L'aragonés, a fabla d'Aragón
L'aragonés, como todas as fablas
probeniens d'o latín, ye una fabla romanica.
O latín bulgar se s'acofló n'o Cobalto d'Aragón sobre una fabla etreitamén
enreligada con o basco, d'a que conserba bellas parabras (ibón, chordón,
caparra, etz.). Dezaga d'un tiempo de biluenguismo s'imponié ixe latín,
esdebenindo poqué a poqué n'o romanze aragonés, uno más d'os romanzes de branca
latina.
L'aragonés puede dá-se por formáu sobre os siglos VIII-IX. Dende o suyo
territorio orixinal d'o Norte d'Aragón baxé ent'o Sur, seguntes iba abanzando a
Reconquista. Asinas plegó à estendillá-se por todo Aragón n'o sieglo XIII.
Dixas calendatas son bellas obras anonímas con muitas trazas luenguistícas
aragonesas, como a narrazión istórica Liber Regum (1194-1211) y a la poesía
liríca Razón Feita d'Amor (1205), asinas como as obras d'o churista y bisbe de
Uesca Vidal de Canellas: a Compilazión de Uesca d'os Fueros d'Aragón (1247) y o
Vidal Mayor.
D'o sieglo XIV ye a Croníca de San Chuan d'a Peña y as obras de Chuan Fernández
d'Heredia (1310-1396): La Grant Crónica d'Espanya, La Crónica de los
Conqueridores y bellas traduzións d'o griego.
Muito lugo se beye a influyenzia castellana en as obras literarias y dende o
sieglo XV en os documentos. A chiqueta conzenzia luenguistíca y a plegada d'una
dinastía castellana en 1412 esplican a repéda catellanización d'as napas altas
d'a poblazión. A chen d'o pueblo seguiba charrando n'aragonés. A chen culta
emplegaba o castellano; pero encara en o sieglo XVIII escriben poemas en
aragonés o Bicario de Cariñena y Ana Abarca de Bolea.
N'o sieglo XVIII se conserbaba l'aragonés en toda l'área norte, dende Zuera
ent'alto. D'ixe sieglo probienen muitas d'as Pastoradas, piezas de teatro
popular, que s'han seguíu fendo prenzipalmén en Ribagorza.
Poqué à poqué l'aragonés se ba estricallando y se ban aislando bes dialeutos
locáls, n'os qu'escriben n'a primera mitá d'o sieglo XX, Domingo Miral Clero
Torrodellas, Leonardo Escalona, Beremundo Méndez, Pedro Arnal, Tonón de
Baldomera, etz. Y agora, entre otros, José Grazia y Luzía Dueso.
Dende os años 40 l'aragonés se malmete ascape, por os mayórs contautos con a
fabla forana y a espoblazión d'o Altoaragón.
Agora se conseba - millor u pior - n'o cuadro que marcan Ansó-Agüero-Fonz-Benás,
anque repuís quedan dica la línia Almudébar-Sariñena. Os dialeutos locáls más
carauterizáus son: ansotano, cheso, tensino, belsetán, chistabín, fobano,
benasqués, grausino. Por o Semontano y atrás redoladas, l'aragonés no tien
guaires diferenzias, anque ya más castellanizato.
N'os años 70 ha surtíu una literatura nueba, que ba desembolicando un tipo
d'áragonés literario común. Anchel Conte, Eduardo Vicente de Vera u Inazio
Almudébar son belunos d'os suyos cautibadórs. Tamién s'ha alcordáu una
ortografía unificada (1974) y ye publicada una gramatíca (1977).
Pero la muita chen altoaragonesa contina creyendo que l'aragonés ye una «fabla
fiera», seguntes les no dizieron n'a escuela. Agora puede estar qu'en bellas
escuelas s'amuestre: astí puede trobá-se a dinificazión y o renaxer d'a nuestra
fabla.