EKOLOJISTLER BARAJLARIN YIKIMINI ELESTIRDIKLERINDE
SUBILIMI ( Hydrologie)Bir barajin yikimi sularin akisi icin her zaman yararli degildir. Bu baliklarin daha rahat dolasimini saglar, fakat ayni zamanda kirlilige sebep olabilir veya istilaci diger cins baliklarin gelmesinede ortam yaratabilir.
SCIENCE NEWS (alinti) Philadilphie23 subat 2004 te binlerce insan Virgininia eyaletinde Rappanhoneak irmagi boyunca hic alisilmadik bir gosteriye hazir bulunmak icin toplanmislardi. Bu bir baraj yikimiydi. Daha onceden belirlendigi gibi 300 kiloluk bir patlayici 40 metre boyunda bir cukur açti. Hemen ardindan sular eski Embrey barajindan akmaya basladi. Burada ayni yerde yuzelli yil oncesinde birinci barajin insasindan beri boyle birsey gorulmemisti. Bu patlama sayesinde Chesapeake Bay nehriyle Atlantikten gelen ringa baligi ve lezzetli tirsi baligi barajin yuzyetmis km yukarilarinda gezinebilecekler. Ayrica burasi kendilerine yeni bir yumurtlama sahasi olusturabilecekleri bir yer de olabilecek. Virginia eyaletinin avlanma ve balik avlama bolumunden Alan Weawer sevinçle soyle der: "Nihayet on sene boyunca orade çalistiktan sonra bunu gormek harika birsey."
Baraj 6.7 metrelik boyuyla artik sadece bolgenin su ihtiyacini karsilamadigi gibi, birde bakimi çok pahaliya mal oluyor ustelikte baliklarin goçunu engelliyordu.
150.000 M3'LUK KIRLI BIR SU BIRIKINTISISon otuz yilda Embray baraji tarzinda yapilmis fakat ondan daha kuçuk boyutlarda 500 den fazla barajin yikimi yapildi. Yuksek bakim ucretleri ve guvenlik sorunlarinin otesinde çevre korunmasi, yikimlar için gidgide daha çok one surulen bir neden olarak gosteriliyor. Sonuç olarak bilim adamlari baraj yapiminin irmaklar uzerinde çok kotu etkileri oldugunun tekrar farkina vardilar. Ve hatta bir çogu sezgisel olarak baraj yikimlarinin su akisinin eski eko sistemini tekrar yerlestirebilecegini bile iddia ediyorlar.
Bununla birlikte yeni bir çalisma, olayin dahada patlamasina sebep oldu. Baraj yikimlarinin sadece olumlu sonuçlari yoktur. "Bu kesinlikle basit bir deklem degildir." tespitinde bulunur Wisconsin Universitesinden irmaklar uzerinde uzman ekolojist Emily Stanley. Bir barajin tamamen yok olusunun ilk sonucu olarak sularin ve baraj arkasinda birikmis golet tortusununda serbest kalisidir. Fakat eger bu baraj goleti tortularinin dagilip yayilmasi kiyilarini guçlendirerek irmagin topografini iyilestirsede zamaninda barajin gerisinde birikmis zararli bir takim maddeleride çevreye birakir.
Bilimadamlarinin ve idarecilerin bilinçlenmesi 1973 te, Hudson uzerindeki Ford Edwards barajinin yikiminin yarattigi ekolojik felaket sirasinda oldu. Tonlarca PCB (ozellikle plastiklerde kullanilan çevreye zararli bir madde) barajin onune bosaltilir ve New York eyaleti irmak uzerinde balik avini yasaklamak zorunda kalir. 150.000 m3'luk pis baraj tortusu temizlenir ve 1983 'te Amerikan çevreyi koruma ajansi irmagin buyuk bir bolumunu Superfund listesine alir (Superfund: kirlilige karsi amerikan mucadele programi).
Bu olayin ardindan Blackston, Massachusetts eyaletindeki kuçuk barajlardan birçogunun yikim projesi 90'li yillarin basinda iptal edilir. Sonuç olarak testler baraj goleti tortusunda agir metallerin varligini ortaya çikarir. "Barajda toplanmis bu kirli maddeler yikim aninda karsimiza çikacak kara noktalardan biridir." der Philadelphia Dogal Bilimler Akedemisinden David Hard.
Fakat bazi bilim adamlari yikimlardan sonra suyun durumunu incelerken digerleri baliklarin durumu incelerler. "Aslinda buda bu olayda birçok insanin temel kaygisidir." diye bir yorum yapar Emily Stanley. Uzun zamandan beri barajlarin baliklar uzerinde kotu etkileri oldugundan supheleniliyor. 1880 yilinda Maine nehri sularinda yillik somon avi asagi yukari 10.000 kadardi. Fakat, Portland da Guney Maine Universitesi océonograflarindan Lewis Incze'nin incelemelerine gore 2003 yilinda bu sulara sadece 800 somonun geldigi gorulur. Kuskusuz bunun tek sorumlusu barajlar degildir; somonlarin yok olusu, endustri nin yol actigi kirlilik, açik denizde balik uretiminin baslamasi ve iklim degisiklikleri ile de kendini gosterir.
