Artigo
enviado para a revista: PONTEVEDRA.
REVISTA DE ESTUDIOS PROVINCIAIS
RESUMO: As
investigacións sobre os petroglifos prehistóricos de Galicia seguen a centrarse
en marcos cronolóxicos e temáticos moi diferentes segundo os autores que aborden
os estudios. A denominación desta arte aínda non chegou a un acordo de mínimos
entre os investigadores que lle permita á sociedade un acceso a información dun
xeito claro. Os petroglifos, pola súa temática, e por estar presentes nun
momento que abarca desde o megalitismo ata a Idade de Ferro, posibilitan unha
grande cantidade de hipóteses para abordar o seu coñecemento. Novas datacións
cronolóxicas baseadas en Carbono 14 apuntan cara unha cronoloxía que entra en
contacto coa Idade de Ferro. Sen embargo, o contexto dos petroglifos non parece
encaixar con esas datas.
VÍA CRUCIS
DOS
PETROGLIFOS: ENTRE O MEGALITISMO E A CULTURA CASTREXA
Miguel A. Sartal Lorenzo[1]
Os petroglifos prehistóricos de Galicia
representan unha das realidades arqueolóxicas máis senlleiras do noroeste
peninsular. En torno a eles foron moitos os estudios e escritos que se fixeron e
se están a facer. Nas últimas décadas as investigacións sobre esta temática
prehistórica colleron maior énfase, tal e como se pode observar nas variadas
publicacións que saíron ó mercado nos últimos anos. Da lectura de todas elas
pódese destacar a existencia dunha certa aprobación sobre as bases cronolóxicas
e culturais desta arte rupestre, que estarían centradas na Idade de Bronce como
contexto central, se ben con posturas que fan fincapé nas primeiras etapas desa
época, e outras que incluso van máis alá e relacionan a arte rupestre con
momentos finais do megalitismo. Sen embargo, esta aparente aceptación
cronolóxica está a ser revisada desde algúns ámbitos, que toman posicións
similares a outras que xa se deron anos atrás, como son as teorías vertidas por
Anati no seu momento[2].
O achegamento ó mundo dos petroglifos faise desde moitos ámbitos e por
diversos motivos: desde investigacións que nos tentan achegar as claves
interpretativas do simbolismo que encerran, ata os estudios sobre a sociedade
que os fixo e a búsqueda dos seus asentamentos. As conclusións deses estudos non
sempre son coincidentes, habendo nalgúns casos discusións entre as diferentes
posturas. Unha destas diferencias tivo un episodio en xaneiro de
O desencadeante desta discusión foi o artigo titulado “Sobre la
cronología del arte rupestre atlántico en Galicia”[3], da autoría de Manuel Santos Estévez,
publicado na revista electrónica Arqueoweb, no cal se apuntan interpretacións
cronolóxicas para a arte rupestre prehistórica de Galicia ó aire libre ó socairo
dos resultados obtidos dunha serie de intervencións arqueolóxicas que tiveron
lugar en Campolameiro (Pontevedra).
A lectura dese artigo pode deixar un pouso
de incertidume en torno ós petroglifos, porque as conclusión presentadas rompen
un pouco con algunhas das teorías que máis se asumen na actualidade, e incluso
algúns dos argumentos poden resultar incómodos, como así foi. O 23 de xaneiro de
2006 recibiuse no foro de Arqueoweb unha réplica a ese artigo de Santos Estévez
frmada por Costas Goberna, Fábregas Valcarcel, Guitián Castromil, Guitián
Rivera, e Peña Santos. Nesa resposta poñíanse en dúbida moitas das propostas
presentadas por Santos Estévez. É de supoñer que a direccion de Arqueoweb tomou
cartas no asunto, e así debemos entender que no número 8 (1) desta revista
electrónica aparecesen dous artigos que seguían a tratar esta cuestión. O
primeiro deles, titulado “Panorámica sobre el arte y el paisaje. El final de la
ilusión (réplica a Manuel Santos Estévez)” de Costas Goberna et alii,
viña a ser un desenvolvemento da réplica que se publicara no foro desa revista
en xaneiro de 2006. O segundo artigo titulado “Respuesta a la réplica presentada
por Costas Goberna, Fábregas Valcarce, Guitián Castromil, Guitián Rivera y de
O artigo que aquí presentamos tenta ser
unha aportación a esa discusión dos gravados rupestres, e ten a súa orixe na
lectura do artigo Santos Estévez que estamos a citar, o cal nos fixo reflexionar
sobre a perspectiva quen el nos propón, que choca cos coñecementos que sobre a
arte rupestre adquirimos nos últimos anos.
Santos Estévez utiliza a denominación de
Estilo Atlántico para referirse ós gravados rupestres dos que estamos a falar.
Dísenos que este estilo «é posible localizalo dende o norte de Portugal ata
Escocia, incluíndo Galicia, Irlanda e o norte de Inglaterra. Nunha primeira
aproximación identifícase por presentar gravados en pedra de sucos xeralmente
moi erosionados e moitas veces de difícil lectura. Os deseños máis
representativos son os xeométricos, especialmente as combinacións circulares e
as coviñas, aínda que en Galicia e Portugal tamén se documentan representacións
de armas, cuadrúpedes e figuras humanas (Santos 1998, Santos e Criado 1998)»
(Santos 2005), e a continuación preséntasenos unhas características formais onde
as figuras naturalistas (que só aparecen no norte de Portugal e en parte de
Galicia) son as que parecen marcar este estilo (Santos, 2005a: 40-44). A denominación de estilo atlántico
parece ser unha alternativa ó que moitos estudiosos galegos denominan Grupo
Galaico de Arte Rupestre. Éste vén sendo outro dos conceptos empregados para
referirse ós gravados rupestres prehistóricos de Galicia, e co cal moitas
persoas se serviron para coñecer e divulgar esa forma de expresión. Esta última
denominación aproxímase a ese feito cultural caracterizando o soporte, a
localización, a forma dos gravados e a súa conservación, principalmente (Peña
Santos; Rey García, 1998: 230-231).
