Yitiqatê Dersimi de

D U Z G I N (1)
(asparê astorê kimeti)

Wayýr u Sýtaê Dina u Darewo
Sultan u Qumandenê’be Pilê Jiar u Diarunê Dersimiyo
Duzgýn Roþtiya, Evdýl Musa Tariyo
Vervê Evdýl Musay de Eskerê Duzgýni Výndeno

Mýnzýr COMERD

Ma na nuste xode uncia hete de Yitiqate Dersimi serro výndenime. Wena ke ma nekotime ra mevzuate xo verende na qesa xo gereke vacime. Yitiqate Dersimi ke va çiyo ke yeno ra mordemi viri nawo. Sare Dersi,ni Elewiyeni ra raveri eve çýnay ke yitiqate xo ardo, no yitiqato ke vindi nekerdo resno na roca ma, tavi ke wena ki yitiqate dinede cawo de hewl dero ma nine perune ra Yitiqate Dersimi vanime. Eve nine teyna mýlete Dersimi yitiqate xo ano. Ni yitiqate Kurdu 'be Týrku de çine.

Na ki gereke vaciyo ke, sare Dersimi yitiqate xode teyna ca Yitiqate Dersimi nedano. Yine, Yitiqate Dersimi 'be Elewiyeni ra sanýte pe. Coku, yitiqate sare Dersimi ra ewro mordem þikino ke "Elewiycniya Dersimi" vaco. Tavi, ma ewro çýða ke yitiqate sare Dersimi tari ra vecime biarime tiji ver, Elewiyeni re, Qýzýlbaþeni re kifate mawo zaf hewl beno. Elewiyeni eve nine bena dewleti, ðezna xo bena jede, çiçek dana bena reng 'be reng.

Nýka cerenime mevzuate xo serr.

Wendoðe ma ke ane ra xo viri, ma jü nuste xode Kuresi serro tene výneti bime. Name na nusti "Yitiqate Dersimi de KURES"1 bi. Ma na nuste de va ke, je Kuresi Duzgýný ki Wayýre Kuresuno. Ama teyna Kures 'be Kuresu ra guret ra xo dest. Qale W eriya Kuresi, Xorte Kuresi, Verge Kuresi ard ra. Qale Kuresu 'be kýrametune dinera axwa girayiye 'be adýr kotene serro výnetime.
Ma nýka na nuste xode ki qale D u z g ý n i kenime hira. Tavi ma gereke naye vacim ke, ma çýða ke name na nusti "Yitiqate Dersimi de DUZGIN" no pa, uncia ki no peyniya nuste "Yitiqate Dersimi de KURES"iya. Mara heni aseno ke wendoði ni cene ra çýmune xo ver.

Kar u bare na nusti de ma uncia gýraniye de bere folklori. Bere folkloriyo ke ma doare, ama
venerde yitka kenime eskera býnede çýme xo nenusiyo. Zobina ki ma koti ra ke gureto, kami ra ke gureto kerdo beli.

A-DUZGIN
Duzgýn ke va Dersim yeno ra ma viri, Yitiqate Dersimi yeno ra ma viri. Cawo ke Duzgýn Yitiqate Dersimi de ceno lewe Xýzýr u Kuresi dero.

Name Duzgýni gege name Xýzýr u Kuresi ra raveri sono. Duzgýn, hete ra je Xýzýri asparo, mordeme sata tengewo, dersedaro, iqrardaro, coku zaf rey name Di 'be name Xýzýri ra kuyne teworte; hete ra ki beno Xorte Kuresi, nafa ki name Di 'be Kurcsi ra kuyno teworte. Yane caye Duzgýni yitiqate sare Dersimi de corawo. Ama zaf çi koto teworte, zaf çi ki wena tari de výnetayiyo.

Duzgýn kamo? Kemcre Duzgýni çýko`? Çýra çhar kuncýke Dersim ra sare Dersimi dino are yeno nacay serr? Duzgýn çýra topu erzeno? Heliye Sultan Duzgýni çýko? Eskere Duzgýni çýko? Kami de dano pero? Astoro Kimet seneno? Pesküfü çýra male Duzgýniyo`I Duzgýn çýra pile jiar u dianýno?

