DERSÝM AÞÝRETLERÝ (ALTINCI VE SON BÖLÜM)

Dersim Forum

Auteur - yazari: SEYFÝ CENGÝZ Tarih, gün ve saat : 02. Ocak 2005 06:39:42:

DERSÝM AÞÝRETLERÝ (ALTINCI VE SON BÖLÜM)

SEYFÝ CENGÝZ

 

GELENEKLERÝN ANALÝZÝ IÞIÐINDA DERSÝM AÞÝRETLERÝNÝN NÝHAÝ TASNÝFÝ
Asýl konumuza girmeden evvel buraya kadarki bulgularýmýzý bir arada vererek hafýzalarý tazelemekte yarar var:
Erken Dersimliler’in geleneklerindeki adlarýn tarihsel karþýlýklarý:

1) KHAL MEM ( = Mamakanlar, Çanlar)
2) KHAL FERAT ( = Partlar)

Geç Dersim ve Alevi geleneklerinin eksenindeki adlar ve tarihsel karþýlýklarý:

ÞEYH AHMET:
1) Ahmet Yesevi (Þah Haydar, bir ihtimal onun cedlerinden biri, belki babasý Þah Cüneyt)
2) Ahmet Basri (Büyük Ahmet Rýfai, bazen Küçük Ahmet Rýfai/Karaca Ahmet)
Geleneklerdeki Þeyh Ahmet, bu ikilinin kombinasyonuna tekabül eder.

ÞAH HASAN:
1) Saltuklu Þah Hasan
2) Akkoyunlu Uzun Hasan

SEYÝT:
1) Seyit Ali (Derviþ Gewr)
2) Khalemamsor (Bava Sur/Bava Mansur/Bamasur, Geç Kalmem, Þah Haydar, Düzgün Bava, Pir Sultan).

 

Þimdi bu bulgularýn toplamý ýþýðýnda aþiretlerimizin tasnifi konusunda genel bir fikir yürütebiliriz.
Kuþkusuz ki, tek tek her aþiretin baðlý bulunduðu tabakayý saptayabilecek durumda deðiliz. Burada yapacaðýmýz þey geleneðin yukarýdaki analizinden ve diðer bulgulardan ve ipuçlarýndan hareketle zamanla rafine edilecek taslak bir fotoðraf çýkarmaktýr. Bu fotoðraf hatalar içerebilir, kimi kýsýmlarýnda yeterli netlik olmayabilir. Bunu doðal karþýlamak gerekir, çünkü bu fotoðrafý çýkarýrken eldeki bilgi ve bulgular tarafýndan sýnýrlandýrýlmýþ bulunuyoruz. Veriler çoðaldýkça burada yapýlan tasnifin daha da iþlenip olgunlaþtýrýlmasý gerekir.

Eski Dersim Aþiretleri (Khal Mem-Khal Ferat grubu aþiretleri):
Bu yazýnýn ilk iki bölümünde en azýndan kýsmen bu gruba dahil olduklarýný söylediðim aþiretler ile üçüncü bölümündeki Osmanlý kayýtlarýnda geçen Çan’lý ve Man’lý aþiret adlarý biraraya getirilirse bu tabaka hakkýnda kabaca bir fikir edinilebilir:
Þýxmamed, Demenan, Alan, Lolan, Areyli, Haydaran, Karsan, Birman, Saltuklu, Haran (Hýran), Hormekli, Ferhat, Pahlý, Derejan, Kuzuçan, Çanbegan-Canikan, Çan/Açan/Ocanlý/Palçanlý/Týrcanlý, Man/Manasoðlu/Mameki/Mamýki/Mamekanlý (Çan veya Man’lý bu son adlar için bu yazýnýn Üçüncü Bölümü’ndeki Osmanlý kayýtlarýna bakýnýz), vd.
Tarih Boyunca Türk Kavimleri adlý kitabýnda Edip Yavuz’un ‘Dersimli Topluluðu’ içinde saydýðý aþaðýdaki 24 aþiretin hepsi deðilse de büyük bölümü bu grupla iliþkilendirilebilir (E. Yavuz’un yazýmýný esas alýyorum aþaðýda):
1) Abdalan, 2) Alan, 3) Arelli, 4) Balaban, 5) Caferan, 6) Çarikli, 7) Dedemanlýlar (E. Yavuz, Demenan aþiretinin adýný böyle yazmaktadýr), 8) Elhanlýlar, 9) Hadikan, 10) Haydaran, 11) Hormek, 12) Ýzolu, 13) Karsan, 14) Kemanlý, 15) Kobanlý, 16) Kureyþan, 17) Lolan, 18) Pilvenk, 19) Rutan, 20) Silan, 21) Sisan, 22) Þevelan, 23) Yusufan (Ali Kemali bu aþireti bir Þeyhan oymaðý, yani Ezdi sayar), 24) Zimtik.