Dúas formas de denominar unha mesma
realidade, tan distintas e tan lonxanas unha da outra, que incluso os que
utilizan unha das denominacións non nomean á contraria (Santos, 2005a), algo que
obriga a queles que non están nun contacto continuo coa vangarda dos estudios
sobre esa manifestación a intentar descifrar a qué se refire o autor que
escribe. Polo tanto, se a ciencia quere chegar á sociedade e saír do seu castelo
deberíase facer un esforzo por tentar facelo por camiños que teñan as mesmas
indicacións, senón corremos o risco de perdernos por carreiros que nos levan á
confusión.
Sen dúbida a cuestión do nome é algo que
se debería abordar e chegar a unha posible solución, ou polo menos a clarificar
do que se está a falar tendo en conta ás outras denominacións. Este non debería
ser un dos escollos máis grandes para chegar ó entendemento. Outra cousa é a
cronoloxía, amplamente discutida e cun gran abano de posibilidades, aínda que a
maioría dos autores parece coincidir que é a Idade de Bronce o lugar central da
arte rupestre ó aire libre. Sen embargo, co denominado Estilo Atlántico apórtase
unha cronoloxía bastante diferente pois, segundo Santos Estévez, e como
conclusión ós resultados das escavacións en Campolameiro, teriamos
«un
primer grupo de temática exclusivamente armamentística muy posiblemente
realizados durante el Bronce Inicial, aunque es difícil saber hasta cuando
estuvieron en vigencia; y un segundo grupo con escenas de caza, monta,
laberintos y paletas realizados entre el siglo IX-VIII y el V-VI a.C. Es decir,
que básicamente este segundo grupo sería coetáneo a la ocupación de los castros
más antiguos del noroeste. De ser cierta esta propuesta cronológica, estaríamos
ante un panorama iconográfico y cronológico muy similar al definido para la zona
de Valcamónica, donde en
Ademais, Santos Estévez parece observar os
estudios dos petroglifos dentro dun ámbito global, dándolles a estes maior
independencia e personalidaade frente á sociedade que os orixinou, como se foran
elementos estáticos dunha época, que serían utilizados por aquela sociedade que
lle tocou vivir no ámbito cronolóxico que indican os
petroglifos:
«A
excepción de las representaciones de armas, la única conexión entre el Arte
Rupestre Atlántico y
Parece que neste texto se deixa entrever
que os petroglifos son como “marcos” fixos. Sen embargo non posuímos datacións
absolutas sobre eles, e as cronoloxías ás que se refire Santos Estévez son
cambiantes porque van asociadas a unha cultura, a un contexto, e por iso se
interpretan en función da sociedade que os creou. Así, os investigadores que
elixen a denominación de Grupo Galaico de Arte Rupestre consideran a producción
dos gravados en relación a unha sociedade determinada do Noroeste Peninsular. Os
petroglifos terían explicación dentro da sociedade que os creou, dentro dunha
determinada cultura. Coñecendo a cultura e a estructura social do momento
poderíanse entender adecuadamente os petroglifos, que son o seu resultado. É
razoable, polo tanto, pensar que se a cultura que fixo os petroglifos habitou
estas terras 300 anos antes do que se pensaba nos anos oitenta do século XX, a
cronoloxía dos mesmos se vexa retrasada. Isto resulta lóxico se a cronoloxía dos
petroglifos vén dada pola sociedade á que se adscriben, que é o que se veu
facendo desde hai tempo. Considero que as aproximacións que fan os autores que
apoian a tese do Grupo Galaico de Arte Rupestre parten dunhas bases válidas.
Outra cousa sería o desenvolvemento das mesmas e as conclusións ás que se
chegan. Parécenme válidas porque tentan explicar a estrutura social que produciu
os gravados rupestres, as pautas e similitudes na localización, o soporte no que
están, as relacións existentes entre os diferentes paneis e motivos, o grao de
desgaste dos mesmos... tentando lograr unha coherencia e unhas similitudes que
indiquen un mesmo uso nun determinado momento e non en outro, por unha de
terminada sociedade e cultura e non por outra.
Armas
metálicas, paletas, labirintos e esceas de equitación
No artigo de Santos Estévez publicado na
revista Arqueoweb refútanse os argumentos cronolóxicos expostos por aqueles que
entenden ós gravados rupestres dentro do Grupo Galaico de Arte Rupestre. Un dos
primeiros argumentos utilizados ten que ver coas armas metálicas, que para Santos
Estévez non formarían parte do Estilo Atlántico por no apareceren asociadas coas
combinacións circulares ou zoomorfos nos paneis. De ser isto certo, xa que hai
argumentos contrarios (Costas Goberna et
alii, 2006), non creo que se deba tomar como excluínte na súa totalidade do
Estilo Atlántico (ou Grupo Galaico de Arte Rupestre, ou como queira que lle
chamemos), porque pode haber outras semellanzas e outro tipo de relacións (como
son os vinculados co soporte, o lugar onde se grava, o tipo de desgaste, as
relacións cos petroglifos circundantes, a localización, e outras pautas e
elementos arqueolóxicos...) que os integren dentro dunha unidade no que se
inxiran todos os petroglifos. De feito, a realización das armas metálicas de
forma illada en paneis non ten por qué indicar unha cronoloxía diferente fronte
a outra clase de motivos, porque pode deberse a outras causas, tales como o
significado dos gravados que se representan. Non debemos descartar a existencia
de linguaxes diferentes dentro desa manifestación rupestre. Un círculo e unha
arma poderán estar localizados en diferentes lugares, pero non por iso teñen que
ser de diferentes épocas, senón que poden ser coetáneas, do mesmo grupo ou
estilo, e incluso feitos pola mesma man.
