Gramática 14. Verbos regulares
Tiempos simples
En aragonés igual que en castellano hay tres conjugaciones, caracterizadas por su terminación:
Los verbos que siguen un modelo determinado en su conjugación se llaman regulares, el resto son irregulares. Para estudiar los verbos regulares tomaremos un modelo de cada conjugación:
Indicativo
PRESENTE SIMPLE | |||||
---|---|---|---|---|---|
trobo trobas troba trobamos trobaz troban |
encuentro encuentras encuentra encontramos encontráis encuentran |
meto metes mete metemos metez meten |
meto metes mete metemos metéis meten |
bibo bibes bibe bibimos bibiz biben |
vivo vives vive vivimos vivís viven |
El presente simple se utiliza en aragonés para expresar:
Ejemplos:
Biengo astí
toz os chuebes (Vengo aquí todos los jueves)
¿Qué fas?
(¿Qué haces?)
Zésar muere
en o 44 antis de Cristo (Cesar muere en el 44 antes de
Cristo)
PRETÉRITO PERFECTO SIMPLE | |||||
---|---|---|---|---|---|
trobé trobés trobó trobemos trobez troboron |
encontré encontraste encontró encontramos encontrasteis encontraron |
metié metiés metió metiemos metiez metioron |
metí metiste metió metimos metisteis metieron |
bibié bibiés bibió bibiemos bibiez bibioron |
viví viviste vivió vivimos vivisteis vivieron |
Ejemplos:
La
trobé ayer (La encontré ayer)
Nunca
pleguez astí (Nunca llegasteis aquí)
No te
beyoron / beyón en a chunta (No te vieron en la reunión)
Ixo lo ban
rematar fa muito tiempo (Eso lo acabaron hace mucho tiempo)
PRETÉRITO IMPERFECTO | |||||
---|---|---|---|---|---|
trobaba trobabas trobaba trobábanos trobabaz trobaban |
encontraba encontrabas encontraba encontrábamos encontrabais encontraban |
meteba metebas meteba metébanos metebaz meteban |
metía metías metía metíamos metíais metían |
bibiba bibibas bibiba bibíbanos bibibaz bibiban |
vivía vivías vivía vivíamos vivíais vivían |
Ejemplos:
Allora no
lo sabébanos (Entonces no lo sabíamos)
Estudeaba
Dreito cuan la conoxié (Estudiaba derecho cuando la conocí)
De nino
chugaba en ista calle (De niño jugaba en esta calle)
FUTURO SIMPLE | |||||
---|---|---|---|---|---|
trobaré trobarás trobará trobaremos trobarez trobarán |
encontraré encontrarás encontrará encontraremos encontrareis encontrarán |
meteré meterás meterán meteremos meterez meterán |
meteré meterás meterá meteremos meteréis meterán |
bibiré bibirás bibirá bibiremos bibirez bibirán |
viviré vivirás vivirá viviremos viviréis vivirán |
Ejemplos:
Maitín
plegarán (Llegarán mañana)
No bibirás
ta cutio (No vivirás para siempre)
CONDICIONAL SIMPLE | |||||
---|---|---|---|---|---|
trobarba trobarbas trobarba trobárbanos trobarbaz trobarban |
encontraría encontrarías encontraría encontraríamos encontraríais encontrarían |
meterba meterbas meterba metérbanos meterbaz meterban |
metería meterías metería meteríamos meteríais meterían |
bibirba bibirbas bibirba bibírbanos bibirbaz bibirban |
viviría vivirías viviría viviríamos viviríais vivirían |
Ejemplos:
Me cuacarba
tastar-lo (Me gustaría probarlo)
Dengún no
poderba fer-lo millor (Nadie podría hacerlo mejor)
Subjuntivo
PRESENTE SIMPLE | |||||
---|---|---|---|---|---|
trobe trobes trobe trobemos trobez troben |
encuentre encuentres encuentre encontremos encontréis encuentren |
meta metas meta metamos metaz metan |
meta metas meta metamos metáis metan |
biba bibas biba bibamos bibaz biban |
viva vivas viva vivamos viváis vivan |
Ejemplos:
Si yo estase tu, no dizirba cosa (Si fuera yo,
no diría nada)
¡Sisquiera
no se faigan mal! (¡Ojalá no se hagan daño!)
PASADO SIMPLE | |||||
---|---|---|---|---|---|
trobase trobases trobase trobásenos trobasez trobasen |
encontrase encontrases encontrase encontrásemos encontraseis encontrasen |
metese meteses metese metésenos metesez metesen |
metiese metieses metiese metiésemos metieseis metiesen |
bibise bibises bibise bibísenos bibisez bibisen |
viviese vivieses viviese viviésemos vivieseis viviesen |
Ejemplos:
!Sisquiá
plebese! (¡Ojalá lloviese!)