Geç Dersim aþiretlerine gelince.
Geç Dersimliler’in geliþi daha önce iþaret ettiðim gibi bir deðil, fakat 10./11., 11.-13./14. ve 14.-16. yüzyýllarda olmak üzere birkaç dalgada gerçekleþir. Gelenekteki karýþýklýk ve isimlerin çiftleþmesi tüm bu geliþlerin birleþtirilerek anlatýlmasýndan, tekil bir göçmüþ gibi sunulmasýndan ileri gelmektedir.
Gelenekteki iki Hasan’dan biri Saltuklular’ý (Melkiþiler), diðeri Akkoyunlular’ý temsil eder. Seyitlerden biri Kureþanlýlar’ý, diðeri Safeviler’i temsil eder.
Geç Dersimliler dediklerimiz iþte bu birkaç tabakadan bileþirler.
Bunlardan Saltuklular’ýn Dersim ve çevresinde belirmeleri en az 10. Yüzyýl kadar gerilere dayanýr. Çemiþgezek Krallýðý’ný kuranlar onlardýr. Daha sonra Kureþanlýlar (Rýfailer), ardýndan Akkoyunlular ve Safeviler görünürler.
Oniki rakkamý geleneklerimizde sýk telaffuz edilir. Buradan hareketle Dersim’de 12’li aþiret kuruluþunun esas alýndýðý söylenebilir. Edip Yavuz da bu görüþtedir.
Buradan hareketle Edip Yavuz ‘Þah Hasananlýlar Topluluðu’ adý altýnda Þah Hasananlýlar ve Seydanlýlar olmak üzere 12’li iki grup saymakta ve bunlarýn bileþmini aþaðýdaki gibi vermektedir:
Þah Hasananlýlar: 1) Abbasan, 2) Bahtiyar (asýl gövdesi Ýran’dadýr), 3) Beyt, 4) Butikan (Putikanlý, Bit/Bitan), 5) Ferhat, 6) Gülabi, 7) Ýksorlu, 8) Karaballý, 9) Kari Kali, 10) Kormeþli, 11) Laçin, 12) Seyit Kemal.
Edip Yavuz’dan aktardýðým bu listede sade halkýn bu grupta saydýðý Kýrðan aþireti sayýlmamýþ, halkýn bu gruba dahil etmediði bazý aþiretler, örneðin Beytan/Bitan aþireti ve Seyit Kemaller ise bu gruba dahil edilmiþ.
Bu gruptaki aþiretlerin ana gövdesinin Batý Dersim’de, baþka deyiþle Çemiþgezek Sancaðý’nýn kalbinde ve yakýn çevresinde yerleþik olduklarýna dikkat edilmelidir. Koçkiri aþiretleri grubu da kendi geleneklerine göre Þah Hasananlýlar grubuna dahildirler.
Seydanlýlar: 1) Arslan, 2) Aþuranlý, 3) Bal, 4) Birim (Birman), 5) Gav (Gevanlý), 6) Keçel (Keçeli), 7) Koç, 8) Maksut, 9) Rezik, 10) Þam, 11) Süleyman, 12) Topuz (Bezgar/Bezgevr).
Edip Yavuz, bu aþiretlerden Gevanlýlar’ýn Zilan grubu içinde Dili/Dilikan/Diliki adýyla anýldýklarýný yazmaktadýr.
Bu grubun ana gövdesi ise Doðu Dersim’de bulunmaktadýr.
Þah Hasananlýlar denince esasta Saltuklular’ý ve Akkoyunlular’ý, baþka deyiþle Çemiþgezek emirliði ile bu emirliðin dayandýðý Çemiþgezek aþiret konfederasyonunu anlamak gerekir. Þah Hasananlýlar dendiðinde ilk elde akla gelen Abbasan, Ferhadan, Karabalan ve Kýrðan aþiretleri besbelli ki bu aþiret konfederasyonuna dahillerdi. Seydanlýlar denince de akla Kureþanlýlar (Rýfailer) ve Safeviler (Erdebil Ocaðý) gelmelidir. Kureþanlýlar’ýn Dersim’e geliþi daha erken bir