Non é fácil clarificar estas cuestións, e
non é moi convincente este argumento que se sustenta únicamente pola asociacion
de motivos. O certo é que a pesar de que foran de diferente época existirían
moitas posibilidades para que coincidiran no espacio e incluso na mesma rocha,
aínda que só fose por casualidade e probabilidade, ó estaren todos eses motivos
ocupando un mesmo espacio en parte do que hoxe chamamos Galicia e Norte de
Portugal.
No que se refire ás paletas, no artigo de Santos Estévez xa
se nos apunta a dificultade dunha adscripción clara, debido a que non se
atoparon os seus paralelos materiais na península Ibérica. En Galicia a súa
representación só se atopou en catro estacións rupestres, e parecen ter un
paralelismo co existente en Valcamónica (Italia). Por esta similitude suxírese
que aí pode estar unha posibilidade de datación. Ademais, a decoración das
paletas italianas atopadas en contextos funerarios posúen esvásticas, outro dos
elementos atopados nos petroglifos galegos, aínda que tamén escasos. Estes
elementos postularían unha datación en torno ós inicios da Idade de Ferro
(Santos, 2005b). Nembargantes no artigo xa se nos indica a endebleza desta
datación, porque as paletas non son un elemento que se interprete con
claridade.
Non coñecemos, polo momento, ningún resto
arqueolóxico deste tipo de paletas en Galicia, e non sabemos tampouco se os
gravados facían fincapé realmente en paletas semellantes ás representadas en
Valcamónica. A similitude existe, pero tamén se debería, ou tamén se pode,
atender a outras posibilidades: por exemplo, estaría ben saber se a utilización
desas paletas era a mesma aquí e máis en Italia, se a cronoloxía pode ser
anterior ás italianas, para qué se usaban...., etc. Non debemos olvidar que a
temática existente en Valcamónica é diferente á existente en Galicia (asunto ó
que nos referimos máis abaixo).
Algo parecido pasa co terceiro elemento
que analiza este autor: os labirintos e
laberintoides. Neste caso fai fincapé nas datacións deste tipo de laberintos
en Europa e no Próximo Oriente, cunhas datacións cercanas ó primeiro milenio
a.C. Pero existen opinións contrarias:
«Pola
súa parte, as figuras de labirintos do tipo Mogor –o mesmo que no caso das
esvásticas e das paletas– foron tradicionalmente consideradas como algo alleo en
orixe ó repertorio clásico dos nosos gravados, ó que se irían incorporando de
maneira paulatina ó longo dos últimos tempos da Idade do Bronce e os comezos da
do Ferro. Esta opinión era enormente debedora da cronoloxía que autores como
Anati propuxeran no seu día para os labirintos nos complexos rupestres italianos
de Naquane e Campanine, utilizando criterios de tipo difusionista que tomaban
como referencia figuras semellantes procedentes de contextos tan diversos que se
por algo se caracterizaban é precisamente polas súas máis que dubidosa
cronoloxía. Realmente, non cremos que haxa ningún motivo para disociar este tema
tan concreto do resto do repertorio clásico dos nosos gravados, como poñen de
relevo as similitudes técnicas constatables entre as figuras de labirintos e as
combinacións circulares e os zoomorfos dos petroglifos de Outeiro do Cribo,
Pedra Escrita e Chan do Rei; dito isto, sen embargo non deixamos de ser
conscientes de que esta información que propuxemos máis arriba, a longa viaxe á
que alude a bibliografía arqueolóxica con respecto a estas figuras quizais se
produciría en sentido contrario ó que se acostuma supoñer» (Peña Santos; Rey
García, 2001 :113-116)
Os labirintos que nos menciona Santos
Estévez no seu artigo están tomados de Europa e de Próximo Oriente, e están
representados en arxila ou en cerámicas. Como vemos, o soporte é diferente do
que existe para os gravados rupestres galaicos, e esta diferencia parécese pasar
por alto, cando a realidade é que o significado do soporte pode ser relevante.
Sería interesante coñecer qué tipo de significados ou elementos están detrás das
representacións de labirintos neses lugares extrapeninsulares que se mencionan;
é posible que sexa unha motivación diferente á que se supón para os petroglifos
galegos, e de aí tamén unha cronoloxía distinta.
Efectivamente, cando se compara os
petroglifos de Galicia con outros coetáneos como os de Valcamónica ou Mont Bego
sempre se deixa ver que os petroglifos de Galicia están compostos de motivos
excepcionais, entendendo como excepcionais as esceas que non son cotiás. Pola
contra, os gravados de Mont Bego e Valcamónica si que nos presentan esceas
cotiás. Esta diferencia debémola ter en conta. Entón, é fácil pensar que as
paletas e os labirintos que se gravan en Galicia son excepcionais, non son
cotiás, como así o poden ser nesas outras zonas europeas. É posible que eses
elementos se trouxeran desde lugares lonxanos onde si eran elementos cotiás,
como pode ser o caso de Próximo Oriente. Ou simplemente se gravaron en Galicia
nun momento anterior á súa cotidianidade, cando se representan en Valcamónica e
zonas do Mediterráneo, por poñer dúas interpretacións.