Tavi heto bin de qale Duzgýni ke bi ra, gereke qale Evdýl Musay 'be Eskere Evdýl Musayi ki ra bo. Ni jüvini ra nevýsýne. Evdýl Musa kamo? Eskere Evdýl Musay çýko?

Je nine wena zaf persi este. Ma, çýða ke pe na persu þikiyayme, na mesela ki hunde yene ra roþti ver.

Nýka, çýða ke ma dest ra ame serre na mevzuati radime.

I-DUZGINI KI WAYIRO
Yitiqate Dersimi ke va verende Wayýri
yene ra mordemi viri. Sare Dersimi çým de qe tawa be Wayýr niyo. Ma 've xo gosi khal u kokumune Dersimi ra na çeküye zaf hesne: "Na dina be Wayýr niya! Wayýre dc xo gereke býbo, Wâyýre dc xo esto!"

Zafine çým de Wayýre de na dina Xýzýro. Hasar u haydare dinawo. Çerx u pewraze dina Yi dest dero. Çever Yide beno ra, çever Yide dino ca. Pelge, darede beyizna Di nelewina. Folklore Dersimi de "Çüçüke ke çüçüka xo erzena þiya de dare!" Yitiqate Dersimi de ki na dina xo erzena þiya Xýzýri. Wayýr Uyo, sýtar Uyo.

Naye ki vacime ke, qarakter u xususete Xýzýri 'be Duzgýni ra zaf þiyo ra jüvini. Coku Duzgýný ki zafe teni Wayýr u sýtare diana u dare venene.

Teyna dina ne, çe ki yitiqate sare Dersimi de be Wayýr niyo. Wayýre Çei ki esto. Her Wayýre Çei zobinawo. Çerx u pewraze çei ki Wayýre Çei dest dero. Sare çei sevekneno rýzq u nasive çei dano, mýlaketune xýravunu çe ra fýno düri.

Yitiqate Dersimi de Wayýre Mali ki esto. Jü esto ke mali sevekneno. No xero. Cýra "Sarýk Þüan" vane. Jü ki esto ke cýre zulým keno. Ni ra ki "Memýk Gavan" vane.

Wayýre Jiar u Diaru ki este. Ni ki kerdare mýradune. Dýsmene mýlaketune xýravunune. Sevekdare sare Dersimiye. Mekane jiargeye.

Verende kamci aþire ke vere kamci jiare de biye Wayýre a jiare xo serro mardene. Yane qale "Wayýre Aþiru" ki bi. Tavi Kuresu naye qevul nekene. Vane, zobiya qevila Kuresu ra Wayýre Qevilu çino, Wayýre Qevilune Xamu nebeno.

No mevzuato de zaf hirawo. Ni serro zobina eve nusteye xora ke Wayýre Jiar u Diaru guret ra xo dest serro výndenime. Na fikir de qýlatiye "Wayýre Qavilu" esto. Na sata "°~ teyna naye vanime.

Kuresu qavilewa de jiargewa. Duzgýný ki je Kuresi Wayýre de Kuresuno. Nam u nisane Duzgýný ki je ye Xýzýri zafe. "Duzgýn" vane, "Sultan Duzgýn" vane, "Býmbarek" vane, "Duzgýne Kemeri" vane, "Duzgýn Bava" vane, "Sultan Duzgýne Kemeri" vane, "Aspare Astore Kimeti" vane, "Asparo Yaxýz" vane, "Wayýr" vane, vane ke vane...

Duzgýn, Wayýro de Asparo. Aspare Kimetiyo. Sare Dersimi ke venga Heqi dano, Duzgýni ra keno zar u jibiye, yaice Duzgýni de peceno ke, Wo Sultan, dizgýne Kimete xo qonaðe dine serr býsýkno bero.

Duzgýn, Wayýro de sýpelawo, yane piþtige xo sýpewo. Duzgýn roþtiya. Kemer de roþti dano. Kami ke zerre u can ra yaxe Dide pegureto, wo, tari de nemendo.

Duzgin, mordeme sata tengewo, mordeme gavane çetýniyo, dýsmene hal u qotýkiyo. Duzgýn poþtiya. Kami ke poþtiya xo sana Duzgýni, qe kesi pe di neþikiyo, wo býne xoro nedo.