tarihe rastlar. Hem bu nedenle hem de Kureþanlýlar ile Ezdiler arasýnda bir baðlantý olduðuna inandýðým için, Seydanlýlar olarak anýlan bu iki gruptan Kureþanlýlar’ý Þeyhanlýlar diyerek ayýrt edebiliriz. Bana öyle geliyor ki, Þeyhan ve Seydan kavramlarý bazen Kureyþ ve Bamasur ocaklarýna baðlý ocaklarý (ocak örgütlenmesinde de 12’li sistem esas alýnmýþtýr gibi) tanýmlarken, bazen de bu ocaklara baðlanan tüm talip aþiretleri kapsayacak manada kullanýlmaktadýrlar.
Kureþanlýlar (Þeyhanlýlar)’ýn kapsamýna giren aþiretler konusunda elimizde üç liste mevcuttur. Bunlardan biri Þarik (Varto) þeceresinde adlarý geçen 12 aþiret, biri Kureyþ Þeceresi’nde adlarý verilen 12 aþiret, bir diðeri ise 12 Kureþan ezbetidir.
Þarik Þeceresi’nde Dersim’e Mahmut Hayrani-Mansur-Derviþ Gevr (Seyit Ali) öncülüðünde geldikleri ya da onlara baðlandýklarý söylenen aþiretler þöyle sayýlmaktadýr: 1) Delisenler (Delsinler, Delihasanlar), 2) Alan, 3) Ba-Ýlyas, 4) Milli, 5) Ýzol, 6) Haydar, 7) Karsan, 8) Lal, 9) Çakýr Tahir, 10) Dada, 11) Zor Veliyan, 12) Merdis (Bk. M. Þerif Fýrat, Doðu Ýlleri ve Varto Tarihi, 1948, s. 77-78; Nejat Birdoðan, Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik, 1990, s. 138-141).
Fýrat, bir yerde bu þecerede Hýran, Arilli, Þahveliyan ve Þadilli aþiretlerinin de adlarýnýn geçtiðini söylerse de yukarýdaki listede bu aþiretlerin adlarý görünmez veya bu ad altýnda verilmezler.
Açýk ki bu aþiretlerin hepsi bu göçle gelmiþ olamazlar. Çünkü bu aþiretlerin bir bölümü Dersim’in çok eski orijinal aþiretleridir, yani gerçekte Kalmem-Kalferat grubuna mensupturlar. Bu nedenle bu eski aþiretler bakýmýndan bir geliþ deðil, bu tarihte adý geçen ocaklara bir baðlanma sözkonusudur.
Kureyþ Þeceresi’nde ise þu aþiretlerin adlarý geçmektedir: 1) Milli, 2) Ýzol, 3) Haydar, 4) Karýban, 5) Lal, 6) Arap Tahir, 7) Dada, 8) Zudolyan, 9) Merdini, 10) Ýlyas, 11) Þakak, 12) Desinler (Bk. Nejat Birdoðan, a.g.y., Kureyþanlýlar’ýn Soy Aðacý).
Burdaki aþiret adlarý Þarik þeceresindekilerden kýsmen farklýdýrlar.
Dersim’in Kureyþan aþiret konfederasyonuna dahil 12 aþiret/kabile ise benim deðiþik kaynaklardan topladýðým bilgilere göre þöyledir: 1) Hasanan (Hüsenan), 2) Golan (Gülnan), 3) Kalyan, 4) Dalyan, 5) Alyan (Aliyan), 6) Haman (Hemo), 7) Süleyman (Sýlêmano), 8) Çýtan (Cývo), 9) Kudan (Khudo), 10) Þeyhan/Seydan (Þixo/Seydu), 11) Qajiyan (Qajiyu), 12) Seteri.
Kureþan grubuna dahil aþiretlerden biri olarak gösterilen Mawelyanlarý (Mewaliyo) bu listeye eklemedim.
Bu yazýda konunun esaslarýný vermekle yetiniyor, daha fazla ayrýntýya girmiyorum. Yukarýdaki þecerelerin ve diðer bilgilerin ayrýntýlý analizi için Dersim ve Zaza Tarihi-Sözlü Gelenek ve Tarihsel Gerçek baþlýklý çalýþmama bakýlmalýdýr.
