A REALIDADE
CÉLTICA EN GALICIA E A TEORÍA DA CONTINUIDADE
PALEOLÍTICA
Miguel A. Sartal Lorenzo[1]
O tema do celtismo estivo moi presente na
historiografía da prehistoria de Galicia, e segue a estar presente na
actualidade. Foi no século XIX cando esta cuestión se asenta como corrente
historiográfica, sendo a finais desa centuria o elemento básico e definidor da
identidade galega, de onde derivaría o carácter da xente, os costumes ou as súas
crenzas, e logrando espallar estas teses entre a poboación, polo que aínda hoxe
é un ingrediente básico do imaxinario auto-identificador do pobo galego
(Pereira, 2003: 441).
A finais do século XX xurdiu entre os
historiadores e arqueólogos de Galicia unha oposición fronte a esas teses
celtistas, sobre todo no tocante ás teorías invasionistas ou aquelas que falaban
dunha raza celta. Neste mesmo período reformúlanse esas teorías, presentando
puntos de vista diferentes das decimonónicas, xa que se pon énfase en aspectos
máis culturais, lingüísticos e globais. Con isto, a identificación do celtismo
coa identidade e a raza parecía quedar nun segundo plano (VV.AA., 1999. Díaz
Santana, 2002. Ruiz Zapatero, 2005. González García, 2007). Sen embargo aínda
quedan entre a poboación reminiscencias dese pensamento identitario baseado na
raza céltica, que lle serve a algunhas persoas como razón na que cimentar unha
definición do carácter da poboación galega, de forma semellante ás reflexións
que se propoñían no século XIX. Esta percepción vén axudada de novos estudios
que fan fincapé na xenética, e que son utilizados para reforzar ideas e
desexos:
«A
xenética acaba de poñer definitivamente as cousas no seu lugar, os galegos e
galegas, ou cando menos a maioría deles, son iguais no ADN cos que habitan
Gales, en primeiro lugar, e despois Irlanda, Escocia, Suecia e mesmo Islandia.
Mentres que teñen unha composisión xenética menos común cos que integran o
Estado español. Trátase de investigacións feitas en Inglaterra, polo que non se
poden deslexitimar dicindo que queren favorecer a unha determinada opinión
histórica; por exemplo, no debate encol dos celtas na Galiza» (Mera,
2006).
Noutros casos proponse un celtismo que
procedería de tempos moi remotos, e moi anteriores á Idade de Ferro, tentándose
dar unha unidade a uns tempos nos que é difícil falar de culturas e de pobos.
Este é o caso da Teoría da Continuidade Paleolítica (de agora en diante tamén
TCP) de Francesco Benozzo e Mario Alinei[2] nas que, buscando a raíz lingüística do
actual galego, se fai un percorrido pola prehistoria europea, comparándoa coa
galega, poñendo fincapé naqueles lugares e cousas que para eles teñen unha
identidade céltica, e chegando a conclusións que emparentan esa teoría coa forma
de entender o celtismo que estamos a indicar:
«Non
só os territorios da actual Galiza foron poboados por poboacións célticas, senón
que ademais estas formaban parte, xa no Paleolítico, xunto coas actuais illas
británicas (nesa época aínda non eran illas) e cos territorios do Occidente
atlántico francés, da patria orixinaria do protocéltico. Esta unidade cultural
atlántica resulta evidente cando menos por cinco factores: un de tipo xenético;
un de tipo lexendario; un de tipo arqueolóxico-cultural; un de tipo
mitolóxico-relixioso; o quinto factor –que é o máis importante– ven representado
polo fenómeno do megalitismo»
(Benozzo;
Alinei:
http://www.continuitas.com/benozzoalinei_areagallega.pdf.)
Teoría esta que parece reforzar os
pensamentos daqueles que buscan a identidade galega en tempos
prehistóricos:
«Vainos
a vida como pobo en determinar claramente os sinais da nosa identidade que
semellan arraizarse no primeiro espertar da humanidade actual. A necesidade dun
plano de investigacion multidisciplinar sobre o feito de sermos galegos desde a
prehistoria até hoxe, é fundamental para sabérmonos pobo e patria. E esta debe
ser a tarefa primeira dun goberno que se di progresista e nacional» (Roel,
consultado en 2008).
Como sabemos, o tema do celtismo ten moita
forza, por moi polisémico que sexa o concepto de celta (Ruiz Zapatero, 2002: 7),
ou tal vez de aí lle vén a súa fortaleza e fácil adaptación ós novos tempos.
Debemos asumir que o “celta e o celtismo” forman parte da nosa sociedade actual,
desde moitos puntos de vista e con significados diversos. Dito isto, é verdade
que se pode suxerir ou entrever a presencia de elementos célticos durante a
prehistoria no Noroeste peninsular, pero outra cousa é tentar definir a certas
poboación como célticas cando nin sequera temos definido con claridade ese
concepto[3]. Ademais, o concepto de celta é tan
ambiguo que o podemos adaptar a moitos contextos e situacións, co perigo das
xeneralizacións que iso pode traer. Neste artigo queremos advertir dese exceso
de xeneralización, e incluso da longa sombra do celtismo que parece facerse co
papel de voceiro do mundo pagán[4] e antirromano, oscurecendo outras
realidades.
O Celtismo e a Teoría da Continuidade
Paleolítica
A Teoría da Continuidade Paleolítica (TCP)
ten a particularidade de presentar unha celticidade que tería as súas raíces en
períodos prehistóricos máis antigos cá Idade de Ferro, tales como o neolítico,
ou incluso anteriores. Deixando de lado o estudio propiamente lingüístico desa
teoría, e o que entendemos por identidade céltica, o certo é que o uso que fan
dos datos arqueolóxicos e prehistóricos é parcial, poñendo énfase en realidades
como as do megalitismo galego en comparación coas doutras zonas de Europa,
usando determinadas similitudes, aínda que os exemplos tomados non sempre sexan
dos máis representativos do que hoxe se coñece en Galicia (caso dos menhires), e
sen mostrar as grandes diferenzas que había entre unhas realidades e outras.
Ademais, outras manifestacións da prehistoria galega, de importancia
considerable, como a dos petroglifos, pasan inadvertidas, tal vez porque non é
un fenómeno que ocupe todos os lugares que eles toman como
célticos.
