989 = Vitelli, K.D., Were Pots First Made for Foods? Doubts from Franchthi. World Archaeology 21, 1989, 17-29. Vittinghoff 1954= Vittinghoff, F., Zur Rede des Kaisers Claudius über die Aufnahme von "Galliern" in den römischen Senat. Hermes 82, 1954, 348ff. Vittinghoff 1959 = Vittinghoff, F., Kaiser Augustus. (Persönlichkeit und Geschichte, Bd. 20). Göttingen 1959 (3. Aufl., Göttingen 1991). Voelkl 1955 = Voelkl, K., Perikles und die ägyptische Katastrophe. Orpheus 2, 1955, 61ff. Vogelsang 1992 = Vogelsang, W.J., The Rise and Organisation of the Achaemenid Empire. The Eastern Iranian Evidence. (Studies in the History of the Ancient Near East. 3.). Leiden [usw.] 1992. Vogt 1938 = Vogt, J., Ägypten als Reichsprovinz im Wandel der Jahrtausende. Klio 31, 1938, 301ff. Vogt 1955 = Vogt, J., Gesetz und Handlungsfreiheit in der Geschichte. Stuttgart 1955. Vogt 1957 = Vogt, J., Struktur der antiken Sklavenkriege. Abh. d. Akad. d. Wiss. & d. Lit. in Mainz. Geistes- & Sozialwiss. Kl. 1957, Nr. 1. Vogt 1965 = Vogt, J., Sklaverei und Humanität. Studien zur antiken Sklaverei und ihrer Erforschung. (Historia-Einzelschr. 8.) Wiesbaden 1965. Volkmann 1953 = Volkmann, H., Kleopatra. Politik und Propaganda. München 1953. Volkmann 1959 = Volkmann, H., s.v. Ptolemaios III. RE XXII,2, 1959, Sp. 1667ff. Vollmer 1990 = Vollmer, D., Symploke. Das Übergreifen der römischen Expansion auf den griechischen Osten. (Hermes-EZ. 54.). Stuttgart 1990. Volquardsen 1868 = Volquardsen, C.A., Untersuchungen über die Quellen der griechischen und sizilischen Geschichte bei Diodor XI bis XVI. Kiel 1868. von der Lahr 1992 = von der Lahr, S., Dichter und Tyrannen im archaischen Griechenland. Das Corpus Theognideum als zeitgenössische Quelle politischer Wahrnehmung politischer Wertvorstellungen archaisch-griechischer Aristokraten.. (Quellen und Forschungen zur Antiken Welt. 12). München 1992. W Wacholder 1962 = Wacholder, B.Z., Nicolaus of Damascus. (Univ. of California Publ. in Hist. 75.). Berkeley/ Los Angeles 1962. Wachsmann 1981 = S. Wachsmann, The Ships of the Sea Peoples. IJNA 10, 1981, 187-220. Wachsmann 1982 = S. Wachsmann, The Ships of the Sea Peoples: Additional Notes. IJNA 11, 1982, 297-304. Wachsmuth 1903 = Wachsmuth, C., Zwei Kapitel aus der Bevölkerungsstatistik der alten Welt. II. Die Zahl der Teilnehmer an dem Helvetierzuge 58 v.Chr. Klio 3, 1903, 281ff. Walbank 1933 = Walbank, F.W., Aratos of Sicyon. Cambridge 1933. Walbank 1940 = Walbank, F.W., Philip V of Macedon. Cambridge 1940. Walbank 1957 = Walbank, F.W., A historical commentary on Polybius. 3 Bde. Oxford 1957-1979. Walbank 1968 = Walbank, F.W., The historians of Greek Sicily. Kokalos 14-15, 1968-69, 476ff. Walbank 1987 = Walbank, F.W., Könige als Götter. Überlegungen zum Herrscherkult von Alexander bis Augustus. Chiron 17, 1987, 365ff. Walbank 1987 = Walbank, F.W.,Timaios und die westgriechische Sicht der Vergangenheit. (Xenia. 