Como vemos, as comparacións e as
similitudes poden abrirnos moitas portas de cara a novos significados e
coñecementos da realidade rupestre galega, pero son camiños nos que hai moitas
entradas, así que debemos andar con pasos o máis firmes posibles e achegarnos a
tódalas posibilidades para poder facer unha aproximación o máis certeira. Non
estaría de máis poñer atención nesa excepcionalidade dos motivos representados
na arte rupestre galega, en comparación co representado noutros lugares que se
achega maís á vida cotiá. Debería afondarse máis nesta cuestión, pois creo que
aínda ten unha potencialidade que non
foi esgotada.
Outra cuestión a ter en conta é a
importancia das figuras semellantes ós labirintos. Esta figuras son moi
abundantes en Galicia, e estaría ben facer unha análise sobre a súa existencia
neses outros lugares europeos que se mencionan como posuidores de labirintos e
que soen compararse cos existentes en Galicia. Existen esas formas labirintoides
nese lugares europeos onde existen labirintos?. Este sería outro punto no que
podemos poñer atención. Efectivamente, cando vemos os petroglifos recoñecemos as
formas labirínticas e comparámolas coas existentes neses outros lugares onde
tamén aparecen de forma clara e nítida. Sen embargo, en Galicia, existen outras
figuras que se poden denominar pesudolabirínticas ou que teñen certa similitude
cos labirintos, e que se soen tomar como deformacións destes últimos ou aparecen
nun segundo plano, escondidas trala importancia dos labirintos. É por isto que
unha das explicacións que se pode ler na bibliografía científica fálanos da
probabilidade de que o coñecemento necesario para poder realizar labirinto
viñera do exterior, entrando pola costa, xa que é nese lugar onde aparecen os
motivos labirínticos máis perfectos. Logo, desde a zona costeira, iríase
adentrando cara o interior, e por iso se explica que canto máis ó interior máis
imperfectas son as formas labirínticas. Certamente podemos interpretar deste
xeito a existencia deses motivos imperfectos, pero non é menos certo que na
costa tamén hai outros labirintos “deformados”.
Paréceme relevante recalcar a falla de
estudos referente a esas outras formas pseudolabirínticas e a súa posible
relación coa forma de facer que se aprecia nos labirintos (que son as figuras
que nós recoñecemos). Non se debería descartar a posible existencia dun xeito de
facer os petroglifos que se pode caracterizar de “labiríntica”. Desta maneira,
desde a nosa forma de percibir, podemos crear unha gama de formas no cal un dos
extremos estaría ocupado polos círculos concéntricos e o outro polos labirintos.
No medio deles estarían o resto dos diferentes motivos xeométricos de forma
curva. Polo tanto, aínda que os labirintos se poidan ver como algo que vén do
exterior, non podería tamén verse como unha producción propia?, como a figura
“perfecta” dun xeito de facer gravados xeométricos e non como algo chegado desde
o exterior?. Existen moitos exemplos de petroglifos que nos permiten observar o
xogo xeométrico da curva, as reviravoltas que nos enganan e nos levan ó mesmo
lugar... e isto penso que pode ser unha forma de facer que podemos denominar
“labiríntica”, sendo o labirinto a forma “perfecta” (desde a perspectiva que nós
posuímos). Pregúntome se nos outros lugares de Europa onde hai figuras
labirínticas existen tamén figuras pseudolabirínticas, se existe toda esa gama
de figuras que se poden ver como degradación dun labirínto ou iniciación ó
mesmo. Dito isto, tampouco deberiamos desbotar o feito de que se pode chegar ó
labirinto en diferentes lugares do planeta e en diferentes momentos, sen a
necesidade da difusión e dun único punto de orixe, ó igual que pasa con outras
figuras xeométricas menos complexas.
O mesmo que dixemos para os temas
anteriores podemos aplicalo ás esceas de
equitación, para as que se lles supón unha cronoloxía en torno ó Iº milenio antes de
C.,
«ya
que no se conocen en Europa o en
Non creo que estes sexan argumentos
suficientes como para negar a monta de cabalos antes do I milenio na península
Ibérica. Parece negarse unha cronoloxía anterior ó I milenio dos gravados
rupestres porque en Europa non existen ese tipo de representacións. Aínda que
tamén poderiamos dicir que en Europa existe a monta de cabalo antes do I
milenio, porque aparecen representados nos gravados rupestres galegos. Por outra
banda, tamén deberiamos negar a existencia de montas de cervo nos gravados
rupestres se non aparecen no resto de Europa?. Non o creo. Pode ser certo que no
resto de Europa non se representaran montas de cabalo antes do I milenio, pero
hai que contextualizar ese tipo de representacións. Igual no resto de Europa non
necesitaron representar esa monta de cabalos, como si o necesitarían
posteriormente, incluso tirando de carros. Uns carros que, sen embargo, aínda
non foron identificados nos petroglifos galegos. Volvemos así o dito
anteriormente, á excepcionalidade que parecen mostrar os petroglifos galegos
respecto doutros focos europeos. Se en Europa os cabalos aparecen formando parte
dunha vida sedentaria, da vida cotiá, relacionados coa agricultura e o
transporte, no caso galego é posible que a monta de cabalos sexa excepcional,
anterior a unha “submisión plena” destes animais á vida sedentaria e, por qué
non, antes de que se crearan os bocados ou un tipo de bocados que permenacen no
rexistro arqueolóxico.