Si no
bibisez tan lexos... (Si no vivieseis tan lejos...)
IMPERATIVO | |||||
---|---|---|---|---|---|
troba trobaz | encuentra encontrad | mete metez | mete meted | bibe bibiz | vive vivid |
Ejemplos:
¡Dixa-me
estar! (¡Déjame estar!)
¡Traye-lo ya!
(¡Tráelo ya!)
INFINITIVO | |||||
---|---|---|---|---|---|
trobar | encontrar | meter | meter | bibir | vivir |
Ejemplos:
Ye difízil
de dizir (Es difícil de decir)
Queremos
crompar ixa casa (Queremos comprar esa casa)
No te
sintié plegar (No te oí llegar)
GERUNDIO | |||||
---|---|---|---|---|---|
trobando | encontrando | metendo | metiendo | bibindo | viviendo |
Examples:
En
rematando a faina, marcharemos (Cuando acabemos el trabajo
nos marcharemos)
Lo
consiguió fochando ambute (Lo consiguió trabajando muy duro)
PARTICIPIO | |||||
---|---|---|---|---|---|
trobau | encontrado | metiu [meso] |
metido | bibiu | vivido |
Ejemplos:
Ista ye a pata
crebada (Esta es una pierna rota)
No lo
eban leyiu encara (No lo habían leído aún)
Dito isto,
se'n fue (Dicho esto se fue)
Tiempos compuestos
Ejemplos:
Han bendidas todas as güellas que teneban (Han
vendido todas las ovejas que tenían)
Tres en he trayidas (He traido tres de ellas).
Indicativo
PRESENTE PERFECTO | |||||
---|---|---|---|---|---|
he trobau has trobau ha trobau emos trobau ez trobau han trobau |
he encontrado has encontrado ha encontrado hemos encontrado habéis encontrado han encontrado |
he meso has meso ha meso emos meso ez meso han meso |
he metido has metido ha metido hemos metido habéis metido han metido |
he bibiu has bibiu ha bibiu emos bibiu ez bibiu han bibiu |
he vivido has vivido ha vivido hemos vivido habéis vivido han vivido |
Ejemplo: ¿Qué has dito? (¿Qué has dicho?).
Ejemplo: Plego de dizir-lo-te (Acabo de decírtelo).
Ejemplos:
Leban tres horas asperando (Llevan tres horas
esperando)
Lebamos estudeando dende as güeito (Llevamos estudiando
desde las ocho)
No la he bisto dende fa zinco añadas (No la he visto desde
hace cinco años)
PLUSCUAMPERFECTO | |||||
---|---|---|---|---|---|
eba trobau ebas trobau eba trobau ébanos trobau ebaz trobau eban trobau |
había encontrado habías encontrado había encontrado habíamos encontrado habíais encontrado habían encontrado |
eba meso ebas meso eba meso ébanos meso ebaz meso eban meso |
había metido habías metido había metido habíamos metido habíais metido habían metido |
eba bibiu ebas bibiu eba bibiu ébanos bibiu ebaz bibiu eban bibiu |
había vivido habías vivido había vivido habíamos vivido habíais vivido habían vivido |
PRETÉRITO PERFECTO COMPUESTO | |||||
---|---|---|---|---|---|
abié trobau abiés trobau abió trobau abiemos trobau abiez trobau abioron trobau |
hube encontrado hubiste encontrado hubo encontrado hubimos encontrado hubisteis encontrado hubieron encontrado |
abié meso abiés meso abió meso abiemos meso abiez meso abioron meso |
hube metido hubiste metido hubo metido hubimos metido hubisteis metido hubieron metido |
abié bibiu abiés bibiu abió bibiu abiemos bibiu abiez bibiu abioron bibiu |
hube vivido hubiste vivido hubo vivido hubimos vivido hubisteis vivido hubieron vivido |
FUTURO PERFECTO | |||||
---|---|---|---|---|---|
abré trobau abrás trobau abrá trobau abremos trobau abrez trobau abrán trobau |
habré encontrado habrás encontrado habrá encontrado habremos encontrado habréis encontrado habrán encontrado |
abré meso abrás meso abrá meso abremos meso abrez meso abrán meso |
habré metido habrás metido habrá metido habremos metido habréis metido habrán metido |
abré bibiu abrás bibiu abrá bibiu abremos bibiu abrez bibiu abrán bibiu |
habré vivido habrás vivido habrá vivido habremos vivido habréis vivido habrán vivido |
CONDICIONAL PERFECTO | |||||
---|---|---|---|---|---|