Duzgýn kerdare mýraduno. Kami ke zerre u can ra yitiqate xo 've Di ardo, Yi ki mýrad kesi çýný de neverdo.
Duzgýn neheqiye verde, zulými verde, zalimi verde, xýraviye verde výndeno.

Yitiqate Dersimi de cawo ke tesire Duzgýni de niyo, çino. Coku no tesire Duzgýni sewle xo dano ra yivadeti serro ki.

Bavay ke venga H e q i dane kýlame de erzene Xýzýri serr, Kuresi serr, Asparu serr, ,Iiar u Diaru serr; tavi ke erzene Duzgýni serrý ki, venga na Wayýre xo ki dane. Nýka ninera taye misalu býderime.

Bava Rýza2 nia vano:

Bere vero cerime,
hawar þero Kcmere Duzgýni
Caye to rýndo, berzo
Aspare 3 rameno yelger u lerzo
Býra vero cere tenge vera
Dest ra gavane çetýni ver erzo
Hey dýlo, hey dýlo
Wayýro Wayýro
Wayýro Wayýro!"

Davut Sulari ki Kuresýco. Yi, teyna Týrkki beyiti nevate, zone made ki zaf kýlame heqiye vate. Nayinera jüye ma Ape Ismaili 4 ra deare. Name, ma "Da Da Duzgýn" na pa.

Ni vano Davut Sulari:

"Mý meverde bavoke sari
Cereno to vero Davut Sulari
Tý ke Wayýre mýna Duzgýn
Himmet Heq ke reye be nari

De Duzgýn, de Duzgýn
Da da Duzgýn!"

Davut Sulari beyita xo "Xo Vira M e k e"5 de nia vano:

"Duzgýn Duzgýn Duzgýn xo vira meke
Hasa çina made dubara deke
Dal u budaðe6 mý Tiya, adýre mý weke
Sata tenge de bawo xo vira meke!"7

Bava Usený 8 (=Seyd Usen)ki Wayýre xora ni vano:

"Tý se vana ez se býkeri
Derde xo tora derman keri

Dersedare khalýke mý, Sultan Duzgýne Kemeri!"9
Bava Hesene Kolut 10 ke venga Heqi dano nia vano:
"Ye sari ke aðaye xo este, ye sari ke bege xo este,
ye mý aðaye mý Sultan Duzgýno!"11

Na misalu de ki aseno ke Duzgýn Wayýro de serbesto. Kar u bare Wayýreni eve xo desti ano hurendi. Kesi dest ra nefetelino, emre kesi nekeno raþt. Je Xýzýri, je Kuresi Duzgýný ki çýme sare Dersimi de xosero jü Wayýro.

Ma venenime ke Bavayi ki kýlama heqiye ke vane Duzgýni ra "Wayýr" vane. Nýka ki na qesa Wayýri serva Duzgýni çý ifade kena tene aye bicerime xo dest. Yane Duzgýn sene Wayýro, qarakter u xususeto ke Wo xode dano are çýko yine nas kerime.

2-DUZGIN "SULTAN"E DERSIMIYO

Çýða ke ma cor va Duzgýn Wayýre de Kuresuno, tavi ke D u z g ý n teyna no niyo. Dersim de kam beno býbo, qe xas bo qe xam bo, yane eve qesa bine qe Kuresýc bo qe Kýrmanc bo tenga xode wesa xode xo erzeno þiya Duzguni.

Yitiqate Dersimi de Duzgýn hete ra ki Wayýre Kuresuno. Xora kes naye serro were nenano, yitiraz nekeno. Ama ne hete Duzgýni je Kuresi raveri nevecino. Kuresi de no zaf beliyo. Ama Duzgýni de ze tene þiye de maneno.

Na hete Duzgýni þiya çýnay de maneno, tene ki ni serro výnderime.