Non parece sostible hoxe en día negar a existencia da monta de cabalos
antes do I milenio polo feito de non apareceren representacións desas esceas
noutros lugares de Europa. Ademais,
«É
evidente que esta hipótese ignora ou pasa por alto a posibilidade do emprego de
arneses de materiais perecedoiros ou a existencia de montas a pelo, e desatende
o feito de que escavacións arqueolóxicas recentes permitiron constatar
evidencias da presencia do cabalo no occidente peninsular ó longo de diversos
momentos da prehistoria recente, tal e como se desprende da aparición de restos
de équidos no nivel II do abrigo de Pala da Vella, ou da súa ampla documentación
en xacementos calcolíticos meseteños. De feito, a investigación admite desde hai
certo tampo a existencia de xinetes no territorio europeo occidental ó menos
desde os primeiros momentos da metalurxia» (Peñas Santos; Rey García,
2001:113)
«Na
nosa opinión, a investigación arqueolóxica máis recente pon de relevo que
existen evidencias máis que suficientes para pensar que no occidente europeo se
pode testemuñar o uso e a importancia social do cabalo xa cando menos no III
milenio AC» (Peña Santos; Rey García, 2001. 153).
O Contexto dos
petroglifos
A posibilidade da existencia de dous
grupos claramente diferenciables relacionados con dúas fases de execución do
estilo Atlántico: un primeiro atribuíble ó Bronce Inicial exclusivamente con
motivos de armas, e un segundo grupo con esceas de caza, monta, labirintos e
paletas realizados no século IX-VIII e V-IV (Santos, 2005b), tampouco nos parece
moi convincente. Este autor comenta as similitudes dos petroglifos galegos con
Valcamónica, que tamén serven de apoio á súa hipótese. Esa comparativa non
resulta válida xa que, aínda no caso de que admitamos unha cronoloxía similar,
os gravados rupestres de Valcamónica ós que se refire Santos Estévez mostran
unha realidade da representación diferente da existente no Noroeste da Península
Ibérica. Os gravados de Valcamónica son representacións da vida cotiá, mentres
que os existentes en Galicia representan o excepcional máis cá vida normal da
comunidade. E a pesar de que as datacións realizadas nas escavacións feitas en
Campolameiro parecen acercar, e incluso inxerir, certos petroglifos con esceas
de caza nas primeiras etapas da Idade de Ferro (e isto podería ser un argumento
que validaría as opinións daqueles autores que falan dunha certa continuidade da
Idade de Bronce e primeiras etapas da Idade de Ferro), iso é algo que aínda
costa admitir, porque son datos que non encaixan desde unha perspectiva social e
cultural.
A presencia desa temática rupestre en
séculos tan próximos, ou pertencentes, á Idade de Ferro, obríganos a conciliar a
temática e as crenzas que se supoñen para aqueles que fixeron os gravados
rupestres coas de aqueles que viviron na Idade de Ferro. Consecuentemente, se
admitimos a presenza dos petroglifos con esceas de caza e monta entre os séculos
IX-VIII e V-IV a. de C. tal vez poidamos rastrexar esa ideoloxía representada
nas rochas a través do que coñecemos deses primeiros séculos da Idade de Ferro e
dese xeito afianzar esa cronoloxía..
Ó tentar facer esa aproximación,
atopámonos con moitas sombras. Unha delas é que o espazo dos petroglifos non
coincide plenamente co espazo ocupado pola Cultura Castrexa. Isto pode ser
relevante, e pode supoñer que os petroglifos son anteriores á Idade de Ferro, e
ocupando zonas que teñen unhas determinadas características.
De seguir considerando estes gravados
dentro da Idade de Ferro entón habería que atender a esas diferenzas dentro da
Cultura Castrexa, remarcando eses feitos nunha realidade que se nos presenta con
certa homoxeneidade:
«Afortunadamente
en el ámbito espacial, la región N.W
presenta unos límites naturales muy nítidos, determinantes a lo largo de todo el
proceso histórico, de una perfecta adecuación entre región natural y área
cultural. Ya desde
A pesar diso, si que podemos encontrar
certas diferenzas xa que, como nos advirte Almagro-Gorbea, existe «un mayor
carácter céltico en las provincias de Lugo y A Coruña», atendendo á presencia de
determinados topónimos e xoias (González Ruibal, 2006-2007: 464). Sen embargo,
esa zona que se cre máis celtizada non se corresponde co núcleo onde se
desenvolven os petroglifos. Polo tanto, se consideramos que as representacións
de cervos teñen unha cronoloxía dos Inicios da Idade de Ferro, igual hai que
revisar as teorías que falan de poboacións célticas na Galicia Prerromana, xa
que nos pode estar a falar de diferencias na zona coñecida como Gallaecia. Pola
contra, os petroglifos non parecen ser unha das realidades ás que se atende
cando se fala da existencia dunha Galicia céltica[5].
En definitiva, parece que o espacio que
ocupa a Idade de Ferro en Galicia non coincide plenamente co espacio dos
petroglifos. Isto non nega a existencia dos gravados rupestres nesa época, pero
si que nos aportarían novas claves para entender a xénese e características da
Cultura Castrexa, se asumimos esa cronoloxía que nos propón Santos
Estévez.
Un dos aspectos nos que podemos buscar esa
conxunción dos gravados rupestres e a Cultura Castrexa pode ser na mentalidade.