29.). Konstanz 1992. Waldbaum 1966 = J.C. Waldbaum, Philistine Tombs at Tell Fara and their Aegean Prototypes. AJA 70, 1966, 31-40. Walker 1908 = Walker, E. M., Cratippus or Theopompus? Klio 8, 1908, 356ff. Walker 1960 = Walker, B. The Annals of Tacitus: a Study in the Writing of History. 2. ed. Manchester 1960. Wallace-Hadrill 1983 = Wallace-Hadrill, A., Suetonius: the Scholar and his Caesars. 1983. Walser 1953 = Walser, G., Die Ursachen des ersten römisch-illyrischen Krieges. Historia 2, 1953/54, 308ff. Walser 1964 = Walser, G., (Hrsg.), Neuere Hethiterforschung. (Historia Einzelschriften.7). Wiesbaden 1964. Walser 1984 = Walser, G., Hellas und Iran. Studien zu den griechisch-persischen Beziehungen vor Alexander. (Erträge der Forschung. 209.). Darmstadt 1984. Walser 1995 = Walser, G., Zu Caesars Tendenz in der geographischen Beschreibung Galliens. Klio 77, 1995, 217-223. Walsh 1958 = Walsh, G.P., Livy and Stoicism. AJPh 79, 1958, 355ff. Walsh 1963 = Walsh, G.P., Livy: His Historical Aims and Methods. Cambridge 1963. Walsh 1974 = Walsh, G.P., Livy. (Greece & Rome. New surveys in the classics. 8.). London 1974. Walter 1993 = Walter, U., An der Polis teilhaben. Bürgerstaat und Zugehörigkeit im archaischen Griechenland. (Historia Einzelschriften. 82.). Stuttgart 1993. Wankel 1980 = Wankel, H., Philipp II. an den Thermopylen 346. ZPE 39, 1980, 57ff. Wankel 1984 = Wankel, M., Die athenischen Strategen der Schlacht bei Chaironeia. ZPE 55, 1984, 45ff. Ward/ Joukowsky 1992 = Ward, W.A./ Joukowsky, M.S. (Edd.), The Crisis Years: The 12th Century B.C. Dubuque, Iowa 1992. Wardle 1994 = Wardle, D., Suetonius' Life of Caligula: A Commentary. Brüssel 1994. Warmington 1935 = Warmington, B.H., Remains of Old Latin. (Loeb Classical Library.) London - Cambridge/ Mass. 1935 etc. Warmington 1979 = Warmington, B.H., Karthago. Aufstieg und Untergang einer antiken Weltmacht. Bergisch Gladbach 1979. Warmington 1988 = Warmington, B.H., The destruction of Carthage. A retractio. CPh 83, 1988, 308ff. Warrior 1988 = Warrior, V.M., The chronology of the movements of M. Fulvius Nobilior (cos. 189) in 189/188 B.C. Chiron 18, 1988, 325ff. Warrior 1996 = Warrior, V.M., The Initiation of the Second Macedonian War: An Explication of Livy Book 31. (Historia Einzelschriften. 97.). Stuttgart 1996. Waters 1970 = Waters, K.W., Cicero, Sallust and Catiline. Historia 19, 1970, 195ff. Wathelet 1983 = Wathelet, P., Les Phéniciens et la tradition homerique. Studia Phoenicia 2, Leuven 1983, 235ff. Watkin 1987 = Watkin, H.J., The Cypriot Surrender to Persia. JHS 107, 1987, 175ff. Weber 1972 = Weber, Max, Wirtschaft und Gesellschaft. 