A TCP considera a celticidade do Noroeste
Peninsular como o froito dunha unidade cultural atlántica que vén motivada por
cinco factores
(Benozzo; Alinei, 2008), como
quedou reflectido nunha cita anterior: o xenético, o lendario, o
arqueolóxico–cultural, o mítico-relixioso, e o megalitismo. É dicir, que a TCP
parece admitir unha unidade de certos pobos europeos que estarían baixo o
paraugas do fenómeno celta, onde a xenética xogaría o seu papel, a pesar de que
iso, como sabemos, non ten por que ter unha correspondencia necesaria coa
cultura. O celta parece abarcalo todo, aínda que sigamos sen saber que é o
celta, ou a qué tipo de celta se refiren os autores da TCP, máis aínda cando
existen moitos estudios que non coinciden con esa visión de unidade cultural do
“celta”, porque é coñecido que os deuses considerados celtas non son os mesmos
en todos os territorios chamados celtas, a lingua ou dialecto tampouco parece
mostrar unha unidade clara senón que existen diverxencias moi sinaladas, e os
ritos funerarios son diferentes, ó igual cá arquitectura ou a cultura material,
polo que o modelo céltico é difícil de encaixar no termo cultura (González
Ruibal, 2006-2007: 462. Bermejo, 2007: 100).
Os argumentos da TCP son moi febles se o
que busca é demostrar a existencia dunha cultura celta. A teoría parte de
elementos demasiado xerais para tratar de enmarcar un fenómeno cultural, sobre
todo se o vemos desde unha perspectiva contemporánea, onde as culturas hoxe en
día se enfocan máis na localidadde que en grandes rexións. Efectivamente, se
podemos ver unha unidade nas xentes desa Europa Prehistórica en terreos tan
amplos da costa atlántica, tamén poderiamos ver a mesma unidade, ou maior, na
forma de vida preindustrial do occidente europeo, ou incluso na forma de vida
actual. De feito, un galego urbano de hoxe seguramente ten moito máis en común
cun valenciano ou europeo urbanos que un habitante do Noroeste no II milenio a.
C. con outro de Irlanda. Sen embargo, moitos atopan facilmente semellanzas entre
eses habitantes da prehistoria e diferenzas entre o galego e o valenciano. Pola
contra, tamén hai casos nos que hai quen considera «infructuoso buscar una
identidad galaica prerromana y en cambio no le parezca lo mismo con
A unidade mitolóxica-relixiosa (o mesmo
que a lendaria) que nos propoñen Benozzo e Alinei tamén é un argumento moi
feble, porque os datos que nos presentan como característicos dese mundo celta
son datos que poden ser rastrexados en moitas zonas indoeuropeas, tal e como
nolo mostrou Dumézil, sobre todo cando falamos de cuestións como a soberanía, a
fertilidade e a guerra, que non serían moi diferentes en toda Europa naquela
época (González Ruibal, 2006-2007: 462), por non facer comparacións con outros
continentes e poboacións. Debemos recordar que estamos en tempos nas que a
relación do ser humano co mundo natural é moi próxima, e esa relación existiu
naqueles tempos en todos os pobos europeos. É moi fácil confundir esa
proximidade con dicir que existía unha cultura semellante entre todos eles. Do
mesmo xeito poderiamos estar a falar de cultura neanderthal, ou sapiens, ou do
Homo antecessor, por non dicir que todos vimos de África. Tampouco podemos
olvidar que esas semellanzas na cultura tradicional que se observan entre as
chamadas “rexións célticas” poden deberse a que son lugares onde a
industrialización chegou máis tarde, o que permitiu a conservación de formas de
vida preindustriais e tradicionais «ás cales a ilustración europea só puido
chegar con considerable retraso» (Radatz, 2004), pero que logo se converten en
lugares comúns onde buscar unhas determinadas raíces e orixes que se necesitan
para facer fronte á nova forma de vida industrial e
urbana.
Outro dos elementos nos que se apoia a TCP
é a toponimia, xa que en Galicia existen topónimos con raíz “céltica”. Este pode
se un indicador da celticidade desa zona, pero tamén pode indicar a presencia de
xente foránea. Efectivamente, sabemos da existencia dalgún pobo, como Os
Céltigos, que estaban no norte de Gallaecia. Pero iso non quere dicir que toda
Galicia fose céltica, xa que tanto si eran chamados Céltigos por eles mesmos
como se o nome lle veu dado desde o exterior, debeu ser porque existía algún
trazo que os facía diferentes dos arredores. De ser así, non debía de haber
moitos celtas por esa zona, ó igual que en Castela hai pobos chamados Gallegos,
o que non quere dicir que Castela sexa galega.
É de esperar que novos estudios poidan
modificar esa Teoría da Continuidade Paleolítica. O estudio parécenos demasiado
xeral e algo deficiente para tentar explicar o tema céltico, que tan cheo de
dúbidas está. É máis, cadra co tipo de estudios nos que, tomando as palabras de
Bermejo Barrera, «os resultados da investigación son previsibles: atópase o que
se quere atopar. Trasládanse arbitrariamente realidades doutros países e pobos
célticos a Galicia e consecuentemente utilízase a evidencia que convén, de forma
bastante libre, e ocúltase toda a demais» (Bermejo, 2007: 101). O certo é que
esa “celticidade” e ese mundo “Celta” do que tanto se fala segue sen atopar un
sitio claro, e continúa sendo un caixón de sastre, un lugar ó que podemos
recorrer para acougar a nosa existencia.
O coñecemento
do entorno e a creación do concepto Celta
É chamativa a semellanza de perspectiva
que a TCP ten coas teorías propostas nos anos sesenta do século XX por Anatti
para os petroglifos galaicos. Nesta última mostrábase unha secuencia sobre a
arte rupestre prehistórica ó aire libre en Galicia que estudios posteriores
desbotaron (aínda que nos últimos tempos as súas teses volvan a resonar entre
nós a causa de novas investigacións que seguen liñas similares ás de Anatti). O
artigo de Benozzo e Alinei ten no fondo un certo aire con ese estudio dos
petroglifos: ámbolos dous tentan explicar o todo, cunha continuidade que parece
esaxerada, onde as formas quedan anuladas por un fondo que se quere mostrar a
toda costa. Será esta unha consecuencia de ver as cousas desde unha “perspectiva
italiana”, desde onde esta esquina do Noroeste da Península Ibérica se
percibiría dentro dun conxunto europeo máis grande, aínda que desde a nosa
perspectiva nós vexamos moitas partes e non ese conxunto. Cuestión das
diferentes formas que temos de percibir e, certamente, desde o lonxe non se ve o
mesmo que desde o cerca. Ós romanos igual lles pasou o mesmo, vían o conxunto
desde a súa distancia, e non as partes, e por ese feito no Noroeste da Iberia
primeiro vían gregos, logo seres fantásticos, e despois celtas, e máis tarde
galaicos... Perspectiva romana de entón que parece coincidir con esa perspectiva
“italiana” de hoxe.