Fakat, 30'lu yillardan beri Idaho Eyaleti kirmizi somon baliginin gelisini kolaylastirmak için Salmon irmagi uzerindeki Sunbeau barajini dinamitliyordu.
Oncelikle çok açik gorunuyor ki bir barajin yikimi baliklarin kaderini iyilestiriyor. Lewis Incze soyle der: "Baliklarin yasadigi alani genislettigimiz olçude, onlarin yasam sanslarinida arttirmis oluruz." Boylece 1999 yilinda Augusta yakinlarinda Kennebee irmagi uzerindeki Edwards barajinin yikimindan birkaç ay sonra amerikan levregine, irmak ringasina Atlantik somonlarina ve siyah mersin baliklarina rastlandigi goruldu. 150 seneden beri ilk defadir ki bu baliklar barajin 28 km yakinlarina kadar girebilmislerdir. Fakat butun bu olaylardan net sonuçlar ç#ikarmak kolay degildir. Elimizde bulunan birkaç çalisma gosteriyorki bazi cinsler degisikligi çok iyi yasarken, digerleri bunu kotu yasiyor.
EKZOTIK BITKILERLE ISIRGAN OTLARI BUNDAN IYI YARARLANIRLAR1997 yilinda biyolojist Paul Kanehl ve Wisconsin Dogal Kaynaklar Bakanligindan is arkadaslari ile Milwankee irmagi uzerindeki Woolen Mills barajinin ortadan kaldirilmasindan sonra balik topluluklarini incelediler.
Sonuçlar gosteriyor ki baraj rezervuarinda kuçuk agizli achigan toplulugunun durumu duzelirken, sazan baliklarinin durumu kotuye gidiyordu. "Sazan Wisconsin'in yerli baligi degildir ve bolgede de çok tutulmaz." diye not eder Stanley. Az lezzetli bu balik nehrin dibinden beslenirken sulari bulandirir ve bu esnada da balikçilarin pek tuttugu kuçuk agizli achigan içinde sulari kirletirler. Sonuç olarak pek sevilmeyen sazan baliginin yok olusu insanlari fazla etkilemez.
Diger tarafan 1998 de Waterworks Dam'in yikimindan sonra cinslerin toplam sayisinda bir patlama oldu, 11 den 26 ya yukseldiler. Buna karsilik diger balik cinsleri sazan ve siyah degirmen baligi gibi cinsler bu çevre degisikligine tahammul edemediler.Yikimdan once baliklarin yarisini olusturan bu cinsler yikimdan sonra baliklarin yuzde 2 ile 15 ni bile olusturmuyorlardi. Yani dahasini soylemek gerekirse bu olayin olumlu olumsuz bir suru sonuçlari vardir.
"Bu baliklar için daha mi iyidir yoksa tersini soylemek mumkun mu? Bu irmaklarda gormek istediginiz balik cinsine bagli olarak degisir." der David Hart.
Bu olaydan baliklarin disinda diger hayvan cinsleride etkilenmis gorunuyor. Bir goletin dereye donusmesi, balikli sulari seven kus topluluklarinin yenilenmesini de beraberinde getirebilir. Bu Hudson barajinin yikimindan sonra ortaya çikan bir durumdur. Eskiden nadiren bulunan akkuyruklu kartallarin ve balikçi kuslarinin çogaldigini goruruz Baska bir ornek olarakta yumusakçalari gosterebiliriz. Emily Stanley'in açiklamasina gore, Wisconsin'deki Rockdale barajinin onunde ve arkasinda bulunan midye kumelerinin yikimdan çok aci çektikleri gorulmustur. Su seviyesi dustugu için onlarin bir çogu harab oldular. Barajin onunde kalanlarda baraj goletinin tortusu altinda gomulup gittiler. Baraj yapimi oncesindeki durumuna kavusmasada bu durumdan bitki ortusude degisime ugrar .
Rezervuarin bosaldigi sure içerisinde yerli bitkiler kadar istilaci diger cinslerde çiplakta kalan golet tortusu uzerinde ureyip çogalabilirler. Ornegin Wisconsin de ozellikle kusyemi kamisi veya isirgan otlari gibi kasindiran zehirli otlar ve ekzotik bitkilerde açikta kalan golet tortusundaki yarali birtakim elementlerden beslenebilirler.
David Hart'a gore, tek bir gozlemden hareketle olayi genellestirmekten kaçinmak gerek. "Olayi genellestirmemeliyiz, bunun uzerine daha çok az çalisma mevcut. Bir baraj ortadan kaldirildiginda birçok etken iyi sonuçlari veya kotu sonuçlari uzerinde etkili olabilir." diye bir açiklama yapar Kuzey Caroline Universitesinden Martin Doyle.
"Ne yazik ki sularin dagal akisi için mucuzevi hiç bir çozum yoktur. Bu problemleri çozmek için barajlari yikmakta yeterli olmayacaktir."
Edna FRANCISCO "Quand les écolos critiquent la destruction des barages." . Courrier International no° 705 pages 61, du 6 au 12 Mai 2004.
Fransizcadan çeviren Nadire GUREL, Agustos 2004