aberba trobau aberbas trobau aberba trobau abérbanos trobau aberbaz trobau aberban trobau |
habría encontrado habrías encontrado habría encontrado habríamos encontrado habríais encontrado habrían encontrado |
aberba meso aberbas meso aberba meso abérbanos meso aberbaz meso aberban meso |
habría metido habrías metido habría metido habríamos metido habríais metido habrían metido |
aberba bibiu aberbas bibiu aberba bibiu abérbanos bibiu aberbaz bibiu aberban bibiu |
habría vivido habrías vivido habría vivido habríamos vivido habríais vivido habrían vivido |
Subjuntivo
PRESENTE PERFECTO | |||||
---|---|---|---|---|---|
aiga trobau aigas trobau aiga trobau aigamos trobau aigaz trobau aigan trobau |
haya encontrado hayas encontrado haya encontrado hayamos encontrado hayáis encontrado hayan encontrado |
aiga meso aigas meso aiga meso aigamos meso aigaz meso aigan meso |
haya metido hayas metido haya metido habremos metido hayáis metido hayan metido |
aiga bibiu aigas bibiu aiga bibiu aigamos bibiu aigaz bibiu aigan bibiu |
haya vivido hayas vivido haya vivido hayamos vivido hayáis vivido hayan vivido |
PLUSCUAMPERFECTO | |||||
---|---|---|---|---|---|
ese trobau eses trobau ese trobau ésenos trobau esez trobau esen trobau |
hubiese encontrado hubieses encontrado hubiese encontrado hubiésemos encontrado hubieseis encontrado hubiesen encontrado |
ese meso eses meso ese meso ésenos meso esez meso esen meso |
hubiese metido hubieses metido hubiese metido hubiésemos metido hubieseis metido hubiesen metido |
ese bibiu eses bibiu ese bibiu ésenos bibiu esez bibiu esen bibiu |
hubiese vivido hubieses vivido hubiese vivido hubiésemos vivido hubieseis vivido hubiesen vivido |
INFINITIVO | |||||
---|---|---|---|---|---|
aber trobau | haber encontrado | aber meso | haber metido | aber bibiu | haber metido |
GERUNDIO PERFECTO | |||||
---|---|---|---|---|---|
abendo trobau | habiendo encontrado | abendo meso | habiendo metido | abendo bibiu | habiendo vivido |
Tiempos compuestos con "estar"
Los verbos intransitivos de movimiento (y el verbo estar) tienen como auxiliar el verbo estar para la formación de los tiempos compuesto y además el participio debe conjugar en género y número con el sujeto.
Ejemplos: Zilia ya se'n ye ida (Zilia ya se ha ido)
En la siguiente tabla se resumen los principales tiempos compuestos del verbo "plegar" (llegar)
Indicatibo |
Significado |
|
Presente Perfeito | soi plegáu, yes plegáu... | he llegado, has llegado... |
Mas que perfeito (Pluscuamperfecto) | yera plegáu, yeras plegáu... | había llegado, habías llegado... |
Perfeito Compuesto (Pret. Perfecto Comp.) | estié plegáu, estiés plegáu... | hube llegado, hubiste llegado... |
Esbenidero Compuesto (Futuro Comp.) | seré plegáu, serás plegáu... | habré llegado, habrás llegado |
Ipotetico Compuesto (Condicional Comp.) | estarba plegáu, estarbas plegáu... | habría llegado, habrías llegado... |
Suchuntibo | ||
Presente Perfeito | siga plegáu, sigas plegáu... | haya llegado, hayas llegado... |
Mas que perfeito (Pluscuamperfecto) | estase plegáu, estases plegáu... | hubiera llegado, hubieras llegado... |
Vocabulario: Verbos
Puyar | Subir | Baxar | Bajar | Sucarrar | Socarrar | Minchar | Comer |
Chitar-se | Acostarse | Crexer | Crecer | Charrar | Hablar | Trepuzar | Tropezar |
Afogar | Ahogar | Ascuitar | Escuchar | Cremar | Quemar | Sentir | Oir |
Fuyir | Huir | Trancar | Cerrar | Ubrir | Abrir | Amagar-se | Esconderse |
Estalapizar-se | Caerse | Chugar | Jugar | Prexinar | Imaginar | Pleber | Llover |
Plorar | Llorar | Esmelicar-se | Reírse mucho | Ruxiar | Regar | Chirar | Girar |
Alufrar | Contemplar | Esnabesar | Andar monte | Esmortezer-se | Morirse | Amortar-se | Morirse |