Dito isto, tal vez o concepto celta fora
un elemento semellantes a eses que nomeamos, co cal os pobos clásicos se foron
enfrontando ó descoñecido, dunha forma xeral. Con esa denominación darían nome a
unha realidade que non dominaban, pero coa que pouco a pouco entraron en
contacto, e de aí que cada vez máis a denominación de celta fora dando paso a
outros nomes de pobos e zonas máis concretas.
En efecto, o coñecemento do mundo, como é
natural, parte dunhas bases previas que se van aplicando ós novos campos e ás
novas realidades que, deste xeito, se van comprendendo e explicando. O saber que
hoxe posuímos é diferente do que existía no século XII, ou do que estaba
presente na Grecia e Roma clásicas, por poñer uns exemplos. A base de partida
non é a mesma e as explicacións das cousas, consecuentemente, tampouco o son.
Iso si, aínda que os tempos e a forma de coñecer o mundo sexan distintos hai
algo en común a tódalas épocas, e iso é a natureza humana, que caracteriza a
forma de pensar e enfrontarse ás cousas de tódalas persoas (independentemente
das diferencias xenéticas que nós queiramos ver). Para a xente existe un mundo
coñecido: aquel no que todo ou case todo ten explicación, está organizado, as
cousas son claras; pero tamén existen un mundo descoñecido: aquel do que case
nada se sabe, no que existe o misterio, e pouco a pouco se intenta organizar e
apropiar dentro da cosmovisión que ten a cultura que entra en contacto con esas
novas cousas. Ese espacio descoñecido soe coincidir cos lugares que esa cultura
pouco está en contacto.
«No
parece necesario efectuar un profundo estudio previo para afirmar que el
terrritorio ocupado directamente por el hombre es marcado por éste de un modo
particular y distinto de su percepción de otros territorios o espacios que
conoce pero no domina» (Llinares, 1990: 115).
Co pasado pasa algo similar, pois del non
se fala o mesmo cando se coñece ou se teñen datos claros que cando os datos son
máis vagos e oscuros. A explicación
deses espacios pouco coñecidos soe ser diferente da explicación que se dá dos
lugares máis domésticos, dos espacios cotiás. As explicacións hipotéticas e
imaxinarias teñen no campo do descoñecido unha maior utilización, fronte ás
explicación máis dogmáticas e teórico-sociais, do espacio coñecido, doméstico e
cercano. Canto máis se vai coñecendo un lugar maior soe ser o entendemento
“real” e menor o “imaxinario e hipotético”. Esta forma de coñecer non só se
produce entre dúas culturas, entre unha que consideremos de pensamento racional
frente a outra con pensamento mítico, tamén se produce dentro dunha mesma
sociedade ou nunha persoa. Na actualidade os nosos pensamentos das cousas e dos
seres pouco coñecidos son semellantes ó que estamos a dicir, e así creamos
hipóteses e prexuízos que, nalgúns casos, poden facer de entrada ó coñecemento.
Deste xeito circulan entre nós moitas lendas urbanas, ou temas como os dos
Ovnis, por exemplo, onde se crean moitas hipóteses par atentar explicar certos
fenómenos que non somos capaces, polo de agora, de darlle unha explicación, ou
dos que posuímos poucos datos.
Outro exemplo que nos mostra o que estamos
a dicir vémolo na sociedade tradicional galega e a súa relación cos mouros, que
lles servían para explicar certos lugares e actitudes. Esa era unha forma de
apropiarse do espacio, dun espacio no que se observaban elementos que eles non
podían explicar con certeza e para o que se creaban hipóteses e teorías que
facían deses lugares un espacio máis coñecido. O imaxinario popular galego
fálanos de todo iso (Llinares, 1990).
Como vemos, este xeito de pensar está
presente en tódolos ámbitos da vida, e está presente en tódalas sociedades e
culturas, de agora e de antes. O mundo grego e romano non foron unha excepción.
No seu coñecemento do mundo daban explicación e hipóteses a aqueles lugares que
se ían descubrindo, a aqueles límites do seu mundo que eran a fronteira con
culturas e sociedades diferentes e ata entón descoñecidas. Para lograr a súa
comprensión botouse man dos seus coñecementos e da imaxinación, coa que se
plantexaron diversas hipóteses, e con elas íanse apropiando deses límites do
mundo. Así podemos entender por qué aqueles autores clásicos situaban na
periferia do seu mundo coñecido a seres e historias míticas, que pouco a pouco
se ían substituíndo por outras teorías e explicacións máis acordes coa vida
cotiá deses autores. O extremo peninsular, para aqueles gregos, viña sendo “o
mesmo” que as mámoas (por exemplo) para os campesiños da sociedade tradicional
galega: lugares e elementos difíciles de explicar e comprender desde a súa forma
de entender a vida, lugares cos que non se recoñecían e que tiñan que ser
lugares do Outro, ó igual que podemos pensar dese veciño que nos é tan
misterioso e actitudes tan “raras” parece ter.