5., rev. Aufl., besorgt von J. Winckelmann. Tübingen 1972 Webster 1953 = Webster, T.B.L., Studies in later Greek comedy. Manchester 1953, 2. Aufl. 1970. Wehrli 1964 = Wehrli, C., Phila, fille d'Antipater et épouse de Démétrios, roi des Macédoniens. Historia 13, 1964, 140-146. Wehrli 1968 = Wehrli, C., Antigone et Démétrios. (Univ. de Genève. Thèse No. 186.). Genève 1968/69. Weiler 1968 = Weiler, I., Titus und die Zerstörung des Tempels von Jerusalem - Absicht oder Zufall? Klio 50, 1968, 147ff. Weiler 1988 = Weiler, I., Griechische Geschichte. Einführung, Quellenkunde, Bibliographie. 2. Aufl., Darmstadt 1988. Weinberg 1970 = Weinberg, S.S., The Stone Age in the Aegean. Cambridge Ancient History I,1. Cambridge 1970, 557-672. Weinstock 1971 = Weinstock, S., Divus Julius. Oxford 1971. Weischedel 1966 = Weischedel, W., 34 große Philosophen in Alltag und Denken. Die philosophische Hintertreppe. München 1966. Weise 1895 = Weise, R., Der athenische Bundesgenossenkrieg. Diss. Berlin 1895. Weiskopf 1989 = Weiskopf, M., The So-Called "Great Satraps' Revolt", 366-360 B.C.: Concerning Local Instability in the Achaemenid Far West (Historia Einzelschriften, Heft 63). Stuttgart 1989. Wellman 1953 = Wellman, Paul Iselin, Der Aufstieg : Theodora von Byzanz. Roman. [The Female: A Novel of Another Time, dt.]. Deutsche Übertragung: H. Thürnau. Wiesbaden o.J. [1965] Wells 1992 = Wells, P.S., Crisis Years? The 12th Century in Central and Southeastern Europe. In: Ward/ Joukowsky 1992, 31ff. Welskopf 1974 = Welskopf, E.C. (Hg.), Hellenische Poleis III. Berlin 1974. Welwei 1978 = Welwei, K.-W., Hieron II. von Syrakus und der Ausbruch des Ersten Punischen Krieges. Historia 27, 1978, 573ff. Welwei 1979 = Welwei, K.-W., Die spartanische Phylenordnung im Spiegel der Großen Rhetra und des Tyrtaios. Gymnasium 86, 1979, 178-196. Welwei 1992 = Welwei, K.-W., Athen. Vom neolithischen Siedlungsplatz zur archaischen Großpolis. Darmstadt 1992. Wenning 1978 = Wenning, R., Die Gallieranatheme Attalos' I. Eine Untersuchung zum Bestand und zur Nachwirkung pergamenischer Skulptur. (Pergam. Forsch. 4.). Berlin 1978. Werner 1987 = Werner, R., Alexander der Molosser in Italien. In: FS Wirth 1987, 335ff. Werner 1991 = Werner, R., Kleine Einführung ins Hieroglyphen-Luwische (unter Mitarbeit von Barbara Lüscher). (Orbis Biblicus et Orientalis. 106). Freiberg-Göttingen 1991. Werner 1993 = Werner, K., The Megaron During the Aegean and Anatolian Bronze Age: A Study of Occurrence, Shape, Architectural Adaptation, and Function. (Studies in Mediterranean Archaeology, 108). Jonsered 1993. Werner 1995 = Werner, V., Quantum bello optimus, tantum pace pessimus: Studien zum Mariusbild in der antiken Geschichtsschreibung. (Habelts Dissertationsdrucke: R. Alte Geschichte. H. 39.). Bonn 1995. Wernicke 1991 = Wernicke, I., Die Kelten in Italien. Die Einwanderung und die frühen Handelsbeziehungen zu den Etruskern. (Palingenesia. 