Duzgýn mordeme sata tengewo, tengiye de eve Kimete xo reseno mordemi coku. Pile jiar u dianýno. Tavi jiar u diaru pey de ki teyna Kuresu çine. Eskere Duzgýni esto. Wo, qomýtane na Eskeriyo. Eskere Duzgýni mýlaketune xýravýnu de dano pero, fýrsend yine nedano. Jü ki no Esker, ewliyawune Dersimi ra, eve qesa bine Asparune Jiar u Diaru ra diyo are. Duzgýn evc na fonksiyonu zaf raveri ycno. Teyna Kuresu ne, xam u xas sare Dersimi pero ceno tesire xo. Dersimýcu bilasevet Yira "Sultan" nevato. Na nuste. de qalc Kuresu zaf senýk ke beno ra, seveve xo na qaraktere Duzgýni rawo.

Hasar u haydare Dersimi Duzgýno; Dersimi serro gurreno, Dersimi serro perru saneno. Duzgýn "Sultan"e Dersimiyo, coku sare Dersimi Yira mýradu wazeno, Yira dilegu keno.

Teyna Kuresýci ne, xamý ki eke venga Heqi dane cerene Duzgýni vero, xo erzene þiya Duzgýni. Çýme xo behedur raa Astore Kimeti ra perreno. Dermane derdu Duzgýni dero. Qelve mordemi ke pak bi, tengiye de Duzgýni re xam u xas jüyo, düri 've nejdi Yire çiye niyo.

Duzgýn, je Xýzýri mordeme sata tengewo. Kamci Dersýmýci ke tenga xode "Ya Heq!", "Ya Duzgýn!" vato, Duzgýný ki eve Astore Kimeti reþto dine, mýrad yine çým de neverdo. Xýrave de, xafýle de, çetýne de Duzgýn dest erzeno ver. Wc, eve na xususete xo ki uncia je Xýzýri yeno ra meydan.

Nýka, zobiya Kuresu ra sare Dersimi ke venga Heqi dano çutýr cereno Duzgýni vero, tenga xode çutýr hawar keno ra Duzgýni, vatenu ke qesey keno ninede qale Duzgýni çutýr vereno, eve misalu býnusnime.

Misalo veren:

Piye Býra Dergi ki Dersýmýco de xamo, yane Kýrmanco. Ahnanya de nisto ro xore venga Heqi do. Kýlama heqiye de ca 'be ca taye çeküyu ki erzeno Duzgýni serr. Caye de nia vano:

"Emso tariyo, sano
Dersa mýna feqiri vano xore býwano
De be, de be, de be
Qýrvane to yi lýngano
Vano, miane mýne feqiri deceno
Tý reca býke
Demýane to Kemcre Sultan Duzgýni ra bero
Vace Sultan Duzgýn bero
xo destte derman u yilac biveno Ma 'be toxtor u hekim meverdo!"12

Misalo dýyen:

Alaverdi, jü variyante lawuka "Sýle Feqiri" vano. Naye de taye çekü ki nia verene:

"De urze Sýlo rozýka serde
Dewre hire seri biyo tamam,
kafýri tekrar ez kerdu darde
Mý va ez be heyrane to bi,
sar tora mýradu wazeno
Duzgýno ke Kemer de!" 13

Misalo hireyen:

Vane Dersim de des u dý ucaðe Elewiyu este. Ninera qe jü hunde Kuresu þiya xo sare Dersimi serro çina. Zaferi xýzmete bene sare dorme Dersimi re. Ca 'be ea, çe 'be çe ninera taye ki tesire Kuresu de zaf mende.

Bamasure 'I'aseniyc. Muxýndiyc ra ame. Khalike Bamasuru kc Muxýndiyc ra veciyo, þiyo Jelc dc, kami ki vano 'Largovit dc dari býrrne. Hurcndiya gawu dc ni dari eve moru de wontene. Vato, výnde mori daný bonce, qefeliyay koti ke výneti uca zengen danime pýro bone xo výrazenime. Mori yene Taseniye de cawo ke ewro wena paga xo výnetiya, cýra "Bone 'I'ascniyc" vane naca výndene. Bamasurý ki naca mekan cene.

Mordem þikino ke na vatene de uncia tesire Duzgýni xo çým ra kero. Pýrdo Sur pýre dar u býrriyo. Çýra sone Jelc, ya ki Zargovit. ,Iclc 'be largoviti ra mckane Duzgýniye. Na vatene ki þiya "Sultan"e Dersimi de manena.