«Tanto
os Ártabros como os habitantes das illas Cassitérides, que son nómades e
pacíficos, parecen inscribirse dentro dunha Idade de Ouro, positiva (oposta ó
salvaxismo posterior dos Montañeses do norte), cunha gran riqueza en productos
preciosos, sobre todo metais. Tamén posúen certos rasgos especiais, como a
vinculación co mundo feminino. Son concepcións típicas da época helenística, na
que se desenvolven enormemente as utopías e as narracións sobre territorios e
sociedades estrañas e marabillosas nos confíns do mundo» (Balboa, 1996:
80-81)
«A
existencia destes promontorios e das montañas incide no papel do monte como
elemento que marca configuracións espaciais específicas. No mundo grego, nas
montañas hai pastos, son tamén zonas de caza, cumpren un papel importante nas
guerras e nelas adoita haber santuarios de certos deuses. Os pobos autóctonos
sitúanse do mesmo xeito nas montañas, ó igual que moitos personaxes míticos como
Aquiles, Apolo ou os Cíclopes, que practican a transhumancia. En Grecia, as
montañas eran espacios periféricos e salvaxes (nelas habitan os centauros e
mailas esfixes); tamén son o lugar da violencia salvaxe, pois alí sitúase o non
desexado. Por outra banda representan o pasado, os primeiros tempos da vida
humana. Tamén foron o lugar da primeira vida dalgúns deuses, na nenez e na
adolescencia. En terceiro termo, son un lugar apropiado para a alteridade, o
estraño; o divino e o humano poden convivir, calquera pode atoparse con deuses,
hai un colapso de distincións entre animais e homes producíndose un reverso das
relacións, normas e comportamentos, como se manifesta na existencia das mulleres
cazadoras ou amazonas.
(...).
Ademais das
montañas outros elementos que marcan o carácter estraño e alleo das condicións
naturais destas zona do extremo occidente son a rareza que manifestan o sol e o
clima» (Balboa, 1996: 83)
Nestes textos apréciase que a forma de
pensar dos gregos clásicos é moi semellante á da sociedade tradicional galega. E
isto tamén é semellante, como vimos dicindo, á forma de pensar que teñen todas
as persoas, onde a hipótese e a deducción das mesmas ten no coñecemento de cada
un a súa base.
O achegamento dos autores clásicos ó
coñecemento do noroeste hispánico foi gradual, pouco a pouco, desde o global e o
estraño ata o concreto e coñecido en séculos posteriores. Desde a existencia de
seres fantásticos e heroes gregos fundadores de cidades en Gallaecia ata os
celtas e pobos galaicos despois. Iso debe ser tido en conta á hora de
interpretar os seus textos e a realidade da que falan. Se facemos un percorrido
desde os contactos que o mundo clásico ten con esta parte do noroeste peninsular
vemos como o seu achegamento vai do gradual ata o concreto, desde a Iberia e
Hispania, pasando polas diferentes provincias e conventos, para logo chegar a
pobos máis concretos e unha poboación onde finalmente a diferencia predominante
parece observarse entre pagáns e non pagáns. As diferentes orixes que se lle
daban a eses pobos atopados nese lugar, como de estirpe celta ou descendentes de
heroes gregos, puideron ser pasos intermedios no coñecemento do mesmo. Do xeral
ó concreto, ata unha asimilación e adaptación onde as diferencias agora parecen
observarse e fixarse entre o culto e o popular, máis que na denominación de
pobos ou razas, que sería a forma de achegarse ás realidades que ata entón
predominaría nese caso. De feito, se nun momento as descricións dos autores
clásicos estaban mediatizadas pola percepción de dous mundos, os dos gregos e o
dos bárbaros, co tempo chéganse a novas visións, como a unidade do ser humano ou
a do “bo salvaxe” (Balboa, 1996: 61).
Se repasamos as investigacións dos
historiadores galegos de época moderna e contemporánea veremos que a súa forma
de coñecer é outro tanto do que estamos a dicir. Deste xeito, a partir do
Renacemento a orixe dos nosos devanceiros búscase en pobos que virían da
tradición clásica (Peña, 1999. Bermejo, 2007: 113 e ss.).
«Ata o
pasado século inclusive, eses devanceiros eran normalmente os gregos, por seren
xulgados como depositarios dun pasado nobre e culto... Será no século XIX, e por
riba de todo na obra de M. Murguía, cando outra das figuras dos devanceiros, ou
dos heroes fundadores, a dos celtas, adquira un privilexio non só notorio senón
tamén excluínte, por riba de todos os demais heroes fundadores» (Bermejo, 2007:
114).
Percorreuse un camiño que nos trouxo ata
onde estamos hoxe, onde a discusión sobre a orixe das xentes da Idade de Ferro
en Galicia se atomizou entre teorías autoctonistas e outras que poñen unha maior
énfase na influencia celta, ou na protocelta que na actualidade nos mostra a
Teoría da Continuidade Paleolítica.
O poder dos
Nomes e o Celtismo
Segundo o que estamos a dicir, podemos
afirmar que a palabra celta foi usada para definir unha realidade exterior que,
por ser o espacio do Outro, englobaba a todos aqueles que vivían en lugares que
eran descoñecidos para as persoas que vivían no mundo
romano.
Así é o camiño do coñecemento, que cada
vez busca achegarse máis á particularidade, descubrindo cada día cousas novas. A
necesidade de aprehensión do pasado pode levarnos a darlle nome e unha
determinada perspectiva ó mesmo. Coa palabra celta, ou con outras, iso pódese
conseguir.
«Neste proceso
de aprehensión do outro, denominar é moi importante, pois os nomes amosan a
realidade das cousas. Denominar é tamén unha forma de clasificación, de
ordenación do espacio. A non importancia dos nomes implica a non importancia das
cousas» (Balboa, 1996: 65)
Non cabe dúbida do “poder do celtismo” e a
influencia que tivo e ten na sociedade. O celta fíxose cun sitio en Galicia,
aínda que segue en movemento, buscando onde establecerse definitivamente, porque
se comezou sendo unha raza ou cultura da Idade de Ferro, ultimamente só parece
atopar un claro apoio na lingüística, aínda que máis que no celta, no
protocelta, anterior á Idade de Ferro, segundo entendemos da TCP. É tal o poder
do “celta” que ata chegou a arrinconar ó “indoeuropeo”, e podería arrinconar a
outros nomes máis, no caso de existiren palabras que definiran pobos e xentes
que por aquí andiveron. Pode ser ese o problema, a inexistencia de nomes cos que
poidamos definir a uns “pobos” ou a unhas “culturas” que nos deixaron as súa
pegadas antes da chegada da Idade de Ferro, e nos que buscar esas raíces que o
“celta” ten baixo o seu dominio.