33.). Stuttgart 1991. West 1974 = West, S., Joseph and Asenath: A Neglected Greek Romance. CQ 24, 1974, 70ff. West 1994 = West, S., Prometheus orientalized. MH 51, 1994, 129ff. Westenholz 1979 = Westenholz, A., The Old Akkadian Empire in Contemporary Opinion. Aus: Larsen 1979, 107ff. Westlake 1935 = Westlake, H.D., Thessaly in the IV Century BC. London 1935 Westlake 1949 = Westlake, H.D., The Aftermath of the Lamian War. CR 63, 1949, 87ff. Westlake 1986 = Westlake, H.D., Spartan intervention in Asia, 400-397 B.C. Historia 35, 1986, 405ff. Wharton 1997 = Wharton, D., Tacitus' Tiberius: the State of the Evidence for the Emperor's ipsissima verba in the Annals. AJPh 118, 1997, 119-125. Wheeler 1966 = Wheeler, M., Civilizations of the Indus Valley and beyond. (Library of the early civilisations.). London 1966. Wheeler 1968 = Wheeler, M., Flames over Persepolis. Neu York 1968. White 1993 = White, K. D., "The Base Mechanic Arts"? Some thoughts on the contribution of science (pure and applied) to the culture of the Hellenistic age. [Response: John Scarborough]. In: Green 1993, 211ff. Whitehead 1979 = Whitehead, D., Antalkidas, or, the case of the intrusive iota. LCM 4, 1979, 191-193. Whitehead 1982 = Whitehead, D., Sparta and the Thirty Tyrants. AncSoc 13-14, 1982-1983, 105ff. Whitehead 1990 = Whitehead, D., Aineias the Tactician. Oxford 1990. Wickert 1961 = Wickert, K., Der Peloponnesische Bund von seiner Entstehung bis zum Ende des Archidamischen Krieges. Diss. Erlangen-Nürnberg 1961. Wiedersich 1922 = Wiedersich, A., Prosopographie der Griechen beim Perserkönig. Diss. Breslau 1922 (ungedruckt, Ms. Preuss. Staatsbibl. Berlin). Wiegels 1993 = Wiegels, R., Rom und Germanien in augusteischer und frühtiberischer Zeit. In: Schlüter 1993, 231ff. Wiesehöfer 1996 = Wiesehöfer, J., Dekadenz, Krise oder überraschendes Ende? Überlegungen zum Zusammenbruch der Perserherrschaft. In: Altrichter/ Neuhaus 1996, 39ff. Wiesehöfer 1997 = Wiesehöfer, J., Der Zusammenbruch des Perserreiches der Achämeniden. In: Demandt 1997, 9-27. Wiesner 1963 = Wiesner, J., Die Thraker. Stuttgart 1963. Wijnen 1982 = Wijnen, M., The Early Neolithic I Settlement at Sesklo: An Early Farming Community in Thessaly, Greece. Leiden 1982. Wilamowitz 1912 = Wilamowitz-Moellendorf, U. v., Die griechische Literatur des Altertums. Aus: Die griechische und lateinische Literatur und Sprache. (Die Kultur der Gegenwart, ihre Entwicklung und ihre Ziele. Nr. 1.8.). 3. Aufl. Leipzig/ Berlin 1912, 3ff. Wilcken 1896 = Wilcken, U., s.v. Aristonikos. RE II, 1896, 962ff. Wilcken 1929 = Wilcken, U., Philipp II. von Makedonien und die panhellenische Idee. SBer Preuß. Akad. d. Wiss. Berlin, 1929, 291ff. Wilcken 1931 = Wilcken, U., Alexander der Große. 1931. Wilcken 1962 = Wilcken, U., Griechische Geschichte im Rahmen der Altertumsgeschichte. 9., neu durchges. Aufl. München 1962. Wilhelm 1982 = Wilhelm, G., Grundzüge der Geschichte und der Kultur der Hurriter. (Grundzüge.45). Darmstadt 1982. Wilkie/Savina 1997 = Wilkie, N.C. / Savina, M.E., The Earliest Farmers in Macedonia. Antiquity 71, 1997, 201-207. Will 1964 = Will, E., Ophellas, Ptolémée, Cassandre et la chronologie. REA 66, 1964, 320ff. Will 1979 = Will, E., Histoire Politique du Monde Hellénistique. (Annales de l'Est. No. 30). 