Esas Dersim’in 12 aþireti diye tanýmlanan aþiretler geleneðin bir versiyonunda Kureþan (Þeyhan) grubuna, diðer versiyonunda Seydan (Safevi) grubuna dahil edilen aþiretlerdir. Bazen de bu 12 aþiret coðrafi esasa göre, yani Ovacýk’tan Pülümür’e dek uzanan ve iki suyun arasýnda kalan Eski Dersim’de yerleþik aþiretlere karþýlýk kullanýlmaktadýr. Jandarma Umum Kumandanlýðý’nýn Dersim adlý kitabýnda Seydanlýlar/Þeyhanlýlar için “nam-ý diðer Kalular, Kalmanlýlar” ifadesi kullanýlýr. Yani bu kitapta Þeyhanlýlar = Seydanlýlar = Kalular = Kalanlýlar = Kalmanlýlar özdeþliði kurulur. Seydan grubundan ‘Kalan aþiret grubu’ veya ‘Kalmanlý aþireti manzumesi’ diye sözedilir.
Seydan (Safevi) grubuna dahil aþiretler geleneðimizde Seydu (Seydan) ve Domane Khalmemi adlarý altýnda saklýdýrlar. Domane Khalmemi grubundaki 7 aþirete daha önce deðinmiþtim. Bunlar Þýxmamed, Demenan, Alan, Lolan, Areyli, Haydaran ve Karsan aþiretleriydi. Ama bunlarýn da bir bölümünün gerçekte Khalmem-Khalferat tabakasýna ait olduklarý açýktýr. Çünkü gelenekte Khalferat’ýn kardeþi olan Khalmem ile Seyit’in kardeþi olan Khalemamsor (Khalman Sar)’un adlarý da sýk sýk birbiriyle karýþtýrýlmaktadýr. Bu karýþýklýk yüzündendir ki onlarý ayýrmak için Khalemamsor’dan Geç Khalmem olarak sözediyorum.
Bazý kaynaklara göre Safevi Þah Haydar’ýn toplam 7 oðlu vardý. Domane Khalmemi grubunda yedi aþiretten sözedilmesi bu rakama referans olabilir. Kaynaklarda Þah Haydar’ýn bu 7 oðlunun hepsinin adlarý verilmez. Þah Haydar’ýn annesi Uzun Hasan’ýn bacýsýdýr. Yani Uzun Hasan onun dayýsýdýr. Þah Haydar (Düzgün Bava, Geç Kalmem), dayýsý Uzun Hasan’ýn kýzý Alemþah Begum (Rumca adýyla Martha, Dersim geleneðinde Kýncýsur) ile evliydi. Bu evlilikten 3 oðlu oldu: Þah Ali (Ali Mirza, Yar Ali), Ýbrahim ve ünlü Þah Ýsmail. Kaynaklar özellikle bu üçlüden sözederler. Dersim geleneði Seyit (Khalemamsor)’in Kýncýsur’dan olma üç oðlunun adlarýný Kal, Gew ve Koç olarak verirse de, bunlarýn bazýsý gerçekte diðer Seyit’in (Seyit Ali) çocuklarý olabilir. Herhalükarda bir karýþýp kaynaþma sözkonusudur. Kaynaklarýn bir bölümüne göre Þah Haydar’ýn 3 oðlu 3 kýzý vardý. Oðullarýnýn adlarýný az önce saydým. Ama kýzlarýnýn adlarý verilmez. Dersim geleneðinde Düzgün Bava’nýn üç bacýsý (?) olarak geçen isimler (Buyerê, Jêlê, Haskarê üçlüsü) mümkündür ki bu boþluðu doldursunlar.
Burada ilkin Kureþan (Þeyhan), daha sonra da Seydan (Safevi) aþiretlerinin Mýleto Qan denen eski halk tabakasýnýn yaþadýðý Doðu Dersim’e yerleþerek bu tabakayý kendine tabi kýlmasý, dolayýsýyla bir üst üste binme/yýðýlma ve zamanla karýþýp kaynaþma durumu sözkonusudur. Bu durum eski ve yeni katmanlarý birbirinden kalýn çizgilerle ayýrmayý güçleþtirmektedir.