O celta foi o elixido en maior medida como
elemento identitario na historiografía galega, onde se depositou a raíz da orixe
galaica. Pero o seu predominio puido ser diferente de haber na cultura académica
dos últimos séculos alguén que dera preeminencia e nome a algúns dos pobos
anteriores á Idade de Ferro en Galicia, escribindo unha novela épica (por
exemplo), forxando a imaxe dun pobo mítico capaz de facerlle frente ós “celtas”:
puideron ser estes os Gravadores de Pedras, ou os Petroglifeiros... ou un nome
un pouco máis afortunado que agora non se me ocorre. E antes deles puideron
estar os Campaniformes, xente que posuía aqueles obxectos de cerámica tan raros
e que tanto gustaban. Ou os Dolménicos, que movían grandes pedras para facer
monumentos funerarios... Por poñer algúns exemplos. Pero non, non temos eses
nomes nin ninguén da cultura académica que puidera realzar unha imaxe aínda máis
pura (se é posible) dos pobos que ocuparon esta parte da península onde hoxe
está o que chamamos provincias da Coruña, Lugo, Ourense e Pontevedra. Ós autores
clásicos galegos tampouco se lle ocorreu dar nome a eses pobos anteriores, só
podían crer na existencia de gregos e celtas. Sen embargo, mentres que a
hipótese grega perdeu peso a medida que avanzaron a investigacións, a hipótese
celta aínda se mantén, e pensamos que nese feito ten moito que ver o coñecemento
que temos da sociedade grega mentres que existen moitas dúbidas e oscurantismos
sobre a realidade celta que, aínda que non atope sitio, nunca morre, porque se
transforma acollendo novos sentidos que logran adaptarse á nova realidade
histórica que se propón desde o presente.
A cultura académica non é a única que fai
investigacións e crea propostas de explicación. O pobo tamén crea
interpretacións do seu entorno e usa nomes cos que se apropia do mesmo e lle dá
sentido. Aí están denominacións como as de mouros, carlistas, xigantes.... pero
ningún tivo a forza suficiente como para ser alguén dentro do pasado galaico. Ó
contrario, tamén acaban asumidos pola denominación de “celta” que lle dá a TCP
(Benozzo; Alinei, 2007). Tampouco é raro ese feito, porque o pobo nunca tivo a
razón (Bermejo, 2007: 123-136).
O celta segue o seu deambular, cargado de
connotacións políticas e ideolóxicas que son un lastre para a súa formulación.
Aínda que habería que ver se esa formulación e conveniente. Ségueselle a buscar
acoutación e límites para os celtas, existe unha necesidade de definir o celta,
de entender a realidade que describiron moitos autores clásicos. É difícil
deixar de lado un concepto tan arraigado na mentalidade da xente, e revestido de
tanto sentimento, como tamén admitir unha definición da realidade que pareza
poñer nun segundo plano o carácter celta. Así entendemos que se desboten
propostas como a de cultura castrexa, aínda que esta denominación non teña por
qué negar ó celta, e aquí entramos outra vez na cuestión dos nomes. Parece
existir unha tendencia que vén da arqueoloxía prehistórica fronte a outras que
están máis vinculadas ó mundo Antigo. Quizais por este feito a uns lles choque a
definición de Cultura Castrexa e non a de pobos célticos, mentres a outros lles
pasa o contrario. É de supoñer que nos chocaría chamar ós fenicios como Cultura
Marítima (por inventarme un nome) ou mesmo ós romanos chamarlles Cultura
Acueducta. Sen embargo, no mundo da prehistoria non é chocante oír falar de
Cultura Megalítica. O celta e a cultura castrexa móstrannos un paso, un límite,
o que existe entre o mundo da prehistoria, da protohistoria, e os inicios do
mundo da Historia.
Son moi entendibles as diferentes
posicións sobre eses termos. O de Cultura Castrexa está menos viciado, sendo
máis aséptico e clarificador có termo de celta. O Celta non só é unha palabra
con moitas e diferentes versións, moitas máis cás que pode haber frente ó termo
de Cultura Castrexa, senón que tamén parece perderse no tempo, englobando todo
aquilo que está antes do mundo romano, ata tal punto que ata se chega a conectar
co mundo paleolítico (como nos di a TCP). Tal vez estamos perdendo a
perspectiva, e imos tan atrás co protocelta que case nos achegamos ó nacemento
do homo sapiens. Igual habería que empregar outro nome. Por que non o de
Galaicos, eses pobos do noroeste ós que así denominan os romanos logo de
coñecelos. Podería ser un nome de concordia. Galaicos, que para uns poden ser de
orixe celta, e para outros non, que para uns podían falar unha lingua celta, e
para outros non. Galaicos, os da cultura castrexa. Galaicos, por qué
non?
Os celtas,
entre o centro e a periferia
As búsquedas e explicacións para as
dúbidas que se nos presentan soen rastrexarse naquilo que se desexa, ou polo
menos naquilo que é diferente e está oposto ó que non se quere, ou do que se
desexa escapar... Será por iso que miramos tanto para o norte?. Celebramos as
invasións viquingas, pero non nos parecen interesar outro tipo de invasións,
como as que nos chegaron do norte de África. É certo que igual se coñecen un
pouco máis ós viquingos, pero non é porque non se teña coñecemento do Norte de
África, senón que o momento no que vivimos e os estudios feitos potenciaron máis
unha realidade cá outra. O Norte, tan desexado, onde a xente é de pelo e ollos
claros; un dos típicos argumentos que tamén se esgrimen á hora de discutir a
xenética da poboación galaica, emparentada cos celtas, que mira ó norte. Podemos
ver estudios[5] que nos mostran a presenza de pelo claro
en maior grao no Noroeste que noutras partes da Península. É este un novo motivo
para argumentar en favor da tese celtista para algúns. Se atendemos a eses mapas
vemos que tonalidade clara está centrada nos países nórdicos, e logo vai
atenuándose cara o exterior, en círculos. No caso galego a porcentaxe é similar
á que existe en Irlanda, aínda que a nosa experiencia nos faga pensar nunha
maior diferencia. Pero os datos parecen claros. Emparéntanos iso cunha cultura e
cun pasado similar a esas zonas do norte europeo? É posible. Pero parece
tratarse máis de perspectivas, de puntos de vista. Se tomamos ó Norte de Europa
como centro entón veremos como Galicia forma parte da periferia, e está nun
escalón máis cercano a ese norte có que poden estar países que están máis ó Sur
de Galicia. Do mesmo xeito, se tomamos ó sur como centro veremos que Galicia se
atopa nun escalón máis cercano ó Sur cós países do Norte de Europa. Galicia está
entre dous polos, e cos dous está en contacto. A aproximación a un ou outro
extremo é cuestión de graos e desexos. En tempos fomos a periferia a onde
chegaron os gregos, e agora a periferia ata onde chegan os
celtas.
