Typhoid fever
Typhoid zawtnak hi “salmonella typhi” tiah an ti mi rungrul phunkhat nih a si ter mi zawtnak a si. Mah hi zawtnak hi khoi ka ram paoh ah hmuh kho a si i a hlei in a thangcho lio mi ram ah hmuh a si. Hi zawtnak zei kha ti dah a chuah kan tiah cun “salmonella typhi” a ra tel mi rawl le ti kan awk sual kan din sual tawn caah a si. A hlei in a thur mi le a tha lo mi saa, arr ti, caw hnuk pawl le ti chung te hoi ah a ra tel tawn. Hi rungrul hi kum 1880 ah Karl J. Erberth nih a rak hmuh hmasa. Mah hnu lawng ah khan typhoid zotnak in a zaw mi pawl kha a tha tein an dam sak ter kho hna. Mahi Salmonella typhi hi kan ril, kan thin, le kan thi a do tu a si i mi dah ti lo cun saram dang ah hmuh a si lo. Hi rungrul hi “gram-negative enteric bacillus” a si i “Enterobacteriaceae” chungah a ra tel mi a si.
Mahi zawtnak hi 19 th century lio ah sibawi Sir William Jenner nih “typhoid” tiah min a rak sak. Mah min a sak ruangah khan a dang zawtnak he khan a tha tein a thleidan khoh. Mah hlan cu hi zawtnak hi a tha tein an hngalh kho lo i mi zaw pawl zong kha a tha tein an dam sak kho lo. An ruah nak ah cun kum 1607 le 1624 kar ah mahi zawtnak in mi 6000 hrawng a thi hna tiah an ruah. Cunin Mirang ralkap 13000 hrawng a thi mi hna zong kha hi zawtnak in a thi hna tiah an ruah.
Cunin hi zawtnak hi mah Salmonella typhi rungrul a ngei mi “carrier” nih a tawn cia mi rawl te hoi le din hnga mi ti te hoi kha kan awk sual kan din sual caah mah zawtnak kan inn mi a si. A hlan ah hi zawtnak a chuah pi tu tiah min a rak thang mi cu Mary Mallon ti mi rawl chuang tu nu pakhat a rak si. A mah cu a zaw lo na tein rungrul a ngei mi a rak si. Sibawi pawl nih zei kha ti a ngeih kho hnga tiah an ruah i ah hoi hleihlat tikah an hmuh mi cu a nu cu mah zawtnak a rak ngei bal mi a si ti mi kha hmuh. Cu caah Mary Mallon cu a nu sin mah rungrul a lak mi a si lai tiah an ti. Mah caah a mah nih a chuan mi rawl a aw mi kha a zaw hna i mah a zaw mi hna chung ah khan 5 a thi hna. Cu caah khan a mah kha mi nih “Typhoid Mary” tiah min an rak sak i rawl chuan in an phuah leng ah thong kum 3 an rak thlak. Thonginn a um lio ah rawl chuan ka tuan tham ti lai lo tiah bia a kam i kum 3 tlin hlan ah thonginn in a chuak kho. A si na tein thonginn in a chuah hnu ah rawl chuan kha ka dang ah a va tuan tham i mi 25 kha a mah ruang ah typhoid zawtnak in a zaw tham hna. Mah hnu ah khan a cozah nih a mah kha “quarantine” ah a thih tiang an chiah tiah an rak ti.
Hi zawtnak in a zaw mi cu rawl ka thaw loin um mi, lu fah, tak linh, tha um loin si, paw fah, le chung tlik ti phun kha an in tawn. An tak a ling mi cu a chel chel “thermometer” he cun 40 degree celcius tiang a phan tawn. Mah hi pawl hi zei kha ti dah a chuak kan tiah cun, mah Salmonella typhi a ra tel mi rawl le ti kan awk kan din hnu ah khan kan ril chungah a va phan. Mah hnu cun rawl chung um mi vitamins pawl he khan kan thi chungah a va lut ve. Mah kan thi nih khan mah rungrul cu kan thin, kan la (spleen), le kan ruh thlek hna chungah a va kal pi i mah hna chungah khan a va karh. Mah hnu ah khan kan thi chungah a va lut than hna i mah hnu ah khan ngandam loin kan um nak kha si. Hi typhoid zawtnak hi kan eek le kan thi tlompal kha lak zao in laboratory chungah zoh zao in hngalh kho a si.
A tu chan ah cun hi typhoid zawtnak hi sibawi pawl nih a tha tein an dam kho ter cang. Si a phun phun zong a chuak cang i a hlei in kar kwe say (vaccine) zong a um. Cun a hlei in a thangcho cang mi ram pawl ah cun thur an thlek nak le eek le zuun luan nak le a um nak kha a tha tein an tuah kho caah mah hi zawtnak in a zaw mi a tlom thek cang hna. Cunin hi zawtnak hi mi sin lawng ah hmuh a si caah a thangcho rih lo mi ram bantuk a si mi lai tlang le kawlram ah khamh khawh nak laam cu din ti te hoi le awk hnga mi rawl te hoi kha a thiang tein tawl le a thiang tein chiah a ho. Cunin kan eek le kan hmun thur hna kha a tha tein cheh hlo le tlangtlak a ho mi a si.
____________________________________________________________________________________
***** Kan lai holh hi a tling lo caah mirang holh ka telh chih pah. Cunin hi article hi um har pheng ah ka tial chom mi le lai holh a tha tein a thiam lo mi ka si caah lai ca ka tial mi zong ka palh mi tam pi um ko. Rak ka ngai thiam law nuam tein rel kho rak ka zuam piak ko uh tiah ka can nawl hna. Ka lawm***** |
