ANARCHISME ALS KERKSHEID

Een anarchistiese boekenmarkt is gewoonlijk als de lektuurtafels achter in kerken: alles geschreven vanuit een vaste grondslag. Als iedereen maar van die grondslag zou uitgaan, zou alles beter gaan. Nooit de vraag of die grondslag wel deugt. Op de tafels geschriften van de kerkvaders (Bakoenin, Kropotkin, Malatesta) en kerkleraren (Stirner, Proudhon), uitwerking, interpretatie en verdediging van hun gedachten en kritiek op andere gedachten, met name Marx en de sociaaldemokratie. Vragen zoals of andere ideeen (bijvoorbeeld autoritaire, of aanvaarding van de staat) in bepaalde gevallen niet van meer werkelijkheidszin getuigen of dat iemand als Bakoenin in geldzaken en in zijn menselijke relaties niet onbetrouwbaar was, worden niet serieus behandeld. In het anarchisme ontbreekt een centrale en helemaal vergoddelijkte Jezusfiguur, maar er is een Johannes de Doper (William Godwin) en er zijn kerkvaders (Bakoenin, Kropotkin, Malatesta - allerwegen gewaardeerd), kerkleraren (Stirner, Proudhon: mensen die belangrijke ideeen hebben geleverd maar op wie iets aan te merken valt), en heiligen (de martelaren van Chicago, Nestor Machno, Sacco en Vanzetti, Ascaso en Durrutti: mensen die de anarchistiese ideeen op heldhaftige wijze in praktijk hebben gebracht).

Ik vergat een paar dingen: het anarchisme kent ook een absoluut kwaad of Satan: het kapitalisme, een hemel: de revolutie, en evenals de min of meer liberale christenen van deze tijd geloven zij niet aan een hel, maar, in vereniging met het zo vermaledijde kapitalistiese bedrijfsleven, bereiden zij die wel voor door hun hulp bij het opmaken van de rijkdommen van de aarde en bij het vergiftigen van de aarde met hun schriftelijke en elektroniese predikwijzen.

JAN GREVEN OVER RELIGIE IN TROUW" 28.10:

"Voor religie lijken me twee kenmerken essentieel: de claim van het eigen gelijk en gehoorzaamheid aan een boodschap waar de gelovige niet op zit te wachten."

Van het eerste twee voorbeelden:

1. UIT DE KATALOGUS VAN DE LONDENSE ANARCHISTIESE BOEKENMARKT 25.10.2003 Met Tony Blair aan het bewind is het onnodig woorden vuil te maken over de armoede van partijpolitiek. De mensen willen een betere wereld en dat heeft niets te maken met kruisjes op stembiljetten. Het anarchisme wint terrein: je weet dat het zin heeft. Hier is een gelegenheid om de verscheidenheid en kreativiteit van anarchisten en anarchisme te zien in aktivisme en wetenschappelijk onderzoek, in ideeen over opvoeding en seksualiteit, in alternatief toneel en vormen van beeldende kunst, in ideeen over gevangenissen en nieuwe werelden. Het is een gelegenheid om een pilsje te drinken met een vriendin of vriend die je lang niet gezien hebt, om nieuwe kontakten te leggen, om met anderen over dingen te praten die je gedaan hebt of hebt meegemaakt of die je samen zou kunnen doen. Ja, iets doen!

2. UIT HET MANIFEST VOOR HET AANSTAANDE (11-13.11) LIBERTAIR SOCIAAL FORUM IN PARIJS Geen enkele regering, van links noch van rechts, kan of wil het kapitalisme aanpakken. Geen enkele regering zal ons nu of in de toekomst vrijwaren van massa-ontslagen, van onzekerheid over de toekomst, van hongerlonen, van aanvallen op de sociale zekerheid, van uitkleding van openbare diensten, van uitwassen op het gebied van veiligheidspolitiek of van racisme. [Een mooie illustratie van de werking van direkte demokratie in de praktijk zoals de oude konservatief J.H. Heldring die in de NRC van 6.11 karakteriseerde: vandaag willen ze dit, morgen dat: hoe lang is het geleden dat in anarchistiese kringen (ook door mij) het recht op luiheid en het "Ne travaillez jamais!" werd gepredikt of, althans in principe, aangehangen?] De door de werkgevers gedragen liberale logika leidt tot zoveel ellende dat alleen een regelrechte politiestaat het verzet ertegen in bedwang kan houden.