No caso dos mapas que atenden á presencia
de ollos claros, os resultados non son tan clarificadores como o do pelo para os
defensores da tese celtista baseada na xenética. Aínda que habería que
preguntarse se ter o pelo ou os ollos claros é tan importante. Supoño que será
tan importante como ter unha determinada forma de nariz, uns determinados trazos
nas orellas ou unha estructura do pé determinada. É dicir, estudios dese tipo de
rasgos, e non só os superficiais, poderían facerse de moitos xeitos e para
gustos colores. Pero, sigo a preguntarme, é tan importante iso?. Si, poderiamos
ter uns mapas das emigracións, tipos de razas, subrazas e o que queiramos...
pero sería aplicable á cultura? Non o creo.
Seguimos na mesma, porque segundo a
perspectiva que se tome priviléxiase unha determinada posición en contra
doutras. E iso para agora, pasará no futuro e tamén sucedía en tempos pasados. O
caso dos irlandeses é un exemplo, pois seica estaban gustosos na Idade Media de
pertencer a descendentes continentais, vidos do Noroeste de Hispania. Será iso
verdade, quen sabe, pero tamén podía ser unha forma de saír da súa insularidade
e dependencia dos ingleses, cos que así se diferenciaban máis. Ou tamén unha
forma de cristianizar o lugar, de feito, o Libro das Conquistas de Irlanda, foi
unha creación de monxes irlandeses no século XII onde se describe «de
forma coherente o pasado de Irlanda a través de diferentes oleadas de conquistas
(e de paso cristianizalo na medida
do posible)» (Radatz, 2004). Paradoxos da vida, se daquela se crean oleadas de
conquistas co obxectivo de cristianizar, agora outros aluden a esas conquistas
para xustificar e reivindicar unhas crenzas anteriores á cristianización, que
sería a represora. ¡Se os monxes irlandeses levantaran a cabeza!. Cada un busca
acomodo no que gusta, que ás veces pode coincidir co que realmente pasou, pero
non sempre, e se non vexamos o caso de James Mcpherson (1736-1796) que publicou
uns poemas gaélicos cos que os escoceses (os representantes da cultura oficial,
para ser máis exactos) buscaron elementos de identidade nacional logo de seren
aniquilados como estado, e «os antigos poemas gaélicos puideran revolucionar
aquel tempo porque efectivamente eran un produto dese tempo. Toda aquela
romántica gloria celta resultara unha mera falsificación. Pero a celtomanía
xa non se detivo» (Radatz, 2004). E en Galicia tampouco, desde o
Rexurdimento, onde o celta o cubre todo, desde a música ata os sentires, aínda
que as relacións e afinidades que se buscan sexan producto do desexo, máis que
da realidade (Radatz, 2004).
Irlanda escapa das illas e os galegos da
península. Ou aínda máis, os celtas serían os substitutos de homes
inferiores:
«El día en que las tribus célticas
pusieron el pie en Galicia y se apoderaron del extenso territorio que componía
la provincia gallega, á la cual dieron nombre, lengua, religión, costumbres, en
una palabra, vida entera, ese día concluyó el poder de los hombres inferiores en
nuestro país (Murguía 1981:21)» (Radatz, 2004).
O escape, que tanto usamos, e que hoxe
tamén podemos facer en parques de atracción, ou festas temáticas, etc. Iso non
quere dicir que lendas e outros relatos que falen dese tipo de emigracións non
nos estea a indicar algún tipo de relación, como por exemplo a comercial. E isto
pode ser interesante de analizar, porque son coñecidos os contactos do Noroeste
Peninsular coas Illas Británicas en tempos prehistóricos, tal vez cun punto
álxido na Idade de Bronce, e tamén na Idade de Ferro. Contactos nesa época que
tamén houbo co mundo mediterráneo, e en maior medida do que se cre, ou tan
importantes como os que houbo co Norte (González Ruibal, 2006-2007). Quizais
sexa esa unha das razóns da creación das lendas nas que os irlandeses falan de
que chegaron xentes de Hispania, como unha reminiscencia que quedou dese pasado
de intercambios comerciais, e outro tanto puido pasar por estes lares, onde
relatos como os do Apóstolo Santiago, que veu de Oriente, pode estarnos a falar
das intensas e grandes relacións que en época Tardorromana e Altomedieval houbo
entre o Próximo Oriente e as costas galegas, como nolo pon de manifesto a
cantidade de material (sobre todo cerámico) procedente deses lugares[6], ó igual que ocorre noutras partes de
España.
Buscamos puntos centrais, cando é posible
que non os haxa, ou todos sexan puntos centrais e periferias. Buscamos trazos
que demarquen culturas e aquelas que están na periferia dese contorno que
limitamos dicimos que son periféricos. Aínda que habería que preguntarse
periféricos de qué?. Pódese dicir que os castros do Bierzo están na periferia da
Cultura Castrexa, tomando como centro da cultura castrexa o noroeste, aínda que
habería que ver a qué lugar do noroeste lle poñemos a etiqueta de lugar central.
Igual nos estamos equivocando na forma de percibir. Ou mellor dito, non é esa a
única forma de entender a realidade. É posible que poidamos ver o Bierzo como un
lugar central, o seu lugar central, onde hai unhas culturas a un e outro lado, e
coas que están en contacto, e que lles aportan cousas á súa propia cultura. A
cultura castrexa, os galaicos, son moitas cousas, que vemos con perspectivas de
hoxe. Certamente, necesitamos poñer límites para poder percibir e entender a
realidade. Outra cousa é que a realidade se corresponda co modo que nós a temos
de percibir (ou queremos).
A romanización non só debeu afectar á
xente no sentido de atoparse entre dúas culturas, a romana e a autóctona.
