Artigo publicado na
revista A MOURA
nº 2, 1998.
O VAL DO RÍO ELLAS (CÁCERES)
Miguel Anxo Sartal Lorenzo
No noroeste da provincia de Cáceres, formando
parte das estribacións da Serra de Gata e lindando con Portugal e Salamanca,
hai un val percorrido polo río Ellas no que se atopan os concellos de Valverde
do Fresno, As Ellas, e San Martín de Trebello, cunhas características que os
diferencian dos lugares que os rodean. Son parte da Extremadura verde, unha
zona que xeográfica e climatoloxicamente difire do que ata nós chega como
típico desa rexión.
O rasgo máis destacable, e
polo que están a ser coñecidos, é por teren unha fala propia. Saída do tronco
do galego-portugués, foi caracterizada por algúns investigadores como
portuguesa, mentres que para outros estarían adscritas ás galegas. Tamén se
pode oír que posúen autonomía propia, que se trata dunha fala arraiana de
transición con rasgos comúns ó galego-portugués e ó astur-leonés occidental, ou
que serían autóctonas. Hoxe, xa cuns estudios feitos, o máis aceptado é que
formaron parte do conxunto galego-portugués, pero con máis similitudes a
algunhas variantes galegas. Posúe trazos leoneses e castelanismos, así como
arcaísmos morfosintácticos e léxicos desaparecidos no galego e no portugués hai
tempo. Estas falas “...supoñen -na nosa
opinión- unha maqueta de moitos fenómenos fonéticos, morfolóxicos e léxicos que
se dan a maior ou menor escala por todo o noso territorio lingüístico, e, máis
concretamente, as semellanzas e paralelismos son ben evidentes coas falas
galegas bercianas, zamoranas e do leste de Ourense,...” (Costas, 1992b: 86), e
así preséntanse tres variantes, o valverdeiro que falan en Valverde, o
lagarteiro das Ellas, e o mañego de S. Martín de Trebello.
Pouca atención se lles prestou a estas falas ata a chegada desta década, debido entre outros motivos a que foron clasificadas como portuguesas. Empezámolas a coñecer moitos de nós cando Antón Reixa no seu programa Sitio Distinto da TVG trouxo de convidado a un camioneiro valverdeiro, quen co seu falar nos deixou abraiados. Seguidamente, profesores como Carlos Yus, da Escola de Idiomas de Pontevedra, ou Francisco Fenández Rei (catedrático de filoloxía galega na USC), que coñeceu as falas polas informacións do filólogo catalán Enric Gagallo (que vía a súa proximidade coa lingua galega), fixeron que nos medios académicos galegos se lle prestara atención. Foi deste xeito como X.H. Costas González (profesor da Universidade de Vigo) decidiu viaxar ó val, recollendo información lingüística, e comprobando o “...alto grao de autoestima pola fala e as tradicións locais...” e escoitando ós veciños dos tres lugares que afirmaban que “...cos galegos sempre se entenderon de marabilla, e mesmo pasaron por galegos en moitos lugares, ata en centros de Suíza e Alemaña; o sentimento de afinidade idiomática –que non se dá cos veciños romances portugués e castelán- é patente” (Costas; 1992a). Estas afirmacións, e o sentimento que desprenden, puídenas comprobar eu mesmo cando falei por primeira vez cunha valverdeira, na primeira viaxe que fixen ó val participando nun equipo coordinado por Costas González para estudia-la lingua e cultura do val.
Nese traballo puidemos
constatar, entre outras cousas, que a xente do val, unhas 5.000 persoas sen
conta-los emigrados, sentían que na súa gran maioría a súa fala estaba moi en
relación ó galego, e ademais entendían tan ben o castelán como o galego,
mentres eran menos os que entendían sen dificultades o portugués, sendo á xente
nova á que máis lles custaba. Xa no primeiro tercio deste século, Isabel López
Lajas escribiu 6 sainetes moralizantes, e no comezo dun deles pódese ler
(Costas, editor; 1998):
A.-Cro que
vanin a sacal unha cumedia con a nosa fala, cumadri.
B.-Será pa rilsi un ratu á nosa
conta.
A.-Craru, non veis que comu temus
esta fala galega quedrán guasialsi de nós.
A resposta de como se fala así hai que
buscala nas repoboacións de Alfonso IX de finais do século XII comezos do XIII.