Daarnaast zien we een groei van libertaire praktijken: onderlinge ondersteuning van strijd, soevereine algemene vergaderingen, direkte demokratie, direkte aktie, anti-kapitalistische strijd over het werk, strijd tegen de globalisatie van de macht van het kapitaal, voor onbeperkte toelating van immigranten, voor gratis openbaar vervoer, voor bescherming van het milieu, enz. De libertairen bouwen aan een maatschappelijk alternatief, eksperimenteren en bereiden zo mogelijke grondslagen voor de samenleving van morgen voor. De libertairen ontwikkelen eisen die rechtstreeks tegen het kapitalisme, tegen het loondienst-sisteem, tegen de staat, tegen xenofoob nationalisme, tegen militarisme, tegen sexisme, tegen productivisme en tegen alle vormen van godsdienst ingaan. De libertairen werken aan vormen van zelfbestuur gebaseerd op direkte aktie, op zelfstandig gevoerde strijd, op stakingskomitees, op gebonden mandaat en terugroepbaarheid voor vertegenwoordigers. Zij hebben de dringende taak degenen die het gevoel hebben tegen een muur aan te lopen, ervan te overtuigen dat een andere samenleving mogelijk is. De politieke partijen zijn verstrikt geraakt in hun pogingen het [kapitalistiese] sisteem min of meer sociaal te laten funktioneren. Zij dromen van een kapitalisme met een menselijk gezicht waarachter armoede en onrecht voortbestaan.

Een andere wereld dus, maar hoe zal die eruit zien? Hoe zich een samenleving voor te stellen waarin de maatschappelijke organisatie draait om het individu, waarin voorziening in behoeften en egalitaire [= gelijke?] verdeling van wat de wereld te bieden heeft de plaats innemen van winstbejag, waarin wederzijdse hulp en vrijheid de plaats innemen van macht en dwang?

Voor een groot deel is de tekst ook kletskoek, met name waar over DE libertairen gesproken wordt, in plaats van over ENKELE libertairen respektievelijk anarchisten, althans gerekend naar het aantal mensen dat zich anarchist noemt. Waarschijnlijk een kwestie van blikvernauwing.

Het tweede element dat het anarchisme als religie kenmerkt, zou je verwoord kunnen zien in het "van ieder naar vermogen, voor ieder naar behoefte". In zijn bijdrage aan het Tiende Jaarboek Anarchisme neemt Thom Holterman zonder het te zeggen aan dat dit het geval zal zijn in een samenleving waarin niet alleen de maatschappij maar ook alle mensen met hun allerindividueelste geen- en hormoonsistemen en levensomstandigheden in evenwichtige ideaaltypen zullen zijn veranderd: "een ieder draagt aan de productie bij naar vermogen en neemt ervan naar behoefte". Geen "al te goede buurman's gekken" en geen "pakken wat je krijgen kunt" meer, noch tijdmeters en politieagenten om daarop toe te zien.

Zelfs de anders zo sceptische Andr� de Raaij raakt in hetzelfde jaarboek in een soort religieuze vervoering door de gevallen van zelforganisatie in Somalie en Irak. Voor het geval mijn mening ertoe doet, verklaar ik bij deze dat ik het met Andr� eens ben dat dit soort gevallen aantoont dat een samenleving (het "maatschappij" van Andr� klinkt mij te groot) zonder staat mogelijk is, maar als de noodzaak voorbij is laat het gros van de mensen de soeza van het naast en voor het produktiewerk noodzakelijke nadenken, bestuderen, zoeken en overleggen weer graag over aan de liefhebbers, dat geef ik je op een briefje. Piotr Borodulin in het poolse Wroclaw signaleerde indertijd een min of meer overeenkomstig verschijnsel toen de rivier de Odra de wijk waarin hij woonde bedreigde: ineens praatte iedereen met iedereen en werkten de mensen eendrachtig samen om het water tegen te houden. Maar toen alles weer normaal was was alles weer als vanouds. Nood toont waartoe mensen in staat zijn. Echt waar.

Het artikel van Jan Greven waaruit ik citeerde, is een bespreking van een boek van godsdienstfilosoof H.M. Vroom, die volgens Jan Greven religie reduceert tot een levensbeschouwing die de mensen kunnen kiezen of zelf samenstellen alnaar het hun past. Jan Greven mist in zulk een religie de weerbarstigheid en onaangepastheid en daarmee de fascinatie. Het zal mede een kwestie van smaak zijn maar in het reeel bestaande (ik herhaal: reeel bestaande) anarchisme zie ik veel (ik herhaal: veel) aangepastheid en reklame voor zichzelf en weinig fascinatie. Ook is het natuurlijk een kwestie van smaak of een godsdienst fascinerend is.