Descoñecemos as diferenzas internas que habería entre os indíxenas, aínda que
puideron resultar menores ante a presenza de algo máis estraño como a cultura
romana. Ó final vai ser a chegada de Roma a que dá percepción de unidade á
cultura galaica!. É fácil ver esa distancia entre romanos e indíxenas pero igual
non estaría mal fixarnos noutras diferenzas, tanto nas existentes dentro da
chamada cultura castrexa como na posterior influencia da romanización que
seguramente produciu novas distincións entre uns e outros grupos (ou individuos)
indíxenas. Puideron darse conflictos internos, reforzamento de identidades
grupais e outras características potenciadas polos novos elementos culturais,
que serían novos creadores de diferencias. Igual desde esta perspectiva podemos
entender o reforzamento de murallas e outros elementos da cultura castrexa en
época galaicorromana.
Volvendo á TCP e á súa argumentación sobre
os inicios da presencia de celtas en Galicia, vemos que poñer límites é moi
difícil en moitos casos, e este do celtismo é un deses casos. Os celtas
existiron, si, pero como, cando e onde, son límites que ás veces están moito nas
nosas mans e nos intereses que teñamos, na nosa forma de ver as cousas e desexar
que sexan.
Como diría Radatz:
«Se
Galicia ten de ser unha nación celta, non o será por xustificacións históricas,
etnolóxicas ou lingüísticas verificables, senón no marco dun acto voluntario. A
celtidade real da Galicia moderna radica nunha moi estendida identificación cos
“decorados” da cultura celta; na enorme popularidade dos grupos celtas; na
fascinación dos escritores por todo o celta. E esa celtidade non a censurarei
como experto! (…). Conforme a esta definición, a teoría da celtidade galega,
malia a súa insostibilidade dende o punto de vista científico, sería un válido
elemento constitutivo da consciencia nacional galega. Logo de que “Galicia,
nación celta” pareza insostible, a miña proposta de consenso rezaría “Galicia,
nación celtófila!”». (Radatz, 2004)
Epílogo
Hai anos botaron un programa na televisión
onde se trataba o problema do Ku Klux Klan en Estados Unidos. Nun momento do
documental un rapaz de pel branca e pelo loiro insulta a outro de pel negra,
dicíndolle que non era oriúndo de América, que aquela non era a súa terra, e que
volvera para África. Chamoume a atención, porque tanto un coma outro podemos
dicir que non son orixinarios de América, se por ese termo nos referimos a
aquelas persoas que chegaron alí moitos séculos antes.
Imaxino unha situación semellante nalgún
lugar do noroeste da Península Ibérica tempo atrás, onde un descendente dun
“romano” podería ser insultado por unha persoa de “orixe celta”, que alí vivía,
dicíndolle que se volvera para Roma, que aquela parte da Hispania non era a súa
terra. Do mesmo xeito que pasaba no documental que citamos, poderiamos dicir que
nin o romano nin o celta serían os oriúndos de Gallaecia, senón que estas terras
xa estarían habitadas. Sen embargo, na actualidade, a sociedade diferencia
claramente entre uns e outros. Do “romano” adoita pensarse e falarse sempre como
o colonizador, o destructor de crenzas anteriores, que se ven como máis puras, e
o constructor de novas crenzas que se ven como deturpadas mentres, o “celta”,
aparece como o sustentador da “pureza da terra” e do valor (bondadoso e
incorruptible) do ser humano. Desde outro punto de vista, e deixando de lado as
diferencias da chegada desas persoas á zona que actualmente se denomina Galicia,
o certo é que os dous viñeron de “fóra”, e os dous parece que “impuxeron” a súa
forma de ver as cousas á poboación indíxena, a aqueles que estaban nese lugar
antes ca eles.
Por qué esa diferenza de trato ante dúas
persoas que veñen de fóra? Unha das razóns pode estar en que a súa aparición se
fixo en momentos diferentes, e dunha forma máis marcada nun caso cá no outro, ou
así o cremos hoxe. No que respecta ó “romano” a súa chegada está amplamente
documentada, definida, existen as fronteiras, pódese medir, hai fontes e datos
que o contrastan con bastante certeza, ou polo menos cunha claridade que pon de
acordo nuns principios básicos a aqueles investigadores que os estudian, aínda
que teñan posicións ideolóxicas diferentes. Pola contra, a chegada do “celta” e
a definición deste termo é oscura, está en entredito, non é nada clara, ata o
punto de que cando alguén fala de “celta” debe tentar explicar a qué se refire
para que os oíntes saiban o que se tenta explicar e transmitir.
“Celta”, entre comiñas, si, porque é un
caixón de sastre, porque a súa indefinición permítelle saír indemne dun xuízo
que, moitas persoas do presente, fan das colonizacións do pasado, a pesar de que
eles, os celtas, tamén deberon colonizar e rematar cunhas crenzas e unha forma
de ser que había antes da súa presunta chegada. Unha indefinición do celta que
fai que as persoas que se engloban nese concepto se transmuten e confundan coa
orixinalidade, coa pureza e a autenticidade é, deste xeito, acollen o papel de
salvadores e auxiliadores de moita xente que no presente de hoxe buscan unhas
raíces fondas, un sustento da súa existencia e o seu devir. Esa incertidume que
sobre os celtas existe fainos achegar á terra, á natureza, e dese xeito aparecen
disimulados, camuflados e confundidos cos pobos anteriores.
“Romano”, entre comiñas, porque a palabra
romano tamén ten moitas connotacións, moitas delas ligadas ó Imperio[7], pero no que hai razas, linguas, e
crenzas diferentes. Sen embargo, sobre Roma e os romanos a visión non é tan
bucólica como a que existe dos celtas. O seu dominio sobre a natureza e o
contraste cos pobos anteriores marca unha liña que os fai representantes da
colonización e da destrucción de formas de vida coas que entraron en contacto.
Esa cultura, e as crenzas que conlevan (na que se incluirá o cristianismo),
algunhas delas moi semellantes ou iguais ás que se impuxeron, parecen despegarse
do mundo natural e aproximarse ó mundo cultural, ó mundo que está en mans do ser
humano. A cultura romana parece marcar esa diferenza entre a natureza e a
cultura, pois se antes deles os seres humanos dependían en grande medida dos
caprichos da natureza, agora dáse un gran paso no seu dominio que, aínda sendo
limitado, é moito máis có que existía ata entón. Esa diferenza está presente na
forma de ver as cousas que hoxe temos, e iso inflúe na perspectiva que temos
deses períodos. Será a similitude do mundo romano coa nosa vida a que nos empuxa
a escapar deles e a refuxiarnos na “pureza” anterior?
