L'aragonés, a fabla d'Aragón

 

L'aragonés, como todas as fablas probeniens d'o latín, ye una fabla romanica.

O latín bulgar se s'acofló n'o Cobalto d'Aragón sobre una fabla etreitamén enreligada con o basco, d'a que conserba bellas parabras (ibón, chordón, caparra, etz.). Dezaga d'un tiempo de biluenguismo s'imponié ixe latín, esdebenindo poqué a poqué n'o romanze aragonés, uno más d'os romanzes de branca latina.

L'aragonés puede dá-se por formáu sobre os siglos VIII-IX. Dende o suyo territorio orixinal d'o Norte d'Aragón baxé ent'o Sur, seguntes iba abanzando a Reconquista. Asinas plegó à estendillá-se por todo Aragón n'o sieglo XIII.

Dixas calendatas son bellas obras anonímas con muitas trazas luenguistícas aragonesas, como a narrazión istórica Liber Regum (1194-1211) y a la poesía liríca Razón Feita d'Amor (1205), asinas como as obras d'o churista y bisbe de Uesca Vidal de Canellas: a Compilazión de Uesca d'os Fueros d'Aragón (1247) y o Vidal Mayor.

D'o sieglo XIV ye a Croníca de San Chuan d'a Peña y as obras de Chuan Fernández d'Heredia (1310-1396): La Grant Crónica d'Espanya, La Crónica de los Conqueridores y bellas traduzións d'o griego.

Muito lugo se beye a influyenzia castellana en as obras literarias y dende o sieglo XV en os documentos. A chiqueta conzenzia luenguistíca y a plegada d'una dinastía castellana en 1412 esplican a repéda catellanización d'as napas altas d'a poblazión. A chen d'o pueblo seguiba charrando n'aragonés. A chen culta emplegaba o castellano; pero encara en o sieglo XVIII escriben poemas en aragonés o Bicario de Cariñena y Ana Abarca de Bolea.

N'o sieglo XVIII se conserbaba l'aragonés en toda l'área norte, dende Zuera ent'alto. D'ixe sieglo probienen muitas d'as Pastoradas, piezas de teatro popular, que s'han seguíu fendo prenzipalmén en Ribagorza.

Poqué à poqué l'aragonés se ba estricallando y se ban aislando bes dialeutos locáls, n'os qu'escriben n'a primera mitá d'o sieglo XX, Domingo Miral Clero Torrodellas, Leonardo Escalona, Beremundo Méndez, Pedro Arnal, Tonón de Baldomera, etz. Y agora, entre otros, José Grazia y Luzía Dueso.

Dende os años 40 l'aragonés se malmete ascape, por os mayórs contautos con a fabla forana y a espoblazión d'o Altoaragón.

Agora se conseba - millor u pior - n'o cuadro que marcan Ansó-Agüero-Fonz-Benás, anque repuís quedan dica la línia Almudébar-Sariñena. Os dialeutos locáls más carauterizáus son: ansotano, cheso, tensino, belsetán, chistabín, fobano, benasqués, grausino. Por o Semontano y atrás redoladas, l'aragonés no tien guaires diferenzias, anque ya más castellanizato.

N'os años 70 ha surtíu una literatura nueba, que ba desembolicando un tipo d'áragonés literario común. Anchel Conte, Eduardo Vicente de Vera u Inazio Almudébar son belunos d'os suyos cautibadórs. Tamién s'ha alcordáu una ortografía unificada (1974) y ye publicada una gramatíca (1977).

Pero la muita chen altoaragonesa contina creyendo que l'aragonés ye una «fabla fiera», seguntes les no dizieron n'a escuela. Agora puede estar qu'en bellas escuelas s'amuestre: astí puede trobá-se a dinificazión y o renaxer d'a nuestra fabla.
 

Hosted by www.Geocities.ws

1