Na arte rupestre o cervo é un dos animais máis representados, e a caza do cervo
a temática que máis información nos parece aportar. Na Idade de Ferro os cervos
aparecen en estelas funerarias, pero xa en épocas tardías (Vázquez Varela;
García Quintela, 1998: 153). Nembargantes, estes autores danlle máis importancia
a animais como o xabarín, o lobo e os osos; uns como conductores dos guerreiros
ó alén, e outros como animais cazados dentro de ritos nos que os guerreiros
acadan o seu pleno estatuto, tomando comparativas da Europa antiga, en relación
á celtización dos pobos galaicos (Vázquez Varela; García Quintela, 1998: 153).
Unhas representacións que non se corresponden co que vemos nos petroglifos, así
que esa celtización non parece ser dese xeito, ou os gravados de cervos debemos
entendelos doutra maneira.
Non parecen existir datos que nos
relacionen á cultura castrexa coa temática exposta nos gravados rupestres. Isto
non nega a existencia dunha cronoloxía dos gravados de cervos dentro do I
milenio, pero si que nos mostra a presencia dun corte entre eles e a temática ou
a mentalidade que se supón para a Idade de Ferro. Ademais, tamén habería que
explicar o feito de que haxa petroglifos (figuras xeométricas) que aparecen en
desuso a finais da cultura Castrexa, tapados por construccións dos castros, que
nos fai pensar en dúas cousas: ou eses petroglifos son anteriores ós castros, ou
prodúcese un cambio de mentalidade durante un momento da cultura castrexa.
Pola contra, os petroglifos parecen ter
moitos puntos en común co mundo megalítico. Neste, xa se observan
representacións de figuras humanas con armas, entre as que se encontran
alabardas, un elemento que podemos ligar coas representacións de figuras humanas
ou armas que existen nos petroglifos, ó igual cás esceas de caza como a que
temos en Orca dos Juncais (Portugal), que seguramente fan fincapé nunha
actividade de prestixio (Vázquez Varela, 1997: 17). A escea de caza de Orca dos Juncais é
moi similar á existente no petroglifo da Pedra das Ferraduras, así que igual
este feito nos está a advertir dunha proximidade entre eses dous mundos: os
gravados rupestres dos megalitismo e os petroglifos.
Esa semellanza non só se aprecia nesa
escea de caza senón tamén noutros motivos, como os ídolos-cilindro que aparecen
nos petroglifos e teñen moita semellanza con obxectos da cultura megalítica.
Estes petroglifos, xunto a outros motivos nos que se observan relacións entres
os petroglifos e a arte megalítica, encádranse nalgún momento do megalitismo
Final (Peña Santos; Rey García, 1997: 833), o que nos leva a pensar que a arte
megalítica puido ser unha fonte de inspiración para os petroglifos galegos
(Bello Diéguez, 1996: 38), que algúns xustifican, por exemplo, coas similitudes
que se observan entre a arte megalítica bretona e a peninsular (Bueno Ramírez;
Balbím Behrman, 1997: 713). Os gravados galaicos xa se teñen comparado cos
bretóns, como o de Coto de Barcelos (Costas Goberna; Pereira García, 1996-97), e
cos irlandeses, caso de Pedra da Bouza (Costas Goberna et alii, 1994-95),
pero estas relacións no són se encadran no mundo atlántico, xa que se observan
máis alá dese marco, como é o caso do mundo mediterráneo (Escortell Ponsoda,
1982: 18).
Parece, polo tanto, que as diferencias
entre o Megalitismo e a Idade de Bronce (que representarían os gravados
rupestres) non son tan claras como se pensaba e
«Sería mejor
hablar de diferencias de grado entre las sociedades de las épocas citadas en los
temas del papel del varón, la jerarquía y la guerra, o bien de la existencia de
un modo de expresión distinto de lo mismo en el registro arqueológico. En todo
caso los datos apuntan a la comunidad de una serie de aspectos de la cultura lo
cual no permite hablar de ruptura entre estos mundo sino mejor de continuidad»
(Vázquez Varela, 1997: 18).
O diferente xeito de vida que existiu na
época megalítica, máis comunitaria, fronte á época posterior, máis
individualista (onde nós encadramos a presenza dos petroglifos) debe ter a súa
orixe na forma de organización e explotación da terra:
«Sherrat
propuxo a introducción, en boa parte do territorio europeo durante o III milenio
AC, dunha nova tecnoloxía vinculada ó que denominou Revolución dos Productos
Secundarios que se caracterizaría, basicamente, pola crecente importancia do uso
do arado, da tracción animal, da domesticación do cabalo, da explotación da
ovella productora de la e do aproveitamento do leite dos animais e dos seus
derivados, actividades todas elas responsables, en última instancia, dun período
de expansión agraria e de cambios na esfera social orientados cara ó ascenso do
poder individual e da figura do varón» (Peña; Rey,
2001:155)
Nese cambios debemos entender fenómenos
como a cerámica campaniforme e outros relacionados coa sociedade, con tensións
entre as vellas e as novas pautas sociais (Sherrat, 1998: 173). Sen embargo,
aínda que no noroeste peninsular o rexistro arqueolóxico indica esta serie de
cambios no III milenio a de C., os petroglifos non parecen representar esa
situación, pois atenden a actividades prestixiosas como a caza e a equitación,
deixando de lado as actividades agropastorís (Peña; Rey, 2001: 155). Os gravados
parecen atender á esfera da organización social, da ideoloxía, que se reforza
coa representacións das actividades e símboloxías que vemos nos gravados
rupestres. Quizais os petroglifos funcionaron como válvula de escape dunha vida
condicionada pola agricultura e a gandería, pero na que agora se rompen vellos
moldes[6], a causa da introducción de novas
melloras e un maior intercambio comercial, volvéndose todo máis móbil, e menos
estático, oposto a como sería antes do III milenio a. de C., cando o peso da
comunidade era maior e a organización social máis estática e fixa, onde a morte
tería un papel sobranceiro.