Misalo çharcn:

Sey Qaji herkes nas keno. Þairc Dersimi biyo. Qýrdým ra Apo Mýstefa 95 seri dero la. Nayera phonc seri raveri ýnara va ke "Scy Qaji, sewe kuyno ra xore hcwne veneno. Na hewn de, kokýmo de hcrdisc sýpc kode nun (geným) kcno yi gulc dc. Nayera te~ýiya kýlamu ano were, vano fetelino. Gezna xo ncqedina."

Na ðezna Scy Qaji ra Zýlfi taye lawýki deare. Ninera jüye de Sey Qaji nia vano:

"Welat welat, welate ceri
qanun rýndo, qanune cori
ezcý þeri ifade xo býdi
xore rew beri
Nayine kaxýta xo da Omcr Osmani
mý da Duzgýne Kemcri!"I5

Sey Qaji `be xo Scy Sabunýco. Naca de ki tesire Duzgýni uncia xcý saneno çýmu ver.

Eve qesa kýlme, Yitiqate Dcrsimi de tesire Duzgýni teyna Kuresu re Wayýreni kerdene neqedino. Duwau de recau de, mýradu de dilegu de, zawtu de zýmu da name Duzgýni feke sare Dersimi ra negýneno waro. Çýme perune Yi Sultani dero.

3-ASTORL DUZGINI; ASTORO KIMETO

Yitiqate Dcrsimi de Xýzýr dýlxe kokýme de herdise sýpi de yeno ra meydan. Sýpelawo. Yane kýnc u kole xo sisýke. Astore de Xýzýri esto. Cýra "Astoro Qýr" vane. Wo ki sýpewo.

Kures eve dý meleku yeno ra meydan. Ni, Weriya Kuresi 'be Masume Kuresi raye. Zobina ki Verge Kuresi este. Ni pero sýpeye. Teyna, Vcrgune Kurcsi výle de qeytano de sur esto.

Duzgýný ki dýlxo de sýpe dero. Sýpelawo. Jü ki Aspar yeno ra meydan. Name Astore Durgýni "Astoro Kimet"o.

Bava Hesen ke venga Hcqi dano, qale Astore Kimcti nia ano ra:

"Ez tekýtane þiyane ke Astoro Qýro
Astore to asparo
Qýr ye Hczrcti Xýzýriyo
Astore to Astoro Kimcto, lýnge barýno
Vace Duzgýn Bava persena, asparo, geným goniyo
Jene aStore xuye Kimeti kero kipo!"16

Bava Hescn, nacaye kýlame de sono sere meravi. Dorme meravi de Aspare veneno. Vcrcndc fek ra "Astoro Qýro" pereno. Peyco desýne hasare qusýre xo beno. N a qusýre xo herbi kýlame de keno raþt. Du-ý.gýni ra vano "Qýr, ye Xýzýriyo, ye To Astoro Kimcto."

'I'avi kc fcrqe Qýri 'bc Kimcti ra csto. Qýr, sýpi serro; Kimct, suri scro saybeno (suro de tariyo, ýnavene þia u suri dero) coku.17

Naca de ki uncia Yitiqate Dersimi de renge ke jiargeye vecine ro raa ma serr. Ni, sur u siso. Duzgýn sýpelawo, Astore xo Kimeto.

Bava Rýza ki kýlama heqiye de nia qale Kimcti ano ra:

"Aspare 'Taye Kimcti asparo
Duzgýn rameno, mordemi neverdano
Bero coýnerdeni, wo nazliyo
Xatýre xo mýn u sýmara nemano
De be, de be, be hawar Wayýro
De be hawar hawar Wayýro!"

Mordem gereke naye ki vaco ke, qarakterc Xýzýri 'be Duzgýni ra zaf sono ra jüvini. Coku, taye bavay gege astoru ferqýnde nebene vurnene. Taye ki ferqe rengu necene çýmune xo ver, namu kene zaf evc naye kýlama hcqiye hete edeviycti ra kene dewlcti. Xora her bavaye Dersimucu ju þair niyo?