2 vol. Nancy 1979-1982_. Will 1983 = Will, W., Athen und Alexander. Untersuchungen zur Geschichte der Stadt von 338 bis 332 v.Chr. (Münchener Beiträge zur Papyrusforschung und antiken Rechtsgeschichte. 77.). München 1983. Will 1983a = Will, W., Callidus emptor Olynthi. Klio 65, 1983, 51ff. Will 1986 = Will, W., Alexander der Große. Geschichte Makedoniens Bd. 2. (Urban-Tb. 370.). Stuttgart [usw.] 1986. Will 1987 = Will, W., Ein sogenannter Vatermörder. Nochmals zur Ermordung Philipps. In: FS Wirth 1987, 219ff. Will 1988 = Will, W. (Hg.), Alexander der Große. Eine Welteroberung und ihr Hintergrund. Bonn 1988. Will 1992 = Will, W., Julius Caesar. Eine Bilanz. Stuttgart 1992. Wille 1973 = Wille, G., Der Aufbau des Livianischen Geschichtswerks. Amsterdam 1973. Wille 1986 = Wille, F., Das gesamte Kriegswesen, Flavius Renatus Vegetius. Aarau 1986. Willetts 1959 = Willetts, R.F., The Servile Interregnum of Argos. Hermes 87, 1959, 495ff. Williams 1988 = Williams, R.S./ Williams, B.P., Cn. Pompeius Magnus and L. Afranius. Failure to secure the Eastern Settlement. CJ 83, 1988, 198ff. Willrich 1903 = Willrich, H., Caligula. Klio 3, 1903, 85ff. 288ff. 397ff. Wilson 1951 = Wilson, J.A., The Burden of Egypt. Chicago 1951. Wimmel 1960 = Wimmel, W., Kallimachos in Rom. (Hermes Einzelschriften. 16.). Wiesbaden 1960. Wimmel 1962 = Wimmel, W., Zur Form der horazischen Diatribensatire. Frankfurt 1962. Wimmel 1980 = Wimmel, W., Caesar und die Helvetier. RhM 123, 1980, 126-137; RhM 125, 1982, 59-66. Winkler 1933 = Winkler, H., Rom und Ägypten im 2. Jahrhundert v.Chr. Leipzig 1933. Winnicki 1985 = Winnicki, J. K., Die Ägypter und das Ptolemäerheer. Aegyptus 65, 1985, 41ff. Winnicki 1989 = Winnicki, J.K., Militäroperationen von Ptolemaios I. und Seleukos I. in Syrien in den Jahren 312-311 v.Chr., AncSoc 20, 1989, 55-92; 22, 1991, 147-227. Winnicki 1991 = Winnicki, J. K., Der zweite Syrische Krieg im Lichte des demotischen Karnak-Ostrakons und der griechischen Papyri des Zenon-Archivs. JJP 21, 1991, 87ff. Winterling 1991 = Winterling, A., Polisbegriff und Stasistheorie des Aeneas Tacticus. Historia 40, 1991, 193ff. Wirth 1964 = Wirth, G., Anmerkungen zur Arrianbiographie. In: Wirth 1985, 14ff. (= Historia 13, 1964, 209ff.). Wirth 1965 = Wirth, G., Zur großen Schlacht des Eumenes 322 (PSI 1284). In: Wirth 1985, 204ff. (= Klio 46, 1965, 283ff.). Wirth 1971 = Wirth, G., Dareios und Alexander. In: Wirth 1985, 92ff. (= Chiron 1, 1971, 133ff.). Wirth 1974 = Wirth, G., Arrian und Traian - Versuch einer Gegenwartsdeutung. In: Wirth 1985, 210ff. (= StudClas 16, 1974, 169ff.). Wirth 1978 = Wirth, G., Anmerkungen zur Schlacht bei Issos. In: Wirth 1985, 112ff. (= Studia in honorem Veselini Besevliev, Sofia 1978, 435ff.). Wirth 1981 = Wirth, G., Zwei Lager bei Gaugamela. Zur