Esta transformación social advírtiríase no
fenómeno tumular e, deste xeito, nese III milenio a. de C. asistimos a unha
«reinterpretación, con la transformación en tumbas menos colectivas y una
generalización del enterramiento individual, al tiempo que aparecen tipos más
invisibles en el paisaje, al tener menos proyección en altura. Una
“desinversión” energética en lo constructivo que se ve acompañada en ocasiones
de un mayor énfasis en los ajuares» e os túmulos non desaparecen de forma
drástica coa chegada da Idade de Bronce (Fábregas, 2001: 44. Fábregas; Vilaseco,
2006: 26-27). Ou sexa, que non parece existir nos enterramentos un límite claro
entre o Megalitismo e a Idade de Bronce, senón que habería un solapamento, un
cambio gradual, no que se pasa dunha vida máis comunitaria a unha vida na que o
peso do individuo gaña presenza. Con isto entendemos mellor a posible relación
da arte megalítica e os petroglifos pois, se a sociedade nos mostra certo
contacto e relación, o mesmo nos estarían a manifestar as súas pinturas e
gravados. Por eses acontecementos que estamos a relatar tamén podemos entender o
cambio na arte rupestre: dunha arte localizada nos túmulos, no interior, a outra
localizada ó aire libre, no exterior, e que nos pode indicar ese comunitarismo
fronte ó individualismo, así como outros contrastes nesas formas de vida
megalítica e daquelas comunidades que realizaron os
petroglifos.
Conclusión
O mundo dos petroglifos segue a ser unha
cuestión sen esgotar. Moito queda por explicar e debatir. A discusión aparecida
na revista Arqueoweb é uha mostra do estado da cuestión entre os investigadores
de Galicia. Isto é beneficioso para a investigación. Sen embargo poden chegar a
ser preocupantes as informacións que chegan á sociedade, e as formas de divulgar
que se fai desta temática prehistórica. Está ben que haxa discusión, pero tamén
sería bo partir dunhas bases similares coas cales poder crear teorías e visións
desta arte rupestre desde uns cimentos comúns, sobre todo para que á sociedade
non lle cheguen mensaxes confusas, dándose o paradoxo de que unha mesma
realidade apareza moi diferente segundo o autor que escriba sobre ela. Se non se
chega a un acordo de base entre os investigadores, polo menos cando se publique,
ou se fale para o gran público, deberíase facer referencia a aquelas correntes
que non opinan igual, e dese xeito os oíntes e lectores saberán que están ante
unha mesma realidade que é comprendida de diferentes xeitos.
Logo do visto parécese entender a arte
rupestre como un periodo de longa duración, que se estende no tempo desde os
seus incios (difusos) posiblemente no neolítico e que se corta coa Idade de
Ferro. Os seus inicios podemos ir encaixándoos dentro do mundo megalítico, ou do
neolítico, co que parece ter relacións, tanto en temática como en simbolismo,
mostrándose un cambio gradual. Sen embargo, a relación coa Idade de Ferro
resulta máis complexa e pouco clara. De existir este tipo de petroglifos nos
Inicios da Idade de Ferro haberá que aclarar cuestións referidas ó territorio, ó
simbolismo e á temática, e así poder encaixar esa arte rupestre con ese período
protohistórico, porque as mentalidades e xeitos de vida parecen moi diferentes.
A conciliación da cosmovisión da Idade de Ferro e a que nos mostran os
petroglifos non parece fácil.
Por último, debemos atender ás
características propias da arte rupestre galega para enriquecer as nosas
investigacións. É certo que estamos nun contexto europeo, pero non é menos certo
que os petroglifos galegos teñen unhas características diferentes, comezando
pola representacións duns motivos que son excepcionais na vida diaria dos seus
creadores, frente ós motivos da vida cotiá que aparecen noutros lugares de
Europa. O soporte, en pedra (aínda que non habería que desbotar outros soportes
que non se conservaron), tamén debe ser tido en conta, ó igual cá súa
localización espacial. Do mesmo xeito, a importancia da liña curva na temática
dos petroglifos tamén debería verse dese unha óptica diferente á actual, porque
só parece atenderse ás figuras que nós recoñecemos, ou recoñecen noutros lugares
de Europa, cando pode ser un xeito de facer, o curvo, que aínda ten moito que
dicir.
Poio, ano 2008
VOLVER
BIBLIOGRAFÍA
ARIAS
VILAS, Felipe (1992): A romanización de
Galicia. Edicións A Nosa Terra.
BELLO
DIÉGUEZ, José María; PEÑA SANTOS, Antonio de la (1995): Galicia na Prehistoria. Tomo I da
Historia de Galicia. Oleiros. Vía Láctea Editorial.
BELLO DIÉGUEZ, J. M. (1996):
«Grabados y pinturas en el mundo Megalítico Atlántico y Europeo», en Costas
Goberna; Hidalgo Cuñarro (coord.): Los
motivos geométricos en los grabados rupestres prehistóricos del continente
europeo. Asociación
arqueológica viguesa. Serie Arqueológica divulgativa, nº 2. Vigo, pp.
11-53
BENOZZO,
Francesco; ALINEI, Mario (2007): «A área galega na prehistoria lingüística e
cultural de Europa», en Trabe de Ouro
nº 71; e tamén en:
http://www.continuitas.com/benozzoalinei_areagallega.pdf.