Mijn vraag is: wat hebben de mensen die zich anarchist noemden en noemen in de 150 jaar dat de term "anarchisme" gebruikt wordt in de door Pierre-Joseph Proudhon bedachte betekenis, aan maatschappelijke veranderingen ten goede (wat betreft vrijheid) te weeg gebracht? Ik geloof dat er veel ten goede veranderd is maar wat is daarvan aan de zich zo noemende anarchisten te danken, en zouden die veranderingen er niet gekomen zijn als er geen anarchistiese beweging had bestaan? Daniel Cohn-Bendit is in de tijd dat hij naam kreeg, door een internationaal anarchisties kongres de zaal uit gezet, en in de tijd van het nederlandse Provo vond een schrijver in het anarchistiese "Recht voor Allen" dat de provo's naar de mensen van "Recht voor Allen" hadden moeten komen voor advies en dergelijke. Het is waar dat sommige provo's een schrijver als Piotr Aleksejevietsj Kropotkin hadden gelezen maar waarschijnlijk niet alleen Kropotkin, zoals ook Kropotkin zijn inspiratie en ideeen niet alleen uit erkend anarchistiese bronnen heeft geput.

Zoals ik het zie, kan anarchisme alleen anarchisme zijn als er geen "anarchisme" op staat, en kunnen mensen alleen anarchisten zijn als zij bereid en in staat zijn ideeen en handelingen uit welke hoek ook op hun praktiese en onmiddellijke waarde en effekt voor konkrete (hier en nu) mensen (en dieren) en groepen te bekijken en daaruit konklusies voor het eigen konkrete handelen te trekken. Met "onmiddellijke" is niet bedoeld dat iets terstond effekt moet hebben maar dat het uitzicht moet bieden op een effekt op termijn als niets of niemand er terstond baat bij heeft.

Praten over gelijke verdeling van wat de wereld te bieden heeft is diarrhee, tenzij je aan heel kleine groepen of gebieden denkt en aan "zoveel mogelijk (of: redelijk)". Het kan zelfs schadelijk zijn en het zicht op belangrijkere zaken belemmeren. Mij kan het niet schelen als een ander (in een andere positie dan ik, dat wel) meer of veel meer heeft dan ik. Met de nodige bekwaamheid en inzet worden sommigen in de handel of het geldwezen rijk: van mij mogen ze, ik zou het er niet voor over hebben. Onderwijzend personeel in het lager en middelbaar onderwijs heeft vaak drie of meer maanden vakantie: van mij mogen ze, ik zou niet met ze willen ruilen, ofschoon ik de papieren heb. Er is wel gedacht aan periodiek herverdelen zoals in enkele landen hier en daar is gebeurd, maar dat "hier en daar" waren landelijke gebieden en de betrokkenen leefden van landbouw en of veeteelt. Bovendien gebeurde het vast en zeker niet altijd op een eerlijke manier. Automaties, respektievelijk uit zichzelf, goed of slecht werkende sistemen zijn er niet. Ook kapitalisten, bureaucraten en regeringen werken goed of redelijk als voldoende werknemers en burgers er bovenop zitten dat zij hun werk naar behoren doen en geen misbruik maken van hun positie. Een irreele utopie, althans als aan iets permanents gedacht wordt: aktieve mensen worden moe of gaan dood en er zijn geen vervangers van voldoende kwaliteit. Blijft over: doen wat je zinnig vindt en redelijkerwijze kunt, met het besef dat het ook anders kan: vriendelijk, onvriendelijk, tolerant, dwingend, zuinig aan, alsof het niet op kan, enz., met mogelijk betere uitwerking.

Thom Holterman hecht in zijn bijdrage in het tiende jaarboek erg aan vrijheid, maar hij heeft ook wel eens geschreven of gezegd dat vrijheid niet het hoogste goed is. Toen diktator Mahathir van Maleisie onlangs aankondigde dat hij als president of eerste minister aftrad, waren de straten van Kuala Lumpur vol mensen die hem hun dankbaarheid wilden tonen voor de ekonomiese voorspoed die hij het land en hun had gebracht. Dat daar een vrijheidsprijskaartje aan had gehangen speelde kennelijk geen grote rol. President Poetin van Rusland heeft grote kans bij de volgende verkiezingen weer gekozen te worden ondanks de vrijheidsbeperkingen die hij heeft ingevoerd, omdat veel burgers tevreden zijn over zijn ekonomiese politiek.

Een andere zaak is dat de opvattingen over vrijheid van de mensen uiteenlopen. Niet iedereen leeft naar het woord van Bakoenin "Mijn vrijheid houdt op waar zij die van een ander beperkt", zelfs anarchisten niet altijd. Tijdens een lezing die ik laatst bij het driejarig bestaan van de anarchistiese bibliotheek in het poolse Poznan meemaakte, werd gepaft zoals ik in de kapitalistiese Europese Unie nog niet heb meegemaakt, dit dank zij de dwang waaronder EU rokers gebukt gaan en de vrijheid die in Polen nog als een recht erkend wordt.