Seyitlerin etkisi daha kalýcý olduysa da Dersim’de Þahlar (Emirler) en azýndan bir dönem boyunca seyitlere baskýn çýkmýþ görünürler. O nedenle de Seydanlýlar sýk sýk Þah Hasananlýlar’ýn bir alt-grubu gibi gösterilirler. Öyle ki, yalnýz Geç Dersimliler’in geneli deðil, eski halk tabakasý da dahil tüm Dersimliler zamanla Þah Hasananlýlar diye bilinmeye baþlarlar. Böylece Þah Hasananlýlar adý tüm Dersimliler’in alternatif adlarýndan birine dönüþür. Örneðin Osmanlý kayýtlarý Dersimliler ve Þah Hasananlýlar adlarýný birbiri yerine kullanýr. Ama tüm bunlara raðmen Dersim ve Dersimli adlarý baskýn çýkar ve Geç Dersimliler de eski halk tabakasýnýn adýyla Dersimli diye bilinirler.
Dersim aþiretleri içinde zamanla Dersimli olarak bilinir hale gelen Kürt ve Zaza kökenli aþiretler de vardýr. Ýç-Dersim’in Kürt kökenli aþiretleri Þadilliler, Zaza kökenli aþiretleri ise Suranlýlar adý altýnda toplanabilir.
Tüm Anadolu sathýnda Dersim-soylu topluluklara ve ailelere rastlarýz. Erzincan, Sivas-Koçkiri, Elazýð ve Malatya zaten vaktiyle Dersim’in birer parçasýydýlar. Buralarda Dersim orijinlilere rastlamak þaþýrtýcý deðil. Maraþ’ýn Elbistan, Pazarcýk, Göksu ve Afþin kazalarýnda, Kayseri Sarýz’da ve Gürün’de Dersim’den geldiklerini söyleyen Sinemilliler var. Sarýz’ýn Kýrmancki konuþan nüfusu kendisini ‘Giniyan’ ve ‘Dersimli’ olarak tanýmlýyor. Adýyaman’da (Kahta) Dersimli Baliyanlar aþireti var. Elbistan merkezinde Mamahatun’dan gelme 93 sürgünleri var ve artýk Türkleþmiþ denebilecek bu topluluk ‘Muhacirler’ diye bilinmektedir. Pazarcýk Narlý’da Dersim-soylu olduklarýný söyleyen Mýlýkanlýlar var. Ýskenderun (özellikle Yýldýrýmtepe ve Gültepe semtleri), Antalya, Adana (Kadirli, Bozantý), Ýzmir (Narlýdere, Balçova, Çiðli, Menemen, Bornova kazalarý ile kentin Limontepe, Bayraklý, Yeþilyurt, Çamdibi gibi semtlerinde), Bursa (Gemlik, Kestel, Adaköy kazalarý ve kent içinde), Manisa (Akhisar, Soma, Turgutlu), Ýzmit, Zonguldak, Muðla (Fethiye, Ortaca kazalarý ve kent içinde), Aydýn (Söke, vd), Mersin, Isparta, Ýstanbul, Ankara ve Trakya’da çok sayýda Dersimli var. Tüm Anadolu sathýndaki bu Dersimli varlýðýný sadece sürgün ve göçlere baðlamak doðru deðil.
Evet, ayrýntýlara girmeden, konunun esaslarýna baðlý kalarak Dersim Aþiretleri konusunda diyebileceklerim þimdilik bunlar. Konunun iskeletini bu yazý dizisinde anlatmýþ bulunuyorum. Bu esaslar anlaþýldýðý taktirde, Dersim-Zaza Tarihi - Sözlü Gelenek ve Tarihsel Gerçek baþlýklý çalýþmam rahatlýkla okunup kavranabilir.

Bitti

 

---

 

 

---

 

Cevaplar:
 

Dersim Forum