BUENO RAMÍREZ, P.; BALBÍN BEHRMANN,
R. (1997): «Ambiente funerario en la sociedad megalítica ibérica: arte
megalítico peninsular», en Rodriguez Casal (ed.): O neolítico atlántico e as orixes do
Megalitismo. Actas do Coloquio Internacional (Santiago de Compostela, 1-6 de
abril de 1996), pp. 693-718.
CARRERA
RAMÍREZ, F.; FÁBREGAS VALCARCE, R. (2006): Arte parietal megalítico en el noroeste
peninsular. Conocimiento y conservación. Santiago de Compostela. Tórculo
Edicións.
COSTAS GOBERNA, F.J.; HIDALGO
CUÑARRO, J.M.; VEIGA GONZÁLEZ, A.; TABOADA TÁBOAS, A. (1994-95): «La piedra con grabados de "Pedra da
Bouza" en Boiro (A Coruña)», Castrelos, 7-8, pp.
61-65.
COSTAS GOBERNA, F.J.; PEREIRA GARCÍA,
E. (1996-97): «El petroglifo del Coto de Barcelos
(Oia; Pontevedra)», Castrelos, 9-10, pp.
81-90.
COSTAS
GOBERNA, F. J.; FÁBREGAS VALCARCE, R.; GUITIÁN CASTROMIL, J.; GUITIÁN RIVERA,
X.; de
ESCORTELL PONSADA, M. (1982): Catálogo de las Edades de los metales del
Museo Arqueológico de Oviedo. Oviedo
FÁBREGAS
VALCARCE, Ramón (2001): Los petroglifos y
su contexto: un ejemplo de
FÁBREGAS
VALCARCE, Ramón; VILASECO VÁZQUEZ, Xosé Ignacio (2006): «En torno al megalitismo
gallego», en Carrera et alii: Arte parietal megalítico en el noroeste
peninsular. Conocimiento y conservación. Santiago de Compostela. Tórculo
Edicións, pp. 11-36.
GONZÁLEZ
RUIBAL, Alfredo (2006-2007): Galaicos:
poder y comunidad en el Noroeste de
NAVEIRO LÓPEZ,
Juan L. (1991): El comercio antiguo en el
N.W. peninsular. A Coruña. Museu Arqueolóxico.
PEÑA SANTOS, A. (1998): «Para una
aproximación historiográfica a los grabados rupestres galaicos», en Costas
Goberna; Hidalgo Cuñarro (coords.):
Reflexiones sobre el arte rupestre prehistórico de Galicia. Asociación arqueológica viguesa. Serie arqueológica
divulgativa, nº 4 .Vigo.
PEÑA SANTOS, A. de la; REY GARCÍA,
J.M. (1997): «Sobre las posibles relaciones entre
el arte parietal megalítico y los grabados rupestres galaico», en Rodriguez Casal, Antón A.
(ed.): O neolítico atlántico e as orixes
do Megalitismo. Actas do Coloquio Internacional (Santiago de Compostela, 1-6
de abril de 1996), pp.829-838.
PEÑA SANTOS, A. de la; REY GARCÍA,
J.M. (1998): «Perspectivas actuales de la
investigación del arte rupestre galaico», en Fábregas Valcarce (ed.): A Idade de Bronce en Galicia: novas
perspectivas. Cadernos do seminario de Sargadelos
PEÑA
SANTOS, Antonio de la; REY GARCÍA, José Manuel (2001): Petroglifos de Galicia. Oleiros. Vía
Láctea Editorial.
SANTOS ESTÉVEZ, Manuel (2005a): «A
arte rupestre da Barbanza», en Ayán Vila, Xurxo (coord.): Os Castros de Neixón (Boiro, A Coruña.
Editorial Toxosoutos, serie Keltia. Noia, pp. 37-50.
SANTOS ESTÉVEZ, Manuel (2005b): «Sobre la
cronología del arte rupestre atlántico en Galicia», Arqueoweb 7 (2) –
sept./dic. 2005:
http://www.ucm.es/info/arqueoweb/numero7_2/articulo7_2_santos.html
SHERRAT,
Andrew (1998): «La transformación de la antigua Europa agraria: el Neolítico
reciente y
VÁZQUEZ ROZAS, R. (1997): Petroglifos de las Rías Baixas gallegas. Análisis artístico de un arte prehistórico. Deputación Provincial de Pontevedra. Vigo.
VÁZQUEZ
VARELA, J. M. (1997) «La ideología en el arte megalítico de
VÁZQUEZ
VARELA, José. M.; GARCÍA QUINTELA, Marco V. (1998): A vida cotiá na Galicia castrexa.
Universidade de Santiago de Compostela. Servicio de publicacións e intercambio
científico.
[1] Departamento de Historia I. Universidade de Santiago de Compostela. Desde aquí o me agradecemento á profesora Mar Llinares.
[2] Unha visión historiográfica e das perspectivas da investigación pode verse en Peña Santos et alii (1998) e Peña Santos (1998).
[3] Santos Estévez, Manuel (2005): «Sobre la cronología del arte rupestre atlántico en Galicia», Arqueoweb 7 (2) – sept./dic. 2005: http://www.ucm.es/info/arqueoweb/numero7_2/articulo7_2_santos.html
[4] Como ejemplo puede tomarse la distribución de las hachas de tope –quizás el más típico de sus materiales– (CALO/SIERRA, 1983, p. 23).
[5] Véxase por exemplo BENOZZO; ALINEI, 2007
[6]
De xeito similar ó que ocorreu no Sureste de Europa entre o 4500 e o