großen Konfrontation 331 v.Chr. QCSCM 3, 1981, 5ff. Wirth 1985 = Wirth, G., Studien zur Alexandergeschichte, Darmstadt 1985. Wirth 1985d = Wirth, G., Alexander zwischen Gaugamela und Persepolis. In: Wirth 1985, 76ff. (= Historia 20, 1971, 617ff.). Wirth 1985e = Wirth, G., Philipp II. Geschichte Makedoniens. Bd. 1. Stuttgart [usw.] 1985. Wirth 1989 = Wirth, G., Der Kampfverband des Proteas. Spekulationen zu den Begleitumständen der Laufbahn Alexanders. Amsterdam 1989. Wirth 1993 = Wirth, G., Diodor und das Ende des Hellenismus. Mutmaßungen zu einem fast unbekannten Historiker. (SAWW. 600.). Wien 1993. Wiseman 1956 = Wiseman, F.J., Roman Spain. London 1956. Wiseman 1988 = Wiseman, T.P., Killing Caligula. Pegasus 16, 1988, 1ff. Witschel 1995 = Witschel, Ch., Die Entwicklung der Gesellschaft von Timgad im 2. bis 4. Jahrhundert n. Chr.. Klio 77, 1995, 266-331. Witte 1900 = Witte, G., De Nicolai Damasceni fragmentorum romanorum fontibus. Diss. Berlin 1900. Wöhlcke 1998 = Der Trojanische Krieg. Erzählt von Manfred Wöhlcke. (dtv 12539.). München 1998. Woelk 1966 = Woelk, D., Agatharchides von Knidos, "Über das Rote Meer". Übersetzung und Kommentar. Diss. Freiburg i.Br. 1966. Wolf 1987 = Wolf, C., Kassandra. Erzählung. [Roman]. Mit elf Radierungen von Nuria Quevedo. Leipzig 1987. Wolfram 1990 = Wolfram, H., Die Goten. Von den Anfängen bis zur Mitte des 6. Jahrhunderts. Entwurf einer historischen Ethnographie. 3., neubearb. Aufl. München 1990. Wolski 1974 = Wolski, J., Arsace Ier, fondateur de l'état parthe. ActIr 3, 1974, 159-199. Wolski 1976 = Wolski, J., Iran und Rom. Versuch einer historischen Wertung der gegenseitigen Beziehungen. ANRW II 9.1, 1976, 195ff. Wolski 1976a = Wolski, J., Untersuchungen zur frühen parthischen Geschichte. Klio 58, 1976, 440-457. Wolski 1977 = Wolski, J., L'Iran dans la politique des Séleucides. Acta Antiqua 25, 1977, 149-155. Wolski 1982-83 = Wolski, J., Le couronnement de Tiridate par Vologèse I comme roi d'Arménie. Echec de Néron et de l'empire romain. CRDAC 12, 1982-1983, 167ff. Wolski 1982-84 = Wolski, J., Le titre de rois des rois dans l'idéologie monarchique des Arsacides. AAntHung 30, 1982-1984, 159ff. Wolski 1984 = Wolski, J., Les Séleucides et l'heritage d'Alexandre le Grand en Iran. In: Virgilio 1984, 9-20. Wolski 1993 = Wolski, J., L'Empire des Arsacides. (Acta Iranica. 32.). Lovanii 1993. Wolski 1996 = Wolski, J., Quelques remarques concernant la chronologie des débuts de l' état Parthe. IA 31, 1996, 167ff. Woodman 1977 = Woodman, A. J. Velleius Paterculus: The Tiberian Narrative, 2.94-131. Cambridge 1977. Wooliscroft 1988 = Wooliscroft, D.J., Sulla's motives. LCM 13, 1988, 35ff. Worthington 1984 = Worthington, I., IG II².370 and the date of the Athenian Alliance with Aetolia. ZPE 57, 1984, 142ff. Worthington 1986 = Worthington, I., The chronology of the Harpalus affair. SO 61, 1986, 63ff. Worthington 1986a = Worthington, I., IG