Davut Sulari beyita xo "Nazlýye Mý Rew Bc" deki Kimeti serro nia vano:

"Bavae mý, Duzgýn Bava niþto Kimcti
Helbet mýde este sýmara himeti
No ocaxkora dina dina derd u mýneti
Derde na qulire demýan vana nevana!"ý8

4-ESKERE DUZGINI
Yitiqate Dersimi de taye xususete kc
qaraktere Duzgrni ane meydan, Xrzýr u Kuresi ra ca 'be ca zaf zobinaye. Ma, nustune xuye binu de gege zaf kýlm bo ki qale tayine bime. Na xususu ra jü ki Eskere Duzgýniyo. Ne ye XEZýri eskere xo esto, ne ki ye Kuresi esto. Tavi no hal caye Duzgýni Yitiqate Dersimi de keno hewl, keno mühim. Xora ca'be ca ki no heni ro.

Çýko no Eskere Duzgýni? Kami ra fiþto de? Verva kami fiþto de? Mordem gereke ciabe ni persu brdero ke no mevzuat zelal bo.

En verede naye vacime ke, Yitiqate Dersimi hetera ki tene dualisto. No ki xer u xýraviye serro erziyo. Ni, her dayim rýka jüvini dere.

Yitiqate Dersimi de heto jü de mýlakete xeri este, heto jü deki mýlakete xýravýni este. Mýlakete xýravýni sare Dersimi re zulým kene, neweþiye ane, kisene, yane çý xýraviye ke dest ra ame cýre kene.

Mýlakete xeri xýravýnu verde výndene, tey dane pero, nane ra dýma. Sare Dersimi ninera sevknene. Duzgrni, Eskcre xo n~ mýlaketune xeru ra fiþto de.

Bava Dewres 19 vano "Duzgýni Eskere xo Asparane jiar u diaru ra fiþto de."

Na çeküya Bava D e w r e s i de qale mevzuate de bini beno. Yitiqate Dersimi de Wayýre Jiar u Diaru ki Aspare. Ma na rnevzuati Wayýre Jiar u Diaru ke nusa uca kenime hira.

Heto binde ki mordem ke qale Eskere Duzgrni bi, gereke qale Cenet u Cenemi ki biyaro ra. Çýra ke vane, ciabe xo eve qesa kýlme nia ro.

Yitiqate Dersimi de Cenet u Ceneme çino. Xýzrr, hesav~ xo na dina de veneno. Mordem ke merd, roye xo dewro de newe de kuyno bedene de bini. Ama no qeyde herkesi re nevereno.

Jüyo jiarge ke merd, roye xo dewro de newe de bedeno de bin nekýýyno. Mordeme nianeni kuyne worte Eskere Duzgýni. ~ ESkere Duzgýni ewliyaune Dersimi ra fýþto da.

Çutýr ke Duzgrn asparo, Eskere" Di ki je xo p~ro aspare. Jü 'be jü her Eskere Dira "Aspar" vane. Ceme heqiye de Bavay, gege kýlame teyna erzene Asparu serr. Eve na usýl kýlame heqiye ki jüv.inira býrrine ra. Vane, Bavay na kýlame de eþt Asparu serr, nayede eþt Wayýri serr, nayede ki eþt Jiar u Diaru serr.

Herç ke yivadet u vatenu de mevzua Eskere Duzgýni vereno qale "Tabuý Eskeri" bene. Tavi ke Duzgýn, Xor vere na Tabure Eskeriyo. Yar Qomýtane binu Duzgrno.

Hem mekane Duzgrni, hemý ki mekat Eskere Duzgýni Dersim de Kemeý Duzgýni dero.

Bavay ke venga Heqi dane qale Esker Duzgrni ki kýlama heqiye de ane ra. Nýl ninera tene misalu býderime.

Bava Hesene Kolu, berzine newese de niþt ro cýre venga Heqi da, Vvayýre xora keý zar u jibiye. Caye de kýlama heqiye de qal "Taburc" ki ano ra nia vano:

"Kemere to nndo xor 'be xori
Tabura xo dizmiþ kcrda
Dizgine astore xuye Kimeti keno çipo
Vano çerx u pewraz vecino merave serri!"

Davut Sulari ki beyita xo "Da Duzgýn" de "Tabure" dekerneno.

