Malaria (Raifanh Zotnak)
Malaria tiah mirang nih an ti mi raifanh zotnak cu Italian holh in a ra mi a si i Mal (bad) aria (air) ti a si. Raifanh zotnak hi vawlei cungah a tar tling mi zotnak chung ah a rat el mi pakhat a si i tihnung ngai ngai mi zotnak phunkhat chung ah a ra tel ve. Zei tiah tiah cun a hmasa ah “kar kwe say” vaccine hna chuah kho a si lo. Cunin mah zotnak nih a langh ter mi pum linh, thlan chuah, lufah, le luakchuak te hoi hi a dang zotnak zongah hmuh tawn mi a si caah a chel chel ah cun lufah lawng a si tiah kan ti tawn in tha tein si zong din si ton lo caah a si. A hlei in mah zotnak tih a nung tling mi cu mirang nih “cerebral malaria” tiah an ti mi a si i kan thluak chung ah a pha cang mi a si. Mah kha kha a tha tein le a zok zok tein si an pek kho lo ah cun thih nak a chuah kho mi a si.
Mahi zotnak hi a thangcho lio mi ram pawl le tropical rain forests a um mi ram le khua pawl ah hmuh a si i mah chung ah cun Kawlram zong a ra tel ve. A hlan lio ah cun hi zotnak hi khuachia le khuazing nih dantatnak a si tiah an ruah tawn. A sin a tein 19 th century ah mah hi zotnak hi khuachia nih dantatnak silo in a thu mi tiva in a chuak mi zotnak si tiah an rak hngalh. Mah hi raifanh zotnak he a zaw mi sinah hmuh tawn mi cu taksa linh, lufah, therh, thlan chuah, le a chel chel ah a lua zong a lua tawn hna.
Raifanh zotnak hi Plasmodium tiah an ti mi rungrul phunkhat nih a chuah pi mi a si. Mahi zotnak a chuah pi kho mi Plasmodium cu phunli a um i Plasmodium falciparum, Plasmodium ovale, Plasmodium vivax, le Plasmodium malariae a si hna. Mah hi Plasmodium rungrul phunli hi a ra dang cio hna na tein rungrul kong cu theih a ho thek lo tiah ka ruah caah nan mah na huam tikah internet tu ah rak zoh cio te ko uh. Mah hi pali chungah hin Plasmodium malariae ti mi hi a zual tling a si i raifanh zotnak paoh paoh ah mah hi hi pet a si tawn.
Plasmodium rungrul pawl hi kan pum le kan thi chung ah zei kha ti dah a luh kho ning a si kan tiah cun hmaisem phun kha nih an kan seh ruang ah a si. Mah hmaisem cu mirang nih “Anopheles mosquito” tiah a min an sak. Mah hmaisem nih an kan seh tikah kan thi chung ah khan rungrul kha a luh sak. Mah hnu khan kan thi he khan mah rungrul cu kan thin chung um mi “cells” ah khan a va pem i a than tiang le kan thisen (Red Blood Cells) hna kha a doh kho hlan tiang kan thin chung ah khan a va um. Mah caan kha mirang nih “Trophozoit” tiah an ti. Mah lio ah cun kan nih kan pum kha a doh rih lo caah kan pum nih a zei hmanh a hngalh rih lo i ngandam bang in kan um kho nak a si. Mah hnu ah khan ”Merozoite” tiah an ti mi ponesan ah a ra thleng i kan thi chung ah a um mi kan thisen (Red Blood Cells – erythrocytes) chung ah a va kal i mah Red Blood Cells pawl chungah a karh hna i mah Red Blood Cells pawl kha ti awk tha loin an hrawh. Mah hnu lawng ah khan kan pum nih rungrul a um ti mi kha a theih i kan ngan a dam tilo i kan pum kha tha lo lak in a ling, kan thlan a tampi a chuak, mah hnu ah kan pum a ther ”chills” mi kha kan rak inn tawn mi a si.
Cunin, hi raifanh zotnak in a dam lo mi sinah zungzal i a lang ton mi inn nak ”signs and symptoms” phun thum a um. Mah pawl cu “cold stage” khuasih lio, “hot stage” kan tak a lin lio, le “sweating stage” kan thlan tampi a chuah lio caan a si hna. “Cold stage” cu kan pum kha a kih bang in a um i tha lo lak tein kan therh caan kha a si i minutes 15 in nazi 1 tiang a ro ton. “Hot stage” cu kan pum kha duh sah duh sah in a rawng ling, mah hi hi nazi 2 in 6 tiang a ro ton. Mah hnu ah khan kan thlan kha tha lo lak in a chuak i kan tak a ling mi kha duh sah tein a lo tham. Mah hi hi “sweating stage” tiah an ti mi a si i mah tikhan a ra nawlh than leng meng hna. Mah hi pawl he hmuh ti mi inn nak cu lufah, luakchuak, le lung vai vun i um thiam lo in a si mi phun hna a si.
Hi zotnak hi sibawi pawl nih zei kha ti dah an kuh tiah cun kan zot lio ah kan thi tlompal kha an lak I “Giemsa-stain” tiah an ti mi caa hang bang a si mi hang phunkhat he khan an fonh i “microscope” tang ah an zoh. Mah hnu ah khan kan thi chungah mah rungrul a um le um lo kha an hngalh kho i si zong a tha tein an pek kho hna.
Kan lairam hi raifanh zotnak a um mi khua pakhat a si. Mah caah kan ral rin awk a ho mi a si. A hlein in mah hi zotnak hi “a myit pyat” in dam sak khawh mi a si lo. Kan pum chung ah voi khat a luh hnu ah cun kan ngan a dam ko zongah kan thing chung ah a zungzal in a um mi a si.
____________________________________________________________________________________
***** Kan lai holh hi a tling lo caah mirang holh ka telh chih pah. Cunin hi article hi um har pheng ah ka tial chom mi le lai holh a tha tein a thiam lo mi ka si caah lai ca ka tial mi zong ka palh mi tam pi um ko. Rak ka ngai thiam law nuam tein rel kho rak ka zuam piak ko uh tiah ka can nawl hna. Ka lawm***** |