II² 1631, 1632 and Harpalus' ships. ZPE 65, 1986, 222-224. Worthington 1994 = Worthington, I. (ed.), Ventures into Greek History. Oxford 1994. Wosniak 1989 = Wosniak, R., Stilicho. Rom vor dem Untergang. Roman. Berlin 1989. Wüst 1938 = Wüst, F.R., Philipp II. von Makedonien und Griechenland in den Jahren von 346 - 338. München 1938. Wylie 1990 = Wylie, G., The battle of the Arginusae: a reappraisal. CCC 11, 1990, 234ff. Wylie 1992 = Wylie, G., Agesilaus and the Battle of Sardis. Klio 74, 1992, 118ff. Y Yardley 2000 = Yardley, J.C. (trans.), Livy: The Dawn of the Roman Empire. Books 31-40. New York 2000. Yarshater 1971 = Yarshater, E., "Were the Sasanians Heirs to the Achaemenids?". In: La Persia nel Medioevo. Atti del convegno internazionale (Roma, 31 marzo - 5 aprile 1970). (Accaad. Naz. dei Lincei, Anno CCCLXVIII - 1971, Quad. No. 160.). Roma 1971, 517ff. Yavetz 1963 = Yavetz, Z., The failure of Catiline's conspiracy. Historia 12, 1963, 485ff. Young 1968 = Young, R.S., Gordion. A Guide to the Excavations and Museums. Ankara 1968. Young 1992 = Young, D., Origins of the Sacred: The Ecstasies of Love and War. New York 1992. Z Zacco 1999 = Zacco, R., Ich, Nofretete. Roman. Deutsch von C. Ott u. M. Mangini. [Le braccia del sole, dt.]. (dtv-Tb. 24187). München 1999. Zaehner 1961 = Zaehner R.C., The Dawn and Twilight of Zoroastrism. London 1961. Zahrnt 1971 = Zahrnt, M., Olynth und die Chalkidier. Untersuchungen zur Staatenbildung auf der Chalkidischen Halbinsel im 5. Und 4. Jhd. v.Chr. (Vestigia. 4.). München 1971. Zahrnt 1984 = Zahrnt, M., Die Entwicklung des makedonischen Reiches bis zu den Perserkriegen. Chiron 14, 1984, 325ff. Zahrnt 1993 = Zahrnt, M., Die Schlacht bei Himera und die sizilische Historiographie. Chiron 23, 1993, 353ff. Zancan 1934 = Zancan, P., Il monarcato ellenistico nei suoi elementi federativi. Padova 1934. Zanker 1968 = Zanker, P., Forum Augustum. Das Bildprogramm. Tübingen 1968. Zanker 1987 = Zanker, P., Augustus und die Macht der Bilder. München 1987. Zecchini 1982 = Zecchini, G., Asinio Pollione: Dal' attività politica alla riflessione storiografica. ANRW II,30,2, 1982, 1265ff. Zecchini 1988 = Zecchini, G., Lo pseudo-Alessandro del 221 d.C. Aevum 62, 1988, 106ff. Zetzel 1970 = Zetzel, J. E. G., New light on Gaius Ceasar's eastern campaign. GRBS 11, 1970, 259ff. Ziegler 1937 = Ziegler, K., s.v. Tragoedia. RE VI,2 A, 1937, Sp. ***. Ziegler 1964 = Ziegler, K.-H., Die Beziehungen zwischen Rom und dem Partherreich. Ein Beitrag zur Geschichte des Völkerrechts. Wiesbaden 1964. Ziegler 1966 = Ziegler, K., Das hellenistische Epos. Ein vergessenes Kapitel griechischer Dichtung. Leipzig 1966. Zinserling 1965 = Zinserling, G., Persönlichkeit und Politik Lysanders im Lichte der Kunst. WZJena 14, 1965, 35-43. Zuckerman 1994 = Zuckerman, C., Sur la date du traité militaire de Vegece et son destinaire Valentinien II. SCI 13, 1994, 67-74.