"Be, sewe nawa þikiye
Vereniya Taburi veciye
Ez qrrvane Xorte Veri
Yimdate mýde bero
Qýlauze khalýke mý Sa Heyderi
De Duzgýn, de Duzgýn
Da da Duzgýn!"

Bava Rrza ki kýlame de qale "Asparu yane Eskere Duzgýni beno.

"Ez qýrvane na haway
Khalýke mý veng dene
Kemere Duzgýni ra amene Asparu ne býray!"

A p o Ismail jüyo de xamo, ama cem cematu de niþto ro vaþto ra. Yitiqaý Dersimi rýnd zano. Kýlama heqiye de Bavau naye ki hesiyo pe:

"Kemere Duzgýni pers kena xoro Esker crra vecino qor 'be qoro!"

5-KEMERL' DUZGINI PILE JIAR U DIARUNO
Kemere Duzgrni pile jiar u diaruý vane. Bare na çeküye zaf hewlo. Pil biyeý kare herkesi niya.

Vacime Dersýmýci kam ke zerre çei raveriyo cýra "Pile Çei" vane, kam ke zerre dewe de raveriyo cýra "Pile Dewe" vane, kam ke zerre aþire de raver bi cýra "Pile Aþire" vatene.

Jiar u diari ki na qeyde ra nasive xo cene. Kemere Duzgýni worte jiar u diaru de raveriyo, coku cýra "Pile jiar u diaru" vacino. Tavi ~mordem gereke naye ki vaco ke, jiar u diare ma ki hunde senýkek niye. Sey Qaji, jü lawuka xode qale "365 ewliyawu"ne Dersimi beno.

Ma wazenime naye vacime ke, qe kesi neamo jiar u diare Dersimi nemarde. Eceba, D~.rsim de dewa ke tey jiare çina esta? Kowo ke serro jiare çina esto? Çand gole Dersimi, çand heniye Dersimi jiarge niye?

Ma teyna dorme dewa Mentere 'be nejdiye na dewe de des tenu ra zaf jiari kerdi ra xo çým ra: Jiara Dare, Gýran Goli, Aci Gol, Jiara Qewaxe, Seyd Eylas, Hewse Bava Eylasi, Hewse Kela Kýndýri, Hewse Dere Qurdeli, Hewse Kurna Výradiye, Hewse Berx Bavay, Heniye Kemeri, Jiara Qaynatan.

Jü mordem teyna neþikino Jiar u Diarune Dersimi penýne, eve hekatune Dine xo çým ra kero. No eve gurayise kollektifý, eve seru waxte mordemi ceno. Sey Qaji ki ferqýnde beno, coku eve rocune jü sere ano hesav ke yane jiar u diarune Dersimi mordem neþikino býmaro.

Kýlama de Sey Qaji eve name "Welat Welat"i nas bena. Variyante naye ki este. Ninera jü variyantý ki Zýfi doare. Sey Qaji, nayede ca 'be ca ki taye çeküyu erzeno jiar u diaru serr. Name Hewse Dewe, Khal F erat, Heniye Celal Abasi, Jiara Aliye Kistimi, Ewliya Tosniye (Bone Taseniye) dekerneno qesa ke ano Kemere Duzgýni nia vano:

"...
þiyo Kemere Duzgýni
pile jiarano!"20

Variyate de "Welat Welat"ý ki H. 'rornecengi doare. Naye, Bava Kudýz cýre vano. Na variyant de ki Jele, Gola Buyere, Sultan Bava, Qoçe Sori, Ewliya Kistimi, Ewliya Buki, Zengule, Sayiye, Bone Taseniye, Xýzýre Tuzuke, Xýzýre Pe Pýrde Suri, Lýnga Duldýle, Ewliya Ware Miri, Ewliya Bone Gole, Xýzýre Koye Seri, Çýme Bone Sulvýse Tariye, Hewse Ceri, Bone Khal Ferati, ' Hewsi' Dewe, Diware (Dese) Muxýndiye mareno, worte ninede Duzgýni ra ki vano
:
"Kemere Duzgýni,
Wayýre, sýtare dina u daro!"21