Poio, ano 2008
VOLVER
Bibliografía:
BALBOA
SALGADO, Antonio (1996): Galicia nas
fontes clásicas. Biblioteca de divulgación. Serie Galicia. Universidade de
Santiago de Compostela.
BENOZZO,
Francesco; ALINEI, Mario (consultado en 2008): «A área galega na prehistoria
lingüística e cultural de Europa», en
http://www.continuitas.com/benozzoalinei_areagallega.pdf. Tamén en A Trabe de Ouro nº 71, do ano
2007.
BERMEJO
BARRERA, José Carlos (2007): ¿Para qué
serve a Historia de Galicia?. Santiago de Compostela. Edicións
Lóstrego.
DÍAZ
SANTANA, Beatriz (2002): Os celtas en
Galicia. Arqueoloxía e política na creación da identidade galega. Editorial
Toxosoutos. Noia.
GONZÁLEZ
GARCÍA, F. J. (Coord., 2007): Los pueblos
de
GONZÁLEZ
RUIBAL, Alfredo (2005): «Para qué sirven los celtas?» en Ruiz Zapatero, Gonzalo
(coord.): «Un círculo de lectores: Miradas sobre los celtas del NO. de
http://www.ucm.es/BUCM/revistas/ghi/11316993/articulos/CMPL0505110151A.PDF
GONZÁLEZ
RUIBAL, Alfredo (2006-2007): Galaicos:
poder y comunidad en el Noroeste de
LLINARES
GARCÍA, Mar (1990): Mouros, ánimas,
demonios. El imaginario popular gallego. Madrid. Akal
Universitaria.
MERA,
Manuel (2006): «Celtas e indentidade», en
http://vello.vieiros.com/
opinion/opinion.php?id=52982&Ed=1&cm=1
PEÑA
SANTOS, Antonio de la (1999): «A historiografía tradicional sobre as orixes da
cidade», en Peña Santos et alii: Historia de Vigo. Capítulo I. Vigo.
Editorial Vía Láctea, pp. 10-40.
PEREIRA
GONZÁLEZ, Fernando (2003): «Primeiras referencias aos celtas na historiografía
galega», en Gallaecia nº 22.
Universidade de Santiago de Compostela, pp. 441-469.
RADATZ,
Hans-Ingo (2004): «”Galiza: unha das sete nacións celtas” – Canto de celta ten
Galicia?», comunicación para o Día das
Letras Galegas do ano 2004 en Heidelberg
(http://user.uni-frankfurt.de/~hradatz/Radatz_Galicia_celta_galego.pdf). Tamén
publicado en Galicien Magazin nº 16
(ano 2005), pp. 37-42.
ROEL,
Xiao (consultado en 2008): «Presentación: A teoría da Continuidade Peleolítica e
a busca da identidade», en http://www.continuitas.com/
benozzoalinei_areagallega. Pdf
RUIZ
ZAPATERO, Gonzalo (2002): «Prólogo» en Díaz Santana, Beatriz: Os celtas en Galicia. Arqueoloxía e política
na creación da identidade galega. Editorial Toxosoutos. Noia, pp.
7-11.
RUIZ
ZAPATERO, Gonzalo (coord., 2005): «Un círculo de lectores: Miradas sobre los
celtas del NO. de
http://www.ucm.es/BUCM/revistas/ghi/11316993/articulos/CMPL0505110151A.PDF
VV.AA.
(1999): Os celtas da Europa Atlántica.
Actas do Iº Congreso galego sobre a Cultura Celta (Ferrol, agosto de 1997).
Concello de Ferrol.
[1] Departamento de Historia I, Universidade
de Santiago de Compostela. Desde aquí o meu agradecemento á profesora Mar
Llinares polas súas suxerencias.
[2] «A área galega na prehistoria lingüística
e cultural de Europa». Este artigo, cunha presentación de Xiao Roel, pode verse
en http://www.continuitas.com/benozzoalinei_areagallega.pdf. Sen a presentación
está publicado en A Trabe de Ouro nº 71, do ano
2007.
[3] Véxase González Ruibal (2005).
[4] Certamente, na actualidade, cando se fala de relixión ou de crenzas no Noroeste Peninsular sóese falar desde un punto de vista “cristián”, pois sempre se parte da dicotomía na que aparece a relixión cristián, por un lado, e o mundo pagán, no outro lado. Esta forma de enfocar os estudios pode caer na uniformización dunhas crenzas do mundo pagán que son, ou poden ser (a falta de estudios), moi variadas. É dicir, que a dicotomía pagán-cristián pode ensombrecer crenzas anteriores ó cristianismo, que se meten nun mesmo saco, de aí que se poida caer en argumentacións pouco claras nas que se diga que un rito celta (ou doutro tipo) foi cristianizado, aparecendo a cristianización como elemento que adaptou crenzas anteriores, mentres que o rito celta se nos mostre como xenuíno. Neste caso deberíase observar a cristianización do mesmo xeito que a celtización, e se podemos dicir que houbo cristianizacións de lugares onde había cultos celtas ou prerromanos de determinada condición, tamén habería celtizacións ou outro tipo de adaptacións de crenzas anteriores a novas realidades “célticas” ou doutro tipo. Con isto poderiamos achegarnos un pouco máis (sendo bastante complicado), ou polo menos non perder de vista, a riqueza relixiosa ou de crenzas existentes anteriores á chegada de Roma, e que son pouco coñecidas.
[5] Pódense consultar estes mapas en http://www.eupedia.com/europe/maps_of_europe.shtml
[6]
Moitos deles aínda en escavacións
inéditas das moitas intervencións que nos últimos anos se están a desenvolver en
Vigo, e que están a poñer de relevo a importancia dese lugar e os contactos con
Oriente en época romana e altomedieval.
[7] «A época romana seguiu bastante desatendida (ata case fins do século XX) por recaer sobre Roma e o seu Imperio os prexuízos do «poder central», que pareceu asociar Roma con España e a conquista romana coa primeira derrota do pobo galego, seguindo o modelo narrativo de Murguía» (Bermejo, 2007: 23)