Colonos cristiáns de orixe galega foron instalados alí nese periodo. O
investigador Lindley Cintra dicía en 1974 que “o falar fundamentalmente galego,
mas com leonismos, de Castelo Rodrigo e de Riba-Coa no séc. XIII, o falar
também essencialmente galego da regiao de Xalma, outra coisa nao sao, segundo
creio, do que falares destes núcleos
repovoadores galegos tao frequentemente recordados pela toponímia” (citado en
Costas, 1992a). A toponimia de orixe galega é evidente tanto dentro do val como
fóra del, e o mesmo pasa coa antroponimia. Ademais, “a linguaxe dos Foros de
Castelo Rodrigo, do século XIII, presenta fielmente as características do
dialecto actual, de base indiscutiblemente galega, como recoñecen Cintra e
Clarinda de Azevedo” (Costas, 1992a). Probablemente antes a fala abranguía máis
zonas, pero foron varridas polo portugués e castelán-leonés, pois no val existen
topónimos na súa fala para referirse a lugares de fóra que hoxe teñen nome
castelán.
É indudable o valor histórico,
lingüístico, antroplóxico, etc., destes “lugaris” que, como dixemos, puideron
ser máis, pero aínda máis a conciencia que a xente ten sobre a súa fala e de si
mesmos, porque “...aínda é hoxe o día en que os valegos (do val do Ellas) cando
van á Cidai (Cidade Rodrigo-Salmanca) din que soben a Castela, cando o fan a Penamacor, Castelo Branco ou
mesmo Fuñus (Foios), a escasos quilómetros, din loxicamente que van a Portugal;
e é cando van a Foius (Hoyos), Coria, Plasencia ou Cileiros (Cilleros), afirman
que baixan a Extremadura. Hai conciencia diferencial frente ós pobos veciños, e
non só lingüísticamente” (Costas,1998). En efecto, existe unha conciencia e autoestima que a moitos
lles gustaría atopar en Galicia: para mostra a conversa que tiven en S. Martín
cunha farmacéutica que se me mostraba orgullosa de saber fala-lo mañego, a
pesar de non ser mañega, xa que veu de fóra.
En ocasións dise que non se aprecian as
cousas ata que as perdeches, e moitas veces é certo, senón que llo pregunten ós
prehistoriadores. Eles teñen un dos seus maiores atrancos, á hora de estudia-lo
pensamento na prehistoria, en non sabe-lo tipo de linguaxe que se falaba, para
así saber como concebían o mundo os nosos antepasados. Hoxe aínda temos
variedades onde elexir, e moito onde aprender novos aspectos do ser humano. Hai
pluralidade, a pesar de que, case sempre, se nos presente o mundo como uniforme
e nos pareza tan igual. Mais, non o é tanto, se se escarva un pouco
posiblemente saian outras cousas.
Bibliografía:
COSTAS GONZÁLEZ, X.H.(1992a): «Notas
sociolingüísticas sobre os falares "galegos" da ribeira trevellana
(Cáceres)», en A Trabe de Ouro, 11, pp. 409-417.
COSTAS GONZÁLEZ, X.H. (1992b): «Breve
caracterización das falas (fundamentalmente galegas) do Val do río das Ellas»,
en Cadernos da lingua, 6, pp. 85-107.
COSTAS GONZÁLEZ, X.H. (1996): «O galego de
Extremadura: As falas do val do río Ellas», en J.M. Carrasco González; A.
Viudas Camarasa (eds.), Actas del
Congreso Internacional Luso-Español de Lengua
y Cultura en la Frontera, I, pp. 357-376. Cáceres: Universidad de
Extremadura.
COSTAS GONZÁLEZ, X.H., et alii: Aproximación
Lingüística, etnográfica, antropolóxica do Val do río Ellas (Cáceres). Inédito.
LÓPEZ LAJAS, I. (Costas González , X.H., editor) (1998): Seis sainetes valverdeiros. Edicións Positivas 1998.
SÓÑORA ABUÍN, A. et alii (1996): «Aproximación sociolingüística ó Val do Ríu Ellas (Cáceres):
Estudio dos usos e actitudes lingüísticas», en J.M. Carrasco González; A.
viudas Camarasa (eds.), ACILCF, I, pp.407-414. Cáceres:
Universidad de Extremadura.