Sey Qaji, kýlama de xuya bina ke eve name "De Be"y nas bena nayede ki qale jiar u diaru keno. Naca ki qale Hewse Dewe, Khal Ferat, Ewliyaye (Bone) Taseniye, Gola Buyere, Sultan Bava, Qoçe Sori, Xýzýre Tuzýke, Ewliyaye Ware Miri, Ewliyaye Bone Gole, Ewliya Kistimi, Zengule, Baðýre, Diware (Dese) Muxýndiye `be Kemere Duzgýni ki beno. Worte ninede Duzgýn ra nia vano:

"Kemere Duzgýni
Pile pilano!"22

Worte nia hunde jiar u diaru de Kemere Duzgýni raveri dero, yane pile dinu no. Eke heni ro fonksiyone Kemere Duzgýni perune ra gýrano, perune ra hewlo. Çýko no? Tene ni serro výnderime.

Seveve xuyo verende, naca mekane Duzgýniyo. Yitiqate Dersimi de caye Duzgýný ki tavi ke je Xýzýr u Kuresi hete veri dero. Coku Kemere Duzgýni jiar u dianýne binu ra raveri dero.

Bava Sayder,23 harde Dersimi ra düri caye de venga Heqi do. Kýlama heqiye de Mekane Duzgýni nia dekerneno:

"Mekane To Dersiman de
Seye to ewro veng dano welatan de
De be mare comerdeni
Yimdat 'be made na rocan de
De be, de be, de be, de be, de be, de be!"

Seveve xuyo de bini ki, naca mekane Eskere Duzgýniyo ki. Eskere Duzgýni pero asparo. Yane eve qesa bine, naca Mekane Asparuno.

Eskere Duzgýni poþtiya Dersimiyo. Verve Eskere Evdýl Musay de Eskere Duzgýni výndeno. Yinede dano pero, Dersim ra veceno tefer.

Duzgýn, mordeme sata tengewo. Sare Dersimi tenga xode "Ya Duzgýn!", " Y a Heq!" vato çýme xo Kemere Duzgýni ra þiyo. Zane ke Astoro Kimet naca ra beno raþt, Aspari naca ra bene raþt. Xevera xere naca ra vecina.

Piye Býra Dergi ke venga Heqi dano nia vano:
"De be, de be qýrvane to yi lýngano
Kami ke zerre u can ra venga to do
to mýrad yi çým de neverdo
Reca býkere Kcmere Sultan Duzgýni
ra mare nýka xevera xero be ro
Qonaðe mara ra mevero
Ez 've qýrvane yi lýngano!"24

Bava Usený ki Kemere Duzgýni ra vano:

"Khalýki vatene na perda da
Kemere Sultan Duzgýni ra
cýre xebera zelale ardane"25

Sey Qaji ki nia vano:

"...
Tesela mý kewte, mý dest eþto
Kemcre Sultan Duzgýni!"26

Ma cor va, sevevo jü ki naca Mekane Eskeriyo. Eskere Duzgýni ki Asparune Jiar u Diaru ra, ewliyawune Dersimi ra resno pe. Yane, eve qesa bine, Kemere Duzgýni teyna Mekane Duzgýni niyo, heto jü ra ki mekane çanda u çand Wayýre Jiar u Diaruno, cwliyawuno, mekane mýlaketune xeruno.

Sevevo de bini ki, çýða ke yitka Mekane Duzgýniyo, Mekane Asparuno heto binde ki Xýzýro Khal, Astoro Qýr, Wcriya Kuresi 'be Xorte Kuresi ki na mekan de zaf biyc eskera. Naca kýrameti veciye. Naca topi erziye.

Kemere Duzgýni coku pilc jiar u diaruno. Mýslýmanu çým de Kâbe, ya ki ewro Elewiyu çým de Haci Bektaþ ke çýko Dersimýcu çým de ki Kcmere Duzgýni heni bi, ewro wena ki heni ro.

Dersimýcu, çý beno býbo qeqe ne emre xode reye waþtene ke þere Duzgýni serr. Eve na axe vesene. Kesi Haci Bektaþ nezanýtene. Haci Bektaþ þiyene peyco musay. Na raþtiya Heqiya.

Devamý var…
::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::::
Kaynak : P i R Dergisi Sayý 6 